Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    AZOT GÜBRƏLƏRİ

    АЗОТ ЭЦБРЯЛЯРИ – биткилярин азотла гидаланма мянбяйи кими тятбиг едилян минерал маддяляр. 19 ясрин орталарындан дцнйа базарынын азот эцбряляри иля тяъщизаты ясасян, натриум шорасынын (натриумнитрат) Ъянуби Америкадакы тябии йатаглары щесабына тямин едилмишдир. 20 ясрин яввялляриндян сянайе мигйасында аммониум-сулфат, калсиум шорасы (калсиум-нитрат) вя калсиум-сианамидин (CaCN2) истещсалына башланылмышдыр. 1914–18 иллярдя А.э. истещсалында ясас хаммалын – уъуз аммонйакын алынмасы цчцн щидроэенин вя атмосфер азотунун фиксасийасы технолоэийасынын ишляниб щазырланмасы йени мярщяля олду.

    А.э.   аммониумлу,   нитратлы,    аммониум-нитратлы, аммонйаклы, амидли вя гарышыг эцбряляря (азотун иштиракетмя формасындан  асылы  олараг)  бюлцнцр.  А м мониумлу   А.  э.  Аммониум-сулфат (NH4)2SO4,  тяркибиндя  кцтляъя  20,5% азот сахлайыр; суда йахшы щялл олур, аз щигроскопикдир вя сахланылдыгда демяк олар ки, йапрыхмыр. Суварылан торпагларда вя чох рцтубятли районларда эениш истифадя олунур.  Аммониум-хлорид  NH4Cl,  тяркибиндя 24–25 % азот вардыр. Мцвяггяти олараг торпаьын туршулуьуну артыра  вя хлора дюзмяйян картоф, соьан, кялям вя диэяр  биткилярин   мящсулдарлыьыны   азалда биляр. Анъаг эцбря вахтында верилдикдя, хлор ионлары кюкцн йерляшдийи лайдан йуйулуб    чыхарылыр.  Аммониум-карбонат (NH4)2CO3  вя   аммониум-щидрокарбонат NH4ЩCO3, тяркибиндя мцвафиг олараг  21–24  вя  17% азот  вардыр;  гяляви реаксийалыдыр; сахланылдыгда давамсыздыр, ачыг щавада азот иткиси ола биляр. Нитратлы   А.  э.  Натриум  (Чили)  шорасынын NaNO3 тяркибиндя  15–18% азот  вар. Нязярячарпаъаг  дяряъядя  щигроскопик олмасына бахмайараг, дцзэцн сахланылдыгда йапрыхмыр. Калсиум (Норвеч) шорасынын тяркибиндя 13–15% азот вар; чох щигроскопик олдуьундан ону рцтубят кечирмяйян тарада сахламаг лазымдыр. Калсиум  шорасы   да  торпаьы  гялявиляшдирир. Нитратлы  А.э.-ни торпаьын туршулуьуна щяссас биткилярин якилдийи туршулу торпаглара   вермяк   мягсядяуйьундур,   чцнки онлар туршулуьу азалдыр. А м м о ниумнит  рат лы   А. э. Аммони умлу (аммонйаклы) шоранын  NH4NO3  тяркибиндя 34% азот вар. Суда йахшы щялл олур, чох щигроскопикдир вя чох йапрыхыр. Ян сямяряли   А.э.-дян  биридир;   турш   торпаьа  верилдикдян сонра ону мцвяггяти туршулашдыра  биляр.  Аммониум-сулфат–нитрат (NH4)2SO4·2NH4NO3,    тяркибиндя    25– 27% азот вар. Суда йахшы щялл олур, йапрыхмыр, йцксяк потенсиал туршулуьа маликдир вя буна эюря ону турш торпаьа вермяздян яввял торпаьы ящянэля эцбрялямяк вя йа эцбрянин юзцнц нейтраллашдырмаг   лазымдыр.   Ящян   э-аммониум (ящянэ-аммонйаклы)    шорасы     NH4NO3· CaCO3, дцнйада чох истифадя олунур; тяркибиндя  20,5%  азот  вар.  Аммонйакл ы    А. э. Майе аммонйакын NH3  тяркибиндя 82,3% азот вар. Биткиляр тяряфиндян бярк А.э.  кими  мянимсянилир.  Аммонйаклы су,  аммонйакын  сулу  мящлулу;  тяркибиндя   20,5   вя   йа   16,4%   азот   вар. Амидли А.э. Карбамид (сидик ъювщяри) ЪО(НЩ2)2  тяркибиндя 46% азот сахлайыр. Суда йахшы щялл олур; узун мцддят сахланылдыгда йапрыха биляр. Мящсулдарлыьа тясириня эюря аммониум шорасына йахындыр. Гарышыг   А. э. Аммиакатлар – аммониум шорасынын, карбамидин вя йа диэяр А.э.-нин  аммонйаклы  суда  мящлуллары; тяркибиндя  35–50%  азот  вар.  Карбоаммиакатлар   –   аммониум-карбонатын   (вя йа  аммониум-щидрокарбонатын)  вя  карбамидин сулу мящлуллары; тяркибляриндя 18–35% азот вар. Илин исти вахтларында тятбиг едилир, она эюря ки, ашаьы темп-рда кристаллашмасы мцмкцндцр. КАШ – карбамидин  вя  аммониум  шорасынын  сулу мящлулу; тяркибиндя 28–32% азот вардыр. Тяркибиндя сярбяст аммонйак олмадыьындан сахланылмасы асандыр.

    А.э. ясас эцбря кими (сяпиндя) вя торпаьын ялавя гидаланмасында истифадя олунур. Онлар к.т. биткиляринин мящсулдарлыьынын артырылмасында мцщцм ящямиййят кясб едир; беля ки, тахыл биткиляри дяниндя зцлалын вя юзцлцн (клейковинанын), мейвякюклцлярдя шякярин, биткилярдя ися щямчинин витаминлярин мигдары артыр.

    А.э.-нин дозалары, торпаьа верилмя формалары вя мцддятляри торпаг-иглим шяраитиндян, биткилярин биоложи хцсусиййятляриндян вя тясяррцфатларын башга эцбрялярля тямин олунмасындан асылыдыр. Чимли-подзоллу, боз мешя торпагларында, подзоллашмыш вя йуйулмуш гараторпагларда А.э.-нин тясири даща сямяряли вя стабил олур.

    Биткилярин азот гидасынын мянбяйи щямчинин цзви (пейин, торф, компостлар вя с.), йашыл (аъы пахла, хардал, гушайаьы вя с.) вя комплекс эцбрялярдир.

    Яд.: Прянишников Д.Н. Избр. соч.: В 3 т., М., 1965.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    AZOT GÜBRƏLƏRİ

    АЗОТ ЭЦБРЯЛЯРИ – биткилярин азотла гидаланма мянбяйи кими тятбиг едилян минерал маддяляр. 19 ясрин орталарындан дцнйа базарынын азот эцбряляри иля тяъщизаты ясасян, натриум шорасынын (натриумнитрат) Ъянуби Америкадакы тябии йатаглары щесабына тямин едилмишдир. 20 ясрин яввялляриндян сянайе мигйасында аммониум-сулфат, калсиум шорасы (калсиум-нитрат) вя калсиум-сианамидин (CaCN2) истещсалына башланылмышдыр. 1914–18 иллярдя А.э. истещсалында ясас хаммалын – уъуз аммонйакын алынмасы цчцн щидроэенин вя атмосфер азотунун фиксасийасы технолоэийасынын ишляниб щазырланмасы йени мярщяля олду.

    А.э.   аммониумлу,   нитратлы,    аммониум-нитратлы, аммонйаклы, амидли вя гарышыг эцбряляря (азотун иштиракетмя формасындан  асылы  олараг)  бюлцнцр.  А м мониумлу   А.  э.  Аммониум-сулфат (NH4)2SO4,  тяркибиндя  кцтляъя  20,5% азот сахлайыр; суда йахшы щялл олур, аз щигроскопикдир вя сахланылдыгда демяк олар ки, йапрыхмыр. Суварылан торпагларда вя чох рцтубятли районларда эениш истифадя олунур.  Аммониум-хлорид  NH4Cl,  тяркибиндя 24–25 % азот вардыр. Мцвяггяти олараг торпаьын туршулуьуну артыра  вя хлора дюзмяйян картоф, соьан, кялям вя диэяр  биткилярин   мящсулдарлыьыны   азалда биляр. Анъаг эцбря вахтында верилдикдя, хлор ионлары кюкцн йерляшдийи лайдан йуйулуб    чыхарылыр.  Аммониум-карбонат (NH4)2CO3  вя   аммониум-щидрокарбонат NH4ЩCO3, тяркибиндя мцвафиг олараг  21–24  вя  17% азот  вардыр;  гяляви реаксийалыдыр; сахланылдыгда давамсыздыр, ачыг щавада азот иткиси ола биляр. Нитратлы   А.  э.  Натриум  (Чили)  шорасынын NaNO3 тяркибиндя  15–18% азот  вар. Нязярячарпаъаг  дяряъядя  щигроскопик олмасына бахмайараг, дцзэцн сахланылдыгда йапрыхмыр. Калсиум (Норвеч) шорасынын тяркибиндя 13–15% азот вар; чох щигроскопик олдуьундан ону рцтубят кечирмяйян тарада сахламаг лазымдыр. Калсиум  шорасы   да  торпаьы  гялявиляшдирир. Нитратлы  А.э.-ни торпаьын туршулуьуна щяссас биткилярин якилдийи туршулу торпаглара   вермяк   мягсядяуйьундур,   чцнки онлар туршулуьу азалдыр. А м м о ниумнит  рат лы   А. э. Аммони умлу (аммонйаклы) шоранын  NH4NO3  тяркибиндя 34% азот вар. Суда йахшы щялл олур, чох щигроскопикдир вя чох йапрыхыр. Ян сямяряли   А.э.-дян  биридир;   турш   торпаьа  верилдикдян сонра ону мцвяггяти туршулашдыра  биляр.  Аммониум-сулфат–нитрат (NH4)2SO4·2NH4NO3,    тяркибиндя    25– 27% азот вар. Суда йахшы щялл олур, йапрыхмыр, йцксяк потенсиал туршулуьа маликдир вя буна эюря ону турш торпаьа вермяздян яввял торпаьы ящянэля эцбрялямяк вя йа эцбрянин юзцнц нейтраллашдырмаг   лазымдыр.   Ящян   э-аммониум (ящянэ-аммонйаклы)    шорасы     NH4NO3· CaCO3, дцнйада чох истифадя олунур; тяркибиндя  20,5%  азот  вар.  Аммонйакл ы    А. э. Майе аммонйакын NH3  тяркибиндя 82,3% азот вар. Биткиляр тяряфиндян бярк А.э.  кими  мянимсянилир.  Аммонйаклы су,  аммонйакын  сулу  мящлулу;  тяркибиндя   20,5   вя   йа   16,4%   азот   вар. Амидли А.э. Карбамид (сидик ъювщяри) ЪО(НЩ2)2  тяркибиндя 46% азот сахлайыр. Суда йахшы щялл олур; узун мцддят сахланылдыгда йапрыха биляр. Мящсулдарлыьа тясириня эюря аммониум шорасына йахындыр. Гарышыг   А. э. Аммиакатлар – аммониум шорасынын, карбамидин вя йа диэяр А.э.-нин  аммонйаклы  суда  мящлуллары; тяркибиндя  35–50%  азот  вар.  Карбоаммиакатлар   –   аммониум-карбонатын   (вя йа  аммониум-щидрокарбонатын)  вя  карбамидин сулу мящлуллары; тяркибляриндя 18–35% азот вар. Илин исти вахтларында тятбиг едилир, она эюря ки, ашаьы темп-рда кристаллашмасы мцмкцндцр. КАШ – карбамидин  вя  аммониум  шорасынын  сулу мящлулу; тяркибиндя 28–32% азот вардыр. Тяркибиндя сярбяст аммонйак олмадыьындан сахланылмасы асандыр.

    А.э. ясас эцбря кими (сяпиндя) вя торпаьын ялавя гидаланмасында истифадя олунур. Онлар к.т. биткиляринин мящсулдарлыьынын артырылмасында мцщцм ящямиййят кясб едир; беля ки, тахыл биткиляри дяниндя зцлалын вя юзцлцн (клейковинанын), мейвякюклцлярдя шякярин, биткилярдя ися щямчинин витаминлярин мигдары артыр.

    А.э.-нин дозалары, торпаьа верилмя формалары вя мцддятляри торпаг-иглим шяраитиндян, биткилярин биоложи хцсусиййятляриндян вя тясяррцфатларын башга эцбрялярля тямин олунмасындан асылыдыр. Чимли-подзоллу, боз мешя торпагларында, подзоллашмыш вя йуйулмуш гараторпагларда А.э.-нин тясири даща сямяряли вя стабил олур.

    Биткилярин азот гидасынын мянбяйи щямчинин цзви (пейин, торф, компостлар вя с.), йашыл (аъы пахла, хардал, гушайаьы вя с.) вя комплекс эцбрялярдир.

    Яд.: Прянишников Д.Н. Избр. соч.: В 3 т., М., 1965.

    AZOT GÜBRƏLƏRİ

    АЗОТ ЭЦБРЯЛЯРИ – биткилярин азотла гидаланма мянбяйи кими тятбиг едилян минерал маддяляр. 19 ясрин орталарындан дцнйа базарынын азот эцбряляри иля тяъщизаты ясасян, натриум шорасынын (натриумнитрат) Ъянуби Америкадакы тябии йатаглары щесабына тямин едилмишдир. 20 ясрин яввялляриндян сянайе мигйасында аммониум-сулфат, калсиум шорасы (калсиум-нитрат) вя калсиум-сианамидин (CaCN2) истещсалына башланылмышдыр. 1914–18 иллярдя А.э. истещсалында ясас хаммалын – уъуз аммонйакын алынмасы цчцн щидроэенин вя атмосфер азотунун фиксасийасы технолоэийасынын ишляниб щазырланмасы йени мярщяля олду.

    А.э.   аммониумлу,   нитратлы,    аммониум-нитратлы, аммонйаклы, амидли вя гарышыг эцбряляря (азотун иштиракетмя формасындан  асылы  олараг)  бюлцнцр.  А м мониумлу   А.  э.  Аммониум-сулфат (NH4)2SO4,  тяркибиндя  кцтляъя  20,5% азот сахлайыр; суда йахшы щялл олур, аз щигроскопикдир вя сахланылдыгда демяк олар ки, йапрыхмыр. Суварылан торпагларда вя чох рцтубятли районларда эениш истифадя олунур.  Аммониум-хлорид  NH4Cl,  тяркибиндя 24–25 % азот вардыр. Мцвяггяти олараг торпаьын туршулуьуну артыра  вя хлора дюзмяйян картоф, соьан, кялям вя диэяр  биткилярин   мящсулдарлыьыны   азалда биляр. Анъаг эцбря вахтында верилдикдя, хлор ионлары кюкцн йерляшдийи лайдан йуйулуб    чыхарылыр.  Аммониум-карбонат (NH4)2CO3  вя   аммониум-щидрокарбонат NH4ЩCO3, тяркибиндя мцвафиг олараг  21–24  вя  17% азот  вардыр;  гяляви реаксийалыдыр; сахланылдыгда давамсыздыр, ачыг щавада азот иткиси ола биляр. Нитратлы   А.  э.  Натриум  (Чили)  шорасынын NaNO3 тяркибиндя  15–18% азот  вар. Нязярячарпаъаг  дяряъядя  щигроскопик олмасына бахмайараг, дцзэцн сахланылдыгда йапрыхмыр. Калсиум (Норвеч) шорасынын тяркибиндя 13–15% азот вар; чох щигроскопик олдуьундан ону рцтубят кечирмяйян тарада сахламаг лазымдыр. Калсиум  шорасы   да  торпаьы  гялявиляшдирир. Нитратлы  А.э.-ни торпаьын туршулуьуна щяссас биткилярин якилдийи туршулу торпаглара   вермяк   мягсядяуйьундур,   чцнки онлар туршулуьу азалдыр. А м м о ниумнит  рат лы   А. э. Аммони умлу (аммонйаклы) шоранын  NH4NO3  тяркибиндя 34% азот вар. Суда йахшы щялл олур, чох щигроскопикдир вя чох йапрыхыр. Ян сямяряли   А.э.-дян  биридир;   турш   торпаьа  верилдикдян сонра ону мцвяггяти туршулашдыра  биляр.  Аммониум-сулфат–нитрат (NH4)2SO4·2NH4NO3,    тяркибиндя    25– 27% азот вар. Суда йахшы щялл олур, йапрыхмыр, йцксяк потенсиал туршулуьа маликдир вя буна эюря ону турш торпаьа вермяздян яввял торпаьы ящянэля эцбрялямяк вя йа эцбрянин юзцнц нейтраллашдырмаг   лазымдыр.   Ящян   э-аммониум (ящянэ-аммонйаклы)    шорасы     NH4NO3· CaCO3, дцнйада чох истифадя олунур; тяркибиндя  20,5%  азот  вар.  Аммонйакл ы    А. э. Майе аммонйакын NH3  тяркибиндя 82,3% азот вар. Биткиляр тяряфиндян бярк А.э.  кими  мянимсянилир.  Аммонйаклы су,  аммонйакын  сулу  мящлулу;  тяркибиндя   20,5   вя   йа   16,4%   азот   вар. Амидли А.э. Карбамид (сидик ъювщяри) ЪО(НЩ2)2  тяркибиндя 46% азот сахлайыр. Суда йахшы щялл олур; узун мцддят сахланылдыгда йапрыха биляр. Мящсулдарлыьа тясириня эюря аммониум шорасына йахындыр. Гарышыг   А. э. Аммиакатлар – аммониум шорасынын, карбамидин вя йа диэяр А.э.-нин  аммонйаклы  суда  мящлуллары; тяркибиндя  35–50%  азот  вар.  Карбоаммиакатлар   –   аммониум-карбонатын   (вя йа  аммониум-щидрокарбонатын)  вя  карбамидин сулу мящлуллары; тяркибляриндя 18–35% азот вар. Илин исти вахтларында тятбиг едилир, она эюря ки, ашаьы темп-рда кристаллашмасы мцмкцндцр. КАШ – карбамидин  вя  аммониум  шорасынын  сулу мящлулу; тяркибиндя 28–32% азот вардыр. Тяркибиндя сярбяст аммонйак олмадыьындан сахланылмасы асандыр.

    А.э. ясас эцбря кими (сяпиндя) вя торпаьын ялавя гидаланмасында истифадя олунур. Онлар к.т. биткиляринин мящсулдарлыьынын артырылмасында мцщцм ящямиййят кясб едир; беля ки, тахыл биткиляри дяниндя зцлалын вя юзцлцн (клейковинанын), мейвякюклцлярдя шякярин, биткилярдя ися щямчинин витаминлярин мигдары артыр.

    А.э.-нин дозалары, торпаьа верилмя формалары вя мцддятляри торпаг-иглим шяраитиндян, биткилярин биоложи хцсусиййятляриндян вя тясяррцфатларын башга эцбрялярля тямин олунмасындан асылыдыр. Чимли-подзоллу, боз мешя торпагларында, подзоллашмыш вя йуйулмуш гараторпагларда А.э.-нин тясири даща сямяряли вя стабил олур.

    Биткилярин азот гидасынын мянбяйи щямчинин цзви (пейин, торф, компостлар вя с.), йашыл (аъы пахла, хардал, гушайаьы вя с.) вя комплекс эцбрялярдир.

    Яд.: Прянишников Д.Н. Избр. соч.: В 3 т., М., 1965.