Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    CƏNUBİ AMERİKA

     


    ЪЯНУБИ АМÉРИКА – Гярб йарымкцрясинин ъ.-унда материк. Бюйцклцйцня эюря дцнйанын дюрдцнъц материки.

    Цмуми мялумат
    Сащ. 17,7 млн. км2, адаларла (Кцляк- тутмайан, Тринидад, Фолкленд, Ъянуби Чили, Галапагос а-ры, Одлу Торпаг архипелагы вя с.) бирликдя 18,28 млн. км2. Ящ. 387,5 млн. (2011). Уъгар нюгтяляри: шм.- да Гуахира й-а-нда Галйинас бурну (12°28′ шм.е.), ъ.-да Брансуик й-а-нда Фроуорд бурну (53°54′ ъ.е.), ш.-дя Кабу- Бранку бурну (34°47′ г.у.), г.-дя Паринйас бурну (81°20′ г.у.). Шм.-дан Кариб дянизи, ш.-дян Атлантика океаны, ъ.-дан Маэеллан боьазы, г.-дян Сакит океанла ящатялянир. Панама бярхязи ону Мяркязи вя Шимали Америка иля ялагяляндирир. Шм.-дан ъ.-а 7350 км, г.-дян ш.-я тягр. 4900 км мясафядя узаныр. Сащил хятти, ъ.-г. щиссяси истисна олмагла, аз эиринтили-чыхынтылыдыр. Айры-айры ири кюрфязляр (г.-дя Гуайакил, шм.-да Венесуела вя Маракайбо лагун эюлц вя ъ.-ш.-дя Ла-Плата) гурунун ичярисиня доьру хейли узаныр. Йер кцрясинин ян щцнд. эюлц Титикака (3812 м), ян йцксяк шялаляси Анхел (1054 м), ян йцксяк
    пайтахты Ла-Пас (3700 м), ян гураг йери Атакама сящрасы (ортаиллик йаьынты 50 мм-дян аз), ян ири, узунлуьуна эюря ися икинъи чайы Амазон (7000 км) Ъ.А. материкиндядир. Ъ.А. материки бир нечя паралел силсилялярдян ибарят Анд д-ры системи, Бразилийа йайласынын ш. вя шм.-ш.-индя гядим континентал платформанын галхмыш галыглары, Ориноко чайынын дцзянлийи, Амазон чайынын тропик дцзянлийи, Пампа-Чако дцзянлийи вя Патагонийа платосу физики-ъоьрафи
    реэионларына бюлцнцр. Материк яразисиндя 12 дювлят (Арэентина, Боливийа, Бразилийа, Чили, Еквадор, Колумбийа, Гайана, Парагвай, Перу, Суринам, Уругвай, Венесуела) вя Фран- санын мцлкц Гвиана йерляшир.

    Тябият
    Релйеф. Материкин г.-ни Анд даьлары (макс. щцнд. 6959 м, Аконкагуа д.), ш.-ини Гвиана (3014 м, Неблина д.) вя Бразилийа (2890 м, Бандейра д.) йастыдаьлыглары тутур. Анд д-ры иля йастыдаьлыглар арасында Амазон, Лйанос-Ориноко, Лйанос-Маморе, Пантанал, Гран-Чако, Чайарасы вя Пампа овалыг вя дцзянликляри йерляшир. Пампадан ъ.-да щцнд. 2200 м- ядяк олан Патагонийа платосу йцксялир. Гвиана вя Бразилийа йастыдаьлыгларынын релйефиндя щцнд. 1500–1700 м олан маили- дальалы дцзянликляр цстцнлцк тяшкил едир. Дцзянликлярин сятщиндя конусвары галыг 


    зирвяляр, тиряляр вя, ясасян, гумдашылардан ибарят маса йцксякликляр (Ауйан-Тепуи вя Рорайма вя с.) нязяря чарпыр. Бразилийа йастыдаьлыьынын ш. кянары “кялля гянд” формасына охшар (мяс., Рио-де-Жанейрода Пан-ди-Асукар) айры-айры массивляря (Сйерра-да-Мантикейра вя с.) парчаланмышдыр. Релйефдя Бразилийа йастыдаьлыьынын чюкякликляри моноклинал-лай дцзянликляриндян, аккумулйасийа дцзянликляриндян (Сан-Франсиску чайынын чюкяклийи вя с.), йахуд лава платосундан (Парана чайынын орта ахынында) ибарятдир. Патагонийанын релйефиндя гядим морен вя су-бузлаг чюкцнтцляри иля юртцлмцш лайлы, о ъцмлядян пилляли вулканик платолар цстцнлцк тяшкил едир. Платоларын сятщи дярин канйонларла парчаланмышдыр; денудасийанын арид формалары характерикдир. Анд д-ры Йер кцрясинин ян узун (тягр. 9000 км) вя ян йцксяк даь системляриндян биридир. Ъ.А.-ны шм.-дан вя г.-дян ящатя едир. Релйефи щаггында бах Анд даьлары мягалясиня. Эеоложи гурулуш. Ъ.А.-да эеоложи ъящятдян, ясасян, ики структур (мяркяздя вя ш.- дя Ъянуби Америка платформасы вя материки шм.-дан вя г.-дян ящатя едян Анд даьлыг гуршаьы) айрылыр. Ъянуби Америка платформасынын бцнювряси мцхтялиф йашлы (Архейдян Еркян Палеозойадяк) блоклар- дан (Гвиана, Гярби Бразилийа, Шярги Бразилийа вя с. галханлар) ибарятдир. Гвиана вя Гярби Бразилийа галханлары Архей вя Алт Протерозойун метаморфизляшмиш вя интенсив деформасийайа уьрамыш сцхурларындан (гнейсляр, кристаллик шистляр вя гранитляр), щямчинин Орта, йахуд Цст Протерозой гранитляриндян тяшкил олунмушдур. Шярги Бразилийа галханы Сон Протерозойун эеосинклинал гырышыглыг системляри иля бюлцнмцш вя щашийялянмиш айры-айры Кембрийягядяр йашлы блоклардан (Сан-Франсиску массиви вя с.) ибарятдир. Кембри–Ордовикдя бу галханларын гядим бцнювряси чохсайлы гранит интрузийалары иля йарылмышдыр. Ъянуби Америка платформасынын галханларарасы щиссяляри, ясасян, континентал чюкцнтцлярля юртцлмцшдцр. Платформа иля Анд эеосинклинал гуршаьы арасында Ориноко, Гран-Чако вя Ла-Плата тектоник чюкякликляри; Анд гырышыглыьы, Гвиана вя Бразилийа галханлары арасында ися Амазон чюкяклийи йерляшир. Чюкякликляр дяниз чюкцнтцляри вя ашынмыш сцхурларла долмушдур. Ъянуби Америка платформасынын ъ. щиссясиндяки Патагонийа плитяси, адятян, мцстягил структур ващиди кими гябул едилир; Палеозойун ашаьыларыны да ящатя едян нисбятян ъаван бцнювряси иля фярглянир.


    Амазон чайы. Бразилийа.

    Анд даьлыг гуршаьы Алп ороэени дюврцндя (Кайнозойда) формалашмаьа башламышдыр. Даьлыг гуршаьын эеоложи гурулушу щаггында бах Анд даьлары мягалясиня. Файдалы газынтылар. Ъ.А. файдалы газынтыларла зянэиндир. Ири дямир филизи йатаглары Венесуела (Ориноко чайы щювзяси) вя Бразилийада (Минас-Жерайс штаты) Кембрийягядяр йашлы сцхурларла, надир елементлярин йатаглары Шярги Бразилийада ултраясаси гяляви интрузийалары иля, Анд д-рында мисли гуршаьдакы йатаглар гранит батолитляри иля, галай, сцрмя, эцмцш, мис, гурьушун, синк, волфрам, гызыл, платин вя с. надир вя ялван метал (Перу вя Боливийада) филиз йатаглары Кайнозойун вулканик вя суб- вулканик ямяляэялмяляри иля, нефт вя тябии газ йатаглары Кайнозой моласслары иля долмуш юн чюкякликляр золаьы иля ялагядардыр. Чилидя ири шора вя дямир филизи, Колумбийада зцмрцд йатаглары вар.

    Анд даьлары. Чили.


    Иглим. Ъ.А.-нын иглимини, ясасян, Анд д-ры формалашдырыр. Даьларын ш. йамаълары Атлантика океанындан эялян рцтубяти юзцндя топлайыр вя онун Мяркязи Анд д-рынын дахили йайлаларына вя Сакит океан сащилляриня кечмясиня мане олур. Ейни заманда материкин дцзянэащ щиссяси Сакит океанын тясириндян мящрумдур. Нятиъядя ян чох иллик йаьынты (5000–8000 мм) Анд д-рынын кцляктутан йамаъларынын Гярби Колумбийа вя Ъянуби Чили яразиляриня дцшцр. Амазон овалыьынын г.-и вя Анд д-рынын она битишик йамаъларында, Гвиана вя Бразилийа йастыдаьлыгларынын ш. йамаъларында вя Парана платосунда 2000–3000 мм вя даща чох, материкин ш.-индя 35° ъ.е.-нядяк олан яразилярдя (гу-


    раглыг кечян уъгар шм.-ы, Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ш.-ини вя Дахили дцзянликлярин г.-ини чыхмагла) 1000–2000 мм йаьынты олур. Мяркязи Чилидя йаьынтынын иллик мигдары ъ.-дан шм.-а доьру азалыр (3000– 2000 мм). Патагонийада ил гураг кечир (150–250 мм). Сакит океан сащилбойунда 5–27° ъ.е.-ляри арасында (Атакама сящрасы да бурададыр) вя Мяркязи Анд йайласынын ъ.-унда иллярля йаьынты дцшмцр. Ъ.А.-нын яразиси 6 иглим гуршаьында (екваториал, шм.-и вя ъ.-и субекваториал, ъ.-и тропик, субтропик вя мцлайим) йерляшир. Амазон овалыьы вя Гвиана йастыдаьлыьынын г.-индя, Анд д-рынын Шимали Еквадор вя Ъянуби Колумбийадакы щиссяляриндя исти (даьларда сярин) вя даим рцтубятли олан екваториал иглим йайылмышдыр. Екваториал гуршагдан шм.-дакы вя ъ.-дакы (20° ъ.е.- нядяк) сащяляр, щямчинин Амазон овалыьынын ш.-и вя Гярби Еквадор бюйцк темп- р амплитудлары вя гураг фяслин олмасы иля сечилян субекваториал иглим гуршаьына дахилдир. Тропик гуршаг ш.-дя (24–28° ъ.е.- нядяк) рцтубятли пассат иглими, сащилбойунда исти вя екваториал гуршагдакына охшар иглим, йайлаларда гышда темп-рун 0°Ъ-йядяк ашаьы дцшдцйц иглим, Гран- Чакода йайы рцтубятли кечян континентал иглим, Анд д-рында кяскин континентал йцксяк даьлыг-сящра иглими, г. сащилбойунда (5 вя 28° ъ.е.-ляри арасында) бир гядяр сярин кечян йарымсящра иглими иля сяъиййялянир. Субтропик гуршаьын (38–42° ъ.е.-нядяк) ш.-индя (Бразилийа йастыдаьлыьынын ъ.-у вя Пампанын ш.-и) рцтубятли вя исти, мяркязиндя исти йайы олан гуру континентал, г.-индя Аралыг дянизи типли (38° ъ.е.-нядяк гуру вя 32–42° ъ.е.-ляриндя бир гядяр рцтубятли) иглим йайылмышдыр. Мцлайим гуршаьын Патагонийа щиссяси йарымсящра, Анд д-рынын г. йамаъындакы щиссяси ися океан типли чох рцтубятли иглимя маликдир. Ъ.А. яразисиндя темп-р режиминин мювсцми тяряддцдц йалныз субтропик вя мцлайим иглим гуршагларында, щямчинин тропик даь р-нларындадыр. Материкин шм. дцзянлик щиссясиндян ъ. тропикиня кими орта айлыг темп-р 20–28°Ъ тяшкил едир (макс. 47°Ъ Гран-Чакода мцшащидя едилмишдир). Чилинин ъ.-унда темп-рун иллик тяряддцдц чох кичикдир (1–8°Ъ ийулда, 7–14°Ъ йан- варда). Дахили сулар. Ъ.А. яразисинин чох щиссяси Атлантика океаны щювзясиня аиддир. Щювзясинин сащясиня вя сулулуьуна эюря Йер кцрясинин ян бюйцк чайы сайылан Ама- зон бурадан ахыр. Онун субекваториал вя тропик гуршагларындан ахан чохлу голлары вя диэяр чайлар [Парана (Парагвайла бирликдя), Ориноко, Сан-Франсиску вя с.], ясасян, йаьыш сулары иля гидаланыр; эурсулу дюврляри йайда, азсулу дюврляри ися гышда олур; йайлалардан кечяркян онлар астана вя шялаляляр йарадыр. Ориноко чайынын Чурун голу цзяриндя дцнйанын ян щцндцр шялаляси олан Анхел шялаляси йерляшир. Парана чайынын голу узяриндя ися Игуасу шялаляси йерляшир. Дярин дярялярля ахан Патагонийа чайлары азсулудур. Сакит океана тюкцлян гыса, эурсулу чайлар йаьыш вя гар сулары иля гидаланыр. Гран-Чако, Пампа, Анд д-рындан г.-дяки
    эениш сящралы сащяляр сятщ ахымындан мящрумдур вя чохлу шорсулу эюлляря маликдир. Анд д-рынын ъ.-унда ири бузлаг мяншяли эюлляр (Буенос-Айрес вя с.), мяркязиндя тектоник мяншяли Титикака, материкин шм.-ында Маракайбо лагун эюлц йерляшир.


    Анщел шялаляси. Венесуела.


    Торпаглар вя битки юртцйц. Екваториал иглим гуршаьында подзоллашмыш латеритли торпагларда щямишяйашыл рцтубятли сых мешяляр – щилейляр битир. Субекваториал иглим гуршагларында гураглыг дюврцнцн мцддятиндян асылы олараг йарпаьыны тюкян щямишяйашыл мешяляря (Амазон овалыьынын ш.-и, Гвиана йастыдаьлыьы, Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ы вя Перу Анд д-рынын ш.-и), щцндцротлу саванналара – лйаноса (Ориноко овалыьы), коллу саванналара – кампос-серрадоса (Бразилийа йастыдаьлыьынын мяркязи щиссяси) вя йа гураг сейряк мешяляря – каатингайа (Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ш.-и), щямчинин гырмызы, гящвяйи-гырмызы вя гырмызы-гонур торпагларын мцхтялиф типляриня раст эялинир. Тропик гуршагда Бразилийа йастыдаьлыьынын латеритли торпагларындакы рцтубятли тропик ме- шяляр Гран-Чакода гящвяйи-гырмызы торпагларда битян гураг сейряк мешялярля, Анд д-рындакы платоларда вя г. сащилбойунда ися сящраларла явяз олунур. Субтропиклярдя, Бразилийа йастыдаьлыьынын ъ.-ундакы гырмызы торпагларда ийняйарпаглы мешяляр (24–30° ъ.е.-ляри), гырмызымтыл-гара торпгларда отлу саванналар (30° ъ.е.-ндян ъ.-да) йайылмышдыр; Пампадакы боз-гящвяйи торпагларда вя г.-я эетдикъя гуру чюл вя йарымсящралара кечян гарамтыл торпагларда чямян-чюл биткиляри, г.-дяки (28–42° ъ.е.-ляри) ися гящвяйи торпагларда сяртйарпаглы аьаълардан ибарят мешяляр вя коллуглар, щямчинин гонур мешя торпагларында щямишяйашыл вя ийняйарпаглы аьаълар битир. Патагонийада гонур торпаглары олан коллу йарымсящра, Анд д-рынын ъ.-унда ися гонур даь-мешя торпаглы сых гарышыг мешяляр цстцндцр. Ъ.А. щевейа, киня, гырмызы аьаъ, гящвя вя с. гиймятли биткилярин вятянидир. Щейванлар алями. Ъ.А.-нын щейванлар алями мцхтялиф вя зянэиндир. Ашаьы енликлярин сых мешяляриндя аьаъларда йашайан щейванлардан енлибурун меймун, яринъяк, хырда гарышгайейян, охлу кирпи, опоссум, кинкаж кими ендемик нювляря раст эялинир. Диэяр щейванлардан нящянэ зирещли, ири гарышгайейян, тапир, йагуар, йаллы ъанавар, пака, агути, капибара, су донузу вя с. характерикдир. Чайларда Йер кцрясинин ширин су фаунасынын 1/3-ини тяшкил едян тягр. 2000 балыг нювц йашайыр. Гуш фаунасы (тутугушу, колибри, щоасин, кяркяс вя с.) вя сцрцнянляр (зящярли илан, су анакондасы, кяртянкяля, тысбаьа вя с.) олдугъа зянэиндир. Саванна вя сейряк мешяликляр- дя хырда марал нювляри, чохлу эямириъи вя нанду дявягушусуна раст эялинир. Чюл вя йарымсящраларда пума, пампа маралы, пампа пишийи, Маэеллан ити, самур, батаглыг гундузу, туко-туко, Дарвин тутугушусу вя с. эениш йайылмышдыр. Ъянуби Анд д-рындакы мешяляр цчцн пуду вя йемул мараллары характерикдир; Мяркязи Анд д- рында реликт ейнякли айылара раст эялинир. Ящлиляшдирилмиш лама ъинсляри бюйцк тясяррцфат ящямиййятиня маликдир. Хцсуси мцщафизя олунан тябии яразиляр. Ъ.А. яразисиндя тягр. 100 милли парк (Арэентинада Науел-Уапи вя Лос-Гласйарес, Бразилийада Итатиайа вя Игуасу, Чилидя Лос-Парагуас вя с.) вя
    горуглар вар. Горунан яразилярин сащяси материк яразисинин 1%-ини тяшкил едир, о ъцмлядян Перуда – тягр. 6 млн. ща, Арэентинада – 2,6 млн., Венесуелада тягр. 2 млн.; бу яразилярдя гиймятли мешяляр вя щейван нювляри, щям- чинин мянзяряли рекреасийа ландшафтлары горунур. Ъоьрафи кяшфляр тарихи. Атлантика океанынын г. щиссясиндяки бюйцк кяшфлярин башланьыъыны 1498 илдя Х. Колумбун експедисийасы гоймушдур. Експедисийа Тринидад а.-ны, материк сащилинин Ориноко чайы делтасындан Парийа й-а вя Маргарита а.- надяк олан щиссясини кяшф етмишдир. 1499– 1501 иллярдя испан сяййащлары А. Охеда вя Р. Бастидасын експедисийалары Ъ.А.-нын шм.сащилляринин Колумб тяряфиндян башланмыш тядгигини баша чатдырмышлар.


    Атакама сящрасында (Чили) ламалар.

    Аме- риго Веспуччинин иштирак етдийи Португалийа експедисийасы 1501–02 иллярдя Ъ.А.-нын ш. сащили бойу 25° ъ.е.-нядяк цзяряк, онун материк олдуьуну сцбут етмишдир. 1507 илдя щолланд ъоьрафийашцнасы М. Валдземцллер йениъя кяшф олунмуш ъянуб материкини А. Веспуччинин шяряфиня “Америка” адландырмаьы тяклиф етмишдир. 1541 илдян сонра бу ад щяр ики гярб материкиня аид едилди. 1515–16 иллярдя испан сяййащы Х. Солис Ъ.А.-нын ш. сащили бойу 25–35° ъ.е.- нядяк цзмцш, Ла-Плата кюрфязини, Уругвай вя Парана чайларынын ашаьы ахынларыны кяшф етмишдир. 1520 илдя Ф. Маэелланын експедисийасы материкин Атлантика океаны сащилляринин юйрянилмясини баша чатдырмышдыр. Ъ.А.-нын Сакит океан сащилляри 1522– 58 иллярдя испан дяниз експедисийалары тяряфиндян кяшф едилмишдир. 1578 илдя инэилис Ф. Дрейк Маэеллан боьазындан кечяркян туфана дцшмцш, ъ.-а дюнмцш, апардыьы тядгигатлар нятиъясиндя Одлу Торпаьын архипелаг олдуьуну сцбута йетирмишдир. Материки г.-дян ш.-я илк дяфя 1541 илдя испан Г. Писарронун експедисийасы кечмишдир. Ъ.А.-нын елми ъящятдян илк тядгигатчылары меридиан гювсцнц юлчмяк цчцн 1736– 43 иллярдя кечирилмиш Екваториал експедисийанын иштиракчылары франсызлар Ш. Кондамин вя П. Буэер олмушлар. Мцстямлякячилик дюврцнцн ахырларында Ла-Плата (испан Ф. Асара) вя Ориноко (алман А. Щумболдт вя франсыз Е. Бонплан) щювзяляринин ком- плекс шякилдя юйрянилмяси щяйата кечирилмишдир. Ъ.А. сащилляринин дцзэцн тясвири, ясасян, 19 ясрин орталарында инэилис експедисийасы (Ф. Кинг вя Р. Фитсрой) тяряфиндян верилмишдир. Рус алим вя сяййащларындан А.С. Ионин, Н.М. Албов, Э.Э.Манизер, Н.И. Вавилов да Ъ.А.-да бюйцк тядгигат ишляри апармышлар. Ящали. Антроположи вя етник тярки б. Ъ.А.-нын индики ящалиси антроположи ъящятдян олдугъа мцхтялифдир. Йерли ящали олан щиндиляр Америка иргиня, Авропадан эялмялярин нясилляри Авропа иргиня, африкалы гулларын нясилляри зянъи иргиня мянсубдурлар; Ъ.А.-да метисляр, мулатлар, самболар да йашайырлар. 15–16 ясрлярдя Ъ.А.-йа авропалылар (португаллар вя испанлар) эяляндян, 16 ясрдя Африкадан зянъи гуллар эятириляндян сонра материкин етник тяркиби дяйишди; мцхтялиф ящали
    груплары ямяля эялди. Йерли щиндиляр Ъ.А.-нын сащил зонасыны мцстямлякяйя чевирмиш португаллар вя испанларла гайнайыб-гарышмыш, мцвафиг шякилдя португал вя испан дилляриндя данышмышлар. Зянъилярин Ъ.А.-йа эятирилмяси нятиъясиндя авропалы-зянъи вя зянъи-щинди мяншяли ящали тяшяккцл тапды. 19 ясрин 1-ъи гяринясиндя Ъ.А.-да мцхтялиф иргя мянсуб йени етник груплар йаранды. Ъ.А. юлкяляри мцстягиллик газанандан сонра Арэентина, Бразилийа вя Уругвайда Авропадан (Италийа, Алманийа вя с.), Гайана вя Суринамда Асийадан (ясасян, Чин вя Щиндистандан) эялмялярин щесабына етник тяркибдя кяскин дяйишиклик йаранды. Мцасир Ъ.А. ящалисинин яксяриййяти мяншяъя щиндилярля авропалыларын (Шимал- Шяргдя ися зянъилярля авропалыларын) гарышмасындан ямяля эялмишдир. Йерли щинди халг вя тайфалары олан кечуалар (тягр. 14,8 млн.), аймаралар (2,5 млн.), арауканлар (870 мин; 1995), гуараниляр вя б., ясасян, Перу,
    Боливийа, Колумбийа, Еквадор, Гватемала, Парагвай, Бразилийа, Чили, Арэентина вя с. юлкялярдя йашайырлар. Ке- чуалар вя гуараниляр юз дилляриндя данышыр- лар. Ъ.А.-нын яксяр дювлятляриндя рясми дил испан дили, Бразилийада португал дилидир. Перуда 2-ъи рясми дил кечуа дилидир. Гайанада, Тринидад вя Тобагода рясми дил инэилис, Суринамда щолланд, Франса Гвианасында франсыз дилидир. Диндарларын яксяриййяти христиандыр. Щиндиляр вя Африка зянъиляринин бир гисми яняняви дини етигадларыны сахлайырлар.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    CƏNUBİ AMERİKA

     


    ЪЯНУБИ АМÉРИКА – Гярб йарымкцрясинин ъ.-унда материк. Бюйцклцйцня эюря дцнйанын дюрдцнъц материки.

    Цмуми мялумат
    Сащ. 17,7 млн. км2, адаларла (Кцляк- тутмайан, Тринидад, Фолкленд, Ъянуби Чили, Галапагос а-ры, Одлу Торпаг архипелагы вя с.) бирликдя 18,28 млн. км2. Ящ. 387,5 млн. (2011). Уъгар нюгтяляри: шм.- да Гуахира й-а-нда Галйинас бурну (12°28′ шм.е.), ъ.-да Брансуик й-а-нда Фроуорд бурну (53°54′ ъ.е.), ш.-дя Кабу- Бранку бурну (34°47′ г.у.), г.-дя Паринйас бурну (81°20′ г.у.). Шм.-дан Кариб дянизи, ш.-дян Атлантика океаны, ъ.-дан Маэеллан боьазы, г.-дян Сакит океанла ящатялянир. Панама бярхязи ону Мяркязи вя Шимали Америка иля ялагяляндирир. Шм.-дан ъ.-а 7350 км, г.-дян ш.-я тягр. 4900 км мясафядя узаныр. Сащил хятти, ъ.-г. щиссяси истисна олмагла, аз эиринтили-чыхынтылыдыр. Айры-айры ири кюрфязляр (г.-дя Гуайакил, шм.-да Венесуела вя Маракайбо лагун эюлц вя ъ.-ш.-дя Ла-Плата) гурунун ичярисиня доьру хейли узаныр. Йер кцрясинин ян щцнд. эюлц Титикака (3812 м), ян йцксяк шялаляси Анхел (1054 м), ян йцксяк
    пайтахты Ла-Пас (3700 м), ян гураг йери Атакама сящрасы (ортаиллик йаьынты 50 мм-дян аз), ян ири, узунлуьуна эюря ися икинъи чайы Амазон (7000 км) Ъ.А. материкиндядир. Ъ.А. материки бир нечя паралел силсилялярдян ибарят Анд д-ры системи, Бразилийа йайласынын ш. вя шм.-ш.-индя гядим континентал платформанын галхмыш галыглары, Ориноко чайынын дцзянлийи, Амазон чайынын тропик дцзянлийи, Пампа-Чако дцзянлийи вя Патагонийа платосу физики-ъоьрафи
    реэионларына бюлцнцр. Материк яразисиндя 12 дювлят (Арэентина, Боливийа, Бразилийа, Чили, Еквадор, Колумбийа, Гайана, Парагвай, Перу, Суринам, Уругвай, Венесуела) вя Фран- санын мцлкц Гвиана йерляшир.

    Тябият
    Релйеф. Материкин г.-ни Анд даьлары (макс. щцнд. 6959 м, Аконкагуа д.), ш.-ини Гвиана (3014 м, Неблина д.) вя Бразилийа (2890 м, Бандейра д.) йастыдаьлыглары тутур. Анд д-ры иля йастыдаьлыглар арасында Амазон, Лйанос-Ориноко, Лйанос-Маморе, Пантанал, Гран-Чако, Чайарасы вя Пампа овалыг вя дцзянликляри йерляшир. Пампадан ъ.-да щцнд. 2200 м- ядяк олан Патагонийа платосу йцксялир. Гвиана вя Бразилийа йастыдаьлыгларынын релйефиндя щцнд. 1500–1700 м олан маили- дальалы дцзянликляр цстцнлцк тяшкил едир. Дцзянликлярин сятщиндя конусвары галыг 


    зирвяляр, тиряляр вя, ясасян, гумдашылардан ибарят маса йцксякликляр (Ауйан-Тепуи вя Рорайма вя с.) нязяря чарпыр. Бразилийа йастыдаьлыьынын ш. кянары “кялля гянд” формасына охшар (мяс., Рио-де-Жанейрода Пан-ди-Асукар) айры-айры массивляря (Сйерра-да-Мантикейра вя с.) парчаланмышдыр. Релйефдя Бразилийа йастыдаьлыьынын чюкякликляри моноклинал-лай дцзянликляриндян, аккумулйасийа дцзянликляриндян (Сан-Франсиску чайынын чюкяклийи вя с.), йахуд лава платосундан (Парана чайынын орта ахынында) ибарятдир. Патагонийанын релйефиндя гядим морен вя су-бузлаг чюкцнтцляри иля юртцлмцш лайлы, о ъцмлядян пилляли вулканик платолар цстцнлцк тяшкил едир. Платоларын сятщи дярин канйонларла парчаланмышдыр; денудасийанын арид формалары характерикдир. Анд д-ры Йер кцрясинин ян узун (тягр. 9000 км) вя ян йцксяк даь системляриндян биридир. Ъ.А.-ны шм.-дан вя г.-дян ящатя едир. Релйефи щаггында бах Анд даьлары мягалясиня. Эеоложи гурулуш. Ъ.А.-да эеоложи ъящятдян, ясасян, ики структур (мяркяздя вя ш.- дя Ъянуби Америка платформасы вя материки шм.-дан вя г.-дян ящатя едян Анд даьлыг гуршаьы) айрылыр. Ъянуби Америка платформасынын бцнювряси мцхтялиф йашлы (Архейдян Еркян Палеозойадяк) блоклар- дан (Гвиана, Гярби Бразилийа, Шярги Бразилийа вя с. галханлар) ибарятдир. Гвиана вя Гярби Бразилийа галханлары Архей вя Алт Протерозойун метаморфизляшмиш вя интенсив деформасийайа уьрамыш сцхурларындан (гнейсляр, кристаллик шистляр вя гранитляр), щямчинин Орта, йахуд Цст Протерозой гранитляриндян тяшкил олунмушдур. Шярги Бразилийа галханы Сон Протерозойун эеосинклинал гырышыглыг системляри иля бюлцнмцш вя щашийялянмиш айры-айры Кембрийягядяр йашлы блоклардан (Сан-Франсиску массиви вя с.) ибарятдир. Кембри–Ордовикдя бу галханларын гядим бцнювряси чохсайлы гранит интрузийалары иля йарылмышдыр. Ъянуби Америка платформасынын галханларарасы щиссяляри, ясасян, континентал чюкцнтцлярля юртцлмцшдцр. Платформа иля Анд эеосинклинал гуршаьы арасында Ориноко, Гран-Чако вя Ла-Плата тектоник чюкякликляри; Анд гырышыглыьы, Гвиана вя Бразилийа галханлары арасында ися Амазон чюкяклийи йерляшир. Чюкякликляр дяниз чюкцнтцляри вя ашынмыш сцхурларла долмушдур. Ъянуби Америка платформасынын ъ. щиссясиндяки Патагонийа плитяси, адятян, мцстягил структур ващиди кими гябул едилир; Палеозойун ашаьыларыны да ящатя едян нисбятян ъаван бцнювряси иля фярглянир.


    Амазон чайы. Бразилийа.

    Анд даьлыг гуршаьы Алп ороэени дюврцндя (Кайнозойда) формалашмаьа башламышдыр. Даьлыг гуршаьын эеоложи гурулушу щаггында бах Анд даьлары мягалясиня. Файдалы газынтылар. Ъ.А. файдалы газынтыларла зянэиндир. Ири дямир филизи йатаглары Венесуела (Ориноко чайы щювзяси) вя Бразилийада (Минас-Жерайс штаты) Кембрийягядяр йашлы сцхурларла, надир елементлярин йатаглары Шярги Бразилийада ултраясаси гяляви интрузийалары иля, Анд д-рында мисли гуршаьдакы йатаглар гранит батолитляри иля, галай, сцрмя, эцмцш, мис, гурьушун, синк, волфрам, гызыл, платин вя с. надир вя ялван метал (Перу вя Боливийада) филиз йатаглары Кайнозойун вулканик вя суб- вулканик ямяляэялмяляри иля, нефт вя тябии газ йатаглары Кайнозой моласслары иля долмуш юн чюкякликляр золаьы иля ялагядардыр. Чилидя ири шора вя дямир филизи, Колумбийада зцмрцд йатаглары вар.

    Анд даьлары. Чили.


    Иглим. Ъ.А.-нын иглимини, ясасян, Анд д-ры формалашдырыр. Даьларын ш. йамаълары Атлантика океанындан эялян рцтубяти юзцндя топлайыр вя онун Мяркязи Анд д-рынын дахили йайлаларына вя Сакит океан сащилляриня кечмясиня мане олур. Ейни заманда материкин дцзянэащ щиссяси Сакит океанын тясириндян мящрумдур. Нятиъядя ян чох иллик йаьынты (5000–8000 мм) Анд д-рынын кцляктутан йамаъларынын Гярби Колумбийа вя Ъянуби Чили яразиляриня дцшцр. Амазон овалыьынын г.-и вя Анд д-рынын она битишик йамаъларында, Гвиана вя Бразилийа йастыдаьлыгларынын ш. йамаъларында вя Парана платосунда 2000–3000 мм вя даща чох, материкин ш.-индя 35° ъ.е.-нядяк олан яразилярдя (гу-


    раглыг кечян уъгар шм.-ы, Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ш.-ини вя Дахили дцзянликлярин г.-ини чыхмагла) 1000–2000 мм йаьынты олур. Мяркязи Чилидя йаьынтынын иллик мигдары ъ.-дан шм.-а доьру азалыр (3000– 2000 мм). Патагонийада ил гураг кечир (150–250 мм). Сакит океан сащилбойунда 5–27° ъ.е.-ляри арасында (Атакама сящрасы да бурададыр) вя Мяркязи Анд йайласынын ъ.-унда иллярля йаьынты дцшмцр. Ъ.А.-нын яразиси 6 иглим гуршаьында (екваториал, шм.-и вя ъ.-и субекваториал, ъ.-и тропик, субтропик вя мцлайим) йерляшир. Амазон овалыьы вя Гвиана йастыдаьлыьынын г.-индя, Анд д-рынын Шимали Еквадор вя Ъянуби Колумбийадакы щиссяляриндя исти (даьларда сярин) вя даим рцтубятли олан екваториал иглим йайылмышдыр. Екваториал гуршагдан шм.-дакы вя ъ.-дакы (20° ъ.е.- нядяк) сащяляр, щямчинин Амазон овалыьынын ш.-и вя Гярби Еквадор бюйцк темп- р амплитудлары вя гураг фяслин олмасы иля сечилян субекваториал иглим гуршаьына дахилдир. Тропик гуршаг ш.-дя (24–28° ъ.е.- нядяк) рцтубятли пассат иглими, сащилбойунда исти вя екваториал гуршагдакына охшар иглим, йайлаларда гышда темп-рун 0°Ъ-йядяк ашаьы дцшдцйц иглим, Гран- Чакода йайы рцтубятли кечян континентал иглим, Анд д-рында кяскин континентал йцксяк даьлыг-сящра иглими, г. сащилбойунда (5 вя 28° ъ.е.-ляри арасында) бир гядяр сярин кечян йарымсящра иглими иля сяъиййялянир. Субтропик гуршаьын (38–42° ъ.е.-нядяк) ш.-индя (Бразилийа йастыдаьлыьынын ъ.-у вя Пампанын ш.-и) рцтубятли вя исти, мяркязиндя исти йайы олан гуру континентал, г.-индя Аралыг дянизи типли (38° ъ.е.-нядяк гуру вя 32–42° ъ.е.-ляриндя бир гядяр рцтубятли) иглим йайылмышдыр. Мцлайим гуршаьын Патагонийа щиссяси йарымсящра, Анд д-рынын г. йамаъындакы щиссяси ися океан типли чох рцтубятли иглимя маликдир. Ъ.А. яразисиндя темп-р режиминин мювсцми тяряддцдц йалныз субтропик вя мцлайим иглим гуршагларында, щямчинин тропик даь р-нларындадыр. Материкин шм. дцзянлик щиссясиндян ъ. тропикиня кими орта айлыг темп-р 20–28°Ъ тяшкил едир (макс. 47°Ъ Гран-Чакода мцшащидя едилмишдир). Чилинин ъ.-унда темп-рун иллик тяряддцдц чох кичикдир (1–8°Ъ ийулда, 7–14°Ъ йан- варда). Дахили сулар. Ъ.А. яразисинин чох щиссяси Атлантика океаны щювзясиня аиддир. Щювзясинин сащясиня вя сулулуьуна эюря Йер кцрясинин ян бюйцк чайы сайылан Ама- зон бурадан ахыр. Онун субекваториал вя тропик гуршагларындан ахан чохлу голлары вя диэяр чайлар [Парана (Парагвайла бирликдя), Ориноко, Сан-Франсиску вя с.], ясасян, йаьыш сулары иля гидаланыр; эурсулу дюврляри йайда, азсулу дюврляри ися гышда олур; йайлалардан кечяркян онлар астана вя шялаляляр йарадыр. Ориноко чайынын Чурун голу цзяриндя дцнйанын ян щцндцр шялаляси олан Анхел шялаляси йерляшир. Парана чайынын голу узяриндя ися Игуасу шялаляси йерляшир. Дярин дярялярля ахан Патагонийа чайлары азсулудур. Сакит океана тюкцлян гыса, эурсулу чайлар йаьыш вя гар сулары иля гидаланыр. Гран-Чако, Пампа, Анд д-рындан г.-дяки
    эениш сящралы сащяляр сятщ ахымындан мящрумдур вя чохлу шорсулу эюлляря маликдир. Анд д-рынын ъ.-унда ири бузлаг мяншяли эюлляр (Буенос-Айрес вя с.), мяркязиндя тектоник мяншяли Титикака, материкин шм.-ында Маракайбо лагун эюлц йерляшир.


    Анщел шялаляси. Венесуела.


    Торпаглар вя битки юртцйц. Екваториал иглим гуршаьында подзоллашмыш латеритли торпагларда щямишяйашыл рцтубятли сых мешяляр – щилейляр битир. Субекваториал иглим гуршагларында гураглыг дюврцнцн мцддятиндян асылы олараг йарпаьыны тюкян щямишяйашыл мешяляря (Амазон овалыьынын ш.-и, Гвиана йастыдаьлыьы, Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ы вя Перу Анд д-рынын ш.-и), щцндцротлу саванналара – лйаноса (Ориноко овалыьы), коллу саванналара – кампос-серрадоса (Бразилийа йастыдаьлыьынын мяркязи щиссяси) вя йа гураг сейряк мешяляря – каатингайа (Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ш.-и), щямчинин гырмызы, гящвяйи-гырмызы вя гырмызы-гонур торпагларын мцхтялиф типляриня раст эялинир. Тропик гуршагда Бразилийа йастыдаьлыьынын латеритли торпагларындакы рцтубятли тропик ме- шяляр Гран-Чакода гящвяйи-гырмызы торпагларда битян гураг сейряк мешялярля, Анд д-рындакы платоларда вя г. сащилбойунда ися сящраларла явяз олунур. Субтропиклярдя, Бразилийа йастыдаьлыьынын ъ.-ундакы гырмызы торпагларда ийняйарпаглы мешяляр (24–30° ъ.е.-ляри), гырмызымтыл-гара торпгларда отлу саванналар (30° ъ.е.-ндян ъ.-да) йайылмышдыр; Пампадакы боз-гящвяйи торпагларда вя г.-я эетдикъя гуру чюл вя йарымсящралара кечян гарамтыл торпагларда чямян-чюл биткиляри, г.-дяки (28–42° ъ.е.-ляри) ися гящвяйи торпагларда сяртйарпаглы аьаълардан ибарят мешяляр вя коллуглар, щямчинин гонур мешя торпагларында щямишяйашыл вя ийняйарпаглы аьаълар битир. Патагонийада гонур торпаглары олан коллу йарымсящра, Анд д-рынын ъ.-унда ися гонур даь-мешя торпаглы сых гарышыг мешяляр цстцндцр. Ъ.А. щевейа, киня, гырмызы аьаъ, гящвя вя с. гиймятли биткилярин вятянидир. Щейванлар алями. Ъ.А.-нын щейванлар алями мцхтялиф вя зянэиндир. Ашаьы енликлярин сых мешяляриндя аьаъларда йашайан щейванлардан енлибурун меймун, яринъяк, хырда гарышгайейян, охлу кирпи, опоссум, кинкаж кими ендемик нювляря раст эялинир. Диэяр щейванлардан нящянэ зирещли, ири гарышгайейян, тапир, йагуар, йаллы ъанавар, пака, агути, капибара, су донузу вя с. характерикдир. Чайларда Йер кцрясинин ширин су фаунасынын 1/3-ини тяшкил едян тягр. 2000 балыг нювц йашайыр. Гуш фаунасы (тутугушу, колибри, щоасин, кяркяс вя с.) вя сцрцнянляр (зящярли илан, су анакондасы, кяртянкяля, тысбаьа вя с.) олдугъа зянэиндир. Саванна вя сейряк мешяликляр- дя хырда марал нювляри, чохлу эямириъи вя нанду дявягушусуна раст эялинир. Чюл вя йарымсящраларда пума, пампа маралы, пампа пишийи, Маэеллан ити, самур, батаглыг гундузу, туко-туко, Дарвин тутугушусу вя с. эениш йайылмышдыр. Ъянуби Анд д-рындакы мешяляр цчцн пуду вя йемул мараллары характерикдир; Мяркязи Анд д- рында реликт ейнякли айылара раст эялинир. Ящлиляшдирилмиш лама ъинсляри бюйцк тясяррцфат ящямиййятиня маликдир. Хцсуси мцщафизя олунан тябии яразиляр. Ъ.А. яразисиндя тягр. 100 милли парк (Арэентинада Науел-Уапи вя Лос-Гласйарес, Бразилийада Итатиайа вя Игуасу, Чилидя Лос-Парагуас вя с.) вя
    горуглар вар. Горунан яразилярин сащяси материк яразисинин 1%-ини тяшкил едир, о ъцмлядян Перуда – тягр. 6 млн. ща, Арэентинада – 2,6 млн., Венесуелада тягр. 2 млн.; бу яразилярдя гиймятли мешяляр вя щейван нювляри, щям- чинин мянзяряли рекреасийа ландшафтлары горунур. Ъоьрафи кяшфляр тарихи. Атлантика океанынын г. щиссясиндяки бюйцк кяшфлярин башланьыъыны 1498 илдя Х. Колумбун експедисийасы гоймушдур. Експедисийа Тринидад а.-ны, материк сащилинин Ориноко чайы делтасындан Парийа й-а вя Маргарита а.- надяк олан щиссясини кяшф етмишдир. 1499– 1501 иллярдя испан сяййащлары А. Охеда вя Р. Бастидасын експедисийалары Ъ.А.-нын шм.сащилляринин Колумб тяряфиндян башланмыш тядгигини баша чатдырмышлар.


    Атакама сящрасында (Чили) ламалар.

    Аме- риго Веспуччинин иштирак етдийи Португалийа експедисийасы 1501–02 иллярдя Ъ.А.-нын ш. сащили бойу 25° ъ.е.-нядяк цзяряк, онун материк олдуьуну сцбут етмишдир. 1507 илдя щолланд ъоьрафийашцнасы М. Валдземцллер йениъя кяшф олунмуш ъянуб материкини А. Веспуччинин шяряфиня “Америка” адландырмаьы тяклиф етмишдир. 1541 илдян сонра бу ад щяр ики гярб материкиня аид едилди. 1515–16 иллярдя испан сяййащы Х. Солис Ъ.А.-нын ш. сащили бойу 25–35° ъ.е.- нядяк цзмцш, Ла-Плата кюрфязини, Уругвай вя Парана чайларынын ашаьы ахынларыны кяшф етмишдир. 1520 илдя Ф. Маэелланын експедисийасы материкин Атлантика океаны сащилляринин юйрянилмясини баша чатдырмышдыр. Ъ.А.-нын Сакит океан сащилляри 1522– 58 иллярдя испан дяниз експедисийалары тяряфиндян кяшф едилмишдир. 1578 илдя инэилис Ф. Дрейк Маэеллан боьазындан кечяркян туфана дцшмцш, ъ.-а дюнмцш, апардыьы тядгигатлар нятиъясиндя Одлу Торпаьын архипелаг олдуьуну сцбута йетирмишдир. Материки г.-дян ш.-я илк дяфя 1541 илдя испан Г. Писарронун експедисийасы кечмишдир. Ъ.А.-нын елми ъящятдян илк тядгигатчылары меридиан гювсцнц юлчмяк цчцн 1736– 43 иллярдя кечирилмиш Екваториал експедисийанын иштиракчылары франсызлар Ш. Кондамин вя П. Буэер олмушлар. Мцстямлякячилик дюврцнцн ахырларында Ла-Плата (испан Ф. Асара) вя Ориноко (алман А. Щумболдт вя франсыз Е. Бонплан) щювзяляринин ком- плекс шякилдя юйрянилмяси щяйата кечирилмишдир. Ъ.А. сащилляринин дцзэцн тясвири, ясасян, 19 ясрин орталарында инэилис експедисийасы (Ф. Кинг вя Р. Фитсрой) тяряфиндян верилмишдир. Рус алим вя сяййащларындан А.С. Ионин, Н.М. Албов, Э.Э.Манизер, Н.И. Вавилов да Ъ.А.-да бюйцк тядгигат ишляри апармышлар. Ящали. Антроположи вя етник тярки б. Ъ.А.-нын индики ящалиси антроположи ъящятдян олдугъа мцхтялифдир. Йерли ящали олан щиндиляр Америка иргиня, Авропадан эялмялярин нясилляри Авропа иргиня, африкалы гулларын нясилляри зянъи иргиня мянсубдурлар; Ъ.А.-да метисляр, мулатлар, самболар да йашайырлар. 15–16 ясрлярдя Ъ.А.-йа авропалылар (португаллар вя испанлар) эяляндян, 16 ясрдя Африкадан зянъи гуллар эятириляндян сонра материкин етник тяркиби дяйишди; мцхтялиф ящали
    груплары ямяля эялди. Йерли щиндиляр Ъ.А.-нын сащил зонасыны мцстямлякяйя чевирмиш португаллар вя испанларла гайнайыб-гарышмыш, мцвафиг шякилдя португал вя испан дилляриндя данышмышлар. Зянъилярин Ъ.А.-йа эятирилмяси нятиъясиндя авропалы-зянъи вя зянъи-щинди мяншяли ящали тяшяккцл тапды. 19 ясрин 1-ъи гяринясиндя Ъ.А.-да мцхтялиф иргя мянсуб йени етник груплар йаранды. Ъ.А. юлкяляри мцстягиллик газанандан сонра Арэентина, Бразилийа вя Уругвайда Авропадан (Италийа, Алманийа вя с.), Гайана вя Суринамда Асийадан (ясасян, Чин вя Щиндистандан) эялмялярин щесабына етник тяркибдя кяскин дяйишиклик йаранды. Мцасир Ъ.А. ящалисинин яксяриййяти мяншяъя щиндилярля авропалыларын (Шимал- Шяргдя ися зянъилярля авропалыларын) гарышмасындан ямяля эялмишдир. Йерли щинди халг вя тайфалары олан кечуалар (тягр. 14,8 млн.), аймаралар (2,5 млн.), арауканлар (870 мин; 1995), гуараниляр вя б., ясасян, Перу,
    Боливийа, Колумбийа, Еквадор, Гватемала, Парагвай, Бразилийа, Чили, Арэентина вя с. юлкялярдя йашайырлар. Ке- чуалар вя гуараниляр юз дилляриндя данышыр- лар. Ъ.А.-нын яксяр дювлятляриндя рясми дил испан дили, Бразилийада португал дилидир. Перуда 2-ъи рясми дил кечуа дилидир. Гайанада, Тринидад вя Тобагода рясми дил инэилис, Суринамда щолланд, Франса Гвианасында франсыз дилидир. Диндарларын яксяриййяти христиандыр. Щиндиляр вя Африка зянъиляринин бир гисми яняняви дини етигадларыны сахлайырлар.

    CƏNUBİ AMERİKA

     


    ЪЯНУБИ АМÉРИКА – Гярб йарымкцрясинин ъ.-унда материк. Бюйцклцйцня эюря дцнйанын дюрдцнъц материки.

    Цмуми мялумат
    Сащ. 17,7 млн. км2, адаларла (Кцляк- тутмайан, Тринидад, Фолкленд, Ъянуби Чили, Галапагос а-ры, Одлу Торпаг архипелагы вя с.) бирликдя 18,28 млн. км2. Ящ. 387,5 млн. (2011). Уъгар нюгтяляри: шм.- да Гуахира й-а-нда Галйинас бурну (12°28′ шм.е.), ъ.-да Брансуик й-а-нда Фроуорд бурну (53°54′ ъ.е.), ш.-дя Кабу- Бранку бурну (34°47′ г.у.), г.-дя Паринйас бурну (81°20′ г.у.). Шм.-дан Кариб дянизи, ш.-дян Атлантика океаны, ъ.-дан Маэеллан боьазы, г.-дян Сакит океанла ящатялянир. Панама бярхязи ону Мяркязи вя Шимали Америка иля ялагяляндирир. Шм.-дан ъ.-а 7350 км, г.-дян ш.-я тягр. 4900 км мясафядя узаныр. Сащил хятти, ъ.-г. щиссяси истисна олмагла, аз эиринтили-чыхынтылыдыр. Айры-айры ири кюрфязляр (г.-дя Гуайакил, шм.-да Венесуела вя Маракайбо лагун эюлц вя ъ.-ш.-дя Ла-Плата) гурунун ичярисиня доьру хейли узаныр. Йер кцрясинин ян щцнд. эюлц Титикака (3812 м), ян йцксяк шялаляси Анхел (1054 м), ян йцксяк
    пайтахты Ла-Пас (3700 м), ян гураг йери Атакама сящрасы (ортаиллик йаьынты 50 мм-дян аз), ян ири, узунлуьуна эюря ися икинъи чайы Амазон (7000 км) Ъ.А. материкиндядир. Ъ.А. материки бир нечя паралел силсилялярдян ибарят Анд д-ры системи, Бразилийа йайласынын ш. вя шм.-ш.-индя гядим континентал платформанын галхмыш галыглары, Ориноко чайынын дцзянлийи, Амазон чайынын тропик дцзянлийи, Пампа-Чако дцзянлийи вя Патагонийа платосу физики-ъоьрафи
    реэионларына бюлцнцр. Материк яразисиндя 12 дювлят (Арэентина, Боливийа, Бразилийа, Чили, Еквадор, Колумбийа, Гайана, Парагвай, Перу, Суринам, Уругвай, Венесуела) вя Фран- санын мцлкц Гвиана йерляшир.

    Тябият
    Релйеф. Материкин г.-ни Анд даьлары (макс. щцнд. 6959 м, Аконкагуа д.), ш.-ини Гвиана (3014 м, Неблина д.) вя Бразилийа (2890 м, Бандейра д.) йастыдаьлыглары тутур. Анд д-ры иля йастыдаьлыглар арасында Амазон, Лйанос-Ориноко, Лйанос-Маморе, Пантанал, Гран-Чако, Чайарасы вя Пампа овалыг вя дцзянликляри йерляшир. Пампадан ъ.-да щцнд. 2200 м- ядяк олан Патагонийа платосу йцксялир. Гвиана вя Бразилийа йастыдаьлыгларынын релйефиндя щцнд. 1500–1700 м олан маили- дальалы дцзянликляр цстцнлцк тяшкил едир. Дцзянликлярин сятщиндя конусвары галыг 


    зирвяляр, тиряляр вя, ясасян, гумдашылардан ибарят маса йцксякликляр (Ауйан-Тепуи вя Рорайма вя с.) нязяря чарпыр. Бразилийа йастыдаьлыьынын ш. кянары “кялля гянд” формасына охшар (мяс., Рио-де-Жанейрода Пан-ди-Асукар) айры-айры массивляря (Сйерра-да-Мантикейра вя с.) парчаланмышдыр. Релйефдя Бразилийа йастыдаьлыьынын чюкякликляри моноклинал-лай дцзянликляриндян, аккумулйасийа дцзянликляриндян (Сан-Франсиску чайынын чюкяклийи вя с.), йахуд лава платосундан (Парана чайынын орта ахынында) ибарятдир. Патагонийанын релйефиндя гядим морен вя су-бузлаг чюкцнтцляри иля юртцлмцш лайлы, о ъцмлядян пилляли вулканик платолар цстцнлцк тяшкил едир. Платоларын сятщи дярин канйонларла парчаланмышдыр; денудасийанын арид формалары характерикдир. Анд д-ры Йер кцрясинин ян узун (тягр. 9000 км) вя ян йцксяк даь системляриндян биридир. Ъ.А.-ны шм.-дан вя г.-дян ящатя едир. Релйефи щаггында бах Анд даьлары мягалясиня. Эеоложи гурулуш. Ъ.А.-да эеоложи ъящятдян, ясасян, ики структур (мяркяздя вя ш.- дя Ъянуби Америка платформасы вя материки шм.-дан вя г.-дян ящатя едян Анд даьлыг гуршаьы) айрылыр. Ъянуби Америка платформасынын бцнювряси мцхтялиф йашлы (Архейдян Еркян Палеозойадяк) блоклар- дан (Гвиана, Гярби Бразилийа, Шярги Бразилийа вя с. галханлар) ибарятдир. Гвиана вя Гярби Бразилийа галханлары Архей вя Алт Протерозойун метаморфизляшмиш вя интенсив деформасийайа уьрамыш сцхурларындан (гнейсляр, кристаллик шистляр вя гранитляр), щямчинин Орта, йахуд Цст Протерозой гранитляриндян тяшкил олунмушдур. Шярги Бразилийа галханы Сон Протерозойун эеосинклинал гырышыглыг системляри иля бюлцнмцш вя щашийялянмиш айры-айры Кембрийягядяр йашлы блоклардан (Сан-Франсиску массиви вя с.) ибарятдир. Кембри–Ордовикдя бу галханларын гядим бцнювряси чохсайлы гранит интрузийалары иля йарылмышдыр. Ъянуби Америка платформасынын галханларарасы щиссяляри, ясасян, континентал чюкцнтцлярля юртцлмцшдцр. Платформа иля Анд эеосинклинал гуршаьы арасында Ориноко, Гран-Чако вя Ла-Плата тектоник чюкякликляри; Анд гырышыглыьы, Гвиана вя Бразилийа галханлары арасында ися Амазон чюкяклийи йерляшир. Чюкякликляр дяниз чюкцнтцляри вя ашынмыш сцхурларла долмушдур. Ъянуби Америка платформасынын ъ. щиссясиндяки Патагонийа плитяси, адятян, мцстягил структур ващиди кими гябул едилир; Палеозойун ашаьыларыны да ящатя едян нисбятян ъаван бцнювряси иля фярглянир.


    Амазон чайы. Бразилийа.

    Анд даьлыг гуршаьы Алп ороэени дюврцндя (Кайнозойда) формалашмаьа башламышдыр. Даьлыг гуршаьын эеоложи гурулушу щаггында бах Анд даьлары мягалясиня. Файдалы газынтылар. Ъ.А. файдалы газынтыларла зянэиндир. Ири дямир филизи йатаглары Венесуела (Ориноко чайы щювзяси) вя Бразилийада (Минас-Жерайс штаты) Кембрийягядяр йашлы сцхурларла, надир елементлярин йатаглары Шярги Бразилийада ултраясаси гяляви интрузийалары иля, Анд д-рында мисли гуршаьдакы йатаглар гранит батолитляри иля, галай, сцрмя, эцмцш, мис, гурьушун, синк, волфрам, гызыл, платин вя с. надир вя ялван метал (Перу вя Боливийада) филиз йатаглары Кайнозойун вулканик вя суб- вулканик ямяляэялмяляри иля, нефт вя тябии газ йатаглары Кайнозой моласслары иля долмуш юн чюкякликляр золаьы иля ялагядардыр. Чилидя ири шора вя дямир филизи, Колумбийада зцмрцд йатаглары вар.

    Анд даьлары. Чили.


    Иглим. Ъ.А.-нын иглимини, ясасян, Анд д-ры формалашдырыр. Даьларын ш. йамаълары Атлантика океанындан эялян рцтубяти юзцндя топлайыр вя онун Мяркязи Анд д-рынын дахили йайлаларына вя Сакит океан сащилляриня кечмясиня мане олур. Ейни заманда материкин дцзянэащ щиссяси Сакит океанын тясириндян мящрумдур. Нятиъядя ян чох иллик йаьынты (5000–8000 мм) Анд д-рынын кцляктутан йамаъларынын Гярби Колумбийа вя Ъянуби Чили яразиляриня дцшцр. Амазон овалыьынын г.-и вя Анд д-рынын она битишик йамаъларында, Гвиана вя Бразилийа йастыдаьлыгларынын ш. йамаъларында вя Парана платосунда 2000–3000 мм вя даща чох, материкин ш.-индя 35° ъ.е.-нядяк олан яразилярдя (гу-


    раглыг кечян уъгар шм.-ы, Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ш.-ини вя Дахили дцзянликлярин г.-ини чыхмагла) 1000–2000 мм йаьынты олур. Мяркязи Чилидя йаьынтынын иллик мигдары ъ.-дан шм.-а доьру азалыр (3000– 2000 мм). Патагонийада ил гураг кечир (150–250 мм). Сакит океан сащилбойунда 5–27° ъ.е.-ляри арасында (Атакама сящрасы да бурададыр) вя Мяркязи Анд йайласынын ъ.-унда иллярля йаьынты дцшмцр. Ъ.А.-нын яразиси 6 иглим гуршаьында (екваториал, шм.-и вя ъ.-и субекваториал, ъ.-и тропик, субтропик вя мцлайим) йерляшир. Амазон овалыьы вя Гвиана йастыдаьлыьынын г.-индя, Анд д-рынын Шимали Еквадор вя Ъянуби Колумбийадакы щиссяляриндя исти (даьларда сярин) вя даим рцтубятли олан екваториал иглим йайылмышдыр. Екваториал гуршагдан шм.-дакы вя ъ.-дакы (20° ъ.е.- нядяк) сащяляр, щямчинин Амазон овалыьынын ш.-и вя Гярби Еквадор бюйцк темп- р амплитудлары вя гураг фяслин олмасы иля сечилян субекваториал иглим гуршаьына дахилдир. Тропик гуршаг ш.-дя (24–28° ъ.е.- нядяк) рцтубятли пассат иглими, сащилбойунда исти вя екваториал гуршагдакына охшар иглим, йайлаларда гышда темп-рун 0°Ъ-йядяк ашаьы дцшдцйц иглим, Гран- Чакода йайы рцтубятли кечян континентал иглим, Анд д-рында кяскин континентал йцксяк даьлыг-сящра иглими, г. сащилбойунда (5 вя 28° ъ.е.-ляри арасында) бир гядяр сярин кечян йарымсящра иглими иля сяъиййялянир. Субтропик гуршаьын (38–42° ъ.е.-нядяк) ш.-индя (Бразилийа йастыдаьлыьынын ъ.-у вя Пампанын ш.-и) рцтубятли вя исти, мяркязиндя исти йайы олан гуру континентал, г.-индя Аралыг дянизи типли (38° ъ.е.-нядяк гуру вя 32–42° ъ.е.-ляриндя бир гядяр рцтубятли) иглим йайылмышдыр. Мцлайим гуршаьын Патагонийа щиссяси йарымсящра, Анд д-рынын г. йамаъындакы щиссяси ися океан типли чох рцтубятли иглимя маликдир. Ъ.А. яразисиндя темп-р режиминин мювсцми тяряддцдц йалныз субтропик вя мцлайим иглим гуршагларында, щямчинин тропик даь р-нларындадыр. Материкин шм. дцзянлик щиссясиндян ъ. тропикиня кими орта айлыг темп-р 20–28°Ъ тяшкил едир (макс. 47°Ъ Гран-Чакода мцшащидя едилмишдир). Чилинин ъ.-унда темп-рун иллик тяряддцдц чох кичикдир (1–8°Ъ ийулда, 7–14°Ъ йан- варда). Дахили сулар. Ъ.А. яразисинин чох щиссяси Атлантика океаны щювзясиня аиддир. Щювзясинин сащясиня вя сулулуьуна эюря Йер кцрясинин ян бюйцк чайы сайылан Ама- зон бурадан ахыр. Онун субекваториал вя тропик гуршагларындан ахан чохлу голлары вя диэяр чайлар [Парана (Парагвайла бирликдя), Ориноко, Сан-Франсиску вя с.], ясасян, йаьыш сулары иля гидаланыр; эурсулу дюврляри йайда, азсулу дюврляри ися гышда олур; йайлалардан кечяркян онлар астана вя шялаляляр йарадыр. Ориноко чайынын Чурун голу цзяриндя дцнйанын ян щцндцр шялаляси олан Анхел шялаляси йерляшир. Парана чайынын голу узяриндя ися Игуасу шялаляси йерляшир. Дярин дярялярля ахан Патагонийа чайлары азсулудур. Сакит океана тюкцлян гыса, эурсулу чайлар йаьыш вя гар сулары иля гидаланыр. Гран-Чако, Пампа, Анд д-рындан г.-дяки
    эениш сящралы сащяляр сятщ ахымындан мящрумдур вя чохлу шорсулу эюлляря маликдир. Анд д-рынын ъ.-унда ири бузлаг мяншяли эюлляр (Буенос-Айрес вя с.), мяркязиндя тектоник мяншяли Титикака, материкин шм.-ында Маракайбо лагун эюлц йерляшир.


    Анщел шялаляси. Венесуела.


    Торпаглар вя битки юртцйц. Екваториал иглим гуршаьында подзоллашмыш латеритли торпагларда щямишяйашыл рцтубятли сых мешяляр – щилейляр битир. Субекваториал иглим гуршагларында гураглыг дюврцнцн мцддятиндян асылы олараг йарпаьыны тюкян щямишяйашыл мешяляря (Амазон овалыьынын ш.-и, Гвиана йастыдаьлыьы, Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ы вя Перу Анд д-рынын ш.-и), щцндцротлу саванналара – лйаноса (Ориноко овалыьы), коллу саванналара – кампос-серрадоса (Бразилийа йастыдаьлыьынын мяркязи щиссяси) вя йа гураг сейряк мешяляря – каатингайа (Бразилийа йастыдаьлыьынын шм.-ш.-и), щямчинин гырмызы, гящвяйи-гырмызы вя гырмызы-гонур торпагларын мцхтялиф типляриня раст эялинир. Тропик гуршагда Бразилийа йастыдаьлыьынын латеритли торпагларындакы рцтубятли тропик ме- шяляр Гран-Чакода гящвяйи-гырмызы торпагларда битян гураг сейряк мешялярля, Анд д-рындакы платоларда вя г. сащилбойунда ися сящраларла явяз олунур. Субтропиклярдя, Бразилийа йастыдаьлыьынын ъ.-ундакы гырмызы торпагларда ийняйарпаглы мешяляр (24–30° ъ.е.-ляри), гырмызымтыл-гара торпгларда отлу саванналар (30° ъ.е.-ндян ъ.-да) йайылмышдыр; Пампадакы боз-гящвяйи торпагларда вя г.-я эетдикъя гуру чюл вя йарымсящралара кечян гарамтыл торпагларда чямян-чюл биткиляри, г.-дяки (28–42° ъ.е.-ляри) ися гящвяйи торпагларда сяртйарпаглы аьаълардан ибарят мешяляр вя коллуглар, щямчинин гонур мешя торпагларында щямишяйашыл вя ийняйарпаглы аьаълар битир. Патагонийада гонур торпаглары олан коллу йарымсящра, Анд д-рынын ъ.-унда ися гонур даь-мешя торпаглы сых гарышыг мешяляр цстцндцр. Ъ.А. щевейа, киня, гырмызы аьаъ, гящвя вя с. гиймятли биткилярин вятянидир. Щейванлар алями. Ъ.А.-нын щейванлар алями мцхтялиф вя зянэиндир. Ашаьы енликлярин сых мешяляриндя аьаъларда йашайан щейванлардан енлибурун меймун, яринъяк, хырда гарышгайейян, охлу кирпи, опоссум, кинкаж кими ендемик нювляря раст эялинир. Диэяр щейванлардан нящянэ зирещли, ири гарышгайейян, тапир, йагуар, йаллы ъанавар, пака, агути, капибара, су донузу вя с. характерикдир. Чайларда Йер кцрясинин ширин су фаунасынын 1/3-ини тяшкил едян тягр. 2000 балыг нювц йашайыр. Гуш фаунасы (тутугушу, колибри, щоасин, кяркяс вя с.) вя сцрцнянляр (зящярли илан, су анакондасы, кяртянкяля, тысбаьа вя с.) олдугъа зянэиндир. Саванна вя сейряк мешяликляр- дя хырда марал нювляри, чохлу эямириъи вя нанду дявягушусуна раст эялинир. Чюл вя йарымсящраларда пума, пампа маралы, пампа пишийи, Маэеллан ити, самур, батаглыг гундузу, туко-туко, Дарвин тутугушусу вя с. эениш йайылмышдыр. Ъянуби Анд д-рындакы мешяляр цчцн пуду вя йемул мараллары характерикдир; Мяркязи Анд д- рында реликт ейнякли айылара раст эялинир. Ящлиляшдирилмиш лама ъинсляри бюйцк тясяррцфат ящямиййятиня маликдир. Хцсуси мцщафизя олунан тябии яразиляр. Ъ.А. яразисиндя тягр. 100 милли парк (Арэентинада Науел-Уапи вя Лос-Гласйарес, Бразилийада Итатиайа вя Игуасу, Чилидя Лос-Парагуас вя с.) вя
    горуглар вар. Горунан яразилярин сащяси материк яразисинин 1%-ини тяшкил едир, о ъцмлядян Перуда – тягр. 6 млн. ща, Арэентинада – 2,6 млн., Венесуелада тягр. 2 млн.; бу яразилярдя гиймятли мешяляр вя щейван нювляри, щям- чинин мянзяряли рекреасийа ландшафтлары горунур. Ъоьрафи кяшфляр тарихи. Атлантика океанынын г. щиссясиндяки бюйцк кяшфлярин башланьыъыны 1498 илдя Х. Колумбун експедисийасы гоймушдур. Експедисийа Тринидад а.-ны, материк сащилинин Ориноко чайы делтасындан Парийа й-а вя Маргарита а.- надяк олан щиссясини кяшф етмишдир. 1499– 1501 иллярдя испан сяййащлары А. Охеда вя Р. Бастидасын експедисийалары Ъ.А.-нын шм.сащилляринин Колумб тяряфиндян башланмыш тядгигини баша чатдырмышлар.


    Атакама сящрасында (Чили) ламалар.

    Аме- риго Веспуччинин иштирак етдийи Португалийа експедисийасы 1501–02 иллярдя Ъ.А.-нын ш. сащили бойу 25° ъ.е.-нядяк цзяряк, онун материк олдуьуну сцбут етмишдир. 1507 илдя щолланд ъоьрафийашцнасы М. Валдземцллер йениъя кяшф олунмуш ъянуб материкини А. Веспуччинин шяряфиня “Америка” адландырмаьы тяклиф етмишдир. 1541 илдян сонра бу ад щяр ики гярб материкиня аид едилди. 1515–16 иллярдя испан сяййащы Х. Солис Ъ.А.-нын ш. сащили бойу 25–35° ъ.е.- нядяк цзмцш, Ла-Плата кюрфязини, Уругвай вя Парана чайларынын ашаьы ахынларыны кяшф етмишдир. 1520 илдя Ф. Маэелланын експедисийасы материкин Атлантика океаны сащилляринин юйрянилмясини баша чатдырмышдыр. Ъ.А.-нын Сакит океан сащилляри 1522– 58 иллярдя испан дяниз експедисийалары тяряфиндян кяшф едилмишдир. 1578 илдя инэилис Ф. Дрейк Маэеллан боьазындан кечяркян туфана дцшмцш, ъ.-а дюнмцш, апардыьы тядгигатлар нятиъясиндя Одлу Торпаьын архипелаг олдуьуну сцбута йетирмишдир. Материки г.-дян ш.-я илк дяфя 1541 илдя испан Г. Писарронун експедисийасы кечмишдир. Ъ.А.-нын елми ъящятдян илк тядгигатчылары меридиан гювсцнц юлчмяк цчцн 1736– 43 иллярдя кечирилмиш Екваториал експедисийанын иштиракчылары франсызлар Ш. Кондамин вя П. Буэер олмушлар. Мцстямлякячилик дюврцнцн ахырларында Ла-Плата (испан Ф. Асара) вя Ориноко (алман А. Щумболдт вя франсыз Е. Бонплан) щювзяляринин ком- плекс шякилдя юйрянилмяси щяйата кечирилмишдир. Ъ.А. сащилляринин дцзэцн тясвири, ясасян, 19 ясрин орталарында инэилис експедисийасы (Ф. Кинг вя Р. Фитсрой) тяряфиндян верилмишдир. Рус алим вя сяййащларындан А.С. Ионин, Н.М. Албов, Э.Э.Манизер, Н.И. Вавилов да Ъ.А.-да бюйцк тядгигат ишляри апармышлар. Ящали. Антроположи вя етник тярки б. Ъ.А.-нын индики ящалиси антроположи ъящятдян олдугъа мцхтялифдир. Йерли ящали олан щиндиляр Америка иргиня, Авропадан эялмялярин нясилляри Авропа иргиня, африкалы гулларын нясилляри зянъи иргиня мянсубдурлар; Ъ.А.-да метисляр, мулатлар, самболар да йашайырлар. 15–16 ясрлярдя Ъ.А.-йа авропалылар (португаллар вя испанлар) эяляндян, 16 ясрдя Африкадан зянъи гуллар эятириляндян сонра материкин етник тяркиби дяйишди; мцхтялиф ящали
    груплары ямяля эялди. Йерли щиндиляр Ъ.А.-нын сащил зонасыны мцстямлякяйя чевирмиш португаллар вя испанларла гайнайыб-гарышмыш, мцвафиг шякилдя португал вя испан дилляриндя данышмышлар. Зянъилярин Ъ.А.-йа эятирилмяси нятиъясиндя авропалы-зянъи вя зянъи-щинди мяншяли ящали тяшяккцл тапды. 19 ясрин 1-ъи гяринясиндя Ъ.А.-да мцхтялиф иргя мянсуб йени етник груплар йаранды. Ъ.А. юлкяляри мцстягиллик газанандан сонра Арэентина, Бразилийа вя Уругвайда Авропадан (Италийа, Алманийа вя с.), Гайана вя Суринамда Асийадан (ясасян, Чин вя Щиндистандан) эялмялярин щесабына етник тяркибдя кяскин дяйишиклик йаранды. Мцасир Ъ.А. ящалисинин яксяриййяти мяншяъя щиндилярля авропалыларын (Шимал- Шяргдя ися зянъилярля авропалыларын) гарышмасындан ямяля эялмишдир. Йерли щинди халг вя тайфалары олан кечуалар (тягр. 14,8 млн.), аймаралар (2,5 млн.), арауканлар (870 мин; 1995), гуараниляр вя б., ясасян, Перу,
    Боливийа, Колумбийа, Еквадор, Гватемала, Парагвай, Бразилийа, Чили, Арэентина вя с. юлкялярдя йашайырлар. Ке- чуалар вя гуараниляр юз дилляриндя данышыр- лар. Ъ.А.-нын яксяр дювлятляриндя рясми дил испан дили, Бразилийада португал дилидир. Перуда 2-ъи рясми дил кечуа дилидир. Гайанада, Тринидад вя Тобагода рясми дил инэилис, Суринамда щолланд, Франса Гвианасында франсыз дилидир. Диндарларын яксяриййяти христиандыр. Щиндиляр вя Африка зянъиляринин бир гисми яняняви дини етигадларыны сахлайырлар.