Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
    ARİSTOTELİZM

    АРИСТОТЕЛИЗМ – 1) дар мянада Аристотелин давамчыларынын тялими (перипатетик мяктяб анлайышы иля цст-цстя дцшмцр, чцнки Теофрастдан сонра е. я. 1 ясрядяк гядим перипатетиклярин яслиндя Аристотел  иля  щеч  бир ялагяси  йохдур); 2) даща эениш мянада Аристотелин ясярляринин шярщи, тяръцмяси, йайылмасы вя тясири тарихи, щямчинин мцхтялиф орта ясрляр теоложи яняняляриндя Аристотел тялиминин мянимсянилмяси кими баша дцшцлцр. “А” термининин юзц йени Авропа мяншялидир, лакин αριστοτελιζειν (“аристотелляшдирмяк”) йунан феилиня илк дяфя е. я. 1 ясрдя А.-ин дирчялдилмяси иля ялагядар Страбонда раст эялинир.

               Антик йунан А.-инин тарихи щаггында бах Перипатетик мяктяб мягалясиня.

          Еркян Шярг патристикасы неоплатонизмдян чыхыш едир вя Емесли Немеси иля Иоанн Филопон истисна олмагла, Аристотелин тясириндян азаддыр. Аристотелин анлайышлар апаратынын вя терминолоэийасынын христиан теолоэийасына нцфуз етмяси Бизанслы Леонтинин ясяриндян бялли олур. Аристотелин мянтиги (“теолоэийанын хидмятчиси” гисминдя) Дямяшгли Иоаннын “Диалектика”сында рясми танынмышдыр. 11 ясрдя шярщетмя янянясинин ъанланмасы платончу Михаил Пселл вя онун шаэирдляри -Ефесли Михаилин вя Иоанн Италын фяалиййяти иля баьлыдыр. Сонралар шярщетмя янянялярини Феодор Продром вя Иоанн Сесис (12 яср), Никифор Влеммид (13 яср, онун аристотелчи мянтиг вя физика дярсликляри Бизансда эениш йайылмышды), Эеорэи Пахимер (“Аристотел фялсяфясинин гыса очерки”), Мануил Щолобол (1267 илдян Константинопол мяктябиндя дярс демишдир), Феодор Метощит вя б. давам етдирмишляр. Бизанс А.-инин ян ящямиййятли абидяси Ъорпус   Аристо тели ъу м у дюврцмцзядяк горуйуб сахлайан Аристотелин ясярляринин йцзлярля ялйазмаларыдыр (ян гядимляри 9–10 ясрляря аиддир).

         Йунан вя яряб аристотелчиляри  арасында ялагяляндириъи ролу Сурийа А.-и ойнамышдыр. Аристотелин мянтигя даир ясярляри (ясасян, “Категорийалар”, “Щерменевтика” вя “Биринъи аналитика”) вя Порфиринин “Мцгяддимя”си Сурийа нясраниляри тяряфиндян теолоэийа, эомилетика вя аполоэетиканын мягсядляри цчцн яхз едилмишдир. Яняняни Едесса йепископу Ива башламышдыр (435 илдян), онун мцасирляриндян Едесса теолоэийа мяктябинин мцяллимляри Куми вя Проб Порфиринин “Органон” вя “Исагог” ясярляринин щиссялярини илк дяфя Сурийа дилиня тяръцмя етмишляр. Едесса мяктябинин император Зенонун эюстяриши иля баьланмасындан (489) сонра Сурийа нясраниляри Ирана кючмцш вя Аристотелин мянтигя даир ясярляринин юйрянилмяси Нисибин теолоэийа мяктябиндя давам етдирилмишдир. Аристотелин ясярляринин Сурийа монофизит тяръцмя яняняляри вя шярщетмя методлары Иоанн бар Афтонийа (ю. 558), Север Себощт (ю.667), Едессалы Иаковун (тягр. 633–708), йепископ Эеорэи (ю.724) вя католикос Ы Щейнан-ишонун адлары иля баьлыдыр. О  дюврдя  Сурийа  елминин  ян эюркямли    нцмайяндяси    Месопотамийада Решайн шящяринин архиатры (баш щякими), Эален вя Аристотелин тяръцмячиси, мянтигя даир трактатларын мцяллифи Серэи (ю. 536; Иоанн Филопонун шаэирди) олмушдур.

         Аристотел ирсинин яряб дилиня илк тяръцмялярини (Сурийа дилиндян) 8 ясрин ахырларында Аббасиляр тяряфиндян Баьдада сарай щякимляри кими Щундишапурдан дявят олунмуш тябибляр етмишляр. 832 илдя хялифя Мямунун эюстяриши иля Баьдадда “Щикмят еви”нин йарадылмасы тяръцмячилик ишини даща да инкишаф етдирмишдир. 9–10 ясрлярдя Аристотелин ян эюркямли тяръцмячиляри нясрани Щунайн ибн Исщак (ю. 877) вя онун оьлу Исщак ибн Щунайн (ю. 910 вя йахуд 911) олмушлар. Яряб дцнйасында А.-ин эюркямли нцмайяндяляри Кинди, Рази, Фяраби, Ибн Сина, Ибн Бяаъъа, Ибн Тцфейл, Ибн Рцшд олмушлар. “Философларын инкары” ясяринин мцяллифи, мцсялман илащиййатчысы Гязали А.-ин ялейщдары олса да, Аристотелин елми системини (мянтиг, метафизика вя физика) изащ едян “Философларын сяйляри” ясярини йазмышдыр. Мящз бу ясяр 12 ясрин орталарында Толедода Доминик Щундисалви тяряфиндян латын дилиня тяръцмя едилмиш вя Гярбдя А.ин ян популйар дярслийиня чеврилмишдир. Ярябляр А.-и сон антик (неоплатончу) янянядян яхз етмишляр, бу, Аристотел образынын яряб кими гавранылмасына ряваъ вермиш, Киндинин хцсусиля А.-индя неоплатонлашдырылмыш Ибн Синанын еманасийа вя юнъяэюрмя  идейаларында  тязащцр  етмишдир. Плотинин “Еннеадалар”ындан чыхарыш олан “Аристотелин теолоэийасы” щягиги сайылырды. Ейни заманда яряб А.-и конкрет елмлярля – тябабят, астрономийа вя рийазиййатла даща сых ялагяли олмушдур; А.-ин Гярбдя Инъиля уйьунлашдырылмасындан фяргли олараг, онун  Гурана даща аз уйьунлашдырмаьа сяй эюстярирдиляр: Фяраби вя Ибн Сина, хцсусиля дя Ибн Рцшд дцнйанын ябядилийи тялимини юйрядирдиляр.

          Орта ясрляр йящуди фялсяфясиндя 12 ясрин орталарындан А.-ин йайылмасына, Толедолу Авраам  бен  Давидин  “Цлви инам” (1161; яряб дилиндя) ясяриндян эюрмяк олар. Иудаизмля А.-ин синтези ясасында “йящуди схоластикасынын” йарадылмасына ян уьурлу ъящд Маймонидя мяхсусдур. Онун “Азанларын бялядчиси” китабы ЫЫ Фридрихин сифариши иля латын дилиня тяръцмя олунмуш вя артыг Овернли Эилйом тяряфиндян истифадя едилмишдир. Аристотелин дцнйанын ябядилийи щаггында тялими йящуди фялсяфясиндя юз йерини Инъил креасионизминя верся дя, Айалты алямин дярки мясялясиндя Аристотел нцфуз сащиби олараг галырды. 13–14 ясрлярдя яряб аристотелчиляринин фялсяфяси Испанийада вя Провансда йящуди мцщитиндя йайылырды (яряб дилиндян йящуди дилиня чохлу тяръцмяляр шярщлярля мцшайият олунурду); Ибн Рцшдун парафразларынын вя шярщляринин ян эюркямли тяфсирчиси Леви бен Щерсом (1288–1344)      олмушдур.

         12 ясря кими латын Гярбиндя Аристотелин йалныз “Категорийалар” вя “Щерменевтика” ясярляри Боетсинин тяръцмясиндя мялум иди. Бу ясярляр Боетсинин шярщляри вя Порфиринин “Мцгяддимя”синин тяръцмяси иля бирликдя кющня мянтиги (лоэиъа ветус) тямсил едирди. Артыг 12 ясрин орталарына йахын Аристотелин “Органон” (онун галан китаблары “йени мянтиг” лоэиъа нова адланырды) ясяри Шартр мяктяби сайясиндя йахшы мялум иди. Щямин дюврдя яряб дилиндян (Толедода йепископ Раймундун сарайында) вя билаваситя йунан дилиндян (хцсусиля Палермода, норман краллары сарайында) паралел тяръцмяляр едилирди. Йунан дилиндян еркян тяръцмяляр Венесийалы Йакова (1128) вя Катанийа архидиакону Щенрих Аристиппя (ю.1162) мяхсус иди. Кремоналу  Щерард (ю. 1187, Толедо) вя Михаил Скот (13 ясрин биринъи онилликляри) яряб дилиндян эюркямли тяръцмячиляр олмушлар. 13 ясрин 2-ъи йарысында йунан  дилиндян ян  мящсулдар тяръцмячилярдян бири доминиканчы Мюрбекели Вилйем иди. Авропада Аристотелин тябиятшцнаслыг идейаларынын йайылмасына щякимляр вя натуралистляр (Морлейли Даниил, “Уъалыьын вя дцнйявилийин тябияти щаггында”, 1175–85; Инэилис Алфред, “Цряйин щярякяти щаггында”, “Метеоролоэийанын” шярщи, тягр. 1200; Испанлы Пйотр, 13 яср) сяй эюстярмишляр. 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя йунан дилиндян “Сяма щаггында” ясярин хейли щиссясини вя Симпликинин бу трактата шярщини, “Никомах етикасы”нын бцтцн мятнини шярщлярля бирликдя тяръцмя етмиш, “Икинъи аналитика”йа вя “Физика”йа шярщляр йазмыш эюркямли инэилис аристотелчиси Роберт Гроссетест олмушдур. Оксфорд вя Парис ун-тляриня 13 ясрин яввялляриндян башлайараг нцфуз етмиш А., Парисдя, ясасян, физика вя метафизикайа аид ясярляриля ялагядар чохсайлы гадаьалара да (1209, 1215, 1231, 1263) мяруз галмышдыр. Ейни заманда, 1255 илдя Парис ун-тинин инъясянят факцлтяси Аристотелин бцтцн ясярляринин юйрянилмясиня эюстяриш вермишди. А.-ин католик теолоэийайа эениш  нцфузу  (еляъя дя Аристотел тялиминин христианлашдырылмасы)  доминиканчылар  Бюйцк  Албертин  вя Аквиналы Фоманын фяалиййяти иля баьлыдыр. Онлар щям кющня платончу – авэустинчи янянясиня мянсублуьуну сахлайан франсис канчыларын, щям дя аверроисчилярин (Брабантлы Си эер) мцгавимяти иля цзляшмяли олдулар. 14 яср дя йени тяфсир жанры –Аристотел проблемляри барядя “суаллар” жанры йазанда бунлара ъаваблар да чох заман тяфсирчинин орижинал бахышлары яксини тапырды (мяс., Ж. Буриданын “Сийасятя” “суаллары”). 14 яср дя Аристотелин йени Авропа дилляриня илк тяръцмяляри (Николай Орем) мейдана эялмишдир. Интибащ дюврцндя Аристотел иля баьлы мятншцнаслыьын, шярщлярин вя тяръцмялярин сявиййяси хцсусиля Мануил Щрисолор (1355–1415), Иоанн Арэиропул (1417–73), Феодор Газа (1400–75), Трабзонлу  Эеорэи (1396–1486) вя кардинал Виссарион  (1403–72)  кими йунан алимляринин Италийайа кючмяси иля хейли йцксялмишди. Аристотелин ясярлярини бюйцк тиражла няшр етмяйя башладылар; Сартона эюря, 15 ясрин елми няшрляри арасында онлар адларынын сайына (98) эюря Бюйцк Албертин ясярляриндян (151) сонра икинъи йери тутурду. Схоластик вя яряб А.иня (щяр икиси “барбар” категорийасына дахил едилир) гаршы мцбаризя “щягиги” Аристотелин бярпасы иля  мцшайият  олунурду.  15– 16 ясрлярин фялсяфя щяйаты Платон – Аристотел (Трабзонлу Эеорэи иля Виссарион вя б. арасында полемика) мцхалифлийи ятрафында ъямлянмишди. Флоренсийа платончулары (М. Фичино, Пико делла Мирандола) неоплатончу “разылашдырма” янянялярини давам етдиряряк, А.-и  платонизмя  “щазырлыг” кими нязярдян кечирирдиляр. 15–16 ясрлярдя Шимали Италийанын Болонйа вя Падуйа шящярляри аверроесчи (Ибн Рцшдцн латынлашдырылмыш (Аверроес) адындан) А.инин дайаьы кими галмагда давам едирди (бах Падуйа мяктяби). Августинчилийя гайыдан М. Лцтер сырф антиаристотелизм мювгейиндя иди (о, “философларын кнйазыны” “ъящалят кнйазы” адландырмышдыр). Лакин системляшдирмяйя олан тялябат артыг Ф. Меланхтону протестант  мяктябляриндя А.-и йаймаьа сювг етмишди. Н. Тареллус (1547–1606),   К.   Тимплер   (1567–1624),   Х.Шейблер (1589–1653), И. Томазиус (1622–84) Аристотелин метафизикасыны протестант теолоэийасына дахил етмишляр. Тридент кился мяълисиндян сонра католик юлкяляринин тящсил вя теолоэийа системиндя паралел олараг томист А.-ин йайылмасы просеси икинъи схоластика адланырды.

        17 яср елми ингилабы вя дцнйанын механистик мянзярясинин формалашмасы тябиятшцанаслыгда А.-ин мювгейини зяифлятди, лакин Г.В. Лейбнитс Аристотелин физикасыны  гябул  етмяся  дя,  метафизикада онун телеолоэизминя гайытмышдыр.

    Яд.: Зубов В. П. Аристотель. М., 2000.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
    ARİSTOTELİZM

    АРИСТОТЕЛИЗМ – 1) дар мянада Аристотелин давамчыларынын тялими (перипатетик мяктяб анлайышы иля цст-цстя дцшмцр, чцнки Теофрастдан сонра е. я. 1 ясрядяк гядим перипатетиклярин яслиндя Аристотел  иля  щеч  бир ялагяси  йохдур); 2) даща эениш мянада Аристотелин ясярляринин шярщи, тяръцмяси, йайылмасы вя тясири тарихи, щямчинин мцхтялиф орта ясрляр теоложи яняняляриндя Аристотел тялиминин мянимсянилмяси кими баша дцшцлцр. “А” термининин юзц йени Авропа мяншялидир, лакин αριστοτελιζειν (“аристотелляшдирмяк”) йунан феилиня илк дяфя е. я. 1 ясрдя А.-ин дирчялдилмяси иля ялагядар Страбонда раст эялинир.

               Антик йунан А.-инин тарихи щаггында бах Перипатетик мяктяб мягалясиня.

          Еркян Шярг патристикасы неоплатонизмдян чыхыш едир вя Емесли Немеси иля Иоанн Филопон истисна олмагла, Аристотелин тясириндян азаддыр. Аристотелин анлайышлар апаратынын вя терминолоэийасынын христиан теолоэийасына нцфуз етмяси Бизанслы Леонтинин ясяриндян бялли олур. Аристотелин мянтиги (“теолоэийанын хидмятчиси” гисминдя) Дямяшгли Иоаннын “Диалектика”сында рясми танынмышдыр. 11 ясрдя шярщетмя янянясинин ъанланмасы платончу Михаил Пселл вя онун шаэирдляри -Ефесли Михаилин вя Иоанн Италын фяалиййяти иля баьлыдыр. Сонралар шярщетмя янянялярини Феодор Продром вя Иоанн Сесис (12 яср), Никифор Влеммид (13 яср, онун аристотелчи мянтиг вя физика дярсликляри Бизансда эениш йайылмышды), Эеорэи Пахимер (“Аристотел фялсяфясинин гыса очерки”), Мануил Щолобол (1267 илдян Константинопол мяктябиндя дярс демишдир), Феодор Метощит вя б. давам етдирмишляр. Бизанс А.-инин ян ящямиййятли абидяси Ъорпус   Аристо тели ъу м у дюврцмцзядяк горуйуб сахлайан Аристотелин ясярляринин йцзлярля ялйазмаларыдыр (ян гядимляри 9–10 ясрляря аиддир).

         Йунан вя яряб аристотелчиляри  арасында ялагяляндириъи ролу Сурийа А.-и ойнамышдыр. Аристотелин мянтигя даир ясярляри (ясасян, “Категорийалар”, “Щерменевтика” вя “Биринъи аналитика”) вя Порфиринин “Мцгяддимя”си Сурийа нясраниляри тяряфиндян теолоэийа, эомилетика вя аполоэетиканын мягсядляри цчцн яхз едилмишдир. Яняняни Едесса йепископу Ива башламышдыр (435 илдян), онун мцасирляриндян Едесса теолоэийа мяктябинин мцяллимляри Куми вя Проб Порфиринин “Органон” вя “Исагог” ясярляринин щиссялярини илк дяфя Сурийа дилиня тяръцмя етмишляр. Едесса мяктябинин император Зенонун эюстяриши иля баьланмасындан (489) сонра Сурийа нясраниляри Ирана кючмцш вя Аристотелин мянтигя даир ясярляринин юйрянилмяси Нисибин теолоэийа мяктябиндя давам етдирилмишдир. Аристотелин ясярляринин Сурийа монофизит тяръцмя яняняляри вя шярщетмя методлары Иоанн бар Афтонийа (ю. 558), Север Себощт (ю.667), Едессалы Иаковун (тягр. 633–708), йепископ Эеорэи (ю.724) вя католикос Ы Щейнан-ишонун адлары иля баьлыдыр. О  дюврдя  Сурийа  елминин  ян эюркямли    нцмайяндяси    Месопотамийада Решайн шящяринин архиатры (баш щякими), Эален вя Аристотелин тяръцмячиси, мянтигя даир трактатларын мцяллифи Серэи (ю. 536; Иоанн Филопонун шаэирди) олмушдур.

         Аристотел ирсинин яряб дилиня илк тяръцмялярини (Сурийа дилиндян) 8 ясрин ахырларында Аббасиляр тяряфиндян Баьдада сарай щякимляри кими Щундишапурдан дявят олунмуш тябибляр етмишляр. 832 илдя хялифя Мямунун эюстяриши иля Баьдадда “Щикмят еви”нин йарадылмасы тяръцмячилик ишини даща да инкишаф етдирмишдир. 9–10 ясрлярдя Аристотелин ян эюркямли тяръцмячиляри нясрани Щунайн ибн Исщак (ю. 877) вя онун оьлу Исщак ибн Щунайн (ю. 910 вя йахуд 911) олмушлар. Яряб дцнйасында А.-ин эюркямли нцмайяндяляри Кинди, Рази, Фяраби, Ибн Сина, Ибн Бяаъъа, Ибн Тцфейл, Ибн Рцшд олмушлар. “Философларын инкары” ясяринин мцяллифи, мцсялман илащиййатчысы Гязали А.-ин ялейщдары олса да, Аристотелин елми системини (мянтиг, метафизика вя физика) изащ едян “Философларын сяйляри” ясярини йазмышдыр. Мящз бу ясяр 12 ясрин орталарында Толедода Доминик Щундисалви тяряфиндян латын дилиня тяръцмя едилмиш вя Гярбдя А.ин ян популйар дярслийиня чеврилмишдир. Ярябляр А.-и сон антик (неоплатончу) янянядян яхз етмишляр, бу, Аристотел образынын яряб кими гавранылмасына ряваъ вермиш, Киндинин хцсусиля А.-индя неоплатонлашдырылмыш Ибн Синанын еманасийа вя юнъяэюрмя  идейаларында  тязащцр  етмишдир. Плотинин “Еннеадалар”ындан чыхарыш олан “Аристотелин теолоэийасы” щягиги сайылырды. Ейни заманда яряб А.-и конкрет елмлярля – тябабят, астрономийа вя рийазиййатла даща сых ялагяли олмушдур; А.-ин Гярбдя Инъиля уйьунлашдырылмасындан фяргли олараг, онун  Гурана даща аз уйьунлашдырмаьа сяй эюстярирдиляр: Фяраби вя Ибн Сина, хцсусиля дя Ибн Рцшд дцнйанын ябядилийи тялимини юйрядирдиляр.

          Орта ясрляр йящуди фялсяфясиндя 12 ясрин орталарындан А.-ин йайылмасына, Толедолу Авраам  бен  Давидин  “Цлви инам” (1161; яряб дилиндя) ясяриндян эюрмяк олар. Иудаизмля А.-ин синтези ясасында “йящуди схоластикасынын” йарадылмасына ян уьурлу ъящд Маймонидя мяхсусдур. Онун “Азанларын бялядчиси” китабы ЫЫ Фридрихин сифариши иля латын дилиня тяръцмя олунмуш вя артыг Овернли Эилйом тяряфиндян истифадя едилмишдир. Аристотелин дцнйанын ябядилийи щаггында тялими йящуди фялсяфясиндя юз йерини Инъил креасионизминя верся дя, Айалты алямин дярки мясялясиндя Аристотел нцфуз сащиби олараг галырды. 13–14 ясрлярдя яряб аристотелчиляринин фялсяфяси Испанийада вя Провансда йящуди мцщитиндя йайылырды (яряб дилиндян йящуди дилиня чохлу тяръцмяляр шярщлярля мцшайият олунурду); Ибн Рцшдун парафразларынын вя шярщляринин ян эюркямли тяфсирчиси Леви бен Щерсом (1288–1344)      олмушдур.

         12 ясря кими латын Гярбиндя Аристотелин йалныз “Категорийалар” вя “Щерменевтика” ясярляри Боетсинин тяръцмясиндя мялум иди. Бу ясярляр Боетсинин шярщляри вя Порфиринин “Мцгяддимя”синин тяръцмяси иля бирликдя кющня мянтиги (лоэиъа ветус) тямсил едирди. Артыг 12 ясрин орталарына йахын Аристотелин “Органон” (онун галан китаблары “йени мянтиг” лоэиъа нова адланырды) ясяри Шартр мяктяби сайясиндя йахшы мялум иди. Щямин дюврдя яряб дилиндян (Толедода йепископ Раймундун сарайында) вя билаваситя йунан дилиндян (хцсусиля Палермода, норман краллары сарайында) паралел тяръцмяляр едилирди. Йунан дилиндян еркян тяръцмяляр Венесийалы Йакова (1128) вя Катанийа архидиакону Щенрих Аристиппя (ю.1162) мяхсус иди. Кремоналу  Щерард (ю. 1187, Толедо) вя Михаил Скот (13 ясрин биринъи онилликляри) яряб дилиндян эюркямли тяръцмячиляр олмушлар. 13 ясрин 2-ъи йарысында йунан  дилиндян ян  мящсулдар тяръцмячилярдян бири доминиканчы Мюрбекели Вилйем иди. Авропада Аристотелин тябиятшцнаслыг идейаларынын йайылмасына щякимляр вя натуралистляр (Морлейли Даниил, “Уъалыьын вя дцнйявилийин тябияти щаггында”, 1175–85; Инэилис Алфред, “Цряйин щярякяти щаггында”, “Метеоролоэийанын” шярщи, тягр. 1200; Испанлы Пйотр, 13 яср) сяй эюстярмишляр. 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя йунан дилиндян “Сяма щаггында” ясярин хейли щиссясини вя Симпликинин бу трактата шярщини, “Никомах етикасы”нын бцтцн мятнини шярщлярля бирликдя тяръцмя етмиш, “Икинъи аналитика”йа вя “Физика”йа шярщляр йазмыш эюркямли инэилис аристотелчиси Роберт Гроссетест олмушдур. Оксфорд вя Парис ун-тляриня 13 ясрин яввялляриндян башлайараг нцфуз етмиш А., Парисдя, ясасян, физика вя метафизикайа аид ясярляриля ялагядар чохсайлы гадаьалара да (1209, 1215, 1231, 1263) мяруз галмышдыр. Ейни заманда, 1255 илдя Парис ун-тинин инъясянят факцлтяси Аристотелин бцтцн ясярляринин юйрянилмясиня эюстяриш вермишди. А.-ин католик теолоэийайа эениш  нцфузу  (еляъя дя Аристотел тялиминин христианлашдырылмасы)  доминиканчылар  Бюйцк  Албертин  вя Аквиналы Фоманын фяалиййяти иля баьлыдыр. Онлар щям кющня платончу – авэустинчи янянясиня мянсублуьуну сахлайан франсис канчыларын, щям дя аверроисчилярин (Брабантлы Си эер) мцгавимяти иля цзляшмяли олдулар. 14 яср дя йени тяфсир жанры –Аристотел проблемляри барядя “суаллар” жанры йазанда бунлара ъаваблар да чох заман тяфсирчинин орижинал бахышлары яксини тапырды (мяс., Ж. Буриданын “Сийасятя” “суаллары”). 14 яср дя Аристотелин йени Авропа дилляриня илк тяръцмяляри (Николай Орем) мейдана эялмишдир. Интибащ дюврцндя Аристотел иля баьлы мятншцнаслыьын, шярщлярин вя тяръцмялярин сявиййяси хцсусиля Мануил Щрисолор (1355–1415), Иоанн Арэиропул (1417–73), Феодор Газа (1400–75), Трабзонлу  Эеорэи (1396–1486) вя кардинал Виссарион  (1403–72)  кими йунан алимляринин Италийайа кючмяси иля хейли йцксялмишди. Аристотелин ясярлярини бюйцк тиражла няшр етмяйя башладылар; Сартона эюря, 15 ясрин елми няшрляри арасында онлар адларынын сайына (98) эюря Бюйцк Албертин ясярляриндян (151) сонра икинъи йери тутурду. Схоластик вя яряб А.иня (щяр икиси “барбар” категорийасына дахил едилир) гаршы мцбаризя “щягиги” Аристотелин бярпасы иля  мцшайият  олунурду.  15– 16 ясрлярин фялсяфя щяйаты Платон – Аристотел (Трабзонлу Эеорэи иля Виссарион вя б. арасында полемика) мцхалифлийи ятрафында ъямлянмишди. Флоренсийа платончулары (М. Фичино, Пико делла Мирандола) неоплатончу “разылашдырма” янянялярини давам етдиряряк, А.-и  платонизмя  “щазырлыг” кими нязярдян кечирирдиляр. 15–16 ясрлярдя Шимали Италийанын Болонйа вя Падуйа шящярляри аверроесчи (Ибн Рцшдцн латынлашдырылмыш (Аверроес) адындан) А.инин дайаьы кими галмагда давам едирди (бах Падуйа мяктяби). Августинчилийя гайыдан М. Лцтер сырф антиаристотелизм мювгейиндя иди (о, “философларын кнйазыны” “ъящалят кнйазы” адландырмышдыр). Лакин системляшдирмяйя олан тялябат артыг Ф. Меланхтону протестант  мяктябляриндя А.-и йаймаьа сювг етмишди. Н. Тареллус (1547–1606),   К.   Тимплер   (1567–1624),   Х.Шейблер (1589–1653), И. Томазиус (1622–84) Аристотелин метафизикасыны протестант теолоэийасына дахил етмишляр. Тридент кился мяълисиндян сонра католик юлкяляринин тящсил вя теолоэийа системиндя паралел олараг томист А.-ин йайылмасы просеси икинъи схоластика адланырды.

        17 яср елми ингилабы вя дцнйанын механистик мянзярясинин формалашмасы тябиятшцанаслыгда А.-ин мювгейини зяифлятди, лакин Г.В. Лейбнитс Аристотелин физикасыны  гябул  етмяся  дя,  метафизикада онун телеолоэизминя гайытмышдыр.

    Яд.: Зубов В. П. Аристотель. М., 2000.

    ARİSTOTELİZM

    АРИСТОТЕЛИЗМ – 1) дар мянада Аристотелин давамчыларынын тялими (перипатетик мяктяб анлайышы иля цст-цстя дцшмцр, чцнки Теофрастдан сонра е. я. 1 ясрядяк гядим перипатетиклярин яслиндя Аристотел  иля  щеч  бир ялагяси  йохдур); 2) даща эениш мянада Аристотелин ясярляринин шярщи, тяръцмяси, йайылмасы вя тясири тарихи, щямчинин мцхтялиф орта ясрляр теоложи яняняляриндя Аристотел тялиминин мянимсянилмяси кими баша дцшцлцр. “А” термининин юзц йени Авропа мяншялидир, лакин αριστοτελιζειν (“аристотелляшдирмяк”) йунан феилиня илк дяфя е. я. 1 ясрдя А.-ин дирчялдилмяси иля ялагядар Страбонда раст эялинир.

               Антик йунан А.-инин тарихи щаггында бах Перипатетик мяктяб мягалясиня.

          Еркян Шярг патристикасы неоплатонизмдян чыхыш едир вя Емесли Немеси иля Иоанн Филопон истисна олмагла, Аристотелин тясириндян азаддыр. Аристотелин анлайышлар апаратынын вя терминолоэийасынын христиан теолоэийасына нцфуз етмяси Бизанслы Леонтинин ясяриндян бялли олур. Аристотелин мянтиги (“теолоэийанын хидмятчиси” гисминдя) Дямяшгли Иоаннын “Диалектика”сында рясми танынмышдыр. 11 ясрдя шярщетмя янянясинин ъанланмасы платончу Михаил Пселл вя онун шаэирдляри -Ефесли Михаилин вя Иоанн Италын фяалиййяти иля баьлыдыр. Сонралар шярщетмя янянялярини Феодор Продром вя Иоанн Сесис (12 яср), Никифор Влеммид (13 яср, онун аристотелчи мянтиг вя физика дярсликляри Бизансда эениш йайылмышды), Эеорэи Пахимер (“Аристотел фялсяфясинин гыса очерки”), Мануил Щолобол (1267 илдян Константинопол мяктябиндя дярс демишдир), Феодор Метощит вя б. давам етдирмишляр. Бизанс А.-инин ян ящямиййятли абидяси Ъорпус   Аристо тели ъу м у дюврцмцзядяк горуйуб сахлайан Аристотелин ясярляринин йцзлярля ялйазмаларыдыр (ян гядимляри 9–10 ясрляря аиддир).

         Йунан вя яряб аристотелчиляри  арасында ялагяляндириъи ролу Сурийа А.-и ойнамышдыр. Аристотелин мянтигя даир ясярляри (ясасян, “Категорийалар”, “Щерменевтика” вя “Биринъи аналитика”) вя Порфиринин “Мцгяддимя”си Сурийа нясраниляри тяряфиндян теолоэийа, эомилетика вя аполоэетиканын мягсядляри цчцн яхз едилмишдир. Яняняни Едесса йепископу Ива башламышдыр (435 илдян), онун мцасирляриндян Едесса теолоэийа мяктябинин мцяллимляри Куми вя Проб Порфиринин “Органон” вя “Исагог” ясярляринин щиссялярини илк дяфя Сурийа дилиня тяръцмя етмишляр. Едесса мяктябинин император Зенонун эюстяриши иля баьланмасындан (489) сонра Сурийа нясраниляри Ирана кючмцш вя Аристотелин мянтигя даир ясярляринин юйрянилмяси Нисибин теолоэийа мяктябиндя давам етдирилмишдир. Аристотелин ясярляринин Сурийа монофизит тяръцмя яняняляри вя шярщетмя методлары Иоанн бар Афтонийа (ю. 558), Север Себощт (ю.667), Едессалы Иаковун (тягр. 633–708), йепископ Эеорэи (ю.724) вя католикос Ы Щейнан-ишонун адлары иля баьлыдыр. О  дюврдя  Сурийа  елминин  ян эюркямли    нцмайяндяси    Месопотамийада Решайн шящяринин архиатры (баш щякими), Эален вя Аристотелин тяръцмячиси, мянтигя даир трактатларын мцяллифи Серэи (ю. 536; Иоанн Филопонун шаэирди) олмушдур.

         Аристотел ирсинин яряб дилиня илк тяръцмялярини (Сурийа дилиндян) 8 ясрин ахырларында Аббасиляр тяряфиндян Баьдада сарай щякимляри кими Щундишапурдан дявят олунмуш тябибляр етмишляр. 832 илдя хялифя Мямунун эюстяриши иля Баьдадда “Щикмят еви”нин йарадылмасы тяръцмячилик ишини даща да инкишаф етдирмишдир. 9–10 ясрлярдя Аристотелин ян эюркямли тяръцмячиляри нясрани Щунайн ибн Исщак (ю. 877) вя онун оьлу Исщак ибн Щунайн (ю. 910 вя йахуд 911) олмушлар. Яряб дцнйасында А.-ин эюркямли нцмайяндяляри Кинди, Рази, Фяраби, Ибн Сина, Ибн Бяаъъа, Ибн Тцфейл, Ибн Рцшд олмушлар. “Философларын инкары” ясяринин мцяллифи, мцсялман илащиййатчысы Гязали А.-ин ялейщдары олса да, Аристотелин елми системини (мянтиг, метафизика вя физика) изащ едян “Философларын сяйляри” ясярини йазмышдыр. Мящз бу ясяр 12 ясрин орталарында Толедода Доминик Щундисалви тяряфиндян латын дилиня тяръцмя едилмиш вя Гярбдя А.ин ян популйар дярслийиня чеврилмишдир. Ярябляр А.-и сон антик (неоплатончу) янянядян яхз етмишляр, бу, Аристотел образынын яряб кими гавранылмасына ряваъ вермиш, Киндинин хцсусиля А.-индя неоплатонлашдырылмыш Ибн Синанын еманасийа вя юнъяэюрмя  идейаларында  тязащцр  етмишдир. Плотинин “Еннеадалар”ындан чыхарыш олан “Аристотелин теолоэийасы” щягиги сайылырды. Ейни заманда яряб А.-и конкрет елмлярля – тябабят, астрономийа вя рийазиййатла даща сых ялагяли олмушдур; А.-ин Гярбдя Инъиля уйьунлашдырылмасындан фяргли олараг, онун  Гурана даща аз уйьунлашдырмаьа сяй эюстярирдиляр: Фяраби вя Ибн Сина, хцсусиля дя Ибн Рцшд дцнйанын ябядилийи тялимини юйрядирдиляр.

          Орта ясрляр йящуди фялсяфясиндя 12 ясрин орталарындан А.-ин йайылмасына, Толедолу Авраам  бен  Давидин  “Цлви инам” (1161; яряб дилиндя) ясяриндян эюрмяк олар. Иудаизмля А.-ин синтези ясасында “йящуди схоластикасынын” йарадылмасына ян уьурлу ъящд Маймонидя мяхсусдур. Онун “Азанларын бялядчиси” китабы ЫЫ Фридрихин сифариши иля латын дилиня тяръцмя олунмуш вя артыг Овернли Эилйом тяряфиндян истифадя едилмишдир. Аристотелин дцнйанын ябядилийи щаггында тялими йящуди фялсяфясиндя юз йерини Инъил креасионизминя верся дя, Айалты алямин дярки мясялясиндя Аристотел нцфуз сащиби олараг галырды. 13–14 ясрлярдя яряб аристотелчиляринин фялсяфяси Испанийада вя Провансда йящуди мцщитиндя йайылырды (яряб дилиндян йящуди дилиня чохлу тяръцмяляр шярщлярля мцшайият олунурду); Ибн Рцшдун парафразларынын вя шярщляринин ян эюркямли тяфсирчиси Леви бен Щерсом (1288–1344)      олмушдур.

         12 ясря кими латын Гярбиндя Аристотелин йалныз “Категорийалар” вя “Щерменевтика” ясярляри Боетсинин тяръцмясиндя мялум иди. Бу ясярляр Боетсинин шярщляри вя Порфиринин “Мцгяддимя”синин тяръцмяси иля бирликдя кющня мянтиги (лоэиъа ветус) тямсил едирди. Артыг 12 ясрин орталарына йахын Аристотелин “Органон” (онун галан китаблары “йени мянтиг” лоэиъа нова адланырды) ясяри Шартр мяктяби сайясиндя йахшы мялум иди. Щямин дюврдя яряб дилиндян (Толедода йепископ Раймундун сарайында) вя билаваситя йунан дилиндян (хцсусиля Палермода, норман краллары сарайында) паралел тяръцмяляр едилирди. Йунан дилиндян еркян тяръцмяляр Венесийалы Йакова (1128) вя Катанийа архидиакону Щенрих Аристиппя (ю.1162) мяхсус иди. Кремоналу  Щерард (ю. 1187, Толедо) вя Михаил Скот (13 ясрин биринъи онилликляри) яряб дилиндян эюркямли тяръцмячиляр олмушлар. 13 ясрин 2-ъи йарысында йунан  дилиндян ян  мящсулдар тяръцмячилярдян бири доминиканчы Мюрбекели Вилйем иди. Авропада Аристотелин тябиятшцнаслыг идейаларынын йайылмасына щякимляр вя натуралистляр (Морлейли Даниил, “Уъалыьын вя дцнйявилийин тябияти щаггында”, 1175–85; Инэилис Алфред, “Цряйин щярякяти щаггында”, “Метеоролоэийанын” шярщи, тягр. 1200; Испанлы Пйотр, 13 яср) сяй эюстярмишляр. 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя йунан дилиндян “Сяма щаггында” ясярин хейли щиссясини вя Симпликинин бу трактата шярщини, “Никомах етикасы”нын бцтцн мятнини шярщлярля бирликдя тяръцмя етмиш, “Икинъи аналитика”йа вя “Физика”йа шярщляр йазмыш эюркямли инэилис аристотелчиси Роберт Гроссетест олмушдур. Оксфорд вя Парис ун-тляриня 13 ясрин яввялляриндян башлайараг нцфуз етмиш А., Парисдя, ясасян, физика вя метафизикайа аид ясярляриля ялагядар чохсайлы гадаьалара да (1209, 1215, 1231, 1263) мяруз галмышдыр. Ейни заманда, 1255 илдя Парис ун-тинин инъясянят факцлтяси Аристотелин бцтцн ясярляринин юйрянилмясиня эюстяриш вермишди. А.-ин католик теолоэийайа эениш  нцфузу  (еляъя дя Аристотел тялиминин христианлашдырылмасы)  доминиканчылар  Бюйцк  Албертин  вя Аквиналы Фоманын фяалиййяти иля баьлыдыр. Онлар щям кющня платончу – авэустинчи янянясиня мянсублуьуну сахлайан франсис канчыларын, щям дя аверроисчилярин (Брабантлы Си эер) мцгавимяти иля цзляшмяли олдулар. 14 яср дя йени тяфсир жанры –Аристотел проблемляри барядя “суаллар” жанры йазанда бунлара ъаваблар да чох заман тяфсирчинин орижинал бахышлары яксини тапырды (мяс., Ж. Буриданын “Сийасятя” “суаллары”). 14 яср дя Аристотелин йени Авропа дилляриня илк тяръцмяляри (Николай Орем) мейдана эялмишдир. Интибащ дюврцндя Аристотел иля баьлы мятншцнаслыьын, шярщлярин вя тяръцмялярин сявиййяси хцсусиля Мануил Щрисолор (1355–1415), Иоанн Арэиропул (1417–73), Феодор Газа (1400–75), Трабзонлу  Эеорэи (1396–1486) вя кардинал Виссарион  (1403–72)  кими йунан алимляринин Италийайа кючмяси иля хейли йцксялмишди. Аристотелин ясярлярини бюйцк тиражла няшр етмяйя башладылар; Сартона эюря, 15 ясрин елми няшрляри арасында онлар адларынын сайына (98) эюря Бюйцк Албертин ясярляриндян (151) сонра икинъи йери тутурду. Схоластик вя яряб А.иня (щяр икиси “барбар” категорийасына дахил едилир) гаршы мцбаризя “щягиги” Аристотелин бярпасы иля  мцшайият  олунурду.  15– 16 ясрлярин фялсяфя щяйаты Платон – Аристотел (Трабзонлу Эеорэи иля Виссарион вя б. арасында полемика) мцхалифлийи ятрафында ъямлянмишди. Флоренсийа платончулары (М. Фичино, Пико делла Мирандола) неоплатончу “разылашдырма” янянялярини давам етдиряряк, А.-и  платонизмя  “щазырлыг” кими нязярдян кечирирдиляр. 15–16 ясрлярдя Шимали Италийанын Болонйа вя Падуйа шящярляри аверроесчи (Ибн Рцшдцн латынлашдырылмыш (Аверроес) адындан) А.инин дайаьы кими галмагда давам едирди (бах Падуйа мяктяби). Августинчилийя гайыдан М. Лцтер сырф антиаристотелизм мювгейиндя иди (о, “философларын кнйазыны” “ъящалят кнйазы” адландырмышдыр). Лакин системляшдирмяйя олан тялябат артыг Ф. Меланхтону протестант  мяктябляриндя А.-и йаймаьа сювг етмишди. Н. Тареллус (1547–1606),   К.   Тимплер   (1567–1624),   Х.Шейблер (1589–1653), И. Томазиус (1622–84) Аристотелин метафизикасыны протестант теолоэийасына дахил етмишляр. Тридент кился мяълисиндян сонра католик юлкяляринин тящсил вя теолоэийа системиндя паралел олараг томист А.-ин йайылмасы просеси икинъи схоластика адланырды.

        17 яср елми ингилабы вя дцнйанын механистик мянзярясинин формалашмасы тябиятшцанаслыгда А.-ин мювгейини зяифлятди, лакин Г.В. Лейбнитс Аристотелин физикасыны  гябул  етмяся  дя,  метафизикада онун телеолоэизминя гайытмышдыр.

    Яд.: Зубов В. П. Аристотель. М., 2000.