Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AZOT

    АЗÓТ (а…+ йун.ζωή – щяйат; лат. Нитроэениум), Н – кимйяви елемент. Елементлярин дюври системинин В групундадыр, ат. н. 7, ат.к.14,00674. А.-ун тябиятдя ики стабил изотопу мювъуддур: 14Н (99,635%) вя 15Н (0,365%).

    Тарихи арайыш. 1772 илдя шотланд кимйачысы Д. Резерфорд илк дяфя йанмайа вя тяняффцся кюмяк етмяйян газын хассялярини характеризя етмиш вя ону “боьуъу газ” адландырмышдыр. 1787 илдя А. Лавуазйе щаванын тяркибиня дахил олан “боьуъу” газын бясит маддя олдуьуну мцяййянляшдирмиш вя ону “азот” (щярфи мянасы – щяйатсыз) адландырмаьы тяклиф етмишдир. Щ. Кавендиш 1784 илдя эюстярмишдир ки, А. шоранын тяркибиня дахилдир; 1790 илдя А.-ун латынъа ады (сон лат. нитрум–шора вя йун. γεννάω – ямяля эятирмяк) тяклиф олунмушдур. 19 ясрин яввялляриндя А.-ун сярбяст щалда кимйяви тясирсизлийи тамамиля тясдиг олунмуш вя бирляшмиш азотун мцщцм ролу айдынлашдырылмышдыр.

    Тябиятдя йайылмасы. Атмосфердя А. 3,9.1015 т-а йахындыр; онун ясас щиссяси сярбяст щалдадыр (щавада А. кцтляъя 75,6%, щяъмъя 78,09%-дир); ъцзи щиссяси ися А. аммонйак вя оксидляр шяклиндядир. А.-ун Йер габыьында цмуми мигдары кцтляъя 1·10–2 %-дир. Бирляшмиш щалда А.-а, ясасян, нитратлар (шоралар) вя аммониум бирляшмяляри шяклиндя раст эялинир. Гуру сящра иглимли йерлярдя чохлу мигдарда топланмыш натриум (Чили) шорасы НаНО3 вя калиум (щинд) шорасы КНО3 сянайе ящямиййятлидир. А. кометлярин газ булудларынын тяркибиндя, думанлыгларда вя Эцняш атмосфериндя ашкар едилмишдир. Аз мигдарда даш кюмцрцн (1,0–2,5%), нефтин (0,2– 1,7%), чай, дяниз вя океан суларынын тяркибиндя вардыр. А. бцтцн ъанлы организмлярин тяркибиня дахилдир. Битки вя щейванларын зцлалларында тягр.17%, инсан организминдя бцтювлцкдя 3%-я йахын А. вардыр.

    А.-ун тябиятдя дювраны, ясасян, нитрофилляшдириъи, денитрофилляшдириъи вя азотилляшдириъи микроорганизмлярин щяйати фяалиййяти нятиъясиндя баш верир. Мцасир якинчиликдя сярбяст А.-ун бирляшмяси щесабына торпагда топланмасы кифайят дейилдир, беля ки, мящсул иля торпагдан чыхарылан А. онда топланана нисбятян чохдур. Щям к.т., щям дя сянайенин бир чох сащяляри цчцн мцщцм олан атмосфер А.-унун бирляшмяси проблеми щяля 20 ясрин яввялляриндя аммонйакын сянайе синтез цсулуну мянимсямякля щялл олунмушдур. Бах щямчинин Биоэен азот.

    Хассяляри. А.-ун хариъи електрон тябягясинин гурулушу 2с22п3; оксидляшмя дяряъяси –3-дян +5-я гядяр; Полингя эюря електромянфилийи 3,05; атом, ковалент (бир гат рабитя) вя Ван-дер-Ваалс радиуслары (пм-ля)–71, 70 вя 154. Сярбяст щалда А. атомлары цчгат кимйяви рабитя (уз.110 пм) иля бирляшмиш икиатомлу Н2 молекулу ямяля эятирир. А. молекулу чох давамлы (термики диссосийасийа  енержиси 941,64 кЪ/мол) олдуьундан, онун нязярячарпаъаг дяряъядя диссосиасийасы йалныз йцксяк темп-рда баш верир; мяс., 3000°Ъдя молекулун йалныз 0,1%-и атомлара диссосиасийа едир.

    А. гейри-метал, рянэсиз, ийсиз газдыр; тяр. 63,29К, тгайн. 77,4К, бярк щалда сыхлыьы 1026 кг/м3 (21К-дя), майе щалда 808 кг/м3 (77,4К), газ щалында 1,2506 кг/м3 (273К); бющран темп-ру 126,2К, бющран тязйиги 3,9 МПа, бющран сыхлыьы 304 кг/м3. Нормал тязйигдя бярк щалда 35Кдян ашаьы темп-рда куб гяфясли α-форма (сыхлыьы 1026,5 кг/м3), 35К-дян йухары темп-рда щексагонал гяфясли β-форма (сыхлыьы 879,2 кг/м3) давамлыдыр; 350МПа-дан йухары тязйигдя А.-ун тетрагонал кристал гяфясли цчцнъц модификасийасы мювъуддур. 273К-дя, 1м3 суда 0,0291 кг А. щялл олур. А. бязи карбощидроэенлярдя (мяс., щександа, щептанда) суйа нисбятян йахшы щялл олур. Стратосферин ашаьы гатларында космик нейтрон шцаланмасынын тясири иля 14Н изотопу карбонун 14Ъ радионуклидиня чеврилир. Улдузлардакы истилик-нцвя реаксийаларында А. карбоназот дювранында иштирак едир.

    Нормал  шяраитдя  А. молекулу  кимйяви тясирсиздир; бясит маддялярин яксяриййяти иля йцксяк темп-р вя тязйигдя, катализаторун иштиракы иля реаксийайа эирир. А. 400– 500°Ъ темп-рда гяляви вя гяляви-торпаг металларла гаршылыглы тясирдя олур.Йцксяк темп-рларда нитридляр ямяля эятирмякля А. бир чох металлары вя гейри-металлары оксидляшдирир. А. щидроэенля йцксяк темп-р вя тязйигдя, дямир метал катализаторунун иштиракы иля аммонйак ямяля эятирир. Аммонйакдан башга А.-ун щидроэенля чохсайлы диэяр бирляшмяляри мялумдур, мяс., щидразин, азид туршусу (бу туршу металларла азидляр ямяля эятирир). Щалоэенлярин вя кцкцрдцн нитридляри йалныз долайы цсулларла алыныр; мяс., НФ3 флцорун, Н2С4 ися майе кцкцрдцн аммонйакла гаршылыглы тясириндян ямяля эялир. Бу бирляшмяляр яксяр щалларда аздавамлы, чох вахт партлайандыр; А.-ун оксощалоэенидляри, диоксощалоэенидляри (мяс., НОЪл, НО2Ъл) даща давамлыдыр.  А.  йцксяк  темп-рда  карбонла (кюзярдилмиш коксла) дисиан (ЪН)2 ямяля эятирир. А.-ун асетиленля 1500°Ъ-йя гядяр гыздырылмасындан щидроэен-сианид ЩЪН алыныр. А. оксиэенля оксидляр ямяля эятирмякля оксидляшир (бах Азот оксидляри); 2000°Ъ-дян йухары темп-рда оксиэенля бирбаша гаршылыглы тясириндян йалныз НО2-йя гядяр оксидляшян НО алына биляр. А.-ун оксиэенли бирляшмяляриня, щямчинин нитрит туршусу ЩНО2, нитрат туршусу вя онларын дузлары – мцвафиг олараг нитритляр вя нитратлар  аиддир.

    А. молекулунун реаксийайаэирмя габилиййяти, онун кечид металларын (Ти,В, Ър, Мо, Фе) бирляшмяляри иля комплексляр ямяля эятирмяси щесабына ящямиййятли дяряъядя арта биляр; бу заман Н2 молекулу активляшяряк, нормал темп-р вя тязйигдя аммонйак, щидразин вя йа ароматик аминляр ямяля эятирмякля нисбятян асан реаксийайа эирир. 130–260 Па тязйигдя електрик бошалмасынын тясири иля вя йа А.-ун иштиракы иля оксиэен вя карбон оксиди гарышыьынын партлайышындан ямяля эялян актив А. (йцксяк енержийя малик А. атомларынын вя молекулларынын гарышыьы) отаг темп-рунда  атомар  оксиэен  вя  щидроэенля,  кцкцрд, фосфор бухарлары иля, бязи металларла реаксийайа эирир. А. чохлу цзви бирляшмялярин – амидлярин, аминлярин, нитриллярин, нитробирляшмялярин вя с. тяркибиня дахилдир.

    Алынмасы вя тятбиги. А.-у лабораторийада аммониум-нитритин сулу мящлулуну НЩ4НО2 → Н2+2Щ2О гыздырмагла алмаг олар. А. сянайедя эцълц сойудулараг майе щалына салынмыш щавадан ректификасийа цсулу иля айырмагла алыныр (бах Щаванын айрылмасы). А.-ун дцнйада истещсалы тягр. 100 млн. т/ил (2002) олмушдур. А.ун ясас тятбиг сащяси нитрат туршусу, эцбрялярин вя тяркибиндя А. олан чохлу диэяр маддялярин алынмасында истифадя едилян аммонйакын синтезидир. Сярбяст А. тясирсиз мцщит кими кимйяви вя металлурэийа просесляриндя, йанар майелярин вя с. насосла ютцрцлмясиндя истифадя олунур; майе А. сойудуъу аэентдир. Газ А. сыхылмыш щалда полад балонларда, майе А. ися Дцар габларында сахланылыр вя нягл едилир.

    Яд.: Новое в химической фиксации азота. М., 1983.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AZOT

    АЗÓТ (а…+ йун.ζωή – щяйат; лат. Нитроэениум), Н – кимйяви елемент. Елементлярин дюври системинин В групундадыр, ат. н. 7, ат.к.14,00674. А.-ун тябиятдя ики стабил изотопу мювъуддур: 14Н (99,635%) вя 15Н (0,365%).

    Тарихи арайыш. 1772 илдя шотланд кимйачысы Д. Резерфорд илк дяфя йанмайа вя тяняффцся кюмяк етмяйян газын хассялярини характеризя етмиш вя ону “боьуъу газ” адландырмышдыр. 1787 илдя А. Лавуазйе щаванын тяркибиня дахил олан “боьуъу” газын бясит маддя олдуьуну мцяййянляшдирмиш вя ону “азот” (щярфи мянасы – щяйатсыз) адландырмаьы тяклиф етмишдир. Щ. Кавендиш 1784 илдя эюстярмишдир ки, А. шоранын тяркибиня дахилдир; 1790 илдя А.-ун латынъа ады (сон лат. нитрум–шора вя йун. γεννάω – ямяля эятирмяк) тяклиф олунмушдур. 19 ясрин яввялляриндя А.-ун сярбяст щалда кимйяви тясирсизлийи тамамиля тясдиг олунмуш вя бирляшмиш азотун мцщцм ролу айдынлашдырылмышдыр.

    Тябиятдя йайылмасы. Атмосфердя А. 3,9.1015 т-а йахындыр; онун ясас щиссяси сярбяст щалдадыр (щавада А. кцтляъя 75,6%, щяъмъя 78,09%-дир); ъцзи щиссяси ися А. аммонйак вя оксидляр шяклиндядир. А.-ун Йер габыьында цмуми мигдары кцтляъя 1·10–2 %-дир. Бирляшмиш щалда А.-а, ясасян, нитратлар (шоралар) вя аммониум бирляшмяляри шяклиндя раст эялинир. Гуру сящра иглимли йерлярдя чохлу мигдарда топланмыш натриум (Чили) шорасы НаНО3 вя калиум (щинд) шорасы КНО3 сянайе ящямиййятлидир. А. кометлярин газ булудларынын тяркибиндя, думанлыгларда вя Эцняш атмосфериндя ашкар едилмишдир. Аз мигдарда даш кюмцрцн (1,0–2,5%), нефтин (0,2– 1,7%), чай, дяниз вя океан суларынын тяркибиндя вардыр. А. бцтцн ъанлы организмлярин тяркибиня дахилдир. Битки вя щейванларын зцлалларында тягр.17%, инсан организминдя бцтювлцкдя 3%-я йахын А. вардыр.

    А.-ун тябиятдя дювраны, ясасян, нитрофилляшдириъи, денитрофилляшдириъи вя азотилляшдириъи микроорганизмлярин щяйати фяалиййяти нятиъясиндя баш верир. Мцасир якинчиликдя сярбяст А.-ун бирляшмяси щесабына торпагда топланмасы кифайят дейилдир, беля ки, мящсул иля торпагдан чыхарылан А. онда топланана нисбятян чохдур. Щям к.т., щям дя сянайенин бир чох сащяляри цчцн мцщцм олан атмосфер А.-унун бирляшмяси проблеми щяля 20 ясрин яввялляриндя аммонйакын сянайе синтез цсулуну мянимсямякля щялл олунмушдур. Бах щямчинин Биоэен азот.

    Хассяляри. А.-ун хариъи електрон тябягясинин гурулушу 2с22п3; оксидляшмя дяряъяси –3-дян +5-я гядяр; Полингя эюря електромянфилийи 3,05; атом, ковалент (бир гат рабитя) вя Ван-дер-Ваалс радиуслары (пм-ля)–71, 70 вя 154. Сярбяст щалда А. атомлары цчгат кимйяви рабитя (уз.110 пм) иля бирляшмиш икиатомлу Н2 молекулу ямяля эятирир. А. молекулу чох давамлы (термики диссосийасийа  енержиси 941,64 кЪ/мол) олдуьундан, онун нязярячарпаъаг дяряъядя диссосиасийасы йалныз йцксяк темп-рда баш верир; мяс., 3000°Ъдя молекулун йалныз 0,1%-и атомлара диссосиасийа едир.

    А. гейри-метал, рянэсиз, ийсиз газдыр; тяр. 63,29К, тгайн. 77,4К, бярк щалда сыхлыьы 1026 кг/м3 (21К-дя), майе щалда 808 кг/м3 (77,4К), газ щалында 1,2506 кг/м3 (273К); бющран темп-ру 126,2К, бющран тязйиги 3,9 МПа, бющран сыхлыьы 304 кг/м3. Нормал тязйигдя бярк щалда 35Кдян ашаьы темп-рда куб гяфясли α-форма (сыхлыьы 1026,5 кг/м3), 35К-дян йухары темп-рда щексагонал гяфясли β-форма (сыхлыьы 879,2 кг/м3) давамлыдыр; 350МПа-дан йухары тязйигдя А.-ун тетрагонал кристал гяфясли цчцнъц модификасийасы мювъуддур. 273К-дя, 1м3 суда 0,0291 кг А. щялл олур. А. бязи карбощидроэенлярдя (мяс., щександа, щептанда) суйа нисбятян йахшы щялл олур. Стратосферин ашаьы гатларында космик нейтрон шцаланмасынын тясири иля 14Н изотопу карбонун 14Ъ радионуклидиня чеврилир. Улдузлардакы истилик-нцвя реаксийаларында А. карбоназот дювранында иштирак едир.

    Нормал  шяраитдя  А. молекулу  кимйяви тясирсиздир; бясит маддялярин яксяриййяти иля йцксяк темп-р вя тязйигдя, катализаторун иштиракы иля реаксийайа эирир. А. 400– 500°Ъ темп-рда гяляви вя гяляви-торпаг металларла гаршылыглы тясирдя олур.Йцксяк темп-рларда нитридляр ямяля эятирмякля А. бир чох металлары вя гейри-металлары оксидляшдирир. А. щидроэенля йцксяк темп-р вя тязйигдя, дямир метал катализаторунун иштиракы иля аммонйак ямяля эятирир. Аммонйакдан башга А.-ун щидроэенля чохсайлы диэяр бирляшмяляри мялумдур, мяс., щидразин, азид туршусу (бу туршу металларла азидляр ямяля эятирир). Щалоэенлярин вя кцкцрдцн нитридляри йалныз долайы цсулларла алыныр; мяс., НФ3 флцорун, Н2С4 ися майе кцкцрдцн аммонйакла гаршылыглы тясириндян ямяля эялир. Бу бирляшмяляр яксяр щалларда аздавамлы, чох вахт партлайандыр; А.-ун оксощалоэенидляри, диоксощалоэенидляри (мяс., НОЪл, НО2Ъл) даща давамлыдыр.  А.  йцксяк  темп-рда  карбонла (кюзярдилмиш коксла) дисиан (ЪН)2 ямяля эятирир. А.-ун асетиленля 1500°Ъ-йя гядяр гыздырылмасындан щидроэен-сианид ЩЪН алыныр. А. оксиэенля оксидляр ямяля эятирмякля оксидляшир (бах Азот оксидляри); 2000°Ъ-дян йухары темп-рда оксиэенля бирбаша гаршылыглы тясириндян йалныз НО2-йя гядяр оксидляшян НО алына биляр. А.-ун оксиэенли бирляшмяляриня, щямчинин нитрит туршусу ЩНО2, нитрат туршусу вя онларын дузлары – мцвафиг олараг нитритляр вя нитратлар  аиддир.

    А. молекулунун реаксийайаэирмя габилиййяти, онун кечид металларын (Ти,В, Ър, Мо, Фе) бирляшмяляри иля комплексляр ямяля эятирмяси щесабына ящямиййятли дяряъядя арта биляр; бу заман Н2 молекулу активляшяряк, нормал темп-р вя тязйигдя аммонйак, щидразин вя йа ароматик аминляр ямяля эятирмякля нисбятян асан реаксийайа эирир. 130–260 Па тязйигдя електрик бошалмасынын тясири иля вя йа А.-ун иштиракы иля оксиэен вя карбон оксиди гарышыьынын партлайышындан ямяля эялян актив А. (йцксяк енержийя малик А. атомларынын вя молекулларынын гарышыьы) отаг темп-рунда  атомар  оксиэен  вя  щидроэенля,  кцкцрд, фосфор бухарлары иля, бязи металларла реаксийайа эирир. А. чохлу цзви бирляшмялярин – амидлярин, аминлярин, нитриллярин, нитробирляшмялярин вя с. тяркибиня дахилдир.

    Алынмасы вя тятбиги. А.-у лабораторийада аммониум-нитритин сулу мящлулуну НЩ4НО2 → Н2+2Щ2О гыздырмагла алмаг олар. А. сянайедя эцълц сойудулараг майе щалына салынмыш щавадан ректификасийа цсулу иля айырмагла алыныр (бах Щаванын айрылмасы). А.-ун дцнйада истещсалы тягр. 100 млн. т/ил (2002) олмушдур. А.ун ясас тятбиг сащяси нитрат туршусу, эцбрялярин вя тяркибиндя А. олан чохлу диэяр маддялярин алынмасында истифадя едилян аммонйакын синтезидир. Сярбяст А. тясирсиз мцщит кими кимйяви вя металлурэийа просесляриндя, йанар майелярин вя с. насосла ютцрцлмясиндя истифадя олунур; майе А. сойудуъу аэентдир. Газ А. сыхылмыш щалда полад балонларда, майе А. ися Дцар габларында сахланылыр вя нягл едилир.

    Яд.: Новое в химической фиксации азота. М., 1983.

    AZOT

    АЗÓТ (а…+ йун.ζωή – щяйат; лат. Нитроэениум), Н – кимйяви елемент. Елементлярин дюври системинин В групундадыр, ат. н. 7, ат.к.14,00674. А.-ун тябиятдя ики стабил изотопу мювъуддур: 14Н (99,635%) вя 15Н (0,365%).

    Тарихи арайыш. 1772 илдя шотланд кимйачысы Д. Резерфорд илк дяфя йанмайа вя тяняффцся кюмяк етмяйян газын хассялярини характеризя етмиш вя ону “боьуъу газ” адландырмышдыр. 1787 илдя А. Лавуазйе щаванын тяркибиня дахил олан “боьуъу” газын бясит маддя олдуьуну мцяййянляшдирмиш вя ону “азот” (щярфи мянасы – щяйатсыз) адландырмаьы тяклиф етмишдир. Щ. Кавендиш 1784 илдя эюстярмишдир ки, А. шоранын тяркибиня дахилдир; 1790 илдя А.-ун латынъа ады (сон лат. нитрум–шора вя йун. γεννάω – ямяля эятирмяк) тяклиф олунмушдур. 19 ясрин яввялляриндя А.-ун сярбяст щалда кимйяви тясирсизлийи тамамиля тясдиг олунмуш вя бирляшмиш азотун мцщцм ролу айдынлашдырылмышдыр.

    Тябиятдя йайылмасы. Атмосфердя А. 3,9.1015 т-а йахындыр; онун ясас щиссяси сярбяст щалдадыр (щавада А. кцтляъя 75,6%, щяъмъя 78,09%-дир); ъцзи щиссяси ися А. аммонйак вя оксидляр шяклиндядир. А.-ун Йер габыьында цмуми мигдары кцтляъя 1·10–2 %-дир. Бирляшмиш щалда А.-а, ясасян, нитратлар (шоралар) вя аммониум бирляшмяляри шяклиндя раст эялинир. Гуру сящра иглимли йерлярдя чохлу мигдарда топланмыш натриум (Чили) шорасы НаНО3 вя калиум (щинд) шорасы КНО3 сянайе ящямиййятлидир. А. кометлярин газ булудларынын тяркибиндя, думанлыгларда вя Эцняш атмосфериндя ашкар едилмишдир. Аз мигдарда даш кюмцрцн (1,0–2,5%), нефтин (0,2– 1,7%), чай, дяниз вя океан суларынын тяркибиндя вардыр. А. бцтцн ъанлы организмлярин тяркибиня дахилдир. Битки вя щейванларын зцлалларында тягр.17%, инсан организминдя бцтювлцкдя 3%-я йахын А. вардыр.

    А.-ун тябиятдя дювраны, ясасян, нитрофилляшдириъи, денитрофилляшдириъи вя азотилляшдириъи микроорганизмлярин щяйати фяалиййяти нятиъясиндя баш верир. Мцасир якинчиликдя сярбяст А.-ун бирляшмяси щесабына торпагда топланмасы кифайят дейилдир, беля ки, мящсул иля торпагдан чыхарылан А. онда топланана нисбятян чохдур. Щям к.т., щям дя сянайенин бир чох сащяляри цчцн мцщцм олан атмосфер А.-унун бирляшмяси проблеми щяля 20 ясрин яввялляриндя аммонйакын сянайе синтез цсулуну мянимсямякля щялл олунмушдур. Бах щямчинин Биоэен азот.

    Хассяляри. А.-ун хариъи електрон тябягясинин гурулушу 2с22п3; оксидляшмя дяряъяси –3-дян +5-я гядяр; Полингя эюря електромянфилийи 3,05; атом, ковалент (бир гат рабитя) вя Ван-дер-Ваалс радиуслары (пм-ля)–71, 70 вя 154. Сярбяст щалда А. атомлары цчгат кимйяви рабитя (уз.110 пм) иля бирляшмиш икиатомлу Н2 молекулу ямяля эятирир. А. молекулу чох давамлы (термики диссосийасийа  енержиси 941,64 кЪ/мол) олдуьундан, онун нязярячарпаъаг дяряъядя диссосиасийасы йалныз йцксяк темп-рда баш верир; мяс., 3000°Ъдя молекулун йалныз 0,1%-и атомлара диссосиасийа едир.

    А. гейри-метал, рянэсиз, ийсиз газдыр; тяр. 63,29К, тгайн. 77,4К, бярк щалда сыхлыьы 1026 кг/м3 (21К-дя), майе щалда 808 кг/м3 (77,4К), газ щалында 1,2506 кг/м3 (273К); бющран темп-ру 126,2К, бющран тязйиги 3,9 МПа, бющран сыхлыьы 304 кг/м3. Нормал тязйигдя бярк щалда 35Кдян ашаьы темп-рда куб гяфясли α-форма (сыхлыьы 1026,5 кг/м3), 35К-дян йухары темп-рда щексагонал гяфясли β-форма (сыхлыьы 879,2 кг/м3) давамлыдыр; 350МПа-дан йухары тязйигдя А.-ун тетрагонал кристал гяфясли цчцнъц модификасийасы мювъуддур. 273К-дя, 1м3 суда 0,0291 кг А. щялл олур. А. бязи карбощидроэенлярдя (мяс., щександа, щептанда) суйа нисбятян йахшы щялл олур. Стратосферин ашаьы гатларында космик нейтрон шцаланмасынын тясири иля 14Н изотопу карбонун 14Ъ радионуклидиня чеврилир. Улдузлардакы истилик-нцвя реаксийаларында А. карбоназот дювранында иштирак едир.

    Нормал  шяраитдя  А. молекулу  кимйяви тясирсиздир; бясит маддялярин яксяриййяти иля йцксяк темп-р вя тязйигдя, катализаторун иштиракы иля реаксийайа эирир. А. 400– 500°Ъ темп-рда гяляви вя гяляви-торпаг металларла гаршылыглы тясирдя олур.Йцксяк темп-рларда нитридляр ямяля эятирмякля А. бир чох металлары вя гейри-металлары оксидляшдирир. А. щидроэенля йцксяк темп-р вя тязйигдя, дямир метал катализаторунун иштиракы иля аммонйак ямяля эятирир. Аммонйакдан башга А.-ун щидроэенля чохсайлы диэяр бирляшмяляри мялумдур, мяс., щидразин, азид туршусу (бу туршу металларла азидляр ямяля эятирир). Щалоэенлярин вя кцкцрдцн нитридляри йалныз долайы цсулларла алыныр; мяс., НФ3 флцорун, Н2С4 ися майе кцкцрдцн аммонйакла гаршылыглы тясириндян ямяля эялир. Бу бирляшмяляр яксяр щалларда аздавамлы, чох вахт партлайандыр; А.-ун оксощалоэенидляри, диоксощалоэенидляри (мяс., НОЪл, НО2Ъл) даща давамлыдыр.  А.  йцксяк  темп-рда  карбонла (кюзярдилмиш коксла) дисиан (ЪН)2 ямяля эятирир. А.-ун асетиленля 1500°Ъ-йя гядяр гыздырылмасындан щидроэен-сианид ЩЪН алыныр. А. оксиэенля оксидляр ямяля эятирмякля оксидляшир (бах Азот оксидляри); 2000°Ъ-дян йухары темп-рда оксиэенля бирбаша гаршылыглы тясириндян йалныз НО2-йя гядяр оксидляшян НО алына биляр. А.-ун оксиэенли бирляшмяляриня, щямчинин нитрит туршусу ЩНО2, нитрат туршусу вя онларын дузлары – мцвафиг олараг нитритляр вя нитратлар  аиддир.

    А. молекулунун реаксийайаэирмя габилиййяти, онун кечид металларын (Ти,В, Ър, Мо, Фе) бирляшмяляри иля комплексляр ямяля эятирмяси щесабына ящямиййятли дяряъядя арта биляр; бу заман Н2 молекулу активляшяряк, нормал темп-р вя тязйигдя аммонйак, щидразин вя йа ароматик аминляр ямяля эятирмякля нисбятян асан реаксийайа эирир. 130–260 Па тязйигдя електрик бошалмасынын тясири иля вя йа А.-ун иштиракы иля оксиэен вя карбон оксиди гарышыьынын партлайышындан ямяля эялян актив А. (йцксяк енержийя малик А. атомларынын вя молекулларынын гарышыьы) отаг темп-рунда  атомар  оксиэен  вя  щидроэенля,  кцкцрд, фосфор бухарлары иля, бязи металларла реаксийайа эирир. А. чохлу цзви бирляшмялярин – амидлярин, аминлярин, нитриллярин, нитробирляшмялярин вя с. тяркибиня дахилдир.

    Алынмасы вя тятбиги. А.-у лабораторийада аммониум-нитритин сулу мящлулуну НЩ4НО2 → Н2+2Щ2О гыздырмагла алмаг олар. А. сянайедя эцълц сойудулараг майе щалына салынмыш щавадан ректификасийа цсулу иля айырмагла алыныр (бах Щаванын айрылмасы). А.-ун дцнйада истещсалы тягр. 100 млн. т/ил (2002) олмушдур. А.ун ясас тятбиг сащяси нитрат туршусу, эцбрялярин вя тяркибиндя А. олан чохлу диэяр маддялярин алынмасында истифадя едилян аммонйакын синтезидир. Сярбяст А. тясирсиз мцщит кими кимйяви вя металлурэийа просесляриндя, йанар майелярин вя с. насосла ютцрцлмясиндя истифадя олунур; майе А. сойудуъу аэентдир. Газ А. сыхылмыш щалда полад балонларда, майе А. ися Дцар габларында сахланылыр вя нягл едилир.

    Яд.: Новое в химической фиксации азота. М., 1983.