Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    CƏRRAHLIĞIN TARİXİ


    Ъярращлыьын тарихи. Ъ. терапийа вя мамалыг иля йанашы ян гядим тибби ихтисаслардандыр. Археоложи тапынтылардан вя гядим ялйазмалардан мялумдур ки, щяля Даш дюврцндя ъярращи цсулла мцалиъя ъящдляри олмушдур; е.я. 3–2-ъи минилликлярдя Мисирдя ганалма, чыхыгларын йериня салынмасы, гейсяр кясийи, сидикликдян дашын чыхарылмасы вя с. ямялиййатлар апарылырды; Гядим Щиндистанда бурун гцсурларыны арадан галдырмаг цчцн дяри пластикасы (додаг дярисиндян истифадя етмякля) тятбиг олунурду; Гядим Йунаныстанда Щиппократ дюврцндян галмыш Ъ.-а аид ясярлярдя кяллянин трепанасийасы, бошлугларын дешилмяси, сыныгларын
    мцалиъяси вя с. оператив ямялиййатлар вя чохлу ъярращи алятляр тясвир едилмишдир; Селсин ясярляриндя мяс., ири дамарлары баьлайараг, ганахманын гаршысынын алынмасы иля ампутасийанын тясвири верилмишдир; 2 ясрдя Гядим Рома щякими Антиллус дамарларын аневризимини оператив цсулла мцалиъя етмиш, юзцндян сонра фистулаларын мцалиъясиня, дашпарчаланмайа даир ясярляр гойуб эетмишдир. Орта яср тябабяти, дини ещкамлара риайят едяряк, ган ахыдылмасына гаршы чыхараг, анатомийанын мейит цзяриндя юйрянилмясиня гадаьа гоймушдур. Бу, “алим” щякимлярин мяшьул олдуьу тиббин вя кустар сянятя чеврилян ъярращлыьын бир-бириня гаршы гойулмасы иля нятиъялянмишди. Интибащ дюврцндя Ъ.-ын инкишафынын елми ясасыны анатомийанын наилиййятляри (Везали, Фаллопи вя Йевстахинин ишляри иля ялагядар олан) тяшкил едирди. Одлу силащларын мейдана чыхмасы мцщарибяляр заманы кцтляви йараланмалара сябяб олду вя йараларын мцалиъясиня олан тялябаты эцъляндирди; бунун да Ъ.-ын инкишафында мцяййян ролу олду. Елми Ъ.-ын баниляриндян бири олан А.Паре ампутасийанын техникасыны, сарьылар вя одлу силащ йараларынын мцалиъяси щаггында тялим ишляйиб-щазырлады. Онун мцасири олан франсыз ъярращы П.Франко гасыг йыртыьы цзяриндя ямялиййат вя дашчыхарманын техникасыны тякмилляшдирди. Бунлардан башга, Ъ.-ын тяшяккцл тапмасында 16 ясрдя Б. Маъи (Италийа) вя Ф.Вцртс (Исвечря), 17–18 ясрлярдя В.Фабриси (Алманийа), Ъ. Щантер (Б. Британийа), А. Скарпа (Италийа) мцщцм рол ойнадылар. 1731 илдя Парисдя Ъярращлар Академийасы тясис едилди вя она Парис Ун-тинин тибб факцлтяси иля ейни щцгуг верилди (1743). Бунунла да Ъ. щя- кимлик сяняти кими рясмян тясдиг едилди. 19 ясрдя ъярращи практикада наркозун вя асептиканын тятбиги Ъ.-ын инкишаф етмясиня сябяб олду. Беля ки, оператив техниканын лазыми гядяр ишляниб щазырланмасына бахмайараг, Ъ.-ын инкишафыны янэялляйян ики ясас проблеми – ъярращи ямялиййатын аьрысызлашдырылмасы вя йаранын сонракы иринлямядян горунмасыны щялл етмяйя имкан верди. 1846 илдя ефир наркозу тяклиф едилди (У.Мортон), бир ил сонра наркоз васитяси кими хлороформ бухарлары тятбиг олунду (Ъ.Симпсон). 1867 илдя Ъ.Листер йарайа дцшян микроорганизмлярля мцбаризя апарылмасыны тяклиф етмякля карбол туршусу мящлулунун кюмяйи иля антисептиканын башланьыъыны гойду. Буну, 19 ясрин сонларында ъярращ алятляри вя диэяр васитялярдя олан микроорганизм вя онларын спорларынынын ямялиййатдан яввял физики аэентлярля (аьларын вя алятлярин суда гайнадылмасы, бухарла стерилизасийа вя с.) мящв едилмясиня ясаслан асептика явяз етди. 20 ясрдя рентэен шцаларынын кяшфи дахилдя йерляшян орган вя тохумаларын мцайиня едилмясиня имкан верди вя Ъ.-да диагностиканы хейли йахшылашдырды; сидик йолларына, дцз баьырсаьа, гида борусуна вя с. бахмаьа имкан верян ендоскопийанын инкишафы да буна кюмяк етди. 19 ясрдя Франсада Ъ.-ын наилиййятляри Д. Ларрей, Г. Дцпйуитрен, Ж. Лисфран (1790–1847) вя б.-нын адлары иля баьлыдыр. 1826 илдя А. Ламберин тяклиф етдийи серосероз тикиш мядя-баьырсаг Ъ.-ынын ясасы олараг галыр. Инэилис ъярращлары, ясасян ири артериал кютцклярин сарынмасы, йыртыг бошлуьунун йарылыб ачылмасынын арадан эютцрцлмяси ямялиййаты, сцмцклярдя вя ойнагларда ъярращи ямялиййатларын техникасыны ишляйиб-щазырладылар (Е. Купер, Ъ. Пеъет вя б.). 19 ясрин ахырынъы рцбцндя Ъ.-ын инкишафында апарыъы рол Алманийа вя Австрийайа кечир. Бир чох ъярращи ямялий-
    йатлара ады верилян Б. Ланэенбек вя мядя ъярращиййясинин ясасыны гойан Т. Билрот алман елми Ъ.-ынын баниляри олмушлар. Исвечря ъярращы Т. Кохер, алман ъярращлары Ф. Есмарх (1823–1908), Е. Бергман (1836–1907), Ф.Тренделенбург (1844–1924), И. Микулич (1850–1905), А. Бир (1861–1949) вя б. онларын шаэирд вя ардыъыллары идиляр. Топографик анатомийанын (ямялиййатларын сямяряли апарылмасынын ясаслары) вя мцасир щярби-сящра ъярращлыьынын баниси, наркозун вя антисептиканын Русийада эениш тятбиг олунмасынын пионери, Ъ.-да анатомик-физиоложи истигамятин эюркямли нцмайяндяси, рус ъярращы вя анатому Н.И. Пироговун фяалиййятинин чичяклянмяси 19 ясрин орталарына дцшцр. Русийада Ъ.-ын сонракы инкишафы Н.В.Склифосовски, А.А. Бобров, П.И.Дйаконов, Н.А.Велйаминов вя б.-нын ады иля баьлыдыр. 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя АБШ-да ири ъярращиййя мцяссисяляринин (Рочестердя Мейо клиникасы кими) йцксяк техники аваданлыгла тяъщиз олунмасы иля ялагядар Ъ.-ын сцрятли инкишафына башланды. Щ.У. Кушинг, Ъ. Крайл (1864 –1943) вя диэяр, Америка ъярращларынын ясярляри дцнйа шющряти газанды (1864 –1943). Мцасир ъярращлыг. Мцасир тябабят цчцн сяъиййяви олан дар сащяляря айрылма вя ейни заманда мцяййян орган вя системлярин патолоэийасы, хястяликлярин диагностикасы, мцалиъяси вя профилактикасыны юйрянян комплекс бюлмялярин (мяс., Кардиолоэийа) ямяля эялмяси иля мцхтялиф сащялярин гарышыг сащялярля бирляшмяси кими характерик просесляр Ъ.-ы ясаслы сурятдя дяйишдирди. Щяля 19 ясрин орталарында мцс- тягил тибби сащяляря (офталмолоэийа, оториноларинголоэийа, уролоэийа, ортопедийа вя травматолоэийа) чеврилян бюлмялярин Ъ.- дан айрылмасы башланды. Онколоэийа 20 ясрдя айрылды. 20 ясрин орталарында хцсуси мцайиня вя мцалиъя цсулларынын мейдана эялмяси иля шяртлянян айрылма вя ихтисаслашма просеси мцстягил проктолоэийа елми бюлмясинин формалашмасына сябяб олду; аь ъийяр (бах Пулмонолоэийа) вя дамар Ъ.-ынын да фянн кими айрылмасы давам ет- ди. Зядялянмиш органлары тякъя кянар етмяк дейил, щям дя бярпа етмяк цчцн 20 ясрин яввялляриндя ъярращларын башладыьы ишляр анаданэялмя вя газанылмыш гцсурларын арадан галдырылмасы мягсядиля апарылан пластик ямялиййатларын щяйата кечирилмяси иля нятиъялянди (бах Пластик ъярращлыг). Ъ.-ын тяряггиси ящямиййятли дяряъядя ганкючцрмя, шокла мцбаризя цсуллары, антибиотиклярдян истифадя щаггында тялимлярин ишляниб-щазырланмасы иля мцяййян олунур. Кечмиш ССРИ-дя Ъ.-ын инкишафында С.П. Фйодоров, И.И. Греков, С.И. Спасокукотски, В.Н. Шамов, Н.Н. Бурденко, еляъя дя М.М. Миргасымов, М.А. Топчубашов вя б.-нын бюйцк хидмятляри олмушдур. 20 ясрин сонларында бир нечя йердян дешмякля кясиксиз ямялиййат апармаьа имкан верян ендоскопик
    ъярращиййя цсуллары ишляниб-щазырланды. Мцасир дюврдя бунлар Ъ.-ын бир чох сащяляриндя: уролоэийада (простат аденомасы, сидиклик шиши, сидик йоллары дашынын трансуретрал цсулларла чыхарылмасы), абдоминал Ъ.-да (аппендиксин, мядя вя баьырсаг шишляринин ендоскопик цсулла чыхарылмасы), нейроъярращлыгда, щятта пластик Ъ.-да эениш тятбиг едилир. 20 ясрин 2-ъи йарысында анестезиолоэийанын инкишафы, сцни ган дювраны апаратынын тятбиги, организмин щипотермийасы вя с. наилиййятляр цряк ъярращлыьынын инкишафына сябяб олду. Бу елми сащяйя Р.Брок, Щ.Суттер (Б. Британийа), Ч.Бейли, М. де Бекки, А.Блелок, Д.Кули, Д.Щаркен (АБШ), П.Валдони, А.Долотти (Италийа), К.Крафорд (Исвеч) вя бир чох башгалары; кечмиш ССРИ-дя Н.М.Амосов, А.Н. Бакулев, В.И. Бураковски, А.А. Вишневски, П.А. Куприйанов, Е.Н. Мешалкин, Б.В. Петровски вя б. бюйцк тющфяляр вермишляр. Физиолоэийа вя иммунолоэийанын наилиййятляри 1960–70 иллярдя ъярращлара бюйряйи, цряйи, гара ъийяри мцвяффягиййятля кючцрмяйя вя трансплантолоэийанын (бах Трансплантасийа) ясасыны гоймаьа имкан верди. Цряйин инсандан инсана илк дяфя мцвяффягиййятля кючцрцлмясини К.Барнард (ЪАР; 1967), цряк-аь ъийяр комплексинин кючцрцлмясини ися Д. Кули (АБШ; 1968) щяйата кечирмишляр. Ъ.-ын тядриси тибб ун-тляри вя факцлтяляринин ъярращиййя кафедраларында, щабеля бязи ин-тларын, о ъцмлядян Азярб. Тибб Ун-тинин топографик анатомийа вя оператив ъярращиййя кафедрасында щяйата кечирилир; ъярращларын сонракы щазырланмасы вя ихтисаслашмасы ъярращи клиникаларда (резидентурада, Щякимляри Тякмилляшдирмя Ин- тунда) вя ири хястяхана шюбяляриндя апарылыр. Ири Ъ. клиникалары, Ъ.-ын мцхтялиф сащяляри цзря елми-тядгигат ин-тлары (Азярб. Елми-Тядгигат Травматолоэийа вя Ортопедийа Ин-ту вя с.), елми мяркязляр (М.Топчубашов адына Елми Ъярращиййя Мяркязи, Милли Онколоэийа Елми Мяркязи вя с.) Ъ. цзря елми-тядгигат ишляри апарыр. Азярб. Ъярращлар Ъямиййяти 1950 илдя Цмумиттифаг Ъярращлар Ъямиййяти тяркибиндя йарадылмыш вя 1953 илдян Бейнял
    халг Ъярращлар Ъямиййятиня дахилдир. Азярб. Респ.-нда цмуми ъярращлыьа аид тядгигатлар “Азярбайъан тибб журналы”нда, “Саьламлыг”, “Ъярращиййя”, “Азяр- байъан тябабятинин наилиййятляри” журналларында дяръ олунур.
    Байтарлыг ъярращлыьы илк нювбядя к.т. щейванларынын травма алмасы иля баьлы олан ъярращи хястяликлярин диагностикасы, мцалиъяси, профилактикасы цсулларыны ишляйиб щазырлайыр. Анестизиолоэийа мясялялярини, мцхтялиф нюв щейванларда йара (зядя) просесляринин, ятрафларын, щязм вя б. системляриндя ъярращи ямялиййатын хцсусиййятлярини юйрянир. Тядрис фянни кими байтарлыг ъярращлыьынын цмуми вя хцсус и Ъ., офталмолоэийа (эюз хястяликляри), ортопедийа (дырнаг хястяликляри вя щейванларын налланмасы), топографик анатомийа иля бирликдя оператив Ъ. бюлмяляри вардыр. 1945 илядяк щярби-сящра бай тар лыг Ъ.-ы Ъ.-ын тяркиб щиссяси иди. Ъярращи байтарлыг йардымы мцалиъянин игтисади ъящятдян мягсядйюнлц ъидди учотуна ясасланыр. Буна эюря дя байтарлыг Ъ.-ынын башлыъа вязифяси к.т. щейванларынын азалмыш, йахуд итирилмиш мящсулдарлыьынын ъцзи мясряфля вя гыса мцддятдя бярпа едилмясиндян ибарятдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    CƏRRAHLIĞIN TARİXİ


    Ъярращлыьын тарихи. Ъ. терапийа вя мамалыг иля йанашы ян гядим тибби ихтисаслардандыр. Археоложи тапынтылардан вя гядим ялйазмалардан мялумдур ки, щяля Даш дюврцндя ъярращи цсулла мцалиъя ъящдляри олмушдур; е.я. 3–2-ъи минилликлярдя Мисирдя ганалма, чыхыгларын йериня салынмасы, гейсяр кясийи, сидикликдян дашын чыхарылмасы вя с. ямялиййатлар апарылырды; Гядим Щиндистанда бурун гцсурларыны арадан галдырмаг цчцн дяри пластикасы (додаг дярисиндян истифадя етмякля) тятбиг олунурду; Гядим Йунаныстанда Щиппократ дюврцндян галмыш Ъ.-а аид ясярлярдя кяллянин трепанасийасы, бошлугларын дешилмяси, сыныгларын
    мцалиъяси вя с. оператив ямялиййатлар вя чохлу ъярращи алятляр тясвир едилмишдир; Селсин ясярляриндя мяс., ири дамарлары баьлайараг, ганахманын гаршысынын алынмасы иля ампутасийанын тясвири верилмишдир; 2 ясрдя Гядим Рома щякими Антиллус дамарларын аневризимини оператив цсулла мцалиъя етмиш, юзцндян сонра фистулаларын мцалиъясиня, дашпарчаланмайа даир ясярляр гойуб эетмишдир. Орта яср тябабяти, дини ещкамлара риайят едяряк, ган ахыдылмасына гаршы чыхараг, анатомийанын мейит цзяриндя юйрянилмясиня гадаьа гоймушдур. Бу, “алим” щякимлярин мяшьул олдуьу тиббин вя кустар сянятя чеврилян ъярращлыьын бир-бириня гаршы гойулмасы иля нятиъялянмишди. Интибащ дюврцндя Ъ.-ын инкишафынын елми ясасыны анатомийанын наилиййятляри (Везали, Фаллопи вя Йевстахинин ишляри иля ялагядар олан) тяшкил едирди. Одлу силащларын мейдана чыхмасы мцщарибяляр заманы кцтляви йараланмалара сябяб олду вя йараларын мцалиъясиня олан тялябаты эцъляндирди; бунун да Ъ.-ын инкишафында мцяййян ролу олду. Елми Ъ.-ын баниляриндян бири олан А.Паре ампутасийанын техникасыны, сарьылар вя одлу силащ йараларынын мцалиъяси щаггында тялим ишляйиб-щазырлады. Онун мцасири олан франсыз ъярращы П.Франко гасыг йыртыьы цзяриндя ямялиййат вя дашчыхарманын техникасыны тякмилляшдирди. Бунлардан башга, Ъ.-ын тяшяккцл тапмасында 16 ясрдя Б. Маъи (Италийа) вя Ф.Вцртс (Исвечря), 17–18 ясрлярдя В.Фабриси (Алманийа), Ъ. Щантер (Б. Британийа), А. Скарпа (Италийа) мцщцм рол ойнадылар. 1731 илдя Парисдя Ъярращлар Академийасы тясис едилди вя она Парис Ун-тинин тибб факцлтяси иля ейни щцгуг верилди (1743). Бунунла да Ъ. щя- кимлик сяняти кими рясмян тясдиг едилди. 19 ясрдя ъярращи практикада наркозун вя асептиканын тятбиги Ъ.-ын инкишаф етмясиня сябяб олду. Беля ки, оператив техниканын лазыми гядяр ишляниб щазырланмасына бахмайараг, Ъ.-ын инкишафыны янэялляйян ики ясас проблеми – ъярращи ямялиййатын аьрысызлашдырылмасы вя йаранын сонракы иринлямядян горунмасыны щялл етмяйя имкан верди. 1846 илдя ефир наркозу тяклиф едилди (У.Мортон), бир ил сонра наркоз васитяси кими хлороформ бухарлары тятбиг олунду (Ъ.Симпсон). 1867 илдя Ъ.Листер йарайа дцшян микроорганизмлярля мцбаризя апарылмасыны тяклиф етмякля карбол туршусу мящлулунун кюмяйи иля антисептиканын башланьыъыны гойду. Буну, 19 ясрин сонларында ъярращ алятляри вя диэяр васитялярдя олан микроорганизм вя онларын спорларынынын ямялиййатдан яввял физики аэентлярля (аьларын вя алятлярин суда гайнадылмасы, бухарла стерилизасийа вя с.) мящв едилмясиня ясаслан асептика явяз етди. 20 ясрдя рентэен шцаларынын кяшфи дахилдя йерляшян орган вя тохумаларын мцайиня едилмясиня имкан верди вя Ъ.-да диагностиканы хейли йахшылашдырды; сидик йолларына, дцз баьырсаьа, гида борусуна вя с. бахмаьа имкан верян ендоскопийанын инкишафы да буна кюмяк етди. 19 ясрдя Франсада Ъ.-ын наилиййятляри Д. Ларрей, Г. Дцпйуитрен, Ж. Лисфран (1790–1847) вя б.-нын адлары иля баьлыдыр. 1826 илдя А. Ламберин тяклиф етдийи серосероз тикиш мядя-баьырсаг Ъ.-ынын ясасы олараг галыр. Инэилис ъярращлары, ясасян ири артериал кютцклярин сарынмасы, йыртыг бошлуьунун йарылыб ачылмасынын арадан эютцрцлмяси ямялиййаты, сцмцклярдя вя ойнагларда ъярращи ямялиййатларын техникасыны ишляйиб-щазырладылар (Е. Купер, Ъ. Пеъет вя б.). 19 ясрин ахырынъы рцбцндя Ъ.-ын инкишафында апарыъы рол Алманийа вя Австрийайа кечир. Бир чох ъярращи ямялий-
    йатлара ады верилян Б. Ланэенбек вя мядя ъярращиййясинин ясасыны гойан Т. Билрот алман елми Ъ.-ынын баниляри олмушлар. Исвечря ъярращы Т. Кохер, алман ъярращлары Ф. Есмарх (1823–1908), Е. Бергман (1836–1907), Ф.Тренделенбург (1844–1924), И. Микулич (1850–1905), А. Бир (1861–1949) вя б. онларын шаэирд вя ардыъыллары идиляр. Топографик анатомийанын (ямялиййатларын сямяряли апарылмасынын ясаслары) вя мцасир щярби-сящра ъярращлыьынын баниси, наркозун вя антисептиканын Русийада эениш тятбиг олунмасынын пионери, Ъ.-да анатомик-физиоложи истигамятин эюркямли нцмайяндяси, рус ъярращы вя анатому Н.И. Пироговун фяалиййятинин чичяклянмяси 19 ясрин орталарына дцшцр. Русийада Ъ.-ын сонракы инкишафы Н.В.Склифосовски, А.А. Бобров, П.И.Дйаконов, Н.А.Велйаминов вя б.-нын ады иля баьлыдыр. 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя АБШ-да ири ъярращиййя мцяссисяляринин (Рочестердя Мейо клиникасы кими) йцксяк техники аваданлыгла тяъщиз олунмасы иля ялагядар Ъ.-ын сцрятли инкишафына башланды. Щ.У. Кушинг, Ъ. Крайл (1864 –1943) вя диэяр, Америка ъярращларынын ясярляри дцнйа шющряти газанды (1864 –1943). Мцасир ъярращлыг. Мцасир тябабят цчцн сяъиййяви олан дар сащяляря айрылма вя ейни заманда мцяййян орган вя системлярин патолоэийасы, хястяликлярин диагностикасы, мцалиъяси вя профилактикасыны юйрянян комплекс бюлмялярин (мяс., Кардиолоэийа) ямяля эялмяси иля мцхтялиф сащялярин гарышыг сащялярля бирляшмяси кими характерик просесляр Ъ.-ы ясаслы сурятдя дяйишдирди. Щяля 19 ясрин орталарында мцс- тягил тибби сащяляря (офталмолоэийа, оториноларинголоэийа, уролоэийа, ортопедийа вя травматолоэийа) чеврилян бюлмялярин Ъ.- дан айрылмасы башланды. Онколоэийа 20 ясрдя айрылды. 20 ясрин орталарында хцсуси мцайиня вя мцалиъя цсулларынын мейдана эялмяси иля шяртлянян айрылма вя ихтисаслашма просеси мцстягил проктолоэийа елми бюлмясинин формалашмасына сябяб олду; аь ъийяр (бах Пулмонолоэийа) вя дамар Ъ.-ынын да фянн кими айрылмасы давам ет- ди. Зядялянмиш органлары тякъя кянар етмяк дейил, щям дя бярпа етмяк цчцн 20 ясрин яввялляриндя ъярращларын башладыьы ишляр анаданэялмя вя газанылмыш гцсурларын арадан галдырылмасы мягсядиля апарылан пластик ямялиййатларын щяйата кечирилмяси иля нятиъялянди (бах Пластик ъярращлыг). Ъ.-ын тяряггиси ящямиййятли дяряъядя ганкючцрмя, шокла мцбаризя цсуллары, антибиотиклярдян истифадя щаггында тялимлярин ишляниб-щазырланмасы иля мцяййян олунур. Кечмиш ССРИ-дя Ъ.-ын инкишафында С.П. Фйодоров, И.И. Греков, С.И. Спасокукотски, В.Н. Шамов, Н.Н. Бурденко, еляъя дя М.М. Миргасымов, М.А. Топчубашов вя б.-нын бюйцк хидмятляри олмушдур. 20 ясрин сонларында бир нечя йердян дешмякля кясиксиз ямялиййат апармаьа имкан верян ендоскопик
    ъярращиййя цсуллары ишляниб-щазырланды. Мцасир дюврдя бунлар Ъ.-ын бир чох сащяляриндя: уролоэийада (простат аденомасы, сидиклик шиши, сидик йоллары дашынын трансуретрал цсулларла чыхарылмасы), абдоминал Ъ.-да (аппендиксин, мядя вя баьырсаг шишляринин ендоскопик цсулла чыхарылмасы), нейроъярращлыгда, щятта пластик Ъ.-да эениш тятбиг едилир. 20 ясрин 2-ъи йарысында анестезиолоэийанын инкишафы, сцни ган дювраны апаратынын тятбиги, организмин щипотермийасы вя с. наилиййятляр цряк ъярращлыьынын инкишафына сябяб олду. Бу елми сащяйя Р.Брок, Щ.Суттер (Б. Британийа), Ч.Бейли, М. де Бекки, А.Блелок, Д.Кули, Д.Щаркен (АБШ), П.Валдони, А.Долотти (Италийа), К.Крафорд (Исвеч) вя бир чох башгалары; кечмиш ССРИ-дя Н.М.Амосов, А.Н. Бакулев, В.И. Бураковски, А.А. Вишневски, П.А. Куприйанов, Е.Н. Мешалкин, Б.В. Петровски вя б. бюйцк тющфяляр вермишляр. Физиолоэийа вя иммунолоэийанын наилиййятляри 1960–70 иллярдя ъярращлара бюйряйи, цряйи, гара ъийяри мцвяффягиййятля кючцрмяйя вя трансплантолоэийанын (бах Трансплантасийа) ясасыны гоймаьа имкан верди. Цряйин инсандан инсана илк дяфя мцвяффягиййятля кючцрцлмясини К.Барнард (ЪАР; 1967), цряк-аь ъийяр комплексинин кючцрцлмясини ися Д. Кули (АБШ; 1968) щяйата кечирмишляр. Ъ.-ын тядриси тибб ун-тляри вя факцлтяляринин ъярращиййя кафедраларында, щабеля бязи ин-тларын, о ъцмлядян Азярб. Тибб Ун-тинин топографик анатомийа вя оператив ъярращиййя кафедрасында щяйата кечирилир; ъярращларын сонракы щазырланмасы вя ихтисаслашмасы ъярращи клиникаларда (резидентурада, Щякимляри Тякмилляшдирмя Ин- тунда) вя ири хястяхана шюбяляриндя апарылыр. Ири Ъ. клиникалары, Ъ.-ын мцхтялиф сащяляри цзря елми-тядгигат ин-тлары (Азярб. Елми-Тядгигат Травматолоэийа вя Ортопедийа Ин-ту вя с.), елми мяркязляр (М.Топчубашов адына Елми Ъярращиййя Мяркязи, Милли Онколоэийа Елми Мяркязи вя с.) Ъ. цзря елми-тядгигат ишляри апарыр. Азярб. Ъярращлар Ъямиййяти 1950 илдя Цмумиттифаг Ъярращлар Ъямиййяти тяркибиндя йарадылмыш вя 1953 илдян Бейнял
    халг Ъярращлар Ъямиййятиня дахилдир. Азярб. Респ.-нда цмуми ъярращлыьа аид тядгигатлар “Азярбайъан тибб журналы”нда, “Саьламлыг”, “Ъярращиййя”, “Азяр- байъан тябабятинин наилиййятляри” журналларында дяръ олунур.
    Байтарлыг ъярращлыьы илк нювбядя к.т. щейванларынын травма алмасы иля баьлы олан ъярращи хястяликлярин диагностикасы, мцалиъяси, профилактикасы цсулларыны ишляйиб щазырлайыр. Анестизиолоэийа мясялялярини, мцхтялиф нюв щейванларда йара (зядя) просесляринин, ятрафларын, щязм вя б. системляриндя ъярращи ямялиййатын хцсусиййятлярини юйрянир. Тядрис фянни кими байтарлыг ъярращлыьынын цмуми вя хцсус и Ъ., офталмолоэийа (эюз хястяликляри), ортопедийа (дырнаг хястяликляри вя щейванларын налланмасы), топографик анатомийа иля бирликдя оператив Ъ. бюлмяляри вардыр. 1945 илядяк щярби-сящра бай тар лыг Ъ.-ы Ъ.-ын тяркиб щиссяси иди. Ъярращи байтарлыг йардымы мцалиъянин игтисади ъящятдян мягсядйюнлц ъидди учотуна ясасланыр. Буна эюря дя байтарлыг Ъ.-ынын башлыъа вязифяси к.т. щейванларынын азалмыш, йахуд итирилмиш мящсулдарлыьынын ъцзи мясряфля вя гыса мцддятдя бярпа едилмясиндян ибарятдир.

    CƏRRAHLIĞIN TARİXİ


    Ъярращлыьын тарихи. Ъ. терапийа вя мамалыг иля йанашы ян гядим тибби ихтисаслардандыр. Археоложи тапынтылардан вя гядим ялйазмалардан мялумдур ки, щяля Даш дюврцндя ъярращи цсулла мцалиъя ъящдляри олмушдур; е.я. 3–2-ъи минилликлярдя Мисирдя ганалма, чыхыгларын йериня салынмасы, гейсяр кясийи, сидикликдян дашын чыхарылмасы вя с. ямялиййатлар апарылырды; Гядим Щиндистанда бурун гцсурларыны арадан галдырмаг цчцн дяри пластикасы (додаг дярисиндян истифадя етмякля) тятбиг олунурду; Гядим Йунаныстанда Щиппократ дюврцндян галмыш Ъ.-а аид ясярлярдя кяллянин трепанасийасы, бошлугларын дешилмяси, сыныгларын
    мцалиъяси вя с. оператив ямялиййатлар вя чохлу ъярращи алятляр тясвир едилмишдир; Селсин ясярляриндя мяс., ири дамарлары баьлайараг, ганахманын гаршысынын алынмасы иля ампутасийанын тясвири верилмишдир; 2 ясрдя Гядим Рома щякими Антиллус дамарларын аневризимини оператив цсулла мцалиъя етмиш, юзцндян сонра фистулаларын мцалиъясиня, дашпарчаланмайа даир ясярляр гойуб эетмишдир. Орта яср тябабяти, дини ещкамлара риайят едяряк, ган ахыдылмасына гаршы чыхараг, анатомийанын мейит цзяриндя юйрянилмясиня гадаьа гоймушдур. Бу, “алим” щякимлярин мяшьул олдуьу тиббин вя кустар сянятя чеврилян ъярращлыьын бир-бириня гаршы гойулмасы иля нятиъялянмишди. Интибащ дюврцндя Ъ.-ын инкишафынын елми ясасыны анатомийанын наилиййятляри (Везали, Фаллопи вя Йевстахинин ишляри иля ялагядар олан) тяшкил едирди. Одлу силащларын мейдана чыхмасы мцщарибяляр заманы кцтляви йараланмалара сябяб олду вя йараларын мцалиъясиня олан тялябаты эцъляндирди; бунун да Ъ.-ын инкишафында мцяййян ролу олду. Елми Ъ.-ын баниляриндян бири олан А.Паре ампутасийанын техникасыны, сарьылар вя одлу силащ йараларынын мцалиъяси щаггында тялим ишляйиб-щазырлады. Онун мцасири олан франсыз ъярращы П.Франко гасыг йыртыьы цзяриндя ямялиййат вя дашчыхарманын техникасыны тякмилляшдирди. Бунлардан башга, Ъ.-ын тяшяккцл тапмасында 16 ясрдя Б. Маъи (Италийа) вя Ф.Вцртс (Исвечря), 17–18 ясрлярдя В.Фабриси (Алманийа), Ъ. Щантер (Б. Британийа), А. Скарпа (Италийа) мцщцм рол ойнадылар. 1731 илдя Парисдя Ъярращлар Академийасы тясис едилди вя она Парис Ун-тинин тибб факцлтяси иля ейни щцгуг верилди (1743). Бунунла да Ъ. щя- кимлик сяняти кими рясмян тясдиг едилди. 19 ясрдя ъярращи практикада наркозун вя асептиканын тятбиги Ъ.-ын инкишаф етмясиня сябяб олду. Беля ки, оператив техниканын лазыми гядяр ишляниб щазырланмасына бахмайараг, Ъ.-ын инкишафыны янэялляйян ики ясас проблеми – ъярращи ямялиййатын аьрысызлашдырылмасы вя йаранын сонракы иринлямядян горунмасыны щялл етмяйя имкан верди. 1846 илдя ефир наркозу тяклиф едилди (У.Мортон), бир ил сонра наркоз васитяси кими хлороформ бухарлары тятбиг олунду (Ъ.Симпсон). 1867 илдя Ъ.Листер йарайа дцшян микроорганизмлярля мцбаризя апарылмасыны тяклиф етмякля карбол туршусу мящлулунун кюмяйи иля антисептиканын башланьыъыны гойду. Буну, 19 ясрин сонларында ъярращ алятляри вя диэяр васитялярдя олан микроорганизм вя онларын спорларынынын ямялиййатдан яввял физики аэентлярля (аьларын вя алятлярин суда гайнадылмасы, бухарла стерилизасийа вя с.) мящв едилмясиня ясаслан асептика явяз етди. 20 ясрдя рентэен шцаларынын кяшфи дахилдя йерляшян орган вя тохумаларын мцайиня едилмясиня имкан верди вя Ъ.-да диагностиканы хейли йахшылашдырды; сидик йолларына, дцз баьырсаьа, гида борусуна вя с. бахмаьа имкан верян ендоскопийанын инкишафы да буна кюмяк етди. 19 ясрдя Франсада Ъ.-ын наилиййятляри Д. Ларрей, Г. Дцпйуитрен, Ж. Лисфран (1790–1847) вя б.-нын адлары иля баьлыдыр. 1826 илдя А. Ламберин тяклиф етдийи серосероз тикиш мядя-баьырсаг Ъ.-ынын ясасы олараг галыр. Инэилис ъярращлары, ясасян ири артериал кютцклярин сарынмасы, йыртыг бошлуьунун йарылыб ачылмасынын арадан эютцрцлмяси ямялиййаты, сцмцклярдя вя ойнагларда ъярращи ямялиййатларын техникасыны ишляйиб-щазырладылар (Е. Купер, Ъ. Пеъет вя б.). 19 ясрин ахырынъы рцбцндя Ъ.-ын инкишафында апарыъы рол Алманийа вя Австрийайа кечир. Бир чох ъярращи ямялий-
    йатлара ады верилян Б. Ланэенбек вя мядя ъярращиййясинин ясасыны гойан Т. Билрот алман елми Ъ.-ынын баниляри олмушлар. Исвечря ъярращы Т. Кохер, алман ъярращлары Ф. Есмарх (1823–1908), Е. Бергман (1836–1907), Ф.Тренделенбург (1844–1924), И. Микулич (1850–1905), А. Бир (1861–1949) вя б. онларын шаэирд вя ардыъыллары идиляр. Топографик анатомийанын (ямялиййатларын сямяряли апарылмасынын ясаслары) вя мцасир щярби-сящра ъярращлыьынын баниси, наркозун вя антисептиканын Русийада эениш тятбиг олунмасынын пионери, Ъ.-да анатомик-физиоложи истигамятин эюркямли нцмайяндяси, рус ъярращы вя анатому Н.И. Пироговун фяалиййятинин чичяклянмяси 19 ясрин орталарына дцшцр. Русийада Ъ.-ын сонракы инкишафы Н.В.Склифосовски, А.А. Бобров, П.И.Дйаконов, Н.А.Велйаминов вя б.-нын ады иля баьлыдыр. 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя АБШ-да ири ъярращиййя мцяссисяляринин (Рочестердя Мейо клиникасы кими) йцксяк техники аваданлыгла тяъщиз олунмасы иля ялагядар Ъ.-ын сцрятли инкишафына башланды. Щ.У. Кушинг, Ъ. Крайл (1864 –1943) вя диэяр, Америка ъярращларынын ясярляри дцнйа шющряти газанды (1864 –1943). Мцасир ъярращлыг. Мцасир тябабят цчцн сяъиййяви олан дар сащяляря айрылма вя ейни заманда мцяййян орган вя системлярин патолоэийасы, хястяликлярин диагностикасы, мцалиъяси вя профилактикасыны юйрянян комплекс бюлмялярин (мяс., Кардиолоэийа) ямяля эялмяси иля мцхтялиф сащялярин гарышыг сащялярля бирляшмяси кими характерик просесляр Ъ.-ы ясаслы сурятдя дяйишдирди. Щяля 19 ясрин орталарында мцс- тягил тибби сащяляря (офталмолоэийа, оториноларинголоэийа, уролоэийа, ортопедийа вя травматолоэийа) чеврилян бюлмялярин Ъ.- дан айрылмасы башланды. Онколоэийа 20 ясрдя айрылды. 20 ясрин орталарында хцсуси мцайиня вя мцалиъя цсулларынын мейдана эялмяси иля шяртлянян айрылма вя ихтисаслашма просеси мцстягил проктолоэийа елми бюлмясинин формалашмасына сябяб олду; аь ъийяр (бах Пулмонолоэийа) вя дамар Ъ.-ынын да фянн кими айрылмасы давам ет- ди. Зядялянмиш органлары тякъя кянар етмяк дейил, щям дя бярпа етмяк цчцн 20 ясрин яввялляриндя ъярращларын башладыьы ишляр анаданэялмя вя газанылмыш гцсурларын арадан галдырылмасы мягсядиля апарылан пластик ямялиййатларын щяйата кечирилмяси иля нятиъялянди (бах Пластик ъярращлыг). Ъ.-ын тяряггиси ящямиййятли дяряъядя ганкючцрмя, шокла мцбаризя цсуллары, антибиотиклярдян истифадя щаггында тялимлярин ишляниб-щазырланмасы иля мцяййян олунур. Кечмиш ССРИ-дя Ъ.-ын инкишафында С.П. Фйодоров, И.И. Греков, С.И. Спасокукотски, В.Н. Шамов, Н.Н. Бурденко, еляъя дя М.М. Миргасымов, М.А. Топчубашов вя б.-нын бюйцк хидмятляри олмушдур. 20 ясрин сонларында бир нечя йердян дешмякля кясиксиз ямялиййат апармаьа имкан верян ендоскопик
    ъярращиййя цсуллары ишляниб-щазырланды. Мцасир дюврдя бунлар Ъ.-ын бир чох сащяляриндя: уролоэийада (простат аденомасы, сидиклик шиши, сидик йоллары дашынын трансуретрал цсулларла чыхарылмасы), абдоминал Ъ.-да (аппендиксин, мядя вя баьырсаг шишляринин ендоскопик цсулла чыхарылмасы), нейроъярращлыгда, щятта пластик Ъ.-да эениш тятбиг едилир. 20 ясрин 2-ъи йарысында анестезиолоэийанын инкишафы, сцни ган дювраны апаратынын тятбиги, организмин щипотермийасы вя с. наилиййятляр цряк ъярращлыьынын инкишафына сябяб олду. Бу елми сащяйя Р.Брок, Щ.Суттер (Б. Британийа), Ч.Бейли, М. де Бекки, А.Блелок, Д.Кули, Д.Щаркен (АБШ), П.Валдони, А.Долотти (Италийа), К.Крафорд (Исвеч) вя бир чох башгалары; кечмиш ССРИ-дя Н.М.Амосов, А.Н. Бакулев, В.И. Бураковски, А.А. Вишневски, П.А. Куприйанов, Е.Н. Мешалкин, Б.В. Петровски вя б. бюйцк тющфяляр вермишляр. Физиолоэийа вя иммунолоэийанын наилиййятляри 1960–70 иллярдя ъярращлара бюйряйи, цряйи, гара ъийяри мцвяффягиййятля кючцрмяйя вя трансплантолоэийанын (бах Трансплантасийа) ясасыны гоймаьа имкан верди. Цряйин инсандан инсана илк дяфя мцвяффягиййятля кючцрцлмясини К.Барнард (ЪАР; 1967), цряк-аь ъийяр комплексинин кючцрцлмясини ися Д. Кули (АБШ; 1968) щяйата кечирмишляр. Ъ.-ын тядриси тибб ун-тляри вя факцлтяляринин ъярращиййя кафедраларында, щабеля бязи ин-тларын, о ъцмлядян Азярб. Тибб Ун-тинин топографик анатомийа вя оператив ъярращиййя кафедрасында щяйата кечирилир; ъярращларын сонракы щазырланмасы вя ихтисаслашмасы ъярращи клиникаларда (резидентурада, Щякимляри Тякмилляшдирмя Ин- тунда) вя ири хястяхана шюбяляриндя апарылыр. Ири Ъ. клиникалары, Ъ.-ын мцхтялиф сащяляри цзря елми-тядгигат ин-тлары (Азярб. Елми-Тядгигат Травматолоэийа вя Ортопедийа Ин-ту вя с.), елми мяркязляр (М.Топчубашов адына Елми Ъярращиййя Мяркязи, Милли Онколоэийа Елми Мяркязи вя с.) Ъ. цзря елми-тядгигат ишляри апарыр. Азярб. Ъярращлар Ъямиййяти 1950 илдя Цмумиттифаг Ъярращлар Ъямиййяти тяркибиндя йарадылмыш вя 1953 илдян Бейнял
    халг Ъярращлар Ъямиййятиня дахилдир. Азярб. Респ.-нда цмуми ъярращлыьа аид тядгигатлар “Азярбайъан тибб журналы”нда, “Саьламлыг”, “Ъярращиййя”, “Азяр- байъан тябабятинин наилиййятляри” журналларында дяръ олунур.
    Байтарлыг ъярращлыьы илк нювбядя к.т. щейванларынын травма алмасы иля баьлы олан ъярращи хястяликлярин диагностикасы, мцалиъяси, профилактикасы цсулларыны ишляйиб щазырлайыр. Анестизиолоэийа мясялялярини, мцхтялиф нюв щейванларда йара (зядя) просесляринин, ятрафларын, щязм вя б. системляриндя ъярращи ямялиййатын хцсусиййятлярини юйрянир. Тядрис фянни кими байтарлыг ъярращлыьынын цмуми вя хцсус и Ъ., офталмолоэийа (эюз хястяликляри), ортопедийа (дырнаг хястяликляри вя щейванларын налланмасы), топографик анатомийа иля бирликдя оператив Ъ. бюлмяляри вардыр. 1945 илядяк щярби-сящра бай тар лыг Ъ.-ы Ъ.-ын тяркиб щиссяси иди. Ъярращи байтарлыг йардымы мцалиъянин игтисади ъящятдян мягсядйюнлц ъидди учотуна ясасланыр. Буна эюря дя байтарлыг Ъ.-ынын башлыъа вязифяси к.т. щейванларынын азалмыш, йахуд итирилмиш мящсулдарлыьынын ъцзи мясряфля вя гыса мцддятдя бярпа едилмясиндян ибарятдир.