Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
III CİLD (BABİNGER - BAXŞƏLİYEV)
    BAĞIRSAQ

    щейванларын чохунда аьыз дялийиндян башлайан вя анусла гуртаран щязм борусу; шюбяляря айрылмыш щязм йолу олан щейванларда вя инсанда Б. щязм борусунун мядядян сонра эялян фрагментидир; бурада гида маддяляри щязм олунур вя сорулур, щязм олунмайан гида галыглары ися хариъ едилир. Ембрионал инкишафын эедишиндя и л к Б. икигат рцшеймдя (гаструлада) дахили (ентодерма) вя орта (мезодерма) рцшейм гатларынын ямяля эятирдийи бошлуг шяклиндя формалашыр. Щямин бошлуг хариъи мцщитля, йеэаня дялик олан илкин аьыз (бластопор) васитясиля ялагялянир. Инкишафын сонракы мярщяляляриндя мезодерма айрылыр вя орта Б. кими формалашыр. Илкаьызлы щейванларда (мцхтялиф гурдлар, буьумайаглылар, молйусклар вя с.) бластопорун йериндя хариъи рцшейм гатынын (ектодерманын) ичярийя эярилмяси нятиъясиндя аьыз дялийи вя юн Б. ямяля эялир. Бядянин якс гцтбцндя ектодермал арха Б. вя анус дялийи дя беля инкишаф едир (кор баьырсаьы олан баьырсагбошлуглулардан вя йасты гурдлардан башга). Сон аьызлы щейванларда (мяс., дяриситиканлылар, хордалылар) бластопорун йериндя анус дялийи вя арха Б. ямяля эялир, аьыз вя юн Б. ися бядянин якс гуртара ъаьында (гцт бцн дя) йенидян формалашыр. Щидроидлярин йеткин формаларында Б. торбашякилли бошлугдур, илкин ембрионал Б.-а охшайыр; гядящвары медузаларда, мяръан полипляриндя вя дараглыларда бу, ектодермал удлаг иля тамамланыр. Кор Б.-ы олан щейванларда аьыз дялийи щям дя гида галыгларыны чыхармаг цчцн истифадя едилир. Али онурьасызларда вя онурьалыларда Б. шюбяляря айрылыр вя мцряккяб гурулушлу олур. Б.-ын ясас шюбяляринин айрылмасынын вя инкишаф дяряъясинин характери гидаланманын спесификасы иля мцяй йянляшир вя мцхтялиф груп щейванларда хейли фярглянир. Мяс., щяшяратларда юн вя арха Б. эцълц инкишаф етмиш, орта Б. нисбятян кичикдир, онур ьалыларда ися Б.-ын бюйцк щиссясини орта Б. тяшкил едир. Онурьалыларын яксярий йятиндя щязм борусу аьыз бошлуьуна, удлаьа, юн Б.-а (гида борусу вя мядя), орта, йахуд назик Б.-а вя арха, йахуд йоьун Б.-а айрылыр; сонунъунун даща назикдиварлы олан гыса арха шюбяси клоака, йа да анус дялийи иля ачылан дцз Б.-ла гуртарыр. Ибтидаи щейван групларында шюбяляр арасындакы сярщядляр айдын дейилдир. Мямялилярдя Б. даща мцряккяб диференсиасийайа маликдир: назик Б. хейли  узанараг чохлу илэякшякилли яйриликляр ямяля эятирир; бурада оникибармаг Б., аъы Б. вя галча Б. йерляшир. Йоьун Б. галча Б.-дан даиряви бцкцшля айрылыр; чянбяр Б.-дан (бура галхан чянбяр Б., кюндялян чянбяр Б. вя енян чянбяр Б. дахилдир), С-я - бянзяр Б.-дан вя дцз Б.-дан ибарятдир. Бязи эямириъилярдя, довшанкимилярдя, йыртыъыларда вя приматларда кор Б. уъунда узунсов вя сохулъанабянзяр назик чыхынты (аппендикс) ямяля эятирир. Б. бядянин гарын бошлуьунда йерляшир вя бу бошлуьу  юртян мцсаригянин бцкцшцндян асылмыш щалда олур. Б.-ын дивары бойлама вя даиряви сайа язяля гатларындан ямяля эялмишдир; хариъдян сероз гиша (перитон), дахилдян ися Б. ширяси ифраз едян хырда щязм вязиляринин йерляшдийи вя лимфа тохумаларынын топландыьы селикли гиша иля юртцлмцшдцр. Б.-ын узунлуьу, ясасян, гиданын характериндян асылыдыр; биткийейян щейванларын Б.-ы, йыртыъылара нисбятян узун олур. Б. симпатик синир системи вя щяссас онурьа бейни синирляри иля иннервасийа едилир. Назик Б.-ын башланьыъ шюбясиня (гуруда йашайан онурьалы ларда бу, оникибармаг баьырсаг адланыр) щязм системинин ян бюйцк вязиляри олан гара ъийяр вя мядяалты вязинин ахаъаглары ачылыр. Тякамцл эедишиндя Б.-ын дахили (соруъу) сятщи бцкцшляр системинин ямяля эялмяси щесабына бюйцйцр. Балыгларда йоьун Б.-ын дахили соруъу сятщи селикли гишада бойлама бцкцшлярин олмасы щесабына бюйцйцр (бунларын сятщиндя щязмин аралыг вя сон мярщяляляри вя щязм мящсулларынын сорулмасынын башланэыъ мярщяляляри йериня йетирилир). Гыьырдаглыларда вя ибтидаи сцмцклц балыгларда Б. бо йунъа спирал клапан адланан бир ири бцкцш узаныр. Сцмцклц балыгларда бу, редуксийайа уьрайыр, лакин Б.-ын юзц, хцсусиля онун аз вя йа чох дяряъядя инкишаф етмиш яйриликляр ямяля эятирян назик щиссяси узаныр; бундан башга, щямин балыглардамядяйя йахын Б.-дан онун соруъу сятщини бюйцдян бош кор чыхынтылар – пилорик артымлар айрылыр. Гуру онурьалыларында бцкцшляр системи мцряккябляшир, Б.-ын дахили сятщи алвеоллу гурулуш алыр. Гушларын вя мямялилярин назик Б.-ында онун селикли гишасынын сятщиня мяхмярвары сяъиййя верян вя соруъу сятщини хейли бюйцдян чохлу сайда Б. ховлары вар. Назик вя йо ьун Б.- ын сярщядиндя, кор Б. адланан чыхынты ямяля эялир; биткийейян щейванларда даща чох инкишаф етмишдир. Инсан Б.-ына мямялиляр цчцн сяъиййяви  олан бцтцн ясас шюбяляр дахилдир. Б.-ын дивары 4 гишадан (селикли, селикалты, язяля вя сероз) ибарятдир. Селикли гишаны ямяля эятирян епители щцъейряляри арасында селик (онун ясас компоненти мукополисахаридлярдир) ифраз едян гядящвары щцъейряляр вардыр. Селикли гишанын тягр. 20%-ни мядя-баьырсаг йолуна дахил олан антиэенляря (бактерийалара, вируслара вя гида аллерэенляриня) ъаваб олараг антиъисмлярин ямяля эялдийи иммунокомпетент лимфа тохумасы тяшкил едир (бах Иммунитет, Иммун системи). Бундан ялавя, Б.-да щязм йолунун мцхтялиф шюбяляринин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя иштирак едян бир сыра щормонларын секресийасы йериня йетирилир (бах Гастроинтестинал щормонлар). Селикалты гиша ган дамарлары вя синирлярля зянэин олан бирляшдириъи тохумадан ямяля эялмишдир. Язяля гишасы сайа язялялярин ики –даиряви вя бойлама гатларындан, сероз гиша ися хариъдян йасты епители иля юртцлмцш мющкям бирляшдириъи тохумадан ибарятдир. Гида компонентляринин парчаланмасында вя парчаланма мящсулларынын гана сорулмасында ясас иши назик Б. , йахуд Б . - ын назик шюбяси эюрцр. Онун уз. инсан бядянинин уз.-ундан 4–5 дяфя (бязян чох) артыгдыр; диаметри 5 см-дян (йухарыда) 3 см-ядяк (сон щиссядя) олур. Назик Б.-ын 20–30 см-и оникибармаг Б.- ын, 2/5-си аъы Б.-ын вя 3/5-ц галча Б.-ын пайына дцшцр. Оникибармаг Б. мядяалты вязини нал шяклиндя ящатя едир вя ики диэяриня нисбятян азщярякятлидир. Назик (хцсусиля оникибармаг) Б. тяркибиндя щязм про сесини тямин едян мцхтялиф ферментлярдян ибарят чохлу мигдарда секрет ифраз етмяси иля сяъиййялянир. Селикли гишада чохлу бцкцшляр вар (бунларын щесабына Б.-ын дахили сятщи 2 дяфядян чох бюйцйцр) вя цмуми соруъу сятщи даща 5 дяфя бюйцдян бармагшякилли чыхынтылар – ховларла юртцлмцшдцр. Юз нювбясиндя, Б.-ын мянфязиня ачылан цзяри ховларла юртцлц епители щцъейряляринин сятщиндяки чохлу мигдарда микроховлар щцъейрялярля бирликдя шоткалы щашийя ямяля эятирир. Микроховларын тяркибиндя миозин сапларындан ибарят торла бирляшмиш актин микрофиламентляри дястяляри вар. Бу саплар системи микроховларын дальавары щярякяти (титряйиши) нятиъясиндя гида маддяляринин йерли гарышдырылмасыны вя йахшы сорулмасыны тямин едир. Микроховлар Б.-ын мющтявиййаты иля онун контакт сащясини даща 20 дяфя артырыр; беляликля бцкцшлярин, ховларын вя микроховларын ямяля эялмяси щесабына назик Б.-ын сащяси 100 дяфя артыр. Й о ь у н Б . - ы н, йахуд Б.-ын йоьун шю бясинин уз. 1,5–2,0 м, башланьыъ щиссядя диаметри 7–14 см вя каудал (ашаьы) щиссядя 4–6 см-дир. Бурада кор Б., чянбяр Б. (онун галхан, кюндялян вя енян щиссяляри), С-ябянзяр Б. вя дцз Б. айырд едилир. Назик Б.-ла мцгайисядя йоьун Б. цчцн ховларын олмамасы, гядящвары щцъейрялярин чохлу сайда олмасы, Б. ферментляринин азлыьы сяъиййявидир; бунда шоткалы щашийя аз эюрцнцр, хейли лимфоид тохума йыьыны вардыр. Йоьун Б.-да (хцсусиля онун ашаьы щиссясиндя) патоэен микроорганизмлярдян мцдафияни тямин едян, аминтуршуларын (о ъцмлядян инсан цчцн явязедилмяз олан), бир сыра витаминлярин (мяс., Б групу витаминляри) вя с. биоложи актив маддялярин синтезиндя иштирак едян чохлу миг-
    дар да симбиоз бактерийалар (микрофлора) йашайыр. Бурада су йун (95%-ядяк), дузларын, бязи цзви бирляшмялярин интенсив сорулмасы, няъис кцтлясинин формалашмасы вя онун организм дян евакуасийасы баш верир. Б.-да гида кцтлясинин дяйишилмяси вя щярякяти (Б.-ын моторикасы) мцхтялиф язялялярин йыьылмасы, о ъцмлядян ритмик сегментасийа (Б.-ын йахын нащийяляриндя  даиряви язялялярин нювбя иля ейни заманда йыьылмасы вя ачылмасы) нятиъясиндя онун диварларынын конфигурасийасынын дяйишилмяси, ряггасвары щярякятляр, перисталтика йыьылмалары иля тямин олунур. Илк икиси Б.-ын мц яййян щиссясин дя мющтявиййатын щязм ширяляри иля гарышдырылмасына йюнялмишдир. Перисталтика йыьылмалары бцтцн Б. бойу дальавары шякилдя йайылыр: Б.-ын бир щиссясиндя ямяля 
    эялян тарымлыг онун диэяр щиссясиндя зяифлямя иля мцшайият олунур, да ща сонра бу щисся йыьылыр, сонракы щисся ися зя ифляйир вя с. Бу заман йыьылмаларын тезлийи Б.-ын йу хары шюбяляриндян ашаьыйа доьру истигамятдя азалдыьы цчцн, онун мющтявиййаты йаваш- йаваш анал дялийя тяряф ирялиляйир. Б.-ын фяалиййяти, башлыъа олараг, язяля гишасынын ики гаты арасында йерляшян Ауербах кяляфинин вя селикалты (Мейс снер) кяляфин нязаряти алтында олур. Ауербах кяляфинин ефферент лифляри сайа язяля щцъейряляриндя гуртарыр вя онларын тонусуну, йыьылма ритмлярини тянзимляйир; селикалты кяляф, ясасян, епители щцъейряляринин секретор активлийиня нязарят едир. Б. щормонларын (о ъцмлядян гастрин, секретин вя холесистокинин) тясириня даща чох щяссасдыр. Б.-да, тясири яввялляр анъаг баш бейинля ялагяляндирилян нейропептид ресепторлары – ендорфин, енкефалин тапылмышдыр. Бундан ялавя, Б. йерли механики вя кимйяви гыъыглара гар шы ъаваб веря билир. Мяс., Б.-да ямяля эялян серо тонин щяряки фяаллыьы стимуллаш ды рыр; онун эярилмяси (гида кцтляси вя с. иля) перисталтика рефлекси тюрядир. Б. хястяликляри вя онларын мцайиня цсуллары щаггында бах Гастроентеролоэийа мягалясиня.

     

    Инсан баьырсаглары.
    Н а з и к б а ь ы р с а г: 1 – оникибармаг
    баьырсаг; 2 – аъы баьырсаг вя галча баьырсаг.
    Й о ь у н б а ь ы р с а г: 3 – кор баьырсаг;
    4 – апендикс (сохулъанабянзяр чыхынты);
    5 – чянбяр баьырсаг; 6 – С-ябянзяр баьырсаг;
    7 – дцз баьырсаг.

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BABİNGER – BAXŞƏLİYEV
    BAĞIRSAQ

    щейванларын чохунда аьыз дялийиндян башлайан вя анусла гуртаран щязм борусу; шюбяляря айрылмыш щязм йолу олан щейванларда вя инсанда Б. щязм борусунун мядядян сонра эялян фрагментидир; бурада гида маддяляри щязм олунур вя сорулур, щязм олунмайан гида галыглары ися хариъ едилир. Ембрионал инкишафын эедишиндя и л к Б. икигат рцшеймдя (гаструлада) дахили (ентодерма) вя орта (мезодерма) рцшейм гатларынын ямяля эятирдийи бошлуг шяклиндя формалашыр. Щямин бошлуг хариъи мцщитля, йеэаня дялик олан илкин аьыз (бластопор) васитясиля ялагялянир. Инкишафын сонракы мярщяляляриндя мезодерма айрылыр вя орта Б. кими формалашыр. Илкаьызлы щейванларда (мцхтялиф гурдлар, буьумайаглылар, молйусклар вя с.) бластопорун йериндя хариъи рцшейм гатынын (ектодерманын) ичярийя эярилмяси нятиъясиндя аьыз дялийи вя юн Б. ямяля эялир. Бядянин якс гцтбцндя ектодермал арха Б. вя анус дялийи дя беля инкишаф едир (кор баьырсаьы олан баьырсагбошлуглулардан вя йасты гурдлардан башга). Сон аьызлы щейванларда (мяс., дяриситиканлылар, хордалылар) бластопорун йериндя анус дялийи вя арха Б. ямяля эялир, аьыз вя юн Б. ися бядянин якс гуртара ъаьында (гцт бцн дя) йенидян формалашыр. Щидроидлярин йеткин формаларында Б. торбашякилли бошлугдур, илкин ембрионал Б.-а охшайыр; гядящвары медузаларда, мяръан полипляриндя вя дараглыларда бу, ектодермал удлаг иля тамамланыр. Кор Б.-ы олан щейванларда аьыз дялийи щям дя гида галыгларыны чыхармаг цчцн истифадя едилир. Али онурьасызларда вя онурьалыларда Б. шюбяляря айрылыр вя мцряккяб гурулушлу олур. Б.-ын ясас шюбяляринин айрылмасынын вя инкишаф дяряъясинин характери гидаланманын спесификасы иля мцяй йянляшир вя мцхтялиф груп щейванларда хейли фярглянир. Мяс., щяшяратларда юн вя арха Б. эцълц инкишаф етмиш, орта Б. нисбятян кичикдир, онур ьалыларда ися Б.-ын бюйцк щиссясини орта Б. тяшкил едир. Онурьалыларын яксярий йятиндя щязм борусу аьыз бошлуьуна, удлаьа, юн Б.-а (гида борусу вя мядя), орта, йахуд назик Б.-а вя арха, йахуд йоьун Б.-а айрылыр; сонунъунун даща назикдиварлы олан гыса арха шюбяси клоака, йа да анус дялийи иля ачылан дцз Б.-ла гуртарыр. Ибтидаи щейван групларында шюбяляр арасындакы сярщядляр айдын дейилдир. Мямялилярдя Б. даща мцряккяб диференсиасийайа маликдир: назик Б. хейли  узанараг чохлу илэякшякилли яйриликляр ямяля эятирир; бурада оникибармаг Б., аъы Б. вя галча Б. йерляшир. Йоьун Б. галча Б.-дан даиряви бцкцшля айрылыр; чянбяр Б.-дан (бура галхан чянбяр Б., кюндялян чянбяр Б. вя енян чянбяр Б. дахилдир), С-я - бянзяр Б.-дан вя дцз Б.-дан ибарятдир. Бязи эямириъилярдя, довшанкимилярдя, йыртыъыларда вя приматларда кор Б. уъунда узунсов вя сохулъанабянзяр назик чыхынты (аппендикс) ямяля эятирир. Б. бядянин гарын бошлуьунда йерляшир вя бу бошлуьу  юртян мцсаригянин бцкцшцндян асылмыш щалда олур. Б.-ын дивары бойлама вя даиряви сайа язяля гатларындан ямяля эялмишдир; хариъдян сероз гиша (перитон), дахилдян ися Б. ширяси ифраз едян хырда щязм вязиляринин йерляшдийи вя лимфа тохумаларынын топландыьы селикли гиша иля юртцлмцшдцр. Б.-ын узунлуьу, ясасян, гиданын характериндян асылыдыр; биткийейян щейванларын Б.-ы, йыртыъылара нисбятян узун олур. Б. симпатик синир системи вя щяссас онурьа бейни синирляри иля иннервасийа едилир. Назик Б.-ын башланьыъ шюбясиня (гуруда йашайан онурьалы ларда бу, оникибармаг баьырсаг адланыр) щязм системинин ян бюйцк вязиляри олан гара ъийяр вя мядяалты вязинин ахаъаглары ачылыр. Тякамцл эедишиндя Б.-ын дахили (соруъу) сятщи бцкцшляр системинин ямяля эялмяси щесабына бюйцйцр. Балыгларда йоьун Б.-ын дахили соруъу сятщи селикли гишада бойлама бцкцшлярин олмасы щесабына бюйцйцр (бунларын сятщиндя щязмин аралыг вя сон мярщяляляри вя щязм мящсулларынын сорулмасынын башланэыъ мярщяляляри йериня йетирилир). Гыьырдаглыларда вя ибтидаи сцмцклц балыгларда Б. бо йунъа спирал клапан адланан бир ири бцкцш узаныр. Сцмцклц балыгларда бу, редуксийайа уьрайыр, лакин Б.-ын юзц, хцсусиля онун аз вя йа чох дяряъядя инкишаф етмиш яйриликляр ямяля эятирян назик щиссяси узаныр; бундан башга, щямин балыглардамядяйя йахын Б.-дан онун соруъу сятщини бюйцдян бош кор чыхынтылар – пилорик артымлар айрылыр. Гуру онурьалыларында бцкцшляр системи мцряккябляшир, Б.-ын дахили сятщи алвеоллу гурулуш алыр. Гушларын вя мямялилярин назик Б.-ында онун селикли гишасынын сятщиня мяхмярвары сяъиййя верян вя соруъу сятщини хейли бюйцдян чохлу сайда Б. ховлары вар. Назик вя йо ьун Б.- ын сярщядиндя, кор Б. адланан чыхынты ямяля эялир; биткийейян щейванларда даща чох инкишаф етмишдир. Инсан Б.-ына мямялиляр цчцн сяъиййяви  олан бцтцн ясас шюбяляр дахилдир. Б.-ын дивары 4 гишадан (селикли, селикалты, язяля вя сероз) ибарятдир. Селикли гишаны ямяля эятирян епители щцъейряляри арасында селик (онун ясас компоненти мукополисахаридлярдир) ифраз едян гядящвары щцъейряляр вардыр. Селикли гишанын тягр. 20%-ни мядя-баьырсаг йолуна дахил олан антиэенляря (бактерийалара, вируслара вя гида аллерэенляриня) ъаваб олараг антиъисмлярин ямяля эялдийи иммунокомпетент лимфа тохумасы тяшкил едир (бах Иммунитет, Иммун системи). Бундан ялавя, Б.-да щязм йолунун мцхтялиф шюбяляринин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя иштирак едян бир сыра щормонларын секресийасы йериня йетирилир (бах Гастроинтестинал щормонлар). Селикалты гиша ган дамарлары вя синирлярля зянэин олан бирляшдириъи тохумадан ямяля эялмишдир. Язяля гишасы сайа язялялярин ики –даиряви вя бойлама гатларындан, сероз гиша ися хариъдян йасты епители иля юртцлмцш мющкям бирляшдириъи тохумадан ибарятдир. Гида компонентляринин парчаланмасында вя парчаланма мящсулларынын гана сорулмасында ясас иши назик Б. , йахуд Б . - ын назик шюбяси эюрцр. Онун уз. инсан бядянинин уз.-ундан 4–5 дяфя (бязян чох) артыгдыр; диаметри 5 см-дян (йухарыда) 3 см-ядяк (сон щиссядя) олур. Назик Б.-ын 20–30 см-и оникибармаг Б.- ын, 2/5-си аъы Б.-ын вя 3/5-ц галча Б.-ын пайына дцшцр. Оникибармаг Б. мядяалты вязини нал шяклиндя ящатя едир вя ики диэяриня нисбятян азщярякятлидир. Назик (хцсусиля оникибармаг) Б. тяркибиндя щязм про сесини тямин едян мцхтялиф ферментлярдян ибарят чохлу мигдарда секрет ифраз етмяси иля сяъиййялянир. Селикли гишада чохлу бцкцшляр вар (бунларын щесабына Б.-ын дахили сятщи 2 дяфядян чох бюйцйцр) вя цмуми соруъу сятщи даща 5 дяфя бюйцдян бармагшякилли чыхынтылар – ховларла юртцлмцшдцр. Юз нювбясиндя, Б.-ын мянфязиня ачылан цзяри ховларла юртцлц епители щцъейряляринин сятщиндяки чохлу мигдарда микроховлар щцъейрялярля бирликдя шоткалы щашийя ямяля эятирир. Микроховларын тяркибиндя миозин сапларындан ибарят торла бирляшмиш актин микрофиламентляри дястяляри вар. Бу саплар системи микроховларын дальавары щярякяти (титряйиши) нятиъясиндя гида маддяляринин йерли гарышдырылмасыны вя йахшы сорулмасыны тямин едир. Микроховлар Б.-ын мющтявиййаты иля онун контакт сащясини даща 20 дяфя артырыр; беляликля бцкцшлярин, ховларын вя микроховларын ямяля эялмяси щесабына назик Б.-ын сащяси 100 дяфя артыр. Й о ь у н Б . - ы н, йахуд Б.-ын йоьун шю бясинин уз. 1,5–2,0 м, башланьыъ щиссядя диаметри 7–14 см вя каудал (ашаьы) щиссядя 4–6 см-дир. Бурада кор Б., чянбяр Б. (онун галхан, кюндялян вя енян щиссяляри), С-ябянзяр Б. вя дцз Б. айырд едилир. Назик Б.-ла мцгайисядя йоьун Б. цчцн ховларын олмамасы, гядящвары щцъейрялярин чохлу сайда олмасы, Б. ферментляринин азлыьы сяъиййявидир; бунда шоткалы щашийя аз эюрцнцр, хейли лимфоид тохума йыьыны вардыр. Йоьун Б.-да (хцсусиля онун ашаьы щиссясиндя) патоэен микроорганизмлярдян мцдафияни тямин едян, аминтуршуларын (о ъцмлядян инсан цчцн явязедилмяз олан), бир сыра витаминлярин (мяс., Б групу витаминляри) вя с. биоложи актив маддялярин синтезиндя иштирак едян чохлу миг-
    дар да симбиоз бактерийалар (микрофлора) йашайыр. Бурада су йун (95%-ядяк), дузларын, бязи цзви бирляшмялярин интенсив сорулмасы, няъис кцтлясинин формалашмасы вя онун организм дян евакуасийасы баш верир. Б.-да гида кцтлясинин дяйишилмяси вя щярякяти (Б.-ын моторикасы) мцхтялиф язялялярин йыьылмасы, о ъцмлядян ритмик сегментасийа (Б.-ын йахын нащийяляриндя  даиряви язялялярин нювбя иля ейни заманда йыьылмасы вя ачылмасы) нятиъясиндя онун диварларынын конфигурасийасынын дяйишилмяси, ряггасвары щярякятляр, перисталтика йыьылмалары иля тямин олунур. Илк икиси Б.-ын мц яййян щиссясин дя мющтявиййатын щязм ширяляри иля гарышдырылмасына йюнялмишдир. Перисталтика йыьылмалары бцтцн Б. бойу дальавары шякилдя йайылыр: Б.-ын бир щиссясиндя ямяля 
    эялян тарымлыг онун диэяр щиссясиндя зяифлямя иля мцшайият олунур, да ща сонра бу щисся йыьылыр, сонракы щисся ися зя ифляйир вя с. Бу заман йыьылмаларын тезлийи Б.-ын йу хары шюбяляриндян ашаьыйа доьру истигамятдя азалдыьы цчцн, онун мющтявиййаты йаваш- йаваш анал дялийя тяряф ирялиляйир. Б.-ын фяалиййяти, башлыъа олараг, язяля гишасынын ики гаты арасында йерляшян Ауербах кяляфинин вя селикалты (Мейс снер) кяляфин нязаряти алтында олур. Ауербах кяляфинин ефферент лифляри сайа язяля щцъейряляриндя гуртарыр вя онларын тонусуну, йыьылма ритмлярини тянзимляйир; селикалты кяляф, ясасян, епители щцъейряляринин секретор активлийиня нязарят едир. Б. щормонларын (о ъцмлядян гастрин, секретин вя холесистокинин) тясириня даща чох щяссасдыр. Б.-да, тясири яввялляр анъаг баш бейинля ялагяляндирилян нейропептид ресепторлары – ендорфин, енкефалин тапылмышдыр. Бундан ялавя, Б. йерли механики вя кимйяви гыъыглара гар шы ъаваб веря билир. Мяс., Б.-да ямяля эялян серо тонин щяряки фяаллыьы стимуллаш ды рыр; онун эярилмяси (гида кцтляси вя с. иля) перисталтика рефлекси тюрядир. Б. хястяликляри вя онларын мцайиня цсуллары щаггында бах Гастроентеролоэийа мягалясиня.

     

    Инсан баьырсаглары.
    Н а з и к б а ь ы р с а г: 1 – оникибармаг
    баьырсаг; 2 – аъы баьырсаг вя галча баьырсаг.
    Й о ь у н б а ь ы р с а г: 3 – кор баьырсаг;
    4 – апендикс (сохулъанабянзяр чыхынты);
    5 – чянбяр баьырсаг; 6 – С-ябянзяр баьырсаг;
    7 – дцз баьырсаг.

     

    BAĞIRSAQ

    щейванларын чохунда аьыз дялийиндян башлайан вя анусла гуртаран щязм борусу; шюбяляря айрылмыш щязм йолу олан щейванларда вя инсанда Б. щязм борусунун мядядян сонра эялян фрагментидир; бурада гида маддяляри щязм олунур вя сорулур, щязм олунмайан гида галыглары ися хариъ едилир. Ембрионал инкишафын эедишиндя и л к Б. икигат рцшеймдя (гаструлада) дахили (ентодерма) вя орта (мезодерма) рцшейм гатларынын ямяля эятирдийи бошлуг шяклиндя формалашыр. Щямин бошлуг хариъи мцщитля, йеэаня дялик олан илкин аьыз (бластопор) васитясиля ялагялянир. Инкишафын сонракы мярщяляляриндя мезодерма айрылыр вя орта Б. кими формалашыр. Илкаьызлы щейванларда (мцхтялиф гурдлар, буьумайаглылар, молйусклар вя с.) бластопорун йериндя хариъи рцшейм гатынын (ектодерманын) ичярийя эярилмяси нятиъясиндя аьыз дялийи вя юн Б. ямяля эялир. Бядянин якс гцтбцндя ектодермал арха Б. вя анус дялийи дя беля инкишаф едир (кор баьырсаьы олан баьырсагбошлуглулардан вя йасты гурдлардан башга). Сон аьызлы щейванларда (мяс., дяриситиканлылар, хордалылар) бластопорун йериндя анус дялийи вя арха Б. ямяля эялир, аьыз вя юн Б. ися бядянин якс гуртара ъаьында (гцт бцн дя) йенидян формалашыр. Щидроидлярин йеткин формаларында Б. торбашякилли бошлугдур, илкин ембрионал Б.-а охшайыр; гядящвары медузаларда, мяръан полипляриндя вя дараглыларда бу, ектодермал удлаг иля тамамланыр. Кор Б.-ы олан щейванларда аьыз дялийи щям дя гида галыгларыны чыхармаг цчцн истифадя едилир. Али онурьасызларда вя онурьалыларда Б. шюбяляря айрылыр вя мцряккяб гурулушлу олур. Б.-ын ясас шюбяляринин айрылмасынын вя инкишаф дяряъясинин характери гидаланманын спесификасы иля мцяй йянляшир вя мцхтялиф груп щейванларда хейли фярглянир. Мяс., щяшяратларда юн вя арха Б. эцълц инкишаф етмиш, орта Б. нисбятян кичикдир, онур ьалыларда ися Б.-ын бюйцк щиссясини орта Б. тяшкил едир. Онурьалыларын яксярий йятиндя щязм борусу аьыз бошлуьуна, удлаьа, юн Б.-а (гида борусу вя мядя), орта, йахуд назик Б.-а вя арха, йахуд йоьун Б.-а айрылыр; сонунъунун даща назикдиварлы олан гыса арха шюбяси клоака, йа да анус дялийи иля ачылан дцз Б.-ла гуртарыр. Ибтидаи щейван групларында шюбяляр арасындакы сярщядляр айдын дейилдир. Мямялилярдя Б. даща мцряккяб диференсиасийайа маликдир: назик Б. хейли  узанараг чохлу илэякшякилли яйриликляр ямяля эятирир; бурада оникибармаг Б., аъы Б. вя галча Б. йерляшир. Йоьун Б. галча Б.-дан даиряви бцкцшля айрылыр; чянбяр Б.-дан (бура галхан чянбяр Б., кюндялян чянбяр Б. вя енян чянбяр Б. дахилдир), С-я - бянзяр Б.-дан вя дцз Б.-дан ибарятдир. Бязи эямириъилярдя, довшанкимилярдя, йыртыъыларда вя приматларда кор Б. уъунда узунсов вя сохулъанабянзяр назик чыхынты (аппендикс) ямяля эятирир. Б. бядянин гарын бошлуьунда йерляшир вя бу бошлуьу  юртян мцсаригянин бцкцшцндян асылмыш щалда олур. Б.-ын дивары бойлама вя даиряви сайа язяля гатларындан ямяля эялмишдир; хариъдян сероз гиша (перитон), дахилдян ися Б. ширяси ифраз едян хырда щязм вязиляринин йерляшдийи вя лимфа тохумаларынын топландыьы селикли гиша иля юртцлмцшдцр. Б.-ын узунлуьу, ясасян, гиданын характериндян асылыдыр; биткийейян щейванларын Б.-ы, йыртыъылара нисбятян узун олур. Б. симпатик синир системи вя щяссас онурьа бейни синирляри иля иннервасийа едилир. Назик Б.-ын башланьыъ шюбясиня (гуруда йашайан онурьалы ларда бу, оникибармаг баьырсаг адланыр) щязм системинин ян бюйцк вязиляри олан гара ъийяр вя мядяалты вязинин ахаъаглары ачылыр. Тякамцл эедишиндя Б.-ын дахили (соруъу) сятщи бцкцшляр системинин ямяля эялмяси щесабына бюйцйцр. Балыгларда йоьун Б.-ын дахили соруъу сятщи селикли гишада бойлама бцкцшлярин олмасы щесабына бюйцйцр (бунларын сятщиндя щязмин аралыг вя сон мярщяляляри вя щязм мящсулларынын сорулмасынын башланэыъ мярщяляляри йериня йетирилир). Гыьырдаглыларда вя ибтидаи сцмцклц балыгларда Б. бо йунъа спирал клапан адланан бир ири бцкцш узаныр. Сцмцклц балыгларда бу, редуксийайа уьрайыр, лакин Б.-ын юзц, хцсусиля онун аз вя йа чох дяряъядя инкишаф етмиш яйриликляр ямяля эятирян назик щиссяси узаныр; бундан башга, щямин балыглардамядяйя йахын Б.-дан онун соруъу сятщини бюйцдян бош кор чыхынтылар – пилорик артымлар айрылыр. Гуру онурьалыларында бцкцшляр системи мцряккябляшир, Б.-ын дахили сятщи алвеоллу гурулуш алыр. Гушларын вя мямялилярин назик Б.-ында онун селикли гишасынын сятщиня мяхмярвары сяъиййя верян вя соруъу сятщини хейли бюйцдян чохлу сайда Б. ховлары вар. Назик вя йо ьун Б.- ын сярщядиндя, кор Б. адланан чыхынты ямяля эялир; биткийейян щейванларда даща чох инкишаф етмишдир. Инсан Б.-ына мямялиляр цчцн сяъиййяви  олан бцтцн ясас шюбяляр дахилдир. Б.-ын дивары 4 гишадан (селикли, селикалты, язяля вя сероз) ибарятдир. Селикли гишаны ямяля эятирян епители щцъейряляри арасында селик (онун ясас компоненти мукополисахаридлярдир) ифраз едян гядящвары щцъейряляр вардыр. Селикли гишанын тягр. 20%-ни мядя-баьырсаг йолуна дахил олан антиэенляря (бактерийалара, вируслара вя гида аллерэенляриня) ъаваб олараг антиъисмлярин ямяля эялдийи иммунокомпетент лимфа тохумасы тяшкил едир (бах Иммунитет, Иммун системи). Бундан ялавя, Б.-да щязм йолунун мцхтялиф шюбяляринин фяалиййятинин тянзимлянмясиндя иштирак едян бир сыра щормонларын секресийасы йериня йетирилир (бах Гастроинтестинал щормонлар). Селикалты гиша ган дамарлары вя синирлярля зянэин олан бирляшдириъи тохумадан ямяля эялмишдир. Язяля гишасы сайа язялялярин ики –даиряви вя бойлама гатларындан, сероз гиша ися хариъдян йасты епители иля юртцлмцш мющкям бирляшдириъи тохумадан ибарятдир. Гида компонентляринин парчаланмасында вя парчаланма мящсулларынын гана сорулмасында ясас иши назик Б. , йахуд Б . - ын назик шюбяси эюрцр. Онун уз. инсан бядянинин уз.-ундан 4–5 дяфя (бязян чох) артыгдыр; диаметри 5 см-дян (йухарыда) 3 см-ядяк (сон щиссядя) олур. Назик Б.-ын 20–30 см-и оникибармаг Б.- ын, 2/5-си аъы Б.-ын вя 3/5-ц галча Б.-ын пайына дцшцр. Оникибармаг Б. мядяалты вязини нал шяклиндя ящатя едир вя ики диэяриня нисбятян азщярякятлидир. Назик (хцсусиля оникибармаг) Б. тяркибиндя щязм про сесини тямин едян мцхтялиф ферментлярдян ибарят чохлу мигдарда секрет ифраз етмяси иля сяъиййялянир. Селикли гишада чохлу бцкцшляр вар (бунларын щесабына Б.-ын дахили сятщи 2 дяфядян чох бюйцйцр) вя цмуми соруъу сятщи даща 5 дяфя бюйцдян бармагшякилли чыхынтылар – ховларла юртцлмцшдцр. Юз нювбясиндя, Б.-ын мянфязиня ачылан цзяри ховларла юртцлц епители щцъейряляринин сятщиндяки чохлу мигдарда микроховлар щцъейрялярля бирликдя шоткалы щашийя ямяля эятирир. Микроховларын тяркибиндя миозин сапларындан ибарят торла бирляшмиш актин микрофиламентляри дястяляри вар. Бу саплар системи микроховларын дальавары щярякяти (титряйиши) нятиъясиндя гида маддяляринин йерли гарышдырылмасыны вя йахшы сорулмасыны тямин едир. Микроховлар Б.-ын мющтявиййаты иля онун контакт сащясини даща 20 дяфя артырыр; беляликля бцкцшлярин, ховларын вя микроховларын ямяля эялмяси щесабына назик Б.-ын сащяси 100 дяфя артыр. Й о ь у н Б . - ы н, йахуд Б.-ын йоьун шю бясинин уз. 1,5–2,0 м, башланьыъ щиссядя диаметри 7–14 см вя каудал (ашаьы) щиссядя 4–6 см-дир. Бурада кор Б., чянбяр Б. (онун галхан, кюндялян вя енян щиссяляри), С-ябянзяр Б. вя дцз Б. айырд едилир. Назик Б.-ла мцгайисядя йоьун Б. цчцн ховларын олмамасы, гядящвары щцъейрялярин чохлу сайда олмасы, Б. ферментляринин азлыьы сяъиййявидир; бунда шоткалы щашийя аз эюрцнцр, хейли лимфоид тохума йыьыны вардыр. Йоьун Б.-да (хцсусиля онун ашаьы щиссясиндя) патоэен микроорганизмлярдян мцдафияни тямин едян, аминтуршуларын (о ъцмлядян инсан цчцн явязедилмяз олан), бир сыра витаминлярин (мяс., Б групу витаминляри) вя с. биоложи актив маддялярин синтезиндя иштирак едян чохлу миг-
    дар да симбиоз бактерийалар (микрофлора) йашайыр. Бурада су йун (95%-ядяк), дузларын, бязи цзви бирляшмялярин интенсив сорулмасы, няъис кцтлясинин формалашмасы вя онун организм дян евакуасийасы баш верир. Б.-да гида кцтлясинин дяйишилмяси вя щярякяти (Б.-ын моторикасы) мцхтялиф язялялярин йыьылмасы, о ъцмлядян ритмик сегментасийа (Б.-ын йахын нащийяляриндя  даиряви язялялярин нювбя иля ейни заманда йыьылмасы вя ачылмасы) нятиъясиндя онун диварларынын конфигурасийасынын дяйишилмяси, ряггасвары щярякятляр, перисталтика йыьылмалары иля тямин олунур. Илк икиси Б.-ын мц яййян щиссясин дя мющтявиййатын щязм ширяляри иля гарышдырылмасына йюнялмишдир. Перисталтика йыьылмалары бцтцн Б. бойу дальавары шякилдя йайылыр: Б.-ын бир щиссясиндя ямяля 
    эялян тарымлыг онун диэяр щиссясиндя зяифлямя иля мцшайият олунур, да ща сонра бу щисся йыьылыр, сонракы щисся ися зя ифляйир вя с. Бу заман йыьылмаларын тезлийи Б.-ын йу хары шюбяляриндян ашаьыйа доьру истигамятдя азалдыьы цчцн, онун мющтявиййаты йаваш- йаваш анал дялийя тяряф ирялиляйир. Б.-ын фяалиййяти, башлыъа олараг, язяля гишасынын ики гаты арасында йерляшян Ауербах кяляфинин вя селикалты (Мейс снер) кяляфин нязаряти алтында олур. Ауербах кяляфинин ефферент лифляри сайа язяля щцъейряляриндя гуртарыр вя онларын тонусуну, йыьылма ритмлярини тянзимляйир; селикалты кяляф, ясасян, епители щцъейряляринин секретор активлийиня нязарят едир. Б. щормонларын (о ъцмлядян гастрин, секретин вя холесистокинин) тясириня даща чох щяссасдыр. Б.-да, тясири яввялляр анъаг баш бейинля ялагяляндирилян нейропептид ресепторлары – ендорфин, енкефалин тапылмышдыр. Бундан ялавя, Б. йерли механики вя кимйяви гыъыглара гар шы ъаваб веря билир. Мяс., Б.-да ямяля эялян серо тонин щяряки фяаллыьы стимуллаш ды рыр; онун эярилмяси (гида кцтляси вя с. иля) перисталтика рефлекси тюрядир. Б. хястяликляри вя онларын мцайиня цсуллары щаггында бах Гастроентеролоэийа мягалясиня.

     

    Инсан баьырсаглары.
    Н а з и к б а ь ы р с а г: 1 – оникибармаг
    баьырсаг; 2 – аъы баьырсаг вя галча баьырсаг.
    Й о ь у н б а ь ы р с а г: 3 – кор баьырсаг;
    4 – апендикс (сохулъанабянзяр чыхынты);
    5 – чянбяр баьырсаг; 6 – С-ябянзяр баьырсаг;
    7 – дцз баьырсаг.