Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    ÇİN

    ÇİN (Çin dilində Çjunqo–Aralıq dövləti) Ç i n  X a l q  R e s p u b l i k a s ı (ÇXR;Çin dilində Çjunxua jenmin qunxeqo).

     


                                                                   Ümumi məlumat

    Mərkəzi və Şərqi Asiyada dövlət. Ş.-­də və c.-­ş.-­də Sakit okeanın Sarı, Şərqi Çin və Cənubi Çin dənizləri ilə əhatələnir (sahil xəttinin uzunluğu 18 min km-­dən çoxdur); sahilində 5400­dən çox ada (ən böyükləri: Tayvan və Haynan) var. Quru sərhədlərinin uz. təqr. 22,8 min km­-dir. Şm.­ş.­də KXDR və RF ilə, şm.­-da Monqolustanla, şm.­-q.­-də RF, Qazaxıstan və Qırğızıstanla, q.­-də Tacikistan və Әfqanıstanla, həmçinin Kəşmirdəki nəzarət xətti boyu Pakistanla, c.­-q.­-də və c.­-da Hindistan, Nepal və Bu­ tanla, c-.­ş-.­də Myanma, Laos və Vyetnamla həmsərhəddir.

                                                                         
    Sah. 9,6 mln. km2-­dir (RF və Kanadadan sonra dünyada 3­-cü yer). Әh. 1,36 mlrd.­-dan çoxdur (2013; dünyada 1­-ci yer).Paytaxtı Pekin ş.­-dir. Rəsmi dil Çin dili, pul vahidi yuandır. İnzibati cəhətdən 23 əyalətə, 5 muxtar r­-na, mərkəz tabeliyində olan 4 şəhərə və 2 xüsusi inzibati r­-na bölünür.


    Ç. BMT­-nin (1945), BVF-­nin (1945), BYİB-­in (1945), ASİB-­in (1991), ÜTT-­nin (2001), ŞӘT-­in (2001) üzvüdür.

                                                                


                                                                    Дювлят гурулушу


    ЧХР унитар дювлятдир. Конститусийасы 4.12.1982 илдя елан едилмишдир. Идаряетмя формасы республикадыр; нцмайяндяли щакимиййят органлары олан халг нцмайяндяляри мяълисляри (ХНМ) бцтцн инзибати сявиййялярдя – нащийя, гяза вя яйалятлярдя йарадылыр. Бирбаша депутат сечкиляри йалныз ян ашаьы вя гяза сявиййяляриндя кечирилир, сонракы сявиййялярин депутатлары ашаьы сявиййяли ХНМ тяряфиндян сечилир.

                                                               

    Дювлят щакимиййятинин али органы олан Цмумчин Халг Нцмайяндяляри Мяълиси (ЦХНМ; тягр. 3 мин депутат) яйалятлярин, мухтар районларын, мяркяз табелийиндяки шящярлярин ХНМ, щямчинин щярби щиссяляр тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. ЦХНМ-ин сессийалары илдя 1 дяфя чаьырылыр. ЦХНМ-ин сессийалары арасында ЦХНМ-ин ганунвериъилик щцгугларына малик Даими комитяси (155 депутат) фяалиййят эюстярир. Али ганунвериъи орган олан ЦХНМ-ин сялащиййятиня игтисади инкишаф планларынын вя дювлят бцдъясинин тясдиги дя дахилдир. О, дювлят башчысыны – ЧХР-ин Сядрини (сялащиййят мцддяти 5 илдир, бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугуна маликдир), онун мцавинини, диэяр йцксяк вязифяли шяхсляри сечир, ЧХР-ин али иъраедиъи органы олан Дювлят шурасынын (щюкумятин) тяркибини тясдиг едир.


    Дювлят шурасы ЦХНМ-ин иъраедиъи органы вя али дювлят инзибати органыдыр; дювлят идарячилийинин бцтцн органлары она табедир. ЧХР-ин Дювлят шурасына фяалиййятдя олан ганунлар чярчивясиндя норматив актлары гябул етмяк щцгугу верилмишдир.

     

    ЧХР-ин щакимиййят органлары системи Чин Коммунист Партийасынын (ЧКП) рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярир; партийанын Чин ъямиййятиндяки апарыъы ролу фяалиййятдя олан Конститусийада тясбит едилмишдир. ЧКП нцмайяндяли органлар васитясиля ганунвериъи вя диэяр сащялярдя юз сийасятини щяйата кечирир. ЧКП МК бцтцн мцщцм дювлят мясяляляри иля баьлы гярарлар гябул едир, онлары тяклифляр шяклиндя ЦХНМ-я чыхарыр вя бурада щямин гярарлар ганунвериъилик формасыны алыр. ЧКП МК щямчинин Дювлят шурасына тювсийяляр веря вя онунла бирликдя гярарлар чыхара биляр; бу гярарлар ейни заманда щям дювлят актлары, щям дя партийа директивляри щесаб олунур.


    ЧХР-ин сийаси системинин юзцнямяхсус ъящяти тяшкилати бахымдан Халг Сийаси Мяшвярятчи Шураларынын (ХСМШ) органлары системи шяклиндя формалашмыш ващид вятянпярвярлик ъябщясинин мювъудлуьудур. Шуралар сийаси, иътимаи, мядяниййят, елми, дини вя диэяр тяшкилатларын, щямчинин Ч.-дя йашайан азсайлы халгларын нцмайяндялярини бирляшдирир. Цмуммилли Чин Халг Сийаси Мяшвярятчи Шурасы (ЧХСМШ) да дахил олмагла, ХСМШ бцтцн инзибати сявиййялярдя йарадылыр вя онларын цзвляринин сайы тягр. мцвафиг сявиййяли депутат кор- пусунун сайына бярабярдир. 

    ЧХР-ин тяркибиня эениш мухтариййятя вя дахили юзцнцидаряетмяйя малик хцсуси инзибати районлар дахилдир. Сйанган вя Аомын цчцн мцвафиг олараг Б.Британийа вя Португалийа иля баьланмыш сазишляря ясасян ЧХР-ин тяркибиня верилмяси актына гядяр орада мювъуд олмуш игтисади, иътимаи вя щцгуги системлярин 50 ил ярзиндя дяйишмязлийи тясбит едилмишдир. ЧХР-ин мяркязи щюкумят органларынын сялащиййят даирясиня бу яразилярин хариъи ялагяляри вя мцдафияси иля баьлы мясяляляр дахилдир. Онлара йалныз ЧХР-ин дювлят рямзляри вя вятяндашлыьы щаггында ганунлары шамил олунур. Сйанганда вя Аомында али юзцнцидаряетмя органлары бирбаша эизли сясвермя йолу иля сечилян ганунвериъи шуралардыр. Иъраедиъи щакимиййят органларына ганунвериъи шуралар тяряфиндян тяйин олунан администрасийа башчылары рящбярлик едирляр вя онларын няздиндя мяшвярятчи органлар – инзибати шуралар фяалиййят эюстярир. Администрасийа башчылары кечмишдя инэилис вя португал губернаторларын малик олдуглары сялащиййятлярин чохуна, мяс., ганунвериъи шураларын гябул етдийи актлара тяхирясалан вето гоймаг щцгугуна, ъинайят ъязасыны яфв етмяк, йахуд йцнэцлляшдирмяк щцгугуна вя с. маликдирляр. 


    Тайван яразисиня щазырда ЧХР-ин ганунвериъилийи шамил олунмур. Бурада идарячилик Чин Республикасынын 1947 ил конститусийасынын мцддяаларына ясасланыр вя бирбаша эизли сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилян президент, щямчинин Чин Республикасынын Милли мяълиси (334 депутат) тяряфиндян щяйата кечирилир. Конститусийада щакимиййятин реэионал сявиййядя 5 гола – Ганунвериъи, Иъраедиъи, Щцгуги, Имтащан вя Нязарят йуанларына бюлцнмяси нязярдя тутулмушдур. Ганунвериъи йуан бир щиссяси бирбаша, диэяр щиссяси ися партийа сийащылары цзря сечилян депутатлардан ибарятдир. Иъраедиъи йуанын сядри олан Щюкумят башчысыны Ганунвериъи йуанла разылашдырдыгдан сонра президент тяйин едир. Щцгуги йуанын сялащиййятляриня мцщакимя иърааты системи аиддир; о щямчинин Конститусийа мящкямяси функсийаларыны йериня йетирир. Имтащан йуаны мямурларын сечилмяси вя тяйинаты ишлярини,
    Нязарят йуаны ися щакимиййятин бцтцн голларынын фяалиййятиня нязаряти щяйата кечирир.

    ЧХР-дя чохпартийалы систем мювъуддур. Коммунист партийасындан башга, ЧКП-нин рящбярлийини гябул едян вя рясмян “демократик партийалар” адландырылан даща 8 кичик сийаси партийа (цзвляринин цмуми сайы тягр. 600 мин няфяр) фяалиййят эюстярир. Онлар ЧХР-ин йаранмасындан яввял мейдана эялмиш вя Гоминданла мцбаризядя ЧКП-нин мцттяфигляри кими чыхыш етмишляр. Бу партийалар мцхалифят дейил, онлар ЧКП-йя дост партийалардыр вя дювлят идарячилийиндя иштирак едирляр. “Демократик партийалар”а Чинин Ингилаби Гоминдан комитяси; Чинин Демократик лигасы; Чинин Демократик Милли Гуруъулуг ассосиасийасы; Чиндя Демократийанын Инкишафына Йардым ассосиасийасы; Чинин Фящля-Кяндли Демократик партийасы; Чинин Ядалятя Ъанатма партийасы; “3 сентйабр” ъямиййяти, Тайванын Демократик Юзцнцидаря лигасы аиддир. Сйанганда ЧКП-йя мцхалиф сийаси тяшкилат ролунда йерли Демократик партийа чыхыш едир. Тайванда апарыъы сийаси партийалар Гоминдан, Демократик мцтярягги партийа вя Йени Чин партийасыдыр.


                                                                                   Təbiət


    Sahil xətti. Ç.-­in sahilləri girintili­ çıxıntılıdır. Әn iri körfəzləri Qərbi Koreya, Lyaodun, Bohay və Bakbo (Tonkin), ən iri y­a­ları Lyaodun, Şandun və Leyçjouban­ daudur. C.­-da və c.­ş.­də ensiz sahilboyu ovalıqlarla əhatələnmiş kəskin parçalanmış abrazion­akkumulyativ sahillər üstünlük təşkil edir; ş.­-də zəif parçalanmış ovalıq və delta sahilləri səciyyəvidir.

     


    Relyef. Ç.­-in relyefinin rəngarəngliyi ərazinin mürəkkəb geol. quruluşu və böyük­ lüyü ilə əlaqədardır. Әrazinin 80%­ə qə­ dərini dağlar, yaylalar və platolar tutur. Hünd. amplitudu –155 m-­dən (Turfan çökəkliyi) 8848 m-­ədəkdir (Nepalla sər­ həddə Comolunqma d. – Yer kürəsinin ən yüksək nöqtəsi). Relyefində submeridional istiqamətli bir neçə iri vilayət ayrılır: Şimal­ Şərq dağlıq ölkəsi, Şərqi Ç.­-in alçaq akku­ mulyativ düzənlikləri, Cənub­Şərq dağlıq ölkəsi, Sinlin­Yunnan dağlıq ölkəsi, Şimali Ç.-­in plato və dağları, Şimal­-Qərb dağlıq ölkəsi və Tibet yaylası.


    Şimal­Şərq dağlıq ölkəsinə Böyük Xin­qan, Kiçik Xinqan silsilələri, Lyaosi yaylası, Mancuriya­-Koreya dağları daxildir. Ç.­i-n ucqar şm.-­ş.-ində Orta Amur ovalığı, ondan c.-­q.­-də geniş
    dağarası çökəklikdə Sunlyao düzənliyi yerləşir.


    Şərqi Ç.-­in alçaq akkumulyativ düzən­ likləri Böyük Çin düzənliyindən və ondan c.­-da yerləşən Yantszı çayının aşağı və orta axınlarının düzənliklərindən ibarətdir.

    Cənub­-Şərq dağlıq ölkəsi Nanlin, Uişan silsilələrini və Ç.­-in c.-­ş. hissəsinin [Yantszı çayının aşağı axınından Bakbo (Tonkin) körfəzinədək] digər silsilələrini əhatə edir. Silsilələr
    bir­birindən terraslaşmış geniş dərələrlə ayrılır. Әrazinin q.-­ində karst relyef formaları, o cümlədən Litszyan çayı dərəsində (Quansi çuxuru) mənzərəli qalıq dağlar yayılmışdır. Ç.­-in ucqar c.-­unda Sit­szyan, Beytszyan və Duntszyan çayları deltalarının yaratdığı alçaq düzənlik yer­ləşir.


    Sinlin-Yunnan dağlıq ölkəsi Tibet yay­ lasının ş. kənarı boyu geniş zolaqla Ç.-­in c. sərhədinədək uzanır. Tərkibinə Sinlin sil­ siləsi, Yunnan-Quyçjou yaylası, Sıçuan çö­kəkliyi daxildir.Şimali Ç.­-in plato və dağları (hünd.500–2000 m) Şansi yaylasından və onun ş. davamı Tayxanşan silsiləsindən, Löss pla­tosu və Ordos platosundan, İnşan d-­rından ibarətdir.


    Şimal-­Qərb dağlıq ölkəsi Ordos və Löss platolarından q.-də, Kunlun və Nanşan d­rından şm­-da yerləşir. Burada Monqol Altayı və Şərqi Tyanşanın silsilələri (hünd. 3000–5000 m) hünd. 900–1300 m olan geniş dağarası çuxurlarla (Cunqariya düzənliyi, Tarim və Turfan çökəklikləri) növbələşir.


    Tibet yaylası Ç.­-in c-.­q.-­indədir; hünd. 6000 m­-dən yuxarı olan dağ sistemləri ilə (Himalay, Qaraqorum, Kunlun, Nanşan, Çin­Tibet dağları) əhatələnmişdir.

    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Ç. ərazisinin çox hissəsini Kembriyəqədər yaşlı platforma və massivlər və Fanero­ zoyun onları əhatə edən və ayıran qırışıqlıq vil. və sistemləri tutur. Platforma və qırışıq­ lıq vil.­lərinin Kaynozoyda dağəmələgəl­ məyə məruz qalmış ayrı­ayrı sahələri Mərkəzi Asiya qurşağı dağlarını formalaş­ dırmışdır. Ç.­-in şm.-­ş.-­ində riftogenez fəal təzahür edir; ölkə ərazisini çoxsaylı seysmik qırılmalar kəsir.


    Ç.­-in şm. əyalətləri Son Proterozoy-­Pa­leozoyun Ural­Oxot mütəhərrik qurşağının c.-­ş. hissəsinə daxildir. Әrazidə intensiv dis­lokasiyaya uğramış və qranitoid plutonları ilə yarılmış
    vulkanogen­-çökmə süxur qatları (ofiolitlərlə qarışıq) yayılmışdır. Mütəhərrik qurşağın ş. hissəsini meridional istiqamətdə uzanan və Mezozoy-­Kaynozoyun çökmə qatları ilə dolmuş Sunlyao çökəkliyi tutur. Çökəklikdən q.­-də Böyük Xinqanın Yura vulkanik qurşağı uzanır.

    C.-­da Ural­-Oxot qurşağını ş.-­dən Çin­ Koreya platforması, q.­-dən isə Tarim plat­ forması məhdudlaşdırır. Çin­Koreya plat­ formasının bünövrəsi Erkən Kembriyəqədər yaşlı metamorfik süxurlardan, həmçinin qranitlərdən ibarətdir. Çökmə örtüyünü Üst Rifey­-Ordovikin karbonat­terrigenli dəniz çöküntüləri, Üst Paleozoy, Mezozoy və Kaynozoyun kömürlü sahil­dəniz və qırmı­zı rəngli kontinental qatları təşkil edir. Ta­rim platformasının bünövrəsi Kembriyəqə­dər yaşlı metamorfik əmələgəlmələrdən ibarətdir. Platformanın mərkəzi hissəsi ter­rigen­karbonatlı çökmələrlə örtülmüşdür. Platformalar bir­birindən Kaledonun Nan­şan qırışıqlıq sistemi ilə ayrılır.

        Тибет йайласы.


    Çin­-Koreya və Tarim platformalarından c.-­da enlik istiqamətində Son Proterozoy­ Paleozoyun Kunlun və Sinlin qırışıqlıq sistemləri uzanır. Ş.­-dən Tanlu qırılması ilə məhdudlaşan Sinlin qırışıqlıq sistemindən c.­-da qədim Cənubi Çin platforması yerlə­şir. Platformanın bünövrəsində Kembri­ yəqədər yaşlı bloklar vardır. Çökmə örtüyü Üst Rifey, Paleozoy və Triasın karbonat­ter­ rigenli dəniz çöküntülərindən, həmçinin Yura, Tabaşir və Kaynozoyun kontinental süxurlarından təşkil olunmuşdur; sonuncu­lar q.­-də Sıçuan sineklizini doldurur. Çökmə örtüyündə qədim buzlaq çöküntü laylarına, Perm platobazaltlarına rast gəlinir. Cənubi Çin platforması ilə Cənubi Çin dənizinin çökəkliyi arası Kaledonun Katasiya qırışıq­lıq sistemi uzanır və dəniz sahili boyunca Son Kimmeri dislokasiya və qranitoidlər zonası ilə əvəz olunur. 


    Kunlun və Sinlin silsilələrinin c. ya­ maclarından keçən Erkən Kimmeri deformasiya qurşağı Cənubi Çin platformasının q. kənarından c.­-a şaxələnərək Hind­-Çin y­-a­nadək uzanır. Ç.-­in Hindistan və Nepalla sərhədi boyu Neotetis okeanının yerində Eosenin sonunda Hind litosfer plitəsinin Avrasiya plitəsinin c. kənarı ilə kolliziyası nəticəsində yaranmış Himalayın Alp qı­rışıqlıq sistemi keçir. Litosfer plitələrinin bu günədək davam edən kolliziyası Tibet yaylasının qalxmasına, Ç. ərazisinin böyük hissəsində təkrar dağəmələgəlmələrə (Kun­ lun, Nanşan, Sinlin, Tyanşan, Altay) və dağarası çökəkliklərin (Cunqariya, Saydam və s.) yaranmasına səbəb olmuşdur.

      Хуаншан даьлары.


    Seysmiklik xarakterinə görə Ç. ərazisi 106° ş.u. ilə təqr. iki bərabər hissəyə bölü­nür. Q. hissəsində zəlzələlər iri dağ sistem­ləri ilə əlaqədardır və Tyanşanın c. kənarı boyu (1902 ildə
    8,1 bal gücündə Kaşqar zəlzələsi), Monqol Altayının q. yamacı boyu (1931 ildə 8 bal gücündə Monqol Altayı zəlzələsi; 10 min tələfat), Kunlun, Altıntaq, Nanşan dağlarının şm. kənarı (1920 ildə 7,8 bal gücündə; 200 min tələfat və 1927 ildə 7,6 bal gücündə; təqr. 41 min tələfat), Qaraqorum, Qandisışan və Hima­ layın ş. hissəsində (1950 ildə 8,6 bal gücündə Tibet­Assam zəlzələsi – dünyada ən güclü zəlzələlərdən biri; 1,5 min tələfat) və Tibet yaylasından ş.­-də və c.-­ş.­-də meri­ dional istiqamətli silsilələr boyu (1933 ildə 7,5 bal gücündə; 9 mindən çox tələfat) baş verir. Ç.-­in ş. hissəsinin düzənlik ərazilərin­ də seysmiklik rejimi qeyri­müntəzəmdir. Aktivlik dövrü çoxəsrlik sakitlik dövrü ilə əvəz olunur. Burada 1556 ildə Sinlin silsilə­ sinin ş. kənarında 8,1 bal gücündə (830 min tələfat), 1976 ildə Tanşan ş. r-­nunda, Pekin ş.­-ndən ş.­də 7,8 bal gücündə (240 mindən çox tələfat) zəlzələlər olmuşdur. Sonuncu güclü dağıdıcı zəlzələ 7,9 bal gücündə 12.5.2008 ildə Sıçuan çuxurunun şm.-­q. kənarında baş vermişdir (68 mindən çox tələfat).


    Ç. faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir. Daş kömür, volfram, molibden, qalay, sürmə, nadir torpaq elementləri, barit ehtiyatına görə dünyada 1­-ci yerdədir (2005–06). Dəmir, manqan, alüminium, mis, nikel, sink, qurğuşun, civə, qızıl, platin, beril, tantal filizlərinin, həmçinin fosforitlə­ rin və qonur kömürün böyük ehtiyatları var. Dünya neft ehtiyatının təqr. 2%­i (2006) və təbii yanar qaz ehtiyatının təqr. 0,8%­i (2005) şelf zonası da daxil olmaqla Ç. əra­zisindədir. Kəşf olunmuş neft ehtiyatının böyük hissəsi Ç.­-in şm.­-ş. və ş.­-ində Sunlyao və Şimali Çin neftli­-qazlı hövzələrin­dədir (Datsin, Lyaoxe, Şenli, Daqan ya­ taqları). Әn iri Karamay neft yatağı ölkənin şm.­-q.­-ində, nisbətən kiçik yataqlar Nanşanönü, Tarim, Saydam və Cunqariya hövzələrindədir. Təbii qazın əsas yataqları Ç.­in mərkəzi hissəsində Sıçuan və q.­-ində Tarim hövzələrində kəşf olunmuşdur. Daş kömür yataqları Böyük Çin düzənliyi, Or­dos (ölkənin şm.-­ında), Sıçuan, Tansin (ölkənin c.-­unda) və s. hövzələrdədir. İri yataqlar: Xuaybey, Kayluan, Datun və s.


    Volfram filizi hidrotermal damar (məs., Szyansi əyalətində Quymeyşan yatağı), təmas­metasomatik (Xunan əyalətində Yao­qansyan yatağı), qreyzen (Quandun əya­lətində Lyanxuaşan yatağı) və səpinti tip yataqlardadır. Molibdenin ən iri yatağı (Lyaonin əyalətində) skarn tiplidir; Xenan, Şansi, Girin (Szilin) əyalətlərində də ya­taqları var. Qalay filizinin əsas ehtiyatı kök­lü yataqlarda (ən irisi Yunnan əyalətinin Getszyu filizli r­-nunda, Quansi­-Çjuan mux­tar r­nunda Daçan yatağı) toplanmışdır; səpinti yataqları da (Getszyu) var. Sürmə filizi yataqları Xunan (Sikuanşan yatağı), Quyçjou, Quandun əyalətlərində və Quansi­ Çjuan muxtar r-­nundadır; kvars­antimonit damarlarından və daha mürəkkəb filiz cisimlərindən ibarətdir. Nadir torpaq elementlərinin (o cümlədən ittriumun) ehtiyat­ları, əsasən, Daxili Monqolustanda Bayan­ Obo yatağında toplanmışdır. Lyaonin əya­lətində də nadir torpaq elementlərinin yatağı var. Stratiform və stratiform­damar tipli əsas barit yataqları (Sinxuan, Yunnan) ölkə­ nin c. hissəsindədir.


    Ç.­də həmçinin uran, titan, xrom filiz­ləri, kükürd, pirit, flüorit, asbest, talk, maq­nezit, qrafit, daşduz, kalium duzu, bor, bentonit, kaolin, təbii tikinti materialları ya­taqları var. Almazın və pyezokvarsın kiçik yataqları aşkar edilmişdir. Çoxlu termal və mineral su bulaqları məlumdur.


    İqlim. Ç.­-in ərazisi üç iqlim qurşağı (mülayim, subtropik və tropik) hüdudla­rında yerləşir. Ölkənin qış iqlimini müəyyən dərəcədə Asiya qış antisiklonu formalaş­dırır. Mülayim və subtropik qurşaqlarda anomal soyuq qış səciyyəvidir. Mülayim qurşaq hüdudlarında kontit­nental (Şimali Ç. və Şimal­-Qərbi Ç.­-in plato və dağları) və musson (Şimal­-Şərq dağlıq ölkəsi, Böyük Çin düzənliyinin şm. hissəsi) iqlim vil.-­ləri ayrılır; ortaillik temp­r –5°C­-dən (Urumçi) 14°C­-yədək (Şanduny­a) dəyişir. Temp­run illik amplitudu 70°C­-yədək çatır (Turfan çökəkliyi). Qışı soyuq və uzunmüddətlidir, çox vaxt güclü şaxtalar və küləklər olur, qar az düşür; yanvarın orta temp­ru şm.-­ş.­-də –16­dan –25°C-­yədək (bəzən –40°C­-yə çatır), Şərqi Ç.-­də–6­dan 4°C­-yədəkdir. Yayı istidir; iyulun orta temp­-ru 20­-dən 26°C-­yədəkdir, Turfan çökəkli­ yində 34°C­-yə çatır. Yağıntının ortaillik miqdarı q. r-­nlarında 90 mm­-dən azdır (Tarim çökəkliyi), ş.­-ə doğru tədricən artır – 400–500 mm­-dən 850 mm­-ədək (Daxili Monqolustanın sahilyanı r­-nlarında).

     Уишан даьлары.


    Subtropik qurşaqda musson və yüksək­ dağlıq iqlim vil.-­ləri tipikdir. Musson iqlim vil.­nin qışı quru və soyuq, yayı rütubətli və isti, yazı və payızı uzunmüddətlidir. Yan­ varda orta temp­r 0­-dan 8°C-­yədək, iyulda 26-­dan 31°C-­yədək təşkil edir. Әn çox ya­ ğıntı ilin isti vaxtları düşür; ortaillik miqdarı sahilyanı ərazilərdə 1500 mm, Yantszı ça­yının orta axınında 1100 mm, Yunnan­ Quyçjou yaylasında 800 mm-­dir. Ç.-­in c. və ş. sahilləri yayda və payızda leysan və qasırğalardan ziyan çəkir.


    İqlimin zonallığı Tibet yaylasının yük­səkdağlıq sistemində pozulur. Yaylanın şm. və mərkəzi hissələrində yanvarın orta temp­ru –20-­dən –25°C-­yədək, iyulun orta temp­-ru 6–7°C təşkil edir; ş. hissəsində uyğun olaraq –8 və 12–14°C­-dir. Temp­run sut­ kalıq tərəddüdü böyükdür (30°C-­dən çox). Yağıntının ortaillik miqdarı ş.­də 250–750 mm, q.­-də 100–200 mm və daha azdır. Yaylanın c. və c.-­ş. hissəsinin iqlimi nisbətən yumşaqdır; yayda Hind okeanından əsən musson küləkləri bol yağışlar gətirir.


    Tropik iqlim qurşağı Sitszyan çayından c.­-dakı əraziləri, Cənubi Çin dənizinin sahillərini (25° şm.e.-­nədək), həmçinin Xaynan və Tayvan a-­rını əhatə edir. Yan­varın orta temp­ru 20–22°C, iyulun orta temp­ru 32°C­-dir. Yağıntının ortaillik miqdarı Tayvan a.­-nda 2460 mm­-dir; Cə­nubi Ç.-­in materik hissəsində 1680 mm­-ə­ dək azalır. Qar xətti Tibet yaylasının q. və ş. kənarlarında 4400–4600 m hünd.­dən, mərkəzi hissəsində 6200 m hünd.­dən keçir. Müasir buzlaşmanın sahəsi kiçikdir (təqr. 84 min km2). Әn iri buzlaşma mərkəzləri Qaraqorum, Kunlun, Nanşan, Şərqi Tyan­şan, Monqol Altayı d-­rındadır.

     Йансзы чайы.

    Daxili sular. Ç. ərazisi su ehtiyatı ilə zəngindir. Hövzəsinin sah. 100 km-dən yuxarı 50 mindən çox çay var. Çayların ümumi uz. 220 min km, axım həcmi 2,8 mlrd. km3­-dir. Yantszı, Xuanxe, Xuayxe, Sit­szyan, Lyaoxe, Amur çayları Sakit okean hövzəsinə, Tarim, Kaşqar, Yarkənd çayları daxili axım hövzəsinə, Tibet yaylasının c.­-undan başlanan çaylar (Mekonq, Hind, Brahmaputra, Saluin) Hind okeanı höv­ zəsinə, ucqar şm.­-q.­-də Qara İrtış çayı (İrtışın yuxarı axını) Şimal Buzlu okeanı hövzəsinə aiddir. Sakit okean hövzəsi çayları, əsasən, yağış suları ilə qidalanır; yay­payız aylarında gursuludur, daşqınlar olur. Çayların axımını tənzimləmək üçün bəndlər, iri hidrotexniki qurğular, su an­ barları və irriqasiya kanalları (Böyük kanal və s.) tikilmişdir. Daxili axım hövzəsinin çayları azsuludur; bəziləri yağmursuz dövrdə quruyur. Tibet yaylasının çayları, əsasən, qar və yağış suları ilə qidalanır.

     Тйанчи эюлц.


    Ç. ərazisində səthi 1 km-dən yuxarı olan 2800-dən çox göl var. İri göllərdən Duntinxu, Poyanxu, Tayxu şirinsulu, Ku­kunor, Lobnor, Namtso şorsuludur. Әn dərin (373 m) gölü Tyançidir. Yunnan­ Quyçjou yaylasında iri karst gölləri (Dyançi, Erxay) var.

    Ç.-­in təsərrüfatında yeraltı sular böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu suların ehtiyatı təqr. 900 mlrd. m-dir. 12 artezian hövzəsi mövcuddur. Ölkədə bərpa olunan illik su ehtiyatı da (2829 km3) böyükdür; adam­ başına düşən suyun illik miqdarı 2173 m3 təşkil edir.  İl ərzində ölkənin su ehtiyatının 20%-­indən çoxu istifadə olunur (bunun 77%-­i k.t.-­nın, 18%-­i sənaye müəssisə­ lərinin ehtiyaclarına, 5%­-i kommunal­ məişət sahələrinin su təminatına sərf edilir).

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Иглим шяраитинин, торпагямяляэятирян сцхурларын литоложи тяркибинин вя релйеф типляринин мцхтялифлийи, бир чох р-нларда миниллик чялтик сяпини тяърцбясинин, Шимали вя Шярги Ч.-ин гураглыг вя йцксякдаьлыг р-нларында ися щямчинин юрцшцн тясириндян дяйишмиш мцряккяб торпаг юртцйцнцн формалашмасыны мцяййян етмишдир. Якинчилийин 5 мин иля йахын инкишаф етдийи Ч.-ин Люсс платосунда вя аллцвиал дцзянликляриндя тябии торпаг юртцйц, демяк олар ки, йохдур вя беъярилян торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Тябии торпаг юртцйцнцн пайланмасында щям енлик-зонал, щям дя йцксяклик-гуршаг ганунауйьунлуглары юзцнц эюстярир.

     Гоби сящрасы.

     Ч.-ин мцлайим гуршаьынын щцдудларында эениш сащялярдя гонур-мешя, о ъцмлядян подзоллашмыш торпаглар йайылмышдыр. Онлар даьятяйи дцзянликлярдя вя Хуаyхе чайындан шм.-дакы алчагдаьлыгларда инкишаф етмишдир. Бюйцк вя Кичик Хинганын тцнд рянэли ийняйарпаглы даьлыг мешяляринин алтында иллцвиал-дямирли подзол торпаглар йайылмышдыр. Тайханшан силсиля- синин ш. йамаъларында, Синлин вя Дабешан силсиляляринин голларында сары-гонур торпаглар формалашмышдыр. Чямян, чямян-гараторпаг вя гящвяйи торпаглар Шимал-Шярг даьлыг юлкяси вя Шярги Ч.-ин аллцвиал дцзянликлярини тутур. Сунгари, Нентсзйан вя Лйаохе чайларынын аккумулйатив дцзянликляринин йцксяк сявиййяляриндя гараторпагвары чямян торпаглары (хету) йайылмышдыр. Бунлар Бюйцк Хингана йахын даща гураг р-нлардакы йуйулмуш гара-торпагларла явяз олунур. Вахташыры су алтында галан дцзянликлярин ашаьы сявиййяляриндя тцнд рянэли глейлянмиш чямян, чох вахт шоран вя солод торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Шандун вя Лйаодун йарымадаларынын йцксякликляриндя йуйулмуш гящвяйи торпаглар йайылмышдыр. Мцлайим вя субтропик гуршагларын сярщядиндя, Хуан- хе, Хуайхе вя Йансзы чайларынын аллцвиал дцзянликляриндя, аллцвиал дцзянликлярин тозвары, карбонатлы эиллиъяляриндя чямян- гящвяйи торпаглар формалашмышдыр. Аллцвиал вя чялтик торпаглары Йансзы чайынын делтасы вя орта ахыны дцзянликляриндя, Минтсзйан чайы дярясиндя, Ченду дцзянлийиндя инкишаф етмишдир. Шярги Ч.-дяки чайларын делталарында шоранлашмыш торпаглара раст эялинир. Люсс платосунун боз-гящвяйи торпаглары (хейлуту) шабалыды вя гара бозгыр торпагларын режиминя охшар щидротермик режимя маликдир. Люсс платосуну ящатя етмиш даьларда даь-гящвяйи азкарбонатлы вя гонур мешя торпаглары; Люсс платосунун г.-индя, Ордос платосунда, Наншан вя Синлин даьларынын ятякляриндя боз торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Мцлайим гуршаьын континентал секторундакы шабалыды торпагларын эениш зонасы Дахили Монголустанын денудасион-аккумулйатив дцзянликлярини тутур. Монгол Алтайынын даьларында мешя-чюл вя чюл битки юртцйцнцн алтындакы шабалыды торпаглар ъ. експозисийасынын йамаълары иля 2000 м-дян йухары галхыр. Шабалыды торпаглар зонасы ъ.-да гонур сящра-чюл торпаглары (Гоби, Ъунгарийа дцзянлийи, Тйаншан вя Монгол Алтайындакы даьятяйи дцзянликляр) иля явяз олунур.


    Ч.-ин ъ.-унда ян бюйцк сащяляри сары вя гырмызы торпаглар тутур. Ъянуб-Шярг даьлыг юлкясинин алчагдаьлыг вя ортадаьлыглары цчцн чох вахт подзоллашмыш, щцндцрлцкдян асылы олараг сары-гонур, гонур вя тцнд-гонур даь-мешя торпаглары иля явязлянян даь-гырмызы вя сары торпаглар сяъиййявидир. Мангр ъянэялликляринин битдийи сащилйаны йерлярдя мангр шоран тор- паглары йайылмышдыр.


    Флора мцхтялифлийиня эюря Ч. дцнйада илк йерлярдян бирини тутур. Бурада 353 фясилядян 32200 нюв битки, онлардан аьаъ вя кол ъинсляринин 7000-дян чох нювц, о ъцмлядян 2800 нюв аьаъ вардыр. 190-дан чох реликт нювляр, мяс., Ч. цчцн ендемик олан глиптостробшякилли метасеквойа, гядим икидилимли эинкго, Ч. занбагаьаъы, Ч. арэирофилласы, Тайван флузианасы, Футсзйан сярви, давидийа, евкоммийа, тайванийа, псевдотсуга вя с. битир. Али биткилярдян 168 нювцн мящв олмаг тящлцкяси вар.


    Битки юртцйцнцн характериня эюря Ч. ики щиссяйя айрылыр: арид гярб вя рцтубятли шярг. Онлар арасында сярщяд тяхминян Тайханшан–Синлин силсиляляри вя Тибет даьлары хятти бойу кечир. Гярб щиссясиндя рцтубят азлыьы шяраитиндя сящралар, йарымсящралар, чюлляр цстцнлцк тяшкил едир. Шярг щиссясиндя йерли биткилярин тяркибиндя мешя, мешя-чюл вя чямян-чюл груплашмалары башлыъа йер тутур.

     Дансйа эеоложи паркы. Гансу яйаляти.


    Ч. сящралары битки юртцйцнцн кяскин сейряклийи иля фярглянир, йарымколъуглар (йовшан) вя коллуг (гараьан) груплашмалары иля тямсил олунур. Эилли сящра сащялярини реомцр вя сарыбаш кол юртцйц тутур. Гумлу-чагыллы дцзянликляр саксаул, аьаъшякилли шораноту вя Пржевалски аъылыг колундан (ефедра) ибарят сейряк ъянэялликлярля юртцлмцшдцр. Тарим чюкяклийиндя, Алашан сящрасында вя Тибет йайласынын шм.-ында хейли сащяляр тамамиля биткисиздир. Гядим эюл чухурларынын, Тарим чюкяклийинин вя Ъунгарийа дцзянлийинин шоранлашмыш сащяляри, Алашан сящрасы вя Тсайдам чухурунун эениш сащяляри сейряк саксаул ъянэялликляри иля тямсил олунур. Гоби вя Дахили Монголустанын йцксяк дцзянликляриндя сящра биткиляри гуру чюл вя йарымсящраларын тахыл биткили-колъуг вя колъуг груплашмалары иля явяз олунур. Алашан сящрасынын ш. щиссясиндян Ордос платосунун г. щиссясинядяк сящралашмыш чюлляр зонасы узаныр. Шоранлашмыш чюкмяляр щалофит груплашмалары вя шоранотулу сящралар иля тутулмушдур. Бир гядяр чох рцтубятли шяраитдя (Люсс платосунун шм.-ы, Дахили Монголустан, юлкянин шм.-г.-индяки даьятяйи дцзянликляр) чимли-тахыл-биткили чюлляр йайылмышдыр.


    Тибет йайласы йцксякдаьлыг тахыл биткили-колъуглу сящраларын вя Алп чямянликляринин елементляри, йцксякдаьлыг йастыготу вя коллары олан сойуг чюллярин инкишаф етдийи вилайятдир.
    Йайланын г. щиссясиндя йарымколъуг вя сейряк от биткили сойуг йцксякдаьлыг сящра цстцнлцк тяшкил едир. Чин-Тибет д-рынын йцксякдаьлыьы цчцн кичик чай дяряляриндя битян ардыъ вя спирейа, адда-будда Алп чямянликляри иля явязлянян алчагбойлу тахыл биткили чюлляр сяъиййявидир.


    Мешя биткиляри (йарпаьынытюкян-щямишяйашыл гарышыг мешяляр зонасы) кечмишдя бцтцн Шярги вя Шимал-Шярги Ч.-дя йайылмышды, лакин мцасир дюврдя тябии биткилик бу районларын, ясасян, ортадаьлыьында галмышдыр. Бюйцк Хинган вя Кичик Хинганын йамаъларынын ашаьы щиссяляри цчцн 1800–2000 м-дян йухарыда гарашамсидр вя йа сидр мешяляри иля явязлянян ачыг рянэли ийняйарпаглы мешяляр типикдир. 2500 м щцнд.-дян даьлыг коллуглара вя мамырлы-шибйяли тундрайа кечян тахыл биткили вя йа ъил груплашмалары инкишаф етмишдир. Гарышыг ийняйарпаглы-енлийарпаглы мешяляр Бюйцк Хинганын ш. йамаълары цчцн сяъиййявидир. Мцлайим гуршаьын даща исти районларында – Синлин, Дабешан вя диэяр силсилялярин щцдудларында йарпаьынытюкян енлийарпаглы вя ийняйарпаглы шам-кцкнар мешяляри йайылмышдыр. Шимал-Шярги Ч.-ин ъ.-ш. муссонларына нязярян кцляктутмайан дцзянликляриндя чямян-чюл вя мешя-чюл груплашмалары йерляшир. Тахыл биткиляри (ъейраноту, гым, тонгалоту вя с.) чохлу мцхтялиф отларла бирэя тямсил олунмушдур.

     Тякля-Мякан сящрасы.


    Синлин вя Нанлин силсиляляри арасында, щямчинин Йансзы чайынын орта вя ашаьы ахарларында битки юртцйц мювсцми рцтубятли, мцряккяб нюв тяркибли енлийарпаглы-ийняйарпаглы субтропик мешяляр иля тямсил олунмушдур; мешялярин кянарында вя чай дяряляриндя бамбук ъянэялликляри, чохлу лианалар эениш йайылмышдыр. Ясас ийняйарпаглы ъинсляря лансетвары кун- нингамийа, гямли сярв, йапон криптомерийасы аиддир. Мешялярин формалашмасында реликт ийняйарпаглылар да (метасеквойа, йаланчы гарашам, Чин гарачющряси) иштирак едир. Даьларда 1500– 1800 м-дян йухарыда куннингамийа мешялийи шам мешяляри вя йа йарпаьынытюкян аьаъ нювляри (аьъагайын, гушармуду, алма) гарышыг сярв, тсугадан ибарят мешялярля явяз олунур. Даьларын йухары гуршагларында Алп чямянликляри йайылмышдыр.


    Йуннан-Гуйчжоу йайласынын ъ.-г. щиссясинин, Лейчжоубандао й-а-нын, Тайван вя Хайнан адаларынын тябии битки юртцйц щямишяйашыл тропик мешяляр, йарымйарпаьынытюкян гуру мешяляр вя саванналар иля тямсил олунмушдур. Ситсзйан чайындан ъ.-да дяниз сащили бойунъа бруэийера вя ависеннийадан ибарят мангр ъянэялликляринин дар золаьы инкишаф ет- мишдир.


    Фаунанын тяркибиндя 500 нювдян чох мямяли, 1200 нювдян чох гуш, 400 нюв
    дян чох сцрцнян вя тягр. 350 нюв суда-гуруда йашайан вардыр. Шимали вя Шимал-Гярби Ч.-дя фауна мцхтялифлийи бюйцк дейил, лакин бязи нювлярин фярдляринин сайы хейлидир. Беля ки, сящраларда Пржевалски аты, гулан, ъейран, вящши икищцрэцълц дявя, ярябдовшаны раст эялинир; чюлляр цчцн дзерен, Брандт тарласичаны, монгол гумсичаны вя с. сяъиййявидир. Тибет йайласынын йцксякдаьлыг фаунасынын характерик нцмайяндяляри нясли кясилмякдя олан вящши Тибет юкцзц (йак), гар бябири, сцзярйейян айы, щямчинин чохсайлы эямириъилярдир (отйыьан, даь тахылсичаны, даьсичаны, мармот). 


    Шимал-Шярги Ч.-дя чохлу йыртыъы мямялиляр: Сибир сичовулу, самур, синъаб, эялинъик, вашаг вя с. вардыр. Шярги Ч.-ин субтропик р-нларынын, Тибет йайласынын вя Синлин-Йуннан даьлыг юлкясинин фаунасы мцхтялифлийин вя ендемизмин (нясли кясилмякдя олан бюйцк панда, кичик панда, Чин пялянэи, щямчинин такин, гулок, йерешян кюстябяк вя с.) йцксяк сявиййяси иля фярглянир. Йансзы чайынын суларында ендемик Чин аллигатору, эюл делфини вар. Ч.-ин ъ.-унда рцтубятли тропик мешялярдя назикбядян меймунларын, щиббонларын, кюк лоринин мцхтялиф нювляри, виверракимиляр вя с. йашайыр; трогон, тутугушу, балсоран вя эцмцшц гырговул орнитофаунанын сяъиййяви нцмайяндяляридир.


    79 нюв мямяли, 74 нюв гуш, 31 нюв сцрцнян вя 84 нюв суда-гуруда йашайанларын нясилляринин кясилмяк тящлцкяси вардыр.


    Ландшафтларын антропоэен дяйишилмяси, ятраф мцщитин вязиййяти вя мцщафизяси. Ч.-ин тябии ландшафтлары инсанлар тяряфиндян минилликляр ярзиндя вя интенсив олараг тясяррцфатла мянимсянилмяси нятиъясиндя ящямиййятли дяряъядя дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Ясрляр бойу няинки битки юртцйцндя, щям дя релйефдя чох фяал сцрятдя мягсядйюнлц (даь вя тяпялярин йамаъларынын терраслашдырылмасы, к.т. биткиляринин беъярилмяси вя ирригасийа цчцн торпаг сятщинин щамарланмасы, каналларын, йолларын вя су анбарларынын иншасы) вя йа антропоэен фяалиййятин йан тясири нятиъясиндя (йарьанларын йаранмасы, грунт чюкмяси, батаглыглашма, торпаг ерозийасы вя с.) дяйишиклик баш вермишдир.

     Волун панда горуьу. Сычуан яйаляти.


    Мцасир ландшафтлар, ясасян, икинъили тюрямя ландшафтларын пайы йцксяк олан (61%) тябии-антропоэен комплекслярля (Ч. яразисинин 84%-и) тямсил олунмушдур; ландшафтларын антропоэен модификасийалары (2/3%), ясасян, дцзянликлярин вя алчагдаьлыгларын щцдудлары дахилиндя йайылмышдыр. Шярти-кюклц ландшафтлар (16%) тясяррцфат фяалиййяти олмайан чятин кечилян даь массивляриндя тохунулмамыш галмышдыр. Ян мцряккяб еколожи вязиййят ири шящярлярин, сянайе мяркязляринин йерляшдийи вя ящалинин 60%-инин йашадыьы Шярги Ч.-дя вя Сычуан чюкяклийиндя йаранмышдыр. Афмосферин, суйун вя торпаьын чирклянмяси (о ъцмлядян туршулу йаьышларын йаьмасы нятиъясиндя) ян актуал проблемдир.


    Шярги Ч.-ин икинъили-тюрямя мешяляриндя Массон кцкнары цстцнлцк тяшкил едир. Йансзы чайынын орта ахарында инкишаф едян мешя плантасийа тясяррцфатында куннингамийа апарыъы рол ойнайыр. Йуннан-Гуйчжоу йайласынын Ъ.-унда вя Ъянуб-Шярги Ч.-ин даьларында игтисади ъящятдян гиймятли аьаъ ъинсляри беъярилир: бюйцк сащяляри каучукверян, палма вя бамбук плантасийалары тутур. Шимал-Гярби Ч.-ин районлары цчцн хырдайарпаглы ъинслярин цстцн олдуьу мешя золагларынын инкишафы типикдир. Мешясизляшмя просеси, мешя йаньынларынын интенсивлийинин артмасы, аьаълыгларын зярярвериъи ъцъцлярля зядялянмяси иля йанашы низамсыз гырылмасы (1998 илдя одунъаьын сянайе тядарцкцня рясми гадаьа гойулмасына бахмайараг) мешя иля юртцлмцш сащялярин азалмасына вя аьаъларын кейфиййятинин ашаьы дцшмясиня эятириб чыхарыр.


    Арид зоналарда тябии биткилийин дяйишмяси сящралашма просеси – чюл ландшафтларынын йарымсящра вя сящра формасийалары иля явязлянмяси иля ялагядардыр. Отлаг ландшафтларынын деградасийасы просесляри арасында ерозийа вя дефлйасийанын инкишафыны, торпаьын вя грунтун тякрар шоранлашмасыны, гиймятли йем биткиляринин алаг нювляри иля явязлянмясини, эямириъилярин фялакятли чохалмасыны эюстярмяк олар. Йем базасынын мящв олмасында тябии фялакятлярин дя (олдугъа гарлы вя йагарсыз гыш, тоз човьунлары вя с.) ролу бюйцкдцр.


    Ян эцълц трансформасийалара антропоэен ландшафтларын к.т. модификасийалары мяруз галыр. Онлар ландшафтларын шумлуг (Шярги вя Ъянуби Ч.-нин алчагдаьлыг вя ортадаьлыгларынын “чай” ландшафтлары вя дцзянликлярин, чухурларын “чялтик” ландшафтлары), баь-плантасийа (Хайнан а., Ъянуб-Шярги Ч.-нин алчагдаьлыглары вя сащилляри) вя гарышыг типли модификасийалары
    (отлаг-шумлуг, мешя-тарла вя мешя плантасийа) иля тямсил олунмушдур.


    1990-ъы иллярин сонундан Ч.-ин бир сыра районунда еколожи вязиййят йахшылашмаьа башламышдыр: ятраф мцщитин чирклянмясиня гаршы мцбаризяйя ЦДМ-ин 1%-я гядяри сярф олунур; 1000-дян чох гейри-щюкумят еколожи тяшкилаты фяалиййят эюстярир; Ч. ятраф мцщитин мцщафизяси цзря 50-дян чох бейнялхалг конвенсийайа гошулмушдур. Мешяликляр артырылыр (юлкя сащясинин 18%-ни вя йа 175 млн ща-дан чохуну мешяляр тутур; 2008): щяр ил 6 млн. ща мешя салыныр. 2350-дян чох мцщафизя олунан тябии ярази (о ъцмлядян 350 дювлят горуьу; юлкя яразисинин тягр. 15%-и) йарадылмышдыр. Мцщафизя едилян тябии яразилярин милли системи Дювлят Мешя Администрасийасынын (бцтцн горунан яразиляринин 84%-и), Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин вя Ятраф Мцщитин Мцщафизяси Назирлийинин табелийиндядир. Ч.-ин мцщафизя олунан тябии яразиляри щейван нювляринин 85%-нин, али биткилярин 65%-нин вя юлкядяки мешялярин 20%-нин мцщафизясини тямин едир. ЙУНЕСКО-нун биосфер резерватлары шябякясиня цмуми сащ. 33,16 мин км2 олан 26 мцщафизя едилян тябии ярази (Чанбайсан, Венчуан-Улун, Динху); су-батаглыг йерляриня аид 30 горунан ярази дахилдир, 33 горуг, о ъцмлядян Тайшан вя Хуаншан даьлары, Сычуан яйалятиндя йерляшян бюйцк панда резерватлары, Ъянуби Ч.-дяки карст вя с. Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмышдыр.


                                                                                  Ящали


    Ч.-дя рясмян 56 етник груп вар. Чин-Тибет дилляриндя данышан халглар Ч. ящалисинин 94,3%-ини тяшкил едир, онлардан 91,5%-и чинлиляр (ханлар), 0,8%-и хуейляр, 0,2%-и байлардыр; ясасян, Ъянуб-Гярби Чиндя йашайан Тибет-Бирма халглары 1,8%-дир, о ъцмлядян тутсзйалар – 0,6%, йиляр – 0,6%, тибетлиляр – 0,4%, ханиляр – 0,1%, лисулар – 0,1%, лащулар, насиляр, сйанлар, качинляр (сзинпо), ачанлар, пумиляр, нулар, сзинолар, менбалар, дулунлар, лобалар. Тай-кадай дилляриндя данышан халглар (ясасян, Ъянуби Ч.-дя) 2,3% тяшкил едир, о ъцмлядян тай халглары – 1,6%-дян чох (чжуанлар – 1,3%, буиляр – 0,2%, тайлар – 0,1%), камсуй халглары – 0,3%-дир (дунлар – 0,2%, щямчинин шуйлар, мулаолар, маонанлар вя б.),
    лиляр (0,1%) вя кадай халглары (о ъцмлядян эелаолар). Мйао-йао халглары (0,9%-дян чох) да (о ъцмлядян мйаолар – 0,7%, йаолар – 0,2%; шеляр) Ъянуби Ч.-дя йашайырлар. Алтай дилляриндя данышан халглар (ясасян, Шимали вя Шимал-Гярби Ч.-дя) 2,2%, о ъцмлядян тунгус-манъур халглары – 0,9% (ясасян, манъурлар, щямчинин сиболар, евенкляр вя ороченляр, нанайлар, йахуд хечжеляр вя б.), тцрк халглары – 0,8% (уйьурлар – 0,7%, газахлар – 0,1%, гырьызлар, саларлар, йуйгулар, юзбякляр, татарлар), монгол халглары – 0,5%-дир (ясасян, халха-монголлар вя ойратлар, щямчинин дунсйанлар, монгорлар, йахуд тулар, дащурлар, баоанлар, бурйатлар вя б.). Корейалылар Ч.-ин шм.-ш.-индя йашайыр вя 0,2% тяшкил едирляр. Уъгар шм.-г. яразиляриндя Памир халглары (Ч.-дя таъикляр адландырылырлар) – сарыколлар вя ваханлар йашайырлар; Ъянуби Ч.-ин ъ.-унда Австрасийа дилляриндя данышан халглар – мон-кщмер халглары (валар, палаунглар, буланлар вя б.) вя вйетляр (сзинляр); Тайван а.-нда австронезийалылар-гаошанлар йашайырлар.

     Шанхай шящяриндян эюрцнцш.


    Ч. ящалиси бцтцн дцнйа ящалисинин 1/5 щиссясиндян чохуну тяшкил едир. 20 ясрин орталарынадяк доьум сявиййясинин йцксяк олмасына бахмайараг (1000 няфяря 35–40 няфяр), юлцм сявиййясинин йцксяк олмасы (1000 няфяря 25–30 няфяр) сябябиндян ящалинин артымы лянэ эедирди; орта юмцр мцддяти 30 илдян аз иди. Айры-айры дюврлярдя гытлыг, тябии фялакятляр, епидемийалар вя мцщарибяляр сябябиндян ящалинин сайы азалырды. 20 ясрин яввялляриндя юлкя ящалисинин сайы 19 ясрин орталарында олдуьу щяддя галырды (тягр. 430 млн. няфяр). 1950–70-ъи иллярдя тибби хидмятин йахшылашдырылмасы, ящалинин санитар мядяниййяти сявиййясинин йцксялмяси вя с. нятиъясиндя яняняви йцксяк доьум сявиййяси сахланылмагла юлцм сявиййяси ящямиййятли дяряъядя азалды. Ящалинин артым темпинин сцрятлянмяси (1953 илдя 594,4 млн. няфяр; 1964 илдя 694,6 млн. няфяр; 1982 илдя 1008,2 млн. няфяр; 1990 илдя 1133,7 млн. няфяр; 2000 илдя 1265,8 млн. няфяр) доьум сявиййясинин ашаьы салынмасына йюнялмиш ардыъыл демографик сийасят апарылмасыны тяляб едирди. 1980-ъи иллярин яввялляриндян бирушаглы аиляляри дястякляйян комплекс тядбирляр (айлыг мцавинят верилмяси, илк нювбядя ев алмаг щцгугу, ушаг баьчасында ушаьын пулсуз сахланылмасы, али мяктябляря вя ишя гябулда имтийазлар) щяйата кечирилир. Икинъи ушаьын доьулмасы иля имтийазлары ляьв едилян аиля, адятян, эялириндян вя йашадыьы райондан асылы олараг йцксяк ъяримя юдямяйя мяъбуредилирди (чох вахт орта айлыг ямякщаггындан 10–20 дяфя артыг). Доьумун мящдудлашдырылмасына даир тядбирляр азсайлы халгларын компакт шякилдя йашадыглары районлара даща аз тясир эюстярмишдир. 2007 илдян ящалинин гоъалмасы проблеминин кяскинляшмяси иля ялагядар Ч. районларынын чохунда ана вя атанын юз валидейнляринин тяк ювлады, илк ювладларынын ися гыз олмасы шяртиля аиляляря ики ушаьа сащиб олмаларына иъазя верилмишдир.


    Доьум сявиййясинин ашаьы салынмасы мягсядиля щяйата кечирилян дювлят сийасяти нятиъясиндя 1987 илдя макс. щяддя чатмыш доьум сявиййяси (1000 няфяря 23,3 няфяр) ашаьы дцшмяйя башлады (2007 илдя 12,1 няфяр); юлцм сявиййяси, демяк олар ки, 1980 илдян стабилдир (орта щесабла 1000 няфяря тягр. 6,4–6,9 няфяр; 2007 илдя 6,9). Ящалинин тябии артым темпи хейли азалмышдыр (1987 илдя 1000 няфяря 16,6 няфяр; 2007 илдя 5,3 няфяр – дцнйанын орта эюстяриъиляриндян 2 дяфя ашаьы). Фертиллийин эюстяриъиси 1 гадына 1,75 ушагдыр (2007); ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 22,1 няфярдир. Демографик сийасятин стратежи мягсяди 2040 илдя ящали артымынын сыфра ендирилмясиня наил олмагдыр (Чин демографларынын щесабламаларына эюря 21 ясрин орталарында юлкя ящалиси 1,5–1,6 млрд. няфяр тяшкил едяъякдир). Ящали артымынын эюстяриъиляри Ч.-ин реэионларына эюря ящямиййятли дяряъядя фярглянир. Ян йцксяк доьум сявиййяси азсайлы халгларын компакт шякилдя йашадыглары яразилярдя: Синтсзйан-Уйьур (2007 илдя 1000 няфяря 16,8 няфяр), Тибет (16,4), Нинсйа-Хуей (14,8) мухтар районларында; ян ашаьы доьум сявиййяси мяркяз табелийиндяки шящярлярдя (МТШ) вя Шимал-Шярги Чин яйалятляриндя: Лйаонин яйалятиндя (1000 няфяря 6,9 няфяр), МТШ Пекиндя (8,3), МТШ Шанхайдадыр (9,1). Юлцм сявиййясинин ярази цзря фяргляри даща аздыр (Гуандун яйалятиндя 1000 няфяря 4,7 няфярдян Сзйансу яйалятиндя 7,1 няфярядяк; 2007). Ящалинин ян йцксяк тябии артым темпи Синтсзйан-Уйьур (1000 няфяря 11,8 няфяр), Тибет (11,3) вя Нинсйа-Хуей (9,8) мухтар районларында; ян ашаьы тябии артым темпи Лйаонин яйаляти (1000 няфяря 1,5 няфяр), МТШ Тйансзин (2,1) вя Сзйансу яйалятиндядир (2,3).

     Пекин. Дцнйа паркы.


    Рясми мялумата эюря, хариъи миграсийа салдосу мянфидир (2007 илдя 1000 няфяря –0,39); мцгавиля ясасында ишляйян 475 мин Ч. вятяндашы (2006; ясасян, Асийа юлкяляриндя – Йапонийа, Сингапур, Ъянуби Корейа вя с.), щямчинин хариъи али мяктяблярдя тящсил алан 134 мин чинли тялябя хариъдя мцвяггяти йашайыр. Бюйцк мигйас алан гейри-легал мцщаъирят галмагдадыр.


    Ч.-дя орта щесабла щяр 100 гадына 103 киши, о ъцмлядян 100 йени доьулан гыз ушаьына 111 оьлан дцшцр (2007). Чин аиляляри гыз ушаьына сащиб олмамаьа чалышырлар (яняняйя эюря гоъа вахтында валидейнляриня оьул бахыр). 2007 илядяк кянд сакинляри оьлан ушаьына сащиб олмаг имканларыны сахламаг вя икинъи ушаьын доьулмасына эюря ъяримя юдямямяк мягсядиля йени доьулан гыз ушагларыны чох вахт гейдиййатдан кечирмирдиляр; ганун йени доьулмуш гыз ушагларынын юлдцрцлмясиня эюря чох сярт ъязалар мцяййянляш- дирся дя, беля щаллара тез-тез тясадцф олунур. Доьум сявиййясинин ашаьы олмасы сябябиндян ящалинин йаш структуру 15 йашадяк олан ушагларын ящалинин тяркибиндя хцсуси чякисинин нисбятян ашаьы (17,9%) олмасы иля сяъиййялянир, ямяк габилиййятли йашда оланларын (15–59 йаш) хцсуси чякиси йцксяк (67,8%) олса да, онларын хцсуси чякисинин азалдылмасы тенденсийасы мювъуддур; 60 вя ондан йухары йашда оланларын хцсуси чякиси нисбятян йцксякдир (14,3%; 2007) вя йцксялмякдя давам едир. 2007 ил цчцн эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,9 ил иди (2000 илдя 71,4; 1990 илдя 68,6 ил), о ъцмлядян кишилярдя 71,1, гадынларда 74,8 ил. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти игтисади ъящятдян инкишаф етмиш дянизйаны яйалятлярдя вя МТШ-дя даща йцксякдир, юлкянин дахили районларында (ян ашаьы эюстяриъи Тибет мухтар р-нундадыр) ящямиййятли дяряъядя ашаьыдыр.

     Урумчи шящяриндян эюрцнцш.

    Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя тягр. 137 няфярдир (2006). Юлкянин шярг район- лары, хцсусиля Хуанхе вя Йансзы чайлары вадиляри вя делталары даща сых мяскунлашмышдыр. МТШ Шанхай яразисиндя ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 2880 няфяря чатыр, Сзйансу яйалятиндя 1 км2-дя 740 няфярдир. Юлкянин гярб щиссясиндяки даьлыг вя сящра реэионлары нисбятян сейряк мяскунлашмышдыр (ян ашаьы сыхлыг Тибет мухтар районундадыр – 1 км2-дя 2,3 няфярдир). 


    Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси (2007 илдя 44,9%; 1978 илдя 17,9%; 1949 илдя 10,6%) кянд ящалисинин шящяря миграсийасы, щямчинин шящяр сярщядляринин эенишлянмяси вя кянд урбанизасийасы (кечмиш кянд йашайыш мянтягяляриня шящяр статусунун верилмяси) щесабына даима артыр. 2020 илдя шящяр ящалисинин хцсуси чякисинин тягр. 57% тяшкил едяъяйи эюзлянилир. Цмумиликдя Ч.-дя 656 шящяр вя тягр. 20 мин шящяр типли гясябя вар (2007). Шящяр ящалисинин 1/2 щиссясиндян чоху МТШ-дя, Шимал-Шярги Чин яйалятляриндяки шящярляриндя [Лйаонин, Хейлунтсзйан, Эирин (Сзилин)], щямчинин бир сыра дянизйаны яйалятлярдя (Гуандун, Чжетсзйан, Сзйансу) йашайыр.


    Ч.-ин ян ири шящярляри (2009; шящярятрафы иля бирликдя, мин няфяр): Шанхай (17 783), Пекин (12230), Сйанган (Щонконг; 9102, хцсуси инзибати р-нун хариъиндя йерляшян шящярятрафы вя шящяр-пейки иля бир- ликдя), Чунтсин (7707), Шенйан (Мукден; 6580), Тйансзин (6389), Гуанчжоу (Кантон; 5711), Сиан (5132), Ханчжоу (4917), Харбин (4885), Шантоу (4747), Ухан (4696), Ченду (4636), Нанкин (4313), Сзинан (3405), Чанчун (3052), Шитсзйачжуан (3022), Таййуан (2787), Таншан (2756), Сзыбо (2736), Далйан (2709), Кунмин (2459), Синдао (2452), Гуййан (2420), Аншан (2295), Чанша (2267), Уси (2226),Чженчжоу (2216), Нанчан (2188), Эирин (Сзилин; 1956), Синйан (1904), Ланчжоу (1865), Дандун (1711), Чжантсзйан (1635), Сцйчжоу (1611), Урумчи (1601), Наннин (1588), Лойан (1587), Сучжоу (1547), Фучжоу (1537), Баотоу (1489), Жунчен (Гуандун яйаляти; 1446), Хуай- нан (1444), Хефей (1433), Ситсикар (1410), Хандан (1377), Датун (1353), Нинбо (1290), Чжантсзйакоу (1267), Венчжоу (1238), Бенбу (1214), Аомын (Макао; 1198, хцсуси инзибати р-нун хариъиндя йе ляшян шящярятрафы вя шящяр-пейки иля бирликдя), Пинсйан (Сзйанси яйаляти; 1198), Хух-Хото (1146), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти; 1132), Бенси (1125), Баодин (1109), Сйанйан (1099), Чжентсзйан (1040), Хуайбей (1006). 3 ири мегалополис формалашыр: Йансзы (мяркязи – Шанхай) вя Чжутсзйан (мяркязляри – Гуанчжоу вя Шенчжен) чайларынын делтасында, щямчинин Хебей яйалятиндя Пекин–Тйансзин.


    Игтисади ъящятдян фяал ящали 786,5 млн.няфярдир (2007). Мяшьуллуг структурунда к.т. вя балыгчылыьын пайына ишляйянлярин 41%-и, хидмят сащясиня 32%-и, сянайе вя иншаата 27%-и дцшцр. Ямяк базарынын хцсусиййяти – шящярлярдя, хцсусян юлкянин ян инкишаф етмиш дянизйаны р-нларында кянддян эялянлярин бюйцк гисминин (нунмингун; 2000-ъи иллярин орталарында тягр. 140 млн. няфяр) тясяррцфатын мцхтялиф сащяляриндя чалышмасыдыр. Ишсизлик сявиййяси 4,0% тяшкил едир (2007).


    Т а й в а н  ящалисинин артымы (млн. няфяр: 1952 илдя 8,1; 1980 илдя 17,8; 1990 илдя 20,4; 2000 илдя 22,3; 2008 илдя 23,1) дурмадан азалыр. 21 ясрин яввялляриндя ящалинин артым
    темпи 0,24%-ядяк ашаьы дцшмцшдцр (2008). Ящалинин демографик давранышынын ясас хцсусиййяти доьум сявиййясинин ашаьы олмасыдыр (2008 илдя 1000 няфяря 9,0 няфяр). Юлцм сявиййясинин ашаьы олмасы (1000 няфяря 6,7 няфяр) яввялки иллярдя ящалинин тябии артым темпини якс етдирир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 5,45 няфярдир. Фертиллийин эюстяриъиси 1 гадына 1,13 ушагдыр. 15 йашадяк олан ушагларын ящалинин тяркибиндя хцсуси чякиси 17,3%, ямяк габилиййятли ящалинин (15–64 йаш) хцсуси чякиси 72,2%, 65 йаш вя ондан йухары оланларын хцсуси чякиси 10,5%-дир (2008). Орта щесабла щяр 100 гадына 102 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 77,8 илдир (кишилярдя 74,9, гадынларда – 80,9). Хариъи миграсийа салдосу мцсбятдир (1000 няфяря 0,04 няфяр; 2008). Тайвана газанъ далынъа эялянлярин (юлкянин континентал щиссясиндян, Ъянуб-Шярги Асийа дювлятляриндян вя с.) сайы артмагдадыр; ири шящярлярдя дцнйанын бир сыра юлкясиндян эялян йцксякихтисаслы мцтяхяссисляр чалышыр. 


    Тайван сых мяскунлашмыш яйалятдир,ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 637,9 няфярдир. Урбанизасийа вя субурбанизасийа просесляри сцрятля инкишаф едир. Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси
    тягр. 90%-дир. Ясас шящяр агломерасийалары (2008, мин няфяр): Тай- бей (8325,2 – Тайван ящалисинин 36%-индян чоху; агломерасийанын тяркибиня Бантсйао, Чжунхе, Синчжуан, Санчун вя диэяр шящярляр дахилдир), Гаосцн (2686,5), Тайчжун (2224,5), Тайнан (831,4).


    Игтисадиййатда 10,7 млн. няфяр чалышыр (2007), о ъцмлядян хидмят сащясиндя – 57,9%, сянайе вя тикинтидя – 36,8%, к.т. вя балыгчылыгда – 5,3% ишляйир. Ишсизлик сявиййяси игтисади ъящятдян фяал ящалинин 3,9%- ни тяшкил едир (2007).


    Диндарларын яксяриййяти цчцн дини синкретизм: яняняви инанълар, конфусичилик, даосизм вя буддизмин елементляринин бирляшдирилмяси сяъиййявидир. Тибетдя Тибет буддизми, йахуд ламаизм мювъуддур. 1 ясрдян етибарян христианлыг, тягр. 7–8 ясрлярдян башлайараг ислам дини йайылмышдыр. Йени дини щярякатларын (онлардан ян ириси Фалунгун тяригятидир) ардыъыллары да вар.




                                                       Чин яразисиндя ян гядим археоложи мядяниййятляр 

    Чин яразиси Палеолит дюврцндя. Ч. алимляринин чоху Нихеван, Шаншатсзцй, Сйаочанлйан, Дунгуто, Сйаодукоу (Хебей яйалятинин шм.-г.щиссяси) дцшярэяляриндян ялдя олунмуш тапынтылары Ч. яразисиндя инсан фяалиййятинин ян гядим абидяляри щесаб етсяляр дя, онларын йашы бязи мцтяхяссислярдя шцбщя доьурур. Буну ян сон тядгигатлар да эюстярир (мяс.,
    яввялляр тягр. 2,5–2,0 млн. ил яввяля аид едилян Сйаодукоунун тарихи инди 1,36 млн. ил яввяля аид олунур). Ян гядим вя аз мцбащисяли тапынтылардан бири Сихоудунун алт тябягясиндян (тягр. 1,8 млн. ил яввял) вя Йуанмоудан (тягр. 1,7 млн. ил бундан яввял; ещтимал ки, Чин яразисиндя ян гядим щомо ереътус, йахуд австралопитек галыглары бурадан тапылмышдыр) ашкар едилмиш нцмунялярдир.


    Ч. палеоантрополоэийа вя палеолитшцнаслыьынын мцряккяб мясяляляриндян бири галыгларын, хцсусиля еркян дюврляря аид сцмцклярин фрагментар олмасыдыр, лакин бунунла беля Ч. яразисиндя ян гядим инсанын миграсийа иля баьлы олараг мейдана эялмяси, сонракы инкишафынын ися йерли ясасда баш вермяси ещтимал едилир. Ян сон тядгигатларын нятиъяляриня эюря, икитяряфли гялпялямя техникасы Аврасийанын г.-ин-дя вя ш.-индя йайылмышды, Леваллуа техникасы ися ашкар едилмямишдир. Ч. яразисиндяки мядяниййятляря нязярян “Ашюл” вя “Мустйе” терминляриндян йалныз шярти, хроноложи дюврлярин мцяййянляшдирилмяси цчцн истифадя етмяк олар.

     Пекин шящяриндян эюрцнцш.


    1,5–0,4 млн. ил бундан яввяля аид едилян вя Аврасийанын г.-индяки Еркян Ашюл дюврц мядяниййятляри иля ялагяляндирилян абидяляря Хуанхе чайы щювзясиндя, Шенси яйалятиндя, о ъцмлядян Вейхе чайы дярясиндя раст эялинир: Лантйан гязасында – синантропла (“Лантйан адамы”) баьлы олан Гунванлин вя Чентсзйаво (тягр. 650 мин ил яввял; чынгыл нуклеуслар, гялпяляр, гашовлар); Кехе гязасында (600 мин ил яввял; нуклеуслар вя гялпяляр, чопперляр, чоппингляр, гашовшякилли алятляр). Щямин дювря аид материаллар Хебей яйалятиндя (Вейсйан гязасында Сзитсзйачжуан вя с.); Хубей яйалятиндя Йансзы чайы сащилиндя (Шилунтоу); Гуйчжоу яйалятиндя (Гуанйиндун); Хунан яйалятиндя (Лишуй чайы щювзяси) мялумдур – Гуанси-Чжуан мухтар р-нундакы Байсе чухуру абидяляри (Байгу, Гаолинпо, Феншудао) вя с. (700 мин илдян чох яввял; чопперляр, низяляр, гашовлар, ики тяряфи ишлянмиш
    алятляр) онлара йахындыр.


    Пекин йахынлыьындакы Чжоукоудйанда ясас тапынтылар, о ъцмлядян Пекин си- нантропунун галыглары Орта вя Сон Ашюл дюврцня (400–130 мин ил яввял) аид едилир. Бу дювря аид абидяляр Шансйан гязасында (Хенан яйаляти), Йунйанчжен (Хенан яйаляти), Сзйантсзйаван вя Сыгоукоу (Гансу яйаляти) шящярляриндя, Сзиннйушан маьарасында (Ч.-ин шм.-ш.-индя Лйаонин яйаляти) вя с. йерлярдя дя вар. Индики Ч.-ин ъ.-ш.-индя Йансзы чайынын мяърасындан шм.-да йахшы сахланылмыш кялля гапаьынын, алт чяня сцмцйцнцн сол тяряфинин алве- олйар щиссясинин, бир нечя дишин (бязи ряйляря эюря, Пекин синантропундан фярглянир, бу да Шярги Асийада щомо ереътусун бир нечя нювцнцн мювъуд олдуьуну демяйя имкан верир), сцмцк алятлярин ашкар едилдийи Таодйан дцшярэяси (Анхой яйаляти; тягр. 400 мин ил яввял) мялумдур.


    Орта Палеолит дюврцнцн (130–45 мин ил яввял) ян мцщцм абидяляри Динтсун дцшярэяси (Шанси яйаляти, Сйанфын гязасы), архаик сапиенс “Чанйан адамы” (100 мин ил яввял) иля баьлы олан Лундун маьарасы (Хубей яйалятинин Чанйан гязасы, Мйаолаошан д.) вя с.-дир. Ч.-ин индики яразисинин шм.-ында бу дювр Сцйсзйайао (Шанси яйалятинин шм.-ы; 10 инсан галыглары), Синйан (Гансу яйаляти), Дали вя Ушентси ш. йахынлыьындакы (Дахили Монголустан; “Динтсун адамына” йахын олан инсан скелети щиссяляри вя диш, кобуд кварс чынгылындан алятляр, нуклеуслар) вя с. дцшярэялярля тямсил олунур. Ч.-ин шм.-ш.-индя Эетсзыдун дцшярэяси (Лйаонин яйаляти) вя с.; ъ.-унда Шитсзышан д.-нын (Гуандун яйалятинин Сйуйсзйан гязасы, Маба) маьара материаллары, о ъцмлядян еркян архаик сапиенсин кялляси (Щейделберг адамы; 100 мин ил яввял), Гуйчжоу яйалятиндя Йанхуейдун (Тунтсзы гязасы) вя Сйаохуейдун (Шуйчен гязасы) маьараларындан тапылан материаллар, Щонконгдакы Вонтейтун емалатханасы (ики тяряфдян гялпялянмиш алятляр; суматролитляр дя вар) вя с. мялумдур. Тибетдя Палеолит дюврцня аид материаллар йалныз Шенчжа, Тинэри, Буранг, Рутог гязаларындан топланылмышдыр.


    Индики Ч.-ин шм. щиссясиндяки Цст Палеолит дюврц (е.я. 45–10/7-ъи минилликляр) абидяляри, ясасян, Сибир абидяляриня йахындыр. Цст Палеолит дюврцнцн илк мярщялясиня Дахили Монголустандакы Шуйдунгоу, Шараоссогол, Дайаотсун, Шанси яйалятинин шм.-ындакы Чжийуй вя с. аид едилир (кичик чынгыллардан дцзялдилмиш нуклеуслар; лювщялярдян дцзялдилмиш алятляр цстцнлцк тяшкил едир; фауна галыглары арасында Пржевалски аты вя гулан сцмцкляриня даща чох тясадцф олунур). “Динтсун даирясиня” аид абидяляр фярглянир. Диэяр яняня Ордос яразисиндяки (Шенси яйалятинин шм.-ы, Хуанхе чайынын дюнэясиндя Дахили Монголустан) абидялярля баьлыдыр, онлар цчцн мямулатларын чохунун, о ъцмлядян сиври уълугларын, гялпялянмиш гашовларын гялпя- лярдян щазырланмасы сяъиййявидир; бу яняняйя Турфан чухурундакы Сзйаохе дцшярэяси вя Каба ш. (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну) йахынлыьындакы бир нечя дцшярэя дя аиддир. Хебей яйалятинин шм.-ындакы абидялярдян ян мцщцмц Шандиндундур; Орта Хуанхедя – Сйачуан, Сцегуан (Шанси яйаляти), Сйаонанхай (Хенан яйаляти, Анйан ш. йахынлыьында); индики Чинин шм.-ш. щиссясиндя – Сйаогушан (Лйаонин яйаляти), Чжоутсзйаофан [Эирин (Сзилин) яйаляти, Йуйшу ш. йахынлыьында]; гярбдя, Сычуан чухурунда индустрийасы микролитляря ясасланан Тунлйан вя Фулин; шяргдя – Пекин йахынлыьындакы Чжоукоу- дйанда “1 сайлы Шандиндун маьарасы”дыр.


    Ъянуби Ч. яразисиндяки Цст Палеолит дюврц адидяляри, ясасян, Ъянуб-Шярги Асийанын мялум абидяляриня йахындыр. Тунтйанйан (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну; тягр. 40 мин ил яввял) маьарасындан йахшы сахланылмыш йеткин киши кялляси вя сцмцкляри тапылмышдыр (Чин алимляринин фикринъя, монгол вя Австралийа иргляринин яламят- ляриня маликдир); антроположи вя археоложи тапынтылар щямчинин Силиншан д. маьарасы (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну); Дулейан маьара комплекси (Лцчжоу ш. йахынлыьында; о ъцмлядян Вйетнамын шм.-ындакы, мяс., Бакшон д-рындакы Кеофай маьарасынын тапынтыларына йахын олан балталар, кяркиляр); Хуанйандун (Гуандун яйаляти), Маомаодун вя Лунтанйулан д.-ндакы 1 сайлы маьарадан (Кунмин ш.-ндян тягр. 15 км ъ.-да; кварс, чахмагдашы, гумдашы, бцллур, ягиг вя халседондан алятляр) мялумдур. Тайван а.-ндакы Тайнан ш. (Тсайлйаоси чайы) йахынлыьында кишийя (тягр. 20 йашлы) мяхсус ямэяк сцмцйц ашкар едилмишдир [Тайванда ян гядим Щомо сапиенсдир (30 мин ил яввял)]; Чжанйуан к. йахынлыьындакы Чанбин маьарасындан (15 мин ил яввял) ямяк алятляри (гашовлар, сиври уълуглар, чапаъаглар, сцмцк вя буйнуздан матгаблар, ийняляр вя с.) тапылмышдыр. Тайванын мяскунлашмасы, ещтимал ки, Шярги Гуандун – Ъяну- би Футсзйан яразисиндян (вахтиля мювъуд олмуш гуру йолу васитясиля) башламышдыр.


    Ч. яразисиндя Сон Палеолит дюврцнцн (Шярги вя Ъянуб-Шярги Асийа цчцн Мезолит хцсуси мярщяля кими айрылмыр) юйрянилмяси бу яняняляр иля якинчи Неолит мядяниййятляри арасындакы ялагяляря даир мцбащисялярля баьлыдыр. Щяля ки, бу ялагяляр сцбута йетирилмямишдир. Ч.-ин мяркязи вилайятляриндя бу дювря Линтсзин (Хенан яйаляти; гялпядян микролитляр цстцнлцк тяшкил едир, балталар вя чынгылдан чапаъаглар да вар), Шайуан, Сйачуанын цст тябягяси вя с. аиддир. Шандун й-а яразисиндя микролит техникасынын цстцнлцк тяшкил етдийи тягр. 150 дцшярэя ашкарланмышдыр. Шималдакы яразилярдя Еркян Неолит дюврц абидяляриня керамиканын мювъуд олмадыьы Емаоши (Шанси яйаляти; тапынтылар арасында гялпялямя техникасы иля дцзялдилмиш балталар вя кяркиляр вар) аид едилир. Керамикасыз Неолитя щямчинин Синтсзйандакы Лобнор групу абидяляри (микролитляр– гашовлар, лювщяъикляр, сиври уълуглар) дахилдир. Микролит алятляря, ох уълугларына, ещтимал ки, кяркиляря Дахили Монголуста- нын шм.-ш.-индяки Суншан вя Гачада да раст эялинмишдир. Шибачжанда (Хейлунтсзйан яйаляти; тягр. е.я. 9-ъу миниллик) Ар- гун, Шилка, Амур чайлары щювзясиндяки дцшярэялярля ялагялярин олмасыны ещтимал етмяйя имкан верян микролит гашовлар вя тийяляр гейдя алынмышдыр. Микролит индустрийасынын цстцнлцк тяшкил етдийи бир нечя дцшярэя Тибетин шм.-ында Нагчу р- нунда ашкарланмышдыр. Душитсзы маьарасынын цст тябягяси (тягр. е.я. 13-ъц миниллик; Гуандун яйаляти) Ч. яразисиндя Неолит дюврцня аид ян гядим абидя щесаб едилир, лакин ъилаланмыш алятлярин мювъуд олмасына бахмайараг, керамика вя дянли биткилярин беъярилмяси изляриня раст эялин- мядийи цчцн бу мцбащисялидир.


    Е.я. 19-ъу миниллийядяк аид едилян керамика (Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда Лийуйтсзуй вя Мийаойан) щаггында мялуматларын дягигляшдирилмясиня ещтийаъ вар.

    Ян гядим аграр оъаглар вя дювлятляр дюврц. Башлыъа якинчилик оъагларынын баьлы олдуьу Неолит мядяниййятляринин инкишафы, Гядим Чин сивилизасийасынын тяшяккцлцндя иштирак едян гядим дювлятляр вя халгларын формалашмасы бир нечя зона дахилиндя баш верирди: 1) Орта Хуанхе щювзяси (Вейхе, Фынхе вя диэяр чайларын дяряляри); 2) Гядим Дянизйаны адландырылан ярази – г.-дя Тайханшан даь силсиляси, ъ.-да – Синлин силсилясинин шярг голлары, ш.-дя Хуанхенин чюкцнтцляри щесабына е.я. 5000–2000 иллярдя тядриъян кичилян Гядим Боьаз адлы ярази иля мящдудлашан зона; 3) Шандун й- а (тягр. 2300 илядяк архипелаг); 4) Ашаьы Йансзы щювзяси; 5) Орта Йансзы щювзяси. Сон Неолит дюврцндян Гядим Дянизйа- ныдан шяргдя, Бюйцк Чин дцзянлийинин формалашдыьы яразидя Ч.-ин сонракы тарихиня бюйцк тясир эюстярмиш йени (6-ъы) зона йаранды.


    Ч.-дя чялтик беъярилмясиня Нанлин силсилясиндян ъ.-дакы (Гуандун яйаляти, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Тайван) яразилярдя башланмыш вя Ъянуб-Шярги Асийанын Хаобин даирясиня мянсуб абидялярля баьлы олмушдур. Неолит дюврцня (е.я. 13–11-ъи минилликляр) аид ян гядим абидялярдян бири чялтик (щям йабаны, щям дя беъярилмясинин илк мярщялясиндя) габыглары вя керамика фрагментляринин ашкарландыьы Йуйчанйан щесаб едилир. Индики Чинин шм.-ында, Дахили Монголустанда Неолит дюврцня кечид Чжалайнор иля тямсил олунур.


    Е р к я н   Н е о л и т  д ю в р ц (тягр. е.я. 9000–4500) чялтийин вя бязи йерлярдя дарынын беъярилмяси, мяскянляр (йашайыш маьаралары да вар), садя формалы керамика, ъилалы алятлярин йайылмасы вя с. иля сяъиййялянир.

     

    Еркян Неолит дюврцнцн сон мярщяляси. Хемуду мядяниййяти. Сцмцк лювщя цзяриндя ойма нахышлар. Чжетсзйан яйалят музейи (Ханчжоу).


    Ашаьы вя Орта Йансзынын говушдуьу йердя илк якинчилик абидяляри е.я. 10-ъу миниллийин сонуна аиддир (Сйанжендун; Дйаотунхуан, тягр. е.я. 9000–7000 илляр, бязян даща еркян дюврляря аид едилир); тягр. е.я. 7500–6100 иллярдя Орта Йансзы щювзясинин ъ.-г.-индя Пентоушан мядяниййяти йайылмышдыр. Гядим Дянизйаныда Пейлиган мяскянинин алт тябягяси е.я. 8-ъи миниллийя аид едилир; Орта Йансзы иля Гядим Дянизйаны арасында Сзйаху мядяниййяти (е.я. 7000–5800) йайылмышдыр; Орта Хуанхебойундан шм.-да Нанчжуантоу мяскяни (Хебей яйаляти; е.я. 8500–7700) мювъуд иди; Шандунда Бйанбйандундан ашкар едилян тапынтылар (сцртэяъ, курант, керамика фрагментляри) да бу дювря аиддир. Ашаьы Йансзыбойундан башга бцтцн зоналары цчайаглы, йастыотураъаглы, йарымкцряшякилли габларын (триподлар), Орта Хуанхебойу вя Гядим Дянизйаныда сящянэлярин мювъудлуьу, йастыотураъаглы габларын цстцнлцк тяшкил етмяси бирляшдирир, Йансзыбойунда даирявиотураъаглы габлар даща чохдур, гядящвары, ещтимал ки, айини габлар мейдана эялир. Гядим Дянизйаны вя Орта Йансзыбойуну сящянэлярин мювъудлуьу йахынлашдырыр. Бу ялагяляр сонракы дюврдя дя сахланылыр.


    Мешя-чюл зонасында Синлунва мядяниййяти мялумдур. Нанлин силсилясиндян ъ.-да, Ситсзйан чайы щювзясиндя, индики Гуанси-Чжуан мухтар р-ну яразисиндя бу дювря Ы Сзенпийан, Баотсзытоу, ЫЫ Байлйандун мядяниййятляри аиддир; онлар цчцн даирявиотураъаглы бардаглар, балталар, тохалар сяъиййявидир; ъилаланмыш алятляр кифайят гядяр чохдур. Тайвандакы Хайлейдун да бу мядяниййят даирясиня мянсубдур.


    Еркян Неолит дюврцнцн сон мярщялясиндян (е.я. 5500–4500) абидя груплары иля тямсил олунан сабит мядяниййятляр йаранды; якинчиляр 5 ясас зонанын аграр оъагларыны вя формалашан Бюйцк Чин дцзянлийинин уъгарларыны мянимсядиляр; керамика чохчешидли вя йцксяккейфиййятли олду (шм.-да, ясасян, йастыотураъаглы, ъ.-да даирявиотураъаглы габлар сахланылмышдыр), щяр бир зонайа мяхсус трипод формалары вя орнаментляр (ясасян, штампла вурулан) йайылды; евтикмя стандартлары йарадылды (Орта Хуанхе вя Гядим Дянизйаны щювзясинин бир сыра мядяниййятляри цчцн даиряви йарымгазмалар, Шандун зонасында кцнъляри дяйирми олан дцзбуъаглы формалы йарымгазмалар, Ашаьы Йансзыбойунда йортаъясаслы, шалбанлы йарымгазмалар); сабит дяфн мярасимляри мейдана эялди (юлцляр, ясасян, архасы цстя узадылмыш вя бюйрц цстя бцкцлмцш вязиййятдя дяфн едилирди). Тохуъулуг, щясирщюрмя гейдя алынмышдыр. Йансзыбойу зоналарында вя даща ъ.-да игтисадиййатын ясасыны чялтик, шм.-да дары беъярилмяси тяшкил едирди. Орта Хуанхебойу вя Гядим Дянизйаны, щямчинин Гядим Боьазын мядяниййятляри арасында даща интенсив ялагяляр формалашды.


    Гядим Дянизйаныда, Гядим Боьаз
    дан ъ.-да Пейлиган мядяниййяти, шм.-да ися Сышан мядяниййяти йайылды; Орта Хуанхебойунда ян мцщцм оъаг Вейхе чайы дярясинин шярг вя мяркязи щиссясиндя мювъуд иди (Лаогуантай вя Бейшоулин). Вейхе щювзясиндян ъоьрафи ъящятдян дягигликля айрылмыш Йухары Хуанхебойунда Дадиван мядяниййяти (е.я. 5200– 4500; тясяррцфатын ясасыны дары беъярилмяси вя донузчулуг тяшкил едирди; йарымдаиряви йарымгазмалар; даирявиотураъаглы касалар, алтлыглы пийаляляр, даирявиотураъаглы каса, йахуд банка типли габлар ясасында триподлар сяъиййявидир, бязиляри Лаогуантай керамикасына бянзярдир) мцяййян едилмишдир. Ханшуй чайынын йухары ахарларынын г. щиссясиндяки абидялярин дя Лаогуантай иля охшарлыьы вар. Шандун й-а-нда Хоули мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Ашаьы Йансзыбойунда Хемуду (4-ъц тябягя), Хоутсзйачжай (индики Нанкин ш.-ндян шм.-ш.-дя; е.я. 5300–4500) мядяниййятляри йайылмышдыр. Орта Йансзыбойу абидялярини мядяниййятлярдя бирляшдирмяк олмур; бу зонанын г.-индя Ченбейси мядяниййяти (е.я. 5600–5400); ъ-.г.-индя Саошинин алт тябягяси (е.я. 5500– 5000) вя с. мцяййянляшдирилир (бязян онлары “Даси мядяниййятиня гядярки” яняня кими бирляшдирирляр).

    Ясас зоналардан шм.-да, Дахили Монголустанын мешя-чюлляриндя, Лйаонин яйалятинин г. щиссясиндя Синлунва мядяниййятини Чжаобаогоу мядяниййяти явяз етмишдир; Манъурийа яразисиндя Синле мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир; индики Пекиндян шм.-ш.-дя Ч.-ин шм.-ш. мядяниййятляриня, щямчинин Гядим Дянизйанынын Сышан мядяниййятиня йахын олан Шанчжай (е.я. 5200–4500) мядяниййяти йайылмышдыр.


    О р т а   Н е о л и т  д ю в р ц н ц (тягр. е.я. 4500–2500) бязян шярти олараг еркян вя сон мярщяляляря бюлцрляр. Бу дюврц фяргляндирян ясас хцсусиййятлярдян бири бцтцн зоналарда Сон Неолитдя итмякдя олан нахышлы керамиканын (Бойалы керамика мядяниййяти, Йаншао) мювъудлуьудур.

     
    Орта Неолит. Давенкоу мядяниййяти. Фил сцмцйцндян дараг (солда). Шандун яйалят музейи (Сзинан); Мйадигоу мядяниййятиня аид нахышлы сахсы габ (саьда). Хенан яйалят музейи (Чженчжоу).


    Орта Хуанхедя, Вейхе щювзясиндя Ы Банпо, Шитсзйатсун (е.я. 3200–3000), ондан г.-дя Санлитсйао (е.я. 4000–3000), Ы Мйаодигоу, Сивантсун (е.я. 2900–2400) мядяниййятляри йайылмышдыр. Артыг формалашан Бюйцк Чин дцзянлийиня доьру эенишлянян Гядим Дянизйанынын ъ.-унда ЫЫ Чжуншанчжай, Ы–ЫЫ Дахетсун (е.я. 3300– 2700), Синванчжай; Гядим Дянизйанынын шм.-ында Ы Хоуган, Ы Дасыкун (е.я. 2700– 2500) мядяниййятляри мцяййянляшдирилир.


    Ашаьы Йансзы щювзясинин ъ. щиссясиндя Хемуду (2–4-ъц тябягяляр) яняняляри инкишаф етмишдир; Тайху эюлц р-нунда вя она битишик яразилярдя бир-бирини явяз едян Матсзйабан, Сунтсзе, Лйанчжу (еркян вя орта мярщяляляр) мядяниййятляри йайылмышдыр. Мящз бу р-нда протодювлят вя еркян дювляти институтлар формалашмышдыр. Бу мядяниййятлярин тясири Ашаьы Йансзы- нын г.-индяки абидялярдя излянилир: индики Нанкин ш. вя ондан шм.-да Бейинйанин мядяниййяти (е.я. 4000–3000; бир нечя дялийи олан даш бычаглар, даирявиотураъаглы бардаглар ясасында триподлар, алтлыглы пийаляляр сяъиййявидир, дястяли керамик чайдан уникалдыр); ъ.-г.-дя она йахын Сйуетсзйаган мядяниййяти (е.я. 4000– 3300 илляря аид 4 мярщяля), ъ.-да Пойанху эюлц ятрафында Шанбей мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Орта Йансзыбойунда Даси, Сйуйсзйалин, Синлунтсйуан мядяниййятляри формалашмышдыр.


    Шандунун шм. вя г. щиссясиндя Бейсин (е.я. 4700–3600), ъ.-да Дадунтсзы мядяниййяти (е.я. 4200–3700; яввялляр Давенкоу мядяниййятиня аид олунурду) мялумдур, ону Давенкоу явяз етмишдир. Бу мядяниййятлярин Ашаьы Йансзы мядяниййятляри иля даща интенсив ялагяляри олмушдур.


    Индики Чин яразисинин шм.-ш.-индя Хуншан мядяниййяти (Дахили Монголустанын ш.-индя яввялляр она аид едилян абидялярдян Фухе мядяниййяти мцяййянляшдирилир, е.я. 3600–2600); Лйаодун й-а-нын ъ.-унда Хоува мядяниййяти вя онун ада варианты, балыггулаьы галыгларынын ашкарландыьы Сйаочжушан (ики мярщяля: е.я. 4500–4000 вя е.я. 4000–3500) мцяййянляшдирилмишдир. Индики Чин яразисинин ъ.-ш.-индя, Нанлин силсилясиндян ъ.-да уълу вя конусвары нуклеусларла тямсил олунан Ситсйаошан мядяниййяти (е.я. 3500–3000); индики Щонконг яразисиндя узунмцддятли мяскянляри (о ъцмлядян йортаъясаслы евляри) балыг вя молйуск овчулуьу цчцн нязярдя тутулмуш мцвяггяти дцшярэялярля бирляшдирян Даван
    мядяниййяти мялумдур; ашкар олунмуш нахышлы керамика Даси (е.я. 3000–1000) вя с. иля охшардыр.


    Тайванда вя Тайван боьазынын г. сащилиндя таро беъярилмяси, балыгчылыг, дяниз йыьыъылыьына ясасланан Дабенкен мядяниййяти вя онун Фугодун варианты (е.я. 4800–3500) йайылмышдыр; сапларыны бяркитмяк цчцн арха тяряфиндя чыхынтылары олан даш тохалар, даш вя керамик тохмаглар, кяндир басылмыш вя балыггулаьы иля ъызылмыш керамика сяъиййявидир; бу мядяниййят, ещтимал ки, австронезийалыларын яъдадлары тяряфиндян йарадылмышдыр.


    С о н    Н е о л и т – Е н е о л и т   д ю в р ц н д я (тягр. е.я. 3500–1700) бир сыра шящяр мяркязляринин вя еркян дювляти гурумларын формалашмасыны, монументал мемарлыьын, диндя дя юз яксини тапмыш мцряккяб сосиал ийерархийанын мейдана эялмясини, антропоморф аллащлара инамын йайылмасыны, йазы системляринин илк нцмуняляринин йаранмасыны иддиа етмяк олар. Сосиал инкишаф бахымындан Ашаьы Йансзыбойу вя Шандун мядяниййятляри апарыъы мювгелярини сахлайырдылар.

     
    Сон Неолит дюврц. Нахышлы сахсы габ.Гансу яйалят музейи (Ланчжоу).


    Ашаьы Йансзыбойунда Лйанчжу яняняляринин (сон мярщяля) давамы олараг Шярги Асийада ян еркян дювлятлярдян бири формалашды (Мотсзйаошан шящяр йери онунла ялагяляндирилир); онун цчцн шящярляр, мябядляр, мещраблар, “щюкмдарларын” вя “кащинлярин” дяфн йерляринин мювъудлуьу сяъиййявидир; бурада антропоморф аллащларла тямсил олунан мцряккяб дини систем мейдана эялмишдир; Шярги Асийада илк дяфя али щакимиййят рямзляри комплекси (нефритдян дцзялдилмиш цзцк-би, яса-тсун, балта-йуе) бурада мейдана эялмишдир; айры-айры ишарялярдян ибарят хятти йазы системи вар иди.


    Хуанхенин йухары ахарларында Шилинсйа, Матсзйайао мядяниййятляри иля тямсил олунан аграр вя мядяни оъаг формалашмышдыр.


    Шандун й-а-ндакы Енеолит дюврц абидяляри яввялляр Сон Неолитя аид едилирди (Луншан мядяниййяти); мцасир тядгигатларда ян азы 4 абидя групу мцяййянляшдирилмишдир: шм.-да Чентсзыйа, г.-дя Интсзйачен, ш.-дя Лйанченчжен вя с. Бурада шящярлярин сайы нисбятян чохдур, ян бюйцйц – Сзйаочанпудур (Шандунун шм.-г.-индя; сащяси тягр. 400 000 м2 олан ярази щасарла ящатялянмишдир), йазы нцмуняляри ашкар едилмишдир (Дингунтсун).


    Гядим Дянизйаныда, Хуанхедян ъ.-да даща кичик шящяр йерляри мялумдур, онларын арасында Гученчжай, Ванченган вя с. вар, Хуанхедян шм.-да ЫЫ Хоуган вя с., г.-дя ЫЫ Мйаодигоу (е.я. 2500– 2000); Вейхе щювзясиндя – ЫЫ Кешенчжуан; Фынхе чайы дярясиндя – Таосы; Орта Йансзынын сол голларыны бирляшдирян дярядя вя Гядим Дянизйанынын ъ.-унда Хаотсзйатай мядяниййяти (Йанчен ш. р-нунда; тягр. е.я. 2500, йахуд е.я. 2300) мцяййянляшдирилмишдир. Бюйцк Чин дцзянлийинин формалашдыьы, Гядим Дянизйаны вя Шандунун якинчиляри тяряфиндян мяскунлашан зонада ясас абидялярдян бири Пинлйантай шящяр йеридир (тягр. е.я. 2350–2130). Орта Йансзыбойунда Шитсзйахе, ЫЫЫ Синлунтсйуан вя с. мялумдур.


    Бу зоналардан хариъдя, Йухары Хуанхе щювзясиндя, Матсзйайао (Линтсзи) абидяляриндян бириндя тунъ быъаг ашкарланмышдыр; яэяр бу тапынты идхал мящсулу дейился, бу яразидя Енеолит дюврцнцн башландыьыны иддиа етмяк олар. Сонралар бурада Баншан, Мачан мядяниййятляри формалашмышдыр. Ч.-ин индики яразисинин шм.-ш.-индя Сйаочжушан мядяниййятинин (3-ъц мярщяля; е.я. 2500–2100) инкишафы давам едирди; ъ.-ш.-дя штамплы керамиканын сяъиййяви олдуьу Таншишан мядяниййяти (тягр. е.я. 3200–2000; Футсзйан яйаляти), Нанлин силсилясиндян ъ.-да Шисйа вя с., Тайван а.-нын ъ. вя ъ.-г. сащилляриндя кяндирля басылмыш вя цзяриндя дцйц дянинин изляри олан керамиканын цстцнлцк тяшкил етдийи Нйучоутсзы (е.я. 2500–1500); бир чох яламятиня эюря (мяс., айини мягсядля дишлярин чыхарылмасы) Таншишан мядяниййяти иля мяншяъя баьлы олан Фенбитоу (е.я. 2500–500); шм.-г. сащилиндя Ин (Шан) мядяниййяти иля ялагялярин олдуьуну тясдигляйян ъилалы тохалар, балталар, тунъ ох уълуьу ашкарландыьы Йуаншан мядяниййяти (е.я. 2000–700) мялумдур.


    Шярги Асийада Т у н ъ  д ю в р ц н ц н башланьыъы аз юйрянилмишдир. Ч. яразисиндя бу дювря аид вя кифайят гядяр тунъ мямулатлары олан йеэаня мядяниййят (Ситсзйа) ясас аграр зоналардан г.-дя, Йухары Йансзыбойунда йерляшмиш вя тядриъян Орта Хуанхебойуна йайылмышдыр. Ян гядим метал мямулатлар ясас аграр зоналара 2 йолла дахил олмушдур: чюл зонасындан вя Щинд-Чин й-а иля баьлы олан зонадан (бах Шярги Асийа металлурэийа яйаляти). Сосиал-игтисади вя техноложи инкишаф мяркязляри гядим аграр оъагларда йерляшсяляр дя, онларда диэяр зоналар вя оъагларын сакинляринин сосиал вя техники тяърцбяси нязяря алынмышдыр. Ч. археоложи ядябиййатында тяк-тяк тунъ мямулатлары иля тямсил олунан мядяниййятляр адятян Неолит дюврцня аид едилир.

     Тунъ дюврц. Ерлитоу мядяниййяти. Тунъ мярасим габы. Хенан яйаляти.


    Ашаьы Йансзы зонасында Тунъ дюврцнцн башланьыъы Лйанчжу Енеолит абидяляри иля ялагяляндирился дя (бир сыра нефрит мямулатларын хариъи яламятляриня вя с. эюря), даща дягиг Матсйао мядяниййяти (тягр. е.я. 2000–1600) иля баьлыдыр. Бу абидяляр Австрасийа дилляринин дашыйыъыларындан, йахуд ещтимал ки, австронезийалылардан галмышдыр. Йансзы чайы бойунъа бир гядяр йухарыда тунъ мямулатлар Йуйдун, Хушу мядяниййятляри иля тяхминян ейни вахтда, саь сащилиндя ися бир гядяр сонра (Учен) йайылмышдыр, бурада бюйцк шящяр мяскяни, мцстягил хятти щероглиф йазы системи ашкарланмышдыр. Ашаьы Йансзыдан ъ.-да Тунъ дюврцня Хуантулун мядяниййяти (тягр. е.я. 1500–1000) аиддир.


    Тайванын ш. сащилиндя даш гуту вя мегалит гябирлярин сяъиййяви олдуьу Силин вя Бейнан мядяниййятляри (е.я. 1500– 1000) мцяййянляшдирилмишдир; сонунъу мядяниййятя аид балина, йахуд ири балыгларын овландыьыны тясдиг едян нефритдян даиряви щарпунлар ашкарланмышдыр. Шандун й-а-нда Тунъ дюврц тягр. Ашаьы Йансзыбойу (Йуеши) иля ейни вахтда башламышдыр. Орта Йансзыбойунун ш.-индя бу дювр Панлунчен мядяниййяти, даща г.-дя ися Сансиндуй мядяниййяти иля тямсил олунмушдур. Вейхе дярясиндяки ъямиййятляр узун мцддят Неолит мярщялясиндя (ЫЫ Кесинчжуан) галмыш, лакин сонра техноложи вя сосиал инкишаф бахымындан диэяр зоналары кяскин сурятдя ютцб кечмишдир.

     Шир шяклиндя тунъ мярасим габы. Шан дюврц.


    Гядим Дянизйаныда тунъ мямулатларын бир гядяр эеъ йайылмасына бахмайараг, ЫЫЫ Ерлитоу мядяниййяти е.я. 17 ясрдян етибарян Хуанхе щювзясиндя сосиал-сийаси вя мядяни ъящятдян (шящярляр, сарай комплекси, инкишаф етмиш металлурэийа, мцряккяб айинляр – тяк-тяк тясадцф едилян тунъ габлар, цзяриндя йазы олмайан, фалабахма изляринин мцшащидя едилдийи сцмцкляр вя с.) ян чох инкишаф етмиш мяркязлярдян бириня чеврилмишди. Онун тясири Орта Хуанхебойунда вя ондан шм.-да (Дунсйафен) эениш йайылмышды. Чин тарихшцнаслыьында яфсаняви “Сйа сцлаляси” онунла ялагяляндирилир. Е.я. 17 ясрин 2-ъи йарысында Ин (Шан) дювляти щюкмдарларынын яъдадлары – Чентандан Йансзйайадяк (е.я. 17 ясрин 2-ъи йарысы – е.я. 14 ясрин яввялляри) щаггында рявайятляр мейдана эялди.


    Орта Хуанхедян г.-дя Тунъ дюврцня аид ян гядим мядяниййятляря Аврасийанын чюл мядяниййятляри иля баьлы олан Сыба вя Синдйан мядяниййятляри иля явяз олунан Ситсзйа мядяниййяти (е.я. 2200–1600) аиддир; онлары гядим сйанларын яъдадлары иля баьлайырлар. Е.я. 2-ъи миниллийин сону – 1-ъи миниллийин яввялляриндя Гансу яйалятиндя Танван, Сыва вя Шатсзин мядяниййятляри мцяййянляшдирилмишдир. Даща г.-дя Синхайда Кайао вя ещтимал ки, онунла баьлы олан даш аваданлыгларла (балталар, тохалар, бычаглар, ох уълуглары) йанашы, тунъ алятлярин (дяликли балталар, тябярзинляр вя с.) дя ашкарландыьы, буьда бяъярилмяси вя гойун, иняк, ат, дявя вя эцман ки, йак (керамик щейкялъийя ясасян) йетишдирилмяси иля сяъиййялянян Номухун мядяниййяти (е.я. 1400–700) мювъуд иди. Лйаодун й-а-нда Йантоува мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир, ону Сйатсзйадйан алт тябягя мядяниййяти явяз етмишдир, даща шм.-да Ситуаншан мядяниййяти, Хейлунтсзйан яйаляти яразисиндя Байтсзинбао мядяниййяти (тягр. е.я. 1000–500) мялумдур.


    Е.я. 14 ясрдян башлайараг инкишаф мяркязи бир гядяр ш.-я, индики Чженчжоу ш. районуна, йяни формалашан Бюйцк Чин дцзянлийинин эенишлянмякдя олан аграр торпагларына кечди (Чженчжоу – Ерлиган мядяниййяти). Тягр. е.я. 1300 илдя Хуанхенин Бюйцк Чин дцзянлийиня дахил олдуьу йердян шм.-да Шан дювлятинин мяркязляри иля баьлы олан Инсцй мядяниййяти мейдана эялди. Ч.-ин шм.-г.-индя Аврасийа кючяриляри иля баьлы олан мядяниййятляр инкишаф едирди, сонралар Чин тарихчиляри тяряфиндян онларын дашыйыъылары щу ады алтында гейд олунурлар.




                                                                               Тарихи очерк


    Гядим Чин. Археоложи материаллара ясасян инсанлар Шярги Асийада тягр. 2 млн. ил яввял мяскунлашмаьа башламышлар. Ч. яразисиндя инсан популйасийаларынын бир-бирини явяз етмясиндя нязярячарпаъаг ара мцддят олмамышдыр. 1920-ъи иллярдя Ч. яразисиндя Гядим Даш дюврцня аид абидялярин ашкарланмасы Чин халгы тарихинин йалныз е.я. 3–1-ъи минилликлярдя, “Цч сцлалянин” (Сйа, Ин, Чжоу) дюврцндян башланмасына ясасланан яняняви нязяриййяни тякзиб етмяйя имкан верди.


    Сон Палеолит дюврцндя ирглярин форма- лашмасы просеси эедирди, неоантроплар артыг монгол иргинин нязярячарпаъаг ъизэиляриня малик идиляр. Дяфн мярасиминин мейдана эялмясиндя вя юлцлярин цзяриня гырмызы рянэли эематит тозу сяпилмясиндя юзцнц бцрузя верян бязи дини тясяввцрляр формалашмаьа башлады. Инъясянят йаранды, 
    лакин Ч.-ин мцхтялиф йерляриндя ашкар едилян гайацстц тясвирлярин тарихи мцбащисялидир. Шийуй дцшярэясиндян цзяриндя, ещтимал ки, информасийа дашыйан чяртмяляри олан сцмцкляр тапылмышдыр.


    1921 илдя Й.Г. Андерсон тяряфиндян ашкар олунан Йаншао мядяниййяти Чин сивилизасийасынын юйрянилмясиндя мцщцм ящямиййят кясб етди. 1928 илдя Чин алими У Сзиндин Шандун яйалятиндя Йаншао мядяниййятинин давамы олан Луншан мядяниййяти абидялярини юйрянди. Еля щямин вахт Ли Сзи, Лйан Сыйун вя диэяр Чин алимляри Инсйуйда археоложи газынтылара башладылар. Ян йени археоложи материаллар Неолит дюврцндя Ч. яразисиндя бир нечя мядяни яйалятин мювъуд олмасына даир нятиъя чыхармаьа имкан верир: Чансзйан (Йансзы) чайы щювзяси вя ондан ъ.-дакы мядяниййятлярин тясяррцфатынын ясасыны чялтикчилик тяшкил едирди; Ъянуб-Шярги Асийайа йахын олан р-нда истещсал тясяррцфатына кечид щейвандарлыьын, гисмян якинчилийин вя ещтимал ки, аквамядяниййятин инкишафы иля баьлы иди. Бунлардан шм.-да йцксяк инкишаф етмиш мядяниййят ареаллары йерляширди. Онларын дашыйыъылары олан якинчиляр чайбасарларда чялтик беъярир, донуз, ит, кял йетишдирир, яйириъилик вя тохуъулугла да мяшьул олурдулар; нефрити мящарятля емал етмяйи баъарырдылар; мющкям аьаъ хышлар вя усталыгла щазырланмыш чохсайлы бязяк яшйалары вя намялум тяйинатлы, ещтимал ки, дини сяъиййяли яшйалар тикинти вя аьаъ емалы тяърцбясиня малик олмаларыны тясдиг едир. Хемуду гяс. яразисиндя бир нечя паралел сыраларла тикилмиш чохотаглы, йортаъясаслы узун евляр (онлардан биринин уз. 23 м-дир) ашкар олунмушдур. Сонралар беля формалы тикилиляр Чансзйандан ъ.-дакы р-нларда да йайылмышды. Хуанхе щювзясиндя Шандундан Гансуйадяк йайылмыш Неолит мядяниййятляриня бязи цмуми ъящятляр хасдыр. Ири йашайыш мяскянляринин (сащ. 1–2 ща) мювъуд олмасы бюйцк гябиля-тайфа групларынын мейдана эялмясини тясдиг едир. Ясас гида мящсуллары тахылчылыгдан – дары вя чумиза беъярилмясиндян, щямчинин щейвандарлыгдан – донуз, ит, тойуг, гойун йетишдирилмясиндян ялдя едилирди. Бу мядяниййятлярин дашыйыъылары керамика вя ъилаланмыш даш алятляр истещсал етмяйи баъарырдылар.


    Археоложи тапынтылар гядим мядяниййятлярин йарадыъыларынын, ещтимал ки, Чин йазы системинин формалашмасына вя металлурэийанын инкишафына тясир етдиклярини эюстярир: Давенкоу, Луншан вя Матсзйайао керамикаларындакы ишарялярля Ин (Шан) сцлаляси дюврцня аид йазылар арасында мцяййян охшарлыг вар. Шяргдя Луншан, ола билсин ки, Давенкоу щцдудларында, гярбдя сон Матсзйайао вя онун давамы олан Ситсзйа мядяниййятляриндя метал истещсалынын изляри ашкарланмышдыр.


    Фасилясиз вя ардыъыл тарихи инкишаф Чансзйан чайынын ашаьы ахары щювзясиндя дя излянилир. Йерли мядяниййятлярин наилиййят- ляри ясасында мейдана эялян йени мядяниййятлярин йарадыъылары бойалы керамика истещсалы иля таныш идиляр, чайбасарларда чялтик беъярир, барама йетишдирир, нефритдян мцхтялиф мямулатлар (бу цслубда олан бязи нцмуняляр сонралар щакимиййят, йцксяк сосиал мювге рямзляриня, Чин аристо- кратийасынын сяъиййяви бязяк яшйаларына чеврилди) истещсал едирдиляр.


    Е.я. 3-ъц минилликдя Ч. яразисиндя шящяр вя сарайлары, инкишаф етмиш металлурэийасы, яъдадларын култу, йазы системи олан сивилизасийа формалашырды.


    Археоложи мялуматлара эюря, е.я. 3-ъц миниллийин 2-ъи йарысында Шимали Ч.-ин мяркязиндя кифайят гядяр бюйцк (сащ. 0,75 ща-дан 3,2 км2-я гядяр), гала диварлары (ени 10 м-ядяк) иля ящатялянмиш шящярляр салынырды. Бу тикинтиляр Гун вя оьлу Йуйун (е.я. 2205–2198) адлары иля баьлыдыр.


    Луншан вя Ситсзйа металлурэийа мяр- кязляри иля йанашы е.я. 21–16, йахуд е.я. 24–15 ясрлярдя Хенан вил.-нин мяркязиндя вя г.-индя, щямчинин Ъянуби Шанси вил.-н-дя Ерлитоу тунъ истещсалы мяркязи мювъуд иди.


    Сйаотун к.-ндян (Хенан яйалятинин шм.-ш.-индя) тапылмыш вя алимлярин фикринъя, фала бахмаг цчцн истифадя олунан щейван сцмцкляри вя тысбаьа гынлары (е.я. 14–11 ясрляря аид едилир) дини тясяввцрлярин инки- шафыны эюстярир, онларын цзяриндя ъызылмыш ишаряляр ися Чин йазысынын ян гядим формасыдыр. Бу гябилдян олан 150 миндян артыг фал сцмцйц, 5 миндян чох мцхтялиф графем ашкарланмышдыр ки, онларын да тягр. 2 мини дешифрлянмишдир.


    Гядим Ч.-ин дини вя сийаси щяйатында мцщцм елементя чеврилян фалчылыг мярасими йазы системинин инкишафы иля сых баьлы иди. Неолит дюврцндя Ч.-дя мювъуд олмуш яъдадларын култу е.я. 18/17–12/11 ясрлярдя сабит характер алмыш вя институт кими фор- малашмышды; култун иърасы цчцн хцсуси йерляр мювъуд иди. Бу култ тунъ габлар цзяриндя йазылмыш вя Чин дили, йазы системи вя мядяниййятинин сонракы инкишаф мярщялясини якс етдирян Гярби Чжоу китабяля- риндя дя (е.я. 12/11–8 ясрляр) излянилир. Яъдадлара ситайиш мярасими Чин поезийасынын ян гядим кцллиййаты “Ши тсзин”дя юз яксини тапмышдыр. Яъдадларын култуна щялледиъи елементляр вя бунунла да култа хцсуси ящямиййят ашылайан дювляти аиля, щюкмдары ися ата иля ейниляшдирян Конфуси тяряфиндян ялавя едилмишдир.


    Гядим Чин чарлыглары вя империйалары (е.я. 3-ъц миниллик – ерамызын 3 ясринин биринъи йарысы). Ч.-ин йазылы тарихи е.я. 3-ъц минилликдян башлайыр. Ч.-ин кечмиши щаггында илк цмумиляшдириъи ясяр олан “Ши сзи”нин (“Тарихи гейдляр”) мцяллифи Сыма Сйан Ч. тарихини яфсаняви У Ди импера торларынын щакимиййятиндян [е.я. 2697– 2206] башлайыр: Хуан-ди, Чжуан-сцй, Дику, Йао вя Шун. Сыма Сйана эюря, мифик императорлардан сонунъусу Шун юлцмцндян бир мцддят яввял йухарыда ады чякилян Гунун оьлу Йуйу юзцня йахынлашдырды. Сонралар Йуй Ч. тарихиндя илк сцлаля – Сйанын (е.я. 2205–1767) ясасыны гойараг “Сяма алтындакы дювляти” идаря етмяйя башлады. Йуйун юлцмцндян сонра тахта онун оьлу Тси [е.я.
    2197–89] чыхды. Сцлалянин сонунъу щюкмдары тиран Сзе [е.я. 1818–1767] иди, она гаршы мцбаризяйя Сйанын ордусуну дармадаьын етмиш вя йени Ин (Шан) сцлалясинин (е.я. 1766–1122, йахуд е.я. 1600–1027) ясасыны гоймуш, “Сяма тяряфиндян чаьырылмыш” гящряман Тан [Чен-тан, Тйан-и; е.я. 1783 илдян инлярин (шанларын), е.я. 1766–54 иллярдя дювлятин башчысы] рящбярлик едирди.


    Инляр йашадыглары йери (индики Хенан, Хебей вя Шандун яйалятляринин яразиси) тез-тез дяйиширдиляр. Сцлаляляринин сцгутундан сонра онлар юлкянин диэяр районларына кючцрцлдцляр. Инляр якинчилик, ипякчилик, шярабчылыг, малдарлыг иля мяшьул олурдулар. Сяняткарлыг (каолиндян бясит чини габларын вя аь керамиканын, мцхтялиф лак мямулатларынын истещсалы) вя тикинти (шящярсалма, ири евлярин вя мябядлярин иншасы) инкишаф едирди. К.т. вя сяняткарлыьын даща йцксяк сявиййяйя чатмасы тиъарятин вя протопулларын [мцхтялиф мяишят яшйалары, йахуд гиймятли метал вя минерал парчалары, сонралар каури (балыггулаьы) вя онларын тунъдан дцзялдилмиш сурятляри] мейдана эялмясиня сябяб олду. Инлярин ъямиййяти дягиг мцяййянляшдирилмиш стратификасийайа ясасланырды. Пирамиданын зирвясиндя дуран ван мцщцм дювлят мясяляляринин щялли заманы оракулла (qeybdяn xяbяr verяn ka­ hin), йахын ятрафы, бязян ися бцтцн халгла мяслящятляширди. Ин (Шан) дюврцндя кифайят гядяр мцряккяб дини тясяввцр вя мярасимляр мейдана эялди. Аллащлар пантеону инсанларын щяйатыны идаря едян баш аллащ Шанди, инсанларын мяслящят истядикляри, кюмяйя чаьырдыглары вя гурбан эятирдикляри чохсайлы тябият рущлары вя яъдадларын рущ ларындан ибарят иди. Инляр мцхтялиф йазылы мянбялярдя гейд олунан йцздян чох тайфанын (сйанлар, тулар, малар, гуйлар, лунлар, йуйлар вя б.) ящатясиндя йашайырдылар. Бу тайфаларын бир гисми инляря табе олмуш, диэярляри онларла достлуг вя тиъари мцнасибятляр сахламыш, башга бириляри ися онларла даим мцбаризя апармышлар.


    Инлярдян г.-дя (индики Шенси яйалятинин ъ.-у) юлцмцндян сонра У-ван адыны алмыш Фанын башчылыг етдийи чжоулар йашайырдылар. Онун гошуну диэяр тайфаларла бирликдя инлярин ордусуну дармадаьын етмиш, онларын сонунъу щюкмдары Чжоу-син щялак олмушду. Гялябядян сонра У-ван юз гощумларына вя мцттяфигляриня ири маликаняляр пайламышды. Инляри табе едян чжоулар онларын мадди вя мяняви мядяниййятлярини, йазы системлярини, ещтимал ки, диллярини мянимсямишдиляр.


    Чжоу дюврц ики мярщяляйя бюлцнцр: Гярби Чжоу сцлаляси (е.я. 1122/1027–771; пайтахтлары индики Сиан ш. йахынлыьында Фен вя Хао иди) вя Шярги Чжоу сцлаляси (е.я. 770–256/249; пайтахты Лои – индики Лойан). Гярби Чжоу сцлаляси Мяркязи Асийа сцанжунларынын тязйиги нятиъясиндя сцгут етди, бундан сонра пайтахт Лоийя кючцрцлдц. Шярги Чжоу сцлалясинин щакимиййят дюврц юз нювбясиндя ики мярщяляйя бюлцнцр: Чунтсйу (е.я. 772–481, йахуд е.я. 770–476) вя Чжанго (Вурушан чарлыг- лар; е.я. 403, йахуд е.я. 475–221).


    Чунтсйу дюврцндя ванын мяняви нцфузунун сахланылмасына бахмайараг, реал щакимиййят ирси маликаня кнйазларынын (чжухоу) ялиндя ъямлянмишди. Ъямиййят кифайят гядяр мцряккяб структура малик иди. Ийерархийа пирамидасынын зирвясиндя ван, ондан ашаьы пиллядя чжухоу вя ирси яйанлардан ибарят али щаким елита, нисбятян ашаьыда ейни заманда али мямур олан ири гябиля бирликляринин башчылары – дафу вя ши, даща ашаьы пиллялярдя аиля башчылары вя йерли мямурлар дурурду. Сонракы сосиал тябягя садя халгдан ибарят иди: кяндлиляр, сяняткарлар вя таъирляр, щямчинин хидмятчиляр вя ади шящярлиляр. Ян ашаьы пилляни аз сайда олан вя юлкянин тясяррцфат щяйатында щялледиъи рол ойнамайан, гуллара чеврилян щярби ясирляр вя ъинайяткарлар тутурду. Ъямиййятин стратификасийасы эейимлярдя, йемяклярдя, арабаларда, силащларда, евлярдя, мярасимлярдя вя с.-дя дягиг вя ъидди сурятдя юз яксини тапырды.


    Чжоу дюврцнцн башланьыъында торпаглар вана мяхсус иди, лакин Чунтсйу дюврцндя тядриъян чжухоулара кечди. Щяр бир маликанянин башчысы бцтцн торпагларын сащиби гисминдя чыхыш едирди. Фактики ъящятдян торпагларын ирси сащибляри олан дафу вя шиляр дя заман кечдикъя онларын щцгуги сащибляриня чеврилирдиляр. Торпаг сащибляри торпаглары ишляйиб юдямя рентасы ясасында кяндлилярин истифадясиня верирдиляр, юзляри ися йухарыдакылара ипяк, нефрит, щейван дяриси, тахыл вя с. иля верэи юдяйирдиляр. Торпаьы ирсян ялдя етмяк оларды, лакин ону сатмаг вя алмаг гадаьан иди. Е.я. 9 ясрин сону – 8 ясрин яввялляриндя ишляйиб юдямя рентасы илк вахтлар мящсулун 1/10 щиссясиня бярабяр олан натурал рента иля явяз едилди. Чунтсйу дюврцндя торпаглар алгы-сатгы обйектиня чеврилди, мцлкядарлар, торпаг сащибляри олан варлы таъир вя азад кяндли тябягяляри формалашды, ирси аристократийа вя асылы кяндлилярин ящямиййяти азалды. Е.я. 6 ясрдя торпаг, бир гядяр сонра ися натура (дары, дцйц, ипяк) иля юдянилян адамбашы вя щяйятбашы верэиляр, щямчинин ишляйиб юдямя вя диэяр мцкялляфиййятляр мейдана эялди.

    Чунтсйу дюврцнцн сону – Чжанго дюврцнцн яввялляриндя Ч.-ин инкишафы бир сыра йениликлярля характеризя олунур. Тягр. е.я. 6 ясрдя истифадясиня башланылан дямир е.я. 4 ясрдян етибарян ямяк алятляринин, сонра ися силащ вя мяишят яшйаларынын истещсалы цчцн ясас материала чеврилди. Якин йерляринин эцбрялянмяси, гошгу щейваны кими юкцздян вя тарлаларын суварылмасы цчцн чархлардан истифадя олунмасы, бюйцк ирригасийа системляринин тикинтиси кими йениликлярин тятбиги нятиъясиндя к.т.- нда мцщцм ирялиляйиш ялдя едилди. К.т. вя сяняткарлыьын инкишафы тякъя таъирлярин де- йил, кяндли, сяняткар вя мямурларын да мяшьул олдуглары тиъаряти стимуллашдырды. Бир щиссяси е.я. 6 ясрдя тикилмиш Бюйцк канал тиъарятин инкишафында мцщцм рол ойнайырды. Чунтсйу дюврцнцн сонунда протопуллары мис вя тунъ сиккяляр явяз етди. Щяр бир чарлыг юз сиккясини зярб етдирся дя, мцхтялиф нюв сиккяляр бцтцн Ч. яразисиндя дювриййядя иди.


    Чжоу дюврцндя Чин мядяниййятинин мцхтялиф сащяляри, о ъцмлядян ядябиййат вя фялсяфя, юлкя тарихиндя мцстясна рол ойнайан чохсайлы йениликлярля зянэинляшди.

    Чжанго дюврцнцн яввялляриндя Ч. яразисиндя 7 ири чарлыг мейдана эялди: Си, Йан, Син, Чу, Хан, Вей вя Чжао. Онларын арасында Син дювляти хцсуси йер тутурду. Бу дювлятин йцксялиши леэизм идеолоэийасыны зянэинляшдирян вя ону щяйатда тятбиг етмяйя чалышан Шан Йанын фяалиййяти иля баьлы иди.


    Син дювлятиндя Сйао-гунун [е.я. 361– 338] щакимиййятя эялмясиндян сонра Шан Йан мцшавир вязифясиня дявят едилди. Она дювлятин мющкямляндирилмяси мягсядиля ислащатлар кечирмяк тапшырылды. Е.я. 356 вя 350 иллярдя Синдя леэист идейалары ясасында ислащатлар щяйата кечирилди: тарлаларда язмля чалышанларын верэилярдян азад едиlмяси иля якинчилийя щявяс артырылды, аристократийанын ирси имтийазлары ляьв едилди, рцтбялярин щярби хидмятляря эюря верилмяси системи тятбиг олунду, торпаьын алгы-сатгысына иъазя верилди, ващид юлчц системи гябул едилди; аилядя ики, йахуд даща чох йеткин киши олдуьу тягдирдя, онларын щямин аилядян иъбари шякилдя айрылмасы гайдасы тятбиг едилди (якс щалда аиля икигат верэи юдямяли иди). Шан Йанын щяйата кечирдийи инзибати ислащата эюря Син чарлыьы мяркязи щакимиййяти тямсил едян мямурлар тяряфиндян идаря олунан 31 гязайа бюлцндц. Шан Йанын йени гайдалары аристо- кратийанын наразылыьына сябяб олду. Сйао-гунун юлцмцндян вя тахта Хуейвен-ванын [е.я.337–331] чыхмасындан сонра Шан Йан едам олунду, онун бцтцн нясли мящв едилди. Лакин Шан Йанын деврилмяси онун тяряфиндян башланылан ислащатларын дайандырылмасы демяк дейилди. Бу ислащатларын юлкя цчцн ящямиййятли олдуьуну анлайан Сйао-гунун варисляри вя онларын илк назирляри, хцсусиля Лцй Бувей (е.я. ?–235) вя Ли Сы ислащатлары давам етдирдиляр. Ислащатлар Син дювляти цчцн щярби вя дипломатик васитялярдян истифадя етмякля бцтцн Ч.-и бирляшдирмяк имканы йаратды (е.я. 230 илдя Хан, е.я. 229 илдя Чжао, е.я. 225 илдя Вей, е.я. 224 илдя Чу, е.я. 222 илдя Йан вя е.я. 221 илдя Си табе едилди).

     Император Син Шихуандинин мягбяряси. Терракот фигурлар. Е.я. 3 яср. Шенси яйаляти.


    “Сяма алтындакы дювлятин” там унификасийасына вя бурада Син щюкмдары Син Шихуандинин тякщакимиййятлилийинин тямин едилмясиня йюнялмиш тядбирлярин ишляниб щазырланмасы Ли Сынын ады иля баьлыдыр. Ли Сы тяряфиндян щяйата кечирилян ислащатлар нятиъясиндя чарлыглар арасындакы яввялки сярщядляр ляьв едилди вя идарячилик системи дяйишдирилди: бцтцн юлкя 36 вилайятя бюлцндц, императордан асылы олан идарячилик апараты йарадылды, ващид ганунлар, юлчц, пул, йазы системи тятбиг едилди, тящсил системи дювлятин нязарятиня верилди. Табе едилмиш дювлятлярин ирси аристократийасы, али мямурлары вя ири таъирляри Синин пайтахты Сйанйана кючцрцлдцляр вя мяркязи щюкумятин ъидди нязаряти алтына эютцрцлдцляр. Син щюкмдарынын щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля е.я. 213 илдя Чжанго дюврцнцн диэяр чарлыглары щаггында йазылмыш гядим трактатлар вя тарихи салнамяляр йандырылды.

    Алты чарлыьы юз щакимиййяти алтында бирляшдирян Син, гоншу дювлятляря вя халглара гаршы щцъумлара башлады. Е.я. 215–214 иллярдя шималда Мен Тйанын (е.я. ? – 210) команданлыг етдийи 300 минлик орду щуннулары мяьлуб едяряк Хуанхе чайы дюнэясиндяки яразиляри яля кечирди вя Бюйцк Чин сяддинин иншасына башлады. Ъянубда е.я. 211 илядяк диэяр Син ордусу Вйетнам дювляти Намвйети табе етди вя Вйетнам дювляти Аулакын шм.-ш. щиссясини (индики Ъянуби Чин яйалятляри Гуанси, Гуандун яразиляри, щямчинин Шимали Вйетнамын бир щиссяси) яля кечирди. Даща яввял, е.я. 223 вя е.я. 221 иллярдя Чуйа гаршы мцбаризянин эедишиндя Ван Сзйанын команданлыьы иля 500 минлик Син ордусу ъ.- ш.-дяки (индики Сзйанси, Футсзйан яйалятляри) вя ъ.-дакы (индики Хунан яйаляти) яразиляри ишьал етди.

    Син Шихуандинин юлцмцндян сонра Син сцлаляси щакимиййятини сцрятля итирмяйя башлады. Ли Сы вя щярямаьасы Чжао Гаонун (е.я. ? – 207) башчылыг етдикляри сарай чеврилиши нятиъясиндя Син Шихуандинин кичик оьлу Ху-хай [е.я. 210–207] Ерши-хуанди ады алтында тахта чыхарылды. Бу щадисядян сонра Син сарайында эенишлянян мцбаризянин эедишиндя Чжао Гао Ли Сыйа бющтан атмагла сонунъунун едамына вя няслинин мящвиня наил олду, сонра Ерши-хуандини интищар етмяйя вадар етди, лакин бир ай сонра юзц дя юлдцрцлдц. Мяркязи щюкумятин мювгейинин зяифлядийи шяраитдя е.я. 209 илдя Чен Шенин башчылыьы иля кяндли цсйаны баш верди, сонра табе едилмиш чарлыгларын аристократийасынын чыхышлары башлады. Юз ордуларыны йарадан кяндли Лйу Бан вя Чу аристократы Сйан Йуй Син тахтына иддиа едирдиляр. Онларын уьурлу ямялиййатлары Син сцлалясинин щакимиййятиня сон гойду. Е.я. 207 илдя Лйу Бан Сйанйаны тутду вя е.я. 206 илдя юзцнц ван, е.я. 202 илдя ися Сйан Йуйу дармадаьын едяряк Гао-сзу ады алтында император елан етди. О, йени Гярби Хан сцлалясини йаратды.

     
    Щакимиййятя эялян Гао-сзу ъидди проблемлярля цзляшди. Юлкя виран едилмиш, яняняви щяйат тярзи вя идаряетмя системи позулмуш, дювлятин нцфузу сарсылмышды. Шималда йенидян щуннулар эцълянмишдиляр. Вязиййяти сабитляшдирмяйя чалышан Гао-сзу Син дюврцндя тятбиг олунан сярт ъязалары ляьв етди, эениш амнистийа елан етди, аълыгдан хилас олмаг мягсядиля юзлярини гул кими сатанларын щамысыны азад етди, рцтбяляри, торпаглары вя евляри кечмиш сащибляриня гайтарды, йерли идаряляри бярпа етди. Лайигли сяркярдяляря хоу титуллары вя ирси мцлкляр верилди, орду бурахылды, ясэярляря к.т. ишляриня гайытмаг цчцн шяраит йарадылды. Бу тядбирляр Ч.-дя нисби сакитлик вя гайда-ганун йаратмаьа имкан верди. Лакин дахили
    чякишмяляр вя йерли щакимлярин сепаратист мейилляри ясаслы тярягги ялдя етмяйя мане олурду. Лйу Пинин (е.я. 215–154) башчылыг етдийи йедди ванын гийамы беля мейиллярин бариз тязащцрц иди. Бу гийам йалныз ян эюркямли Гярби Хан императору У-ди тяряфиндян тамамиля йатырылды. 

    У-ди Гярби Хан империйасында мяркязи щакимиййятин ящямиййятли дяряъядя эцълянмясиня наил олду. Е.я. 127 илдя о, варислик принсипини дяйишян фярман верди: бундан сонра йалныз бюйцк оьул дейил, бцтцн оьуллар (бярабяр пайда) варис олурдулар. Нятиъядя бцтцн ири мцлкляр бюлцндц вя онларын сонракы парчаланмасынын ясасы гойулду. Е.я. 112 илдя У-ди 106 няфяри хоу титулундан мящрум етди, бунунла да ири торпаг сащиблийи проблеми гяти олараг щялл олунду. У-ди фактики олараг нящянэ бцрократик апарата архаланан мяркязляшдирилмиш Син идарячилик системини бярпа етди, вязифялярин дейил, титул вя рцтбялярин сатылмасына иъазя верди.


    Гярби Хан сцлалясинин щакимиййятдя олдуьу бир нечя нисбятян динъ ониллик ярзиндя Ч.-ин игтисадиййаты бярпа едилди. Бу дюврдя цчтарлалы якин системинин тятбиги, гоша хышын ихтирасы, кющня ирригасийа системляринин бярпасы вя йениляринин тикинтиси к.т.-нда мящсулдарлыьы ящямиййятли дяряъядя йцксялтмяйя имкан верди. Сяняткарлыг да сцрятля инкишаф едирди. Тясяррцфтын сонракы инкишафына йардым етмяйя вя хязиняни долдурмаьа чалышан У-ди, е.я. 119 илдя дямир яридилмяси вя дуз истещсалыны, е.я. 115 илдя ися сиккя зярбини дювлят инщисарына алды. Гулларын (Ч.-ин гядим тарихи ярзиндя мящз бу дюврдя онларын сайы ян йцксяк щяддя чатмышды) чалышдыглары дювлят емалатханалары йарадылды. Сяняткарлыьын инкишафы тиъарят вя сялямчилийин инкишафыны стимуллашдырды; вар-дювлятлярини якинчиликдян савайы йолла артыран инсанлар мейдана эялди. Ч.-ин бир чох шящяри мцщцм тиъарят вя сяняткарлыг мяркязляриня вя дцнйанын ян ири шящярляриня чеврилди: Чанйан (индики Сиан), Лойан, Хандан (Хебейин ъ.-унда), Линтсзы (индики Сзыбао), Ченду вя с.


    У-динин дюврцндя Гярби Хан империйасы юз сярщядлярини хейли эенишляндирди. Е.я. 123–119 иллярдя тяшкил олунмуш йцрцшляр нятиъясиндя щуннулара аьыр зярбя вурулду вя онлар узун мцддят Ч. цчцн тящлцкя йаратмадылар. Сяркярдя вя яйан Чжан Сйанын сяфирлийи Гярби Хан империйасы иля Мяркязи Асийа дювлятляри вя халглары (Фярганя, Согдиана, Бактрийа, Парфийа) арасында билаваситя ялагяляр гурду, бу да Бюйцк ипяк йолунун ачылмасы цчцн зямин йаратды. Чжан Сйанын сяфирлийинин баша чатмасындан сонра У-динин Мяркязи Асийайа йеритдийи гошун е.я. 111 илдя сйанлары, е.я. 102 илдя ися Фярганя вя бцтцн “Гярб дийарыны” табе етди. Индики Синтсзйан вя Орта Асийанын гоншу районлары Гярби Хан империйасынын тяркибиня гатылды, йахуд ондан асылы вязиййятя дцшдц. Ейни заманда Гярби Ханын тясир даиряси ъ.-да (индики Гуандун, Гуанси, Чжетсзйан, Футсзйан, Сычуан, Гуйчжоу, Йуннан яйалятляриндя вя Вйетнамын шм.-ында) да эцълянди. Е.я. 108 илдя Чжаосйанын (Лйаодун вя Корейа) У-дийя табе олмасы нятиъясиндя Йапонийа иля ялагяляр гурулду. Гядим дцнйанын ян ири вя ян чох ящалиси олан империйасына чеврилмякля Ч. юзцнцн ян гцдрятли дюврцня чатды. Чин ипяйи, дямир мямулатлары, металы, тибби биликляри, габагъыл технолоэийалары диэяр Асийа дювлятляриндя вя щятта Авропада йайылды. У-динин дюврцндя конфусичилик Ч.-ин дювлят идеолоэийасына чеврилди.


    У-динин юлцмц иля Гярби Хан сцлалясинин мювгейи сцрятля зяифлямяйя башлады. Бу просеся Гярби Хан дюврцндя формалашмыш вя гцввятлянмиш бцрократик тябягя дя тясир эюстярди. Онун нцмайяндяляри щакимиййят васитяляриня сащиб олмагла йанашы, торпаглара, щямчинин тиъарят вя сялямчилик щесабына бюйцк малиййя вясаитляриня малик идиляр. Ерамызын 5 илиндя бюйцк яйан Ван Ман император Пин-дини [1–5] юлдцрдц, 8 илдя ися онун азйашлы варисини щакимиййятдян девирди, император титулуну гябул етди вя щакимиййятя йени Син сцлалясинин [9–25] эялдийини елан етди.

    Тахта чыхан Ван Ман 9 илдя торпаг цзяриндя юзял мцлкиййятин ляьв едилмяси вя онун щюкмдарын мцлкиййятиня кечмяси щаггында фярман имзалады, гулларын бир гисминя мящдуд азадлыг верди, торпаг вя гул алгы-сатгысыны гадаьан етди; 10 илдя базар вя гиймятляр цзяриндя дювлят нязаряти гойду, шяраб, дуз, дямир истещсалыны, сиккя зярбини, щямчинин Ч. тарихиндя илк дяфя боръ-сялямчи ямялиййатларыны инщисара алды. Ван Ман ислащатларына гаршы мцгавимят Ч. ъямиййятиндя о гядяр эцълц иди ки, артыг 12 илдя нювбяти император йенидян торпаг вя гул алвериня иъазя вермяйя мяъбур олду. Ван Манын ян уьурсуз ислащаты пул ислащаты иди; о, 15 иллик щакимиййяти ярзиндя 5 дяфя пуллары дяйишдирмякля игтисадиййатда щяръ-мярълик йаратды вя ящалинин касыб тябягяляриня зярбя вурду. Игтисади чятинликлярин артмасы 14 илдя халг чыхышларынын башламасына сябяб олду. Бу чыхышлар юлкянин ъ.-унда “йашыл мешя сакинляри”нин цсйанына (17–23), шм.-ында ися Гырмызыгашлылар цсйанына эятириб чыхартды. Нятиъядя Ван Ман юлдцрцлдц, щакимиййятя юзляриня Лойаны пайтахт сечян Шярги Хан сцлаляси [25–220] эялди.


    Йени сцлалянин илк императорлары (Гуан У-дидян Хе-дийядяк; 89–105) Гярби Хан щакимляринин еркян дюврдя гаршыларында дуран мясяляляри щялл етмяли олдулар. Онлар ясас диггяти игтисадиййатын бярпасына йюнялтмяйя мяъбур идиляр. Бу мягсядля Гуан У-динин дюврцндя йарадылан щярби мяскянлярдя сакинляр щярби хидмятля йанашы, якинля дя мяшьул олурдулар. Мин-динин [58–75] вя Хе-динин дюврцндя дювлят торпаглары йохсул якинчиляря пайланылыр, йахуд иъаряйя верилирди, бунунла йанашы, онлара аваданлыг вя якин цчцн тохум да айрылырды. Дяфялярля торпаг верэиси азалдылыр, йахуд тамамиля ляьв едилирди. Дювлят йени ирригасийа системляринин тикинтисиня йахындан кюмяклик эюстярирди. Бу тядбирляр к.т.-нын, щямчинин сяняткарлыг вя тиъарятин бярпасына вя сонракы инкишафына имкан йаратды. 105 илдя чятянядян, аьаъ габыьындан вя с.-дян уъуз каьыз истещсалы цсулунун иъад едилмяси мцщцм щадися олду. Каьыз Ч.-дян “Гярб дийары” васитясиля тядриъян бцтцн дцнйайа йайылды.

     Бюйцк Чин сядди.


    Шярги Хан хариъи сийасят сащясиндя дя Гярби Хан императорларынын щялл етдикляри мясяляляр гаршысында галды. 73–94 иллярдя Ч. ордусу йенидян эцълянмиш щуннулара гаршы бир нечя ямялиййат кечирди. Щуннуларын бир щиссяси мящв едилди, йахуд ясир эютцрцлдц, диэярляри ися тядриъян гярбя доьру чякилди вя ещтимал ки, сонракы Халгларын бюйцк кючцня тякан верди. 73–100 иллярдя истедадлы сяркярдя Бан Чаонун мящарятли дипломатийасы вя щярби гялябяляри сайясиндя “Гярб дийары” йенидян Ч.-я бирляшдирилди. 97 илдя Бан Чао Рома иля ялагяляр гурмаьа ъящд етди, лакин онун сяфири Ган Ин йалныз Иран кюрфязиня гядяр эедя билди вя эери гайытды. Шярги Хан империйасы чичяклянмя дюврцндя Йапонийа вя Корейа иля дя ялагя сахлайыр, онун ъ. вя ъ.-г. сярщядляри ися, демяк олар ки, Гярби Хан империйасынын щцдудларына уйьун эялирди.


    107 илдян сйанларла узунмцддятли вя уьурсуз мцщарибяляр нятиъясиндя “Гярб дийарында” Ч.-ин мювгейи зяифлямяйя башлады. Бундан башга, 2 ясрин 2-ъи йарысында шм.-да вя шм.-г.-дя эцълянян сйанбиляр вя ухуанлар иттифаг баьлайараг Шярги Хан торпагларына виранедиъи йцрцшляря башладылар.


    2 ясрдя империйада вязиййят кяскинляшди. Тахта чох вахт азйашлы императорларын чыхарылмасы нятиъясиндя мяркязи щакимиййятин мювгейи зяифляйир, мцхтялиф груплашмалар арасында нцфуз уьрунда мцбаризя кяскинляширди. Халг кцтляляринин артан наразылыьы 184 илдя Чжан Сзйаонун рящбярлийи алтында баш верян “Сарысарыглылар” цсйанында юзцнц бцрузя верди. Цсйаны йатырмаг цчцн мяркязи щакимиййят “шяхси орду”йа малик олан ири гошун башчылары – торпаг сащибляриня мцраъият етди. Цсйанчылара гаршы мцбаризянин эедишиндя Сао Сао, Лйу Бей (161–223) вя Сун Сцанын (182–252) башчылыг етдийи 3 эцълц груплашма мейдана эялди. Онлар юз араларында разылыьа эяляряк Шярги Хан сцлалясини девирдиляр вя онун мцлклярини 3 дювлятя бюлдцляр: Вей (пайтахты Лойан), Шу (Шухан; пайтахты Ченду) вя У [пайтахты Сзйанйе (Сзинкан), индики Нанкин]. Ч. тарихшцнаслыьында гябул олунмуш тяснифата эюря, феодализмин башланьыъы щесаб едилян Ч. тари- хинин йени мярщяляси Цч чарлыг дюврц адландырылыр.


    “Иьтишаш дюврц” (3 ясрин орталары – 6 ясрин сонлары). Йени дювлятлярин щакимляри табеликляриндя олан яразилярдя кечмиш империйа нцмуняси ясасында идарячилик системи йаратмаьа ъящд едирдиляр: бцрократик апаратын формалашдырылмасы вя ишинин тяшкили яняняви принсипляря ясасланырды. Лакин онларын щакимиййяти мащиййятъя “классик” империйа системиндян кяскин шякилдя фярглянирди. Сао Сао (Вейдя), Лйу Бей (Шуда) вя Сун Сцан (Уда) щакимиййятя кечдикдян сонра да, яввялки кими, илк нювбядя щярби лидер олараг галырдылар. Онлар дювлят идаряляриня табе олан гошунлара дейил, юзляриня садиг командир вя ясэярлярдян тяшкил едилян щярби бирляшмялярдян ибарят ордуйа архаланырдылар. Щакимиййятин “щярбиляшдирилмяси” йерли органларда да мцшащидя олунурду: бурада да цстцнлцк мямур идарясиндя дейил, “шяхси гошун” топлайан йерли елитанын лидерляриндя иди.


    “Щярбиляшдирилмя” цч чарлыгдакы ханяданларын мювгейини мющкямлятмяди. 249 илдя Вейдя реал щакимиййят Сао сцлалясини девиряряк (265) Сзин дювлятинин йарадылмасыны елан едян Сыма няслиндян олан сяркярдянин ялиня кечди. Шуда Лйу Бейин юлцмцндян сонра щакимиййятя сяркярдя Чжуге Лйан эялди. Уда узунмцддятли дахили чякишмялярдян сонра 252 илдя щаким сцлаля фактики олараг сялащиййятлярини итирди. Цч чарлыг арасындакы щярби гаршыдурма Сзинин гялябяси иля баша чатды. 280 илдя бцтцн Ч. Сзинин щимайяси алтында йенидян бирляшдирилди.


    Сзин империйасы сон дяряъя зяиф бир гурум иди. Сзин щюкмдары Сыма Йанын [265– 290] юлцмцндян сонра юлкядя башламыш дахили чякишмяляр 306 илядяк давам етди. Бундан юлкянин шм. вя шм.-г.-индя йашайан кючяри вя йарымкючяри халглар истифадя етдиляр. 316 илдя онлар Сзин ордусуну дармадаьын едяряк пайтахты яля кечирдиляр вя императору ясир эютцрдцляр. Сзин юзцнцн шм. яразилярини итирди. Йалныз мяркязи вя ъ.-ш. р-нлары (Сзин империйасына дахил олан 21 вилайятдян 6-сы) Сзинин нязаряти алтында галды.

     Император У-ди дюврцндя  зярб олунмуш тунъ сиккя (учжу).


    Чин тарихинин 317 илдян 419 иля гядярки дюврц Шярги Сзин адландырылыр. Бу дюврдя дювлятин пайтахты Сзинкан иди. Сзин импе- рийасынын парчаланмасы иля Ч.-ин шм. торпаглары ики ясрдян чох мцддят ярзиндя ъ. яразиляриндян айры, йаделли истилачыларын эцълц тясири алтында инкишаф етди. Бу да юлкянин сонракы инкишафында юз излярини гойду.


    4 ясрин биринъи йарысындан Шимали Чин яразиляри бир-бирини тез-тез явяз едян вя даима юз араларында ядавят апаран, ясасян, эялмя гейри-Чин халгларынын рящбярляри тяряфиндян йарадылан чарлыглар вя мини империйалар арасындакы мцбаризя мейданына чеврилди. 4 ясрин орталарында Шимали Ч.-дя 7, 384–409 иллярдя 12 дювлят мювъуд иди. Бу дювлятлярин щюкмдарларынын ясас дайаьы щярби гцввя олараг галырды. Ейни заманда ишьалчылар цстцнлцк тяшкил едян Ч. ящалиси цзяриндя щакимиййятлярини сахламаг мягсядиля Ч. мцшавирлярини идарячилийя ъялб едяряк яняняви Ч. типиндя инзибати апарат йарадырдылар.


    Шярги Сзин империйасы да юз сяляфи кими зяиф иди. Шярги Сзин яйанлары арасында сепаратизм мейилляри эцълц олдуьундан онлар арасында даима чякишмяляр эедирди. 420 илдя Ч.-ин мяркязи вя ъ.-ш. р-нларында сяркярдя Лйу Йу тяряфиндян Шярги Сзинин ясасында йарадылмыш Ъянуби Сун империйасы дюврцндя гыса мцддят ярзиндя мяркязляшдирмя тенденсийасы цстцнлцк тяшкил етди. Лакин Ъянуби Сун империйасынын мювъудлуьу чох чякмяди. 479 илдя сяркярдя Сйао Даочен щакимиййяти яля кечирди вя йени Ъянуби Син сцлалясини йаратды. Ъянуби Сини юз нювбясиндя 501 илдя баш вермиш чеврилиш нятиъясиндя Лйан, ону ися 551 илдя Чен сцлаляси явяз етди. Сийаси сабитлийин олмамасы Ъянуби Ч.-дя али щакимиййятин нцфузунун азалмасына вя дахили чякишмялярин артмасына сябяб олду. Тез-тез баш верян халг цсйанлары вя Шималла уьурсуз мцщарибяляр нятиъясиндя ъянуб сцлаляляринин сярщядбойу яразиляринин бир щиссясинин итирилмяси вязиййяти аьырлашдырды.


    Охшар просесляр 386 илдя табгачлар (сйанбилярин бир голу) тяряфиндян йарадылмыш Шимали Вей империйасынын гцввятляндийи Шимали Чиндя дя баш верирди. Табгач вя Чин щаким даиряляри тядриъян бир-бириня йахынлашырды. Юлкянин Ч. системи ясасында вилайят вя гязалара бюлцнмяси, мямурларын вязифя ъядвялляри тятбиг едилди, верэи системи тянзимлянди. 5 ясрин сонунда Шимали Вей сарайы ясилзадя табгач нясилляриня сойадларыны Чин сойадлары иля явяз етмякэюстяришиниверди,гейри-Чинпалтарынын эейинилмясиня ися гадаьа гойду. Империйанын пайтахты Пинчен ш.-ндян Ч.-ин гядим пайтахтларындан бири олан Лойана кючцрцлдц. Мяъбури чинляшдирилмя сийасяти табгач яйанларынын вя ордунун наразылыьына сябяб олду. 523 илдя империйанын шм. р-нларындакы гошун цсйана галхды. Бундан сонра башланан дахили чякишмяляр 534–535 иллярдя Шимали Вей империйасынын Шярги Вей вя Гярби Вейя парчаланмасына эятириб чыхартды. Сонракы сарай чеврилишляри нятиъясиндя 550 илдя Шярги Вейдя йени сцлаля бяргярар олду вя Шимали Си дювляти йарадылды. Ейни щадися Гярби Вей дювлятиндя дя баш верди; о, 557 илдя Шимали Чжоу дювлятиня чеврилди. Бу ики дювлят арасындакы гаршыдурма 577 илдя Шимали Синин дармадаьын едилмяси вя Шимали Чин яразиляринин Шимали Чжоунун щимайяси алтында бирляшмяси иля нятиъялянди. 581 илдя Шимали Чжоуда чеврилиш баш верди вя щакимиййятя юзцнц Суй сцлалясинин баниси елан едян сяркярдя Йан Сзйан (Вен Ди ады алтында 604 илядяк щакимиййятдя олду) эялди. О, 589 илдя Чени дармадыьын едяряк юз мцлкляриня гатды. Узунмцддятли сийаси парчаланма дюврцндян сонра Ч. йенидян бирляшдирилди. 

    Пяракяндялик дюврц Ч. игтисадиййатына аьыр тясир эюстярди. Даими мцщарибяляр вя хариъи басгынлар ясрлярля формалашмыш игтисади системин фяалиййятини позду, шящярлярин чоху йандырылды, йахуд гарят олунду, ящалинин бир щиссяси гырылды, тиъарят тяняззцл етди. Лакин “иьтишаш дюврцндя” дя хязиняни долдурмаьа чалышан щюкмдарлар, табе едилян яразилярдя бу вя йа диэяр дяряъядя тясяррцфат щяйатынын тяшкили иля мяшьул олурдулар. Цч чарлыг дюврцндя Вейдя вя Уда, сонракы иллярдя ися диэяр Ч. дювлятляриндя дя щярби мяскянлярин (тун тйан) йарадылмасы эениш тятбиг едилирди. Лакин 3– 6 ясрлярдя к.т. тяшкилинин апарыъы формасы пай торпаглары системи иди. Сзин империйасында 280 илдя верилмиш вя дюврцмцзядяк эялиб чатмыш
    декрет бу системин тятбиги щаггында тясяввцр йарадыр. Декретя эюря, щяр бир киши юзц цчцн 70 му вя арвады цчцн даща 30 му торпаг сащясиндян истифадя етмяк щцгугу алырды. Бундан ялавя, мящсулу там шякилдя дювлят хязинясиня дахил олан торпагларда она юзцня эюря 50 му, арвадына эюря ися 20 му сащяни беъярмяк щяваля едилирди. Ялавя олараг щяр бир ев тясяррцфаты парча (гумаш) иля щяйятбашы верэи юдямяли иди. Мямурлара да торпаг мцлкляри (мяваъиб явязиня) верилирди. Мямурларын рцтбяляриндян асылы олараг онларын сащяси 10–50 син (1 син – 100 му) тяшкил едирди. Мямур торпагларыны онлара тящким едилмиш ряиййят беъярмяли иди.


    Пай торпаглары системи Ч.-дя бир нечя яср мювъуд олду. Бунунла йанашы хцсуси торпаг мцлкиййяти дя галмагда иди. Ири вя орта торпаг сащибляри, адятян, торпаглары мцвафиг юдямя явязиндя иъаряйя верирдиляр. Хцсуси торпаг мцлкиййятиндян ялдя едилян бюйцк эялир торпаг сащибляринин ъямиййятдя нцфузунун артмасына вя мцяййян инзибати-идарячилик вязифяля- риндя чалышмаларына имкан йарадырды. Ири вя орта торпаг сащибляри тябягяси Ч. мянбяляриндя “мющкям евляр”, йахуд “бюйцк евляр” адландырылыр. Беля “евляр” щяля Хан дюврцндян мювъуд олсалар да, 3–6 ясрлярдя онларын сайы ящямиййятли дяряъядя чохалды, сийаси тясирляри ися артды.

     
    Ипяк цзяриндя император Вен-динин (ортада) тясвири. “Он цч император” (ряссам Йан Либен) ясяриндян фрагмент. Зяриф сянятляр музейи (Бостон).


    3–6 ясрлярдя Ч. шящярляринин щяйатында мцщцм дяйишиклик баш вермяди. Шящярляр яввялки кими, ясасян, инз. вя щярби мяркяз олараг галырды. Ч.-ин шм.-ындакы шящярлярин чохунда кючяри халгларын эялмя яйанлары мющкямляндиляр.


    3–6 ясрляр Ч. ъямиййятинин мцяййян гядяр архаикляшмяси вя онун тяърид олунмуш йерли бирликляря парчаланмасы дюврцдцр. Бу просес мяркязи щакимиййятин зяифлямяси, тясяррцфатын
    натураллашдырылмасы вя сийаси щяйатын “щярбиляшдирилмяси” иля баьлы иди. Фяал сурятдя ган гощумлуьу вя клан (гябиля) структурларынын мющкямлянмяси просеси эедир, йерли башчыларын
    рящбярлийи алтында “мющкям евляр” груплашмалары йаранырды. Ейни заманда сосиал бярабярсизлик сцрятля дяринляшир, йени асылылыг формалары мейдана эялир, шяхси асылылыьы оланларын, илк нювбядя “гонагларын” – нюкярлярин сайы артырды.


    3–6 ясрлярдя Ч.-дя елми биликлярин топланмасы давам едирди. Щцгуг тякмилляшир, тарихи вя тарихи-чоьрафи ясярляр йазылыр, ядяби йарадыъылыг вя ряссамлыг нязяриййясиня, рийазиййата даир
    илк ясярляр мейдана эялир, филоложи, щямчинин фонетик лцьятляр тяртиб едилир, мемарлыг, поезийа инкишаф едир, щекайя вя рявайят топлулары йарадылырды.


    Суй (589–617) вя Тан (618–907) империйалары. 6 ясрин сону – 7 ясрин яввялляриндян башлайараг Ч.-дя сийаси вя игтисади вязиййятин сабитляшмяси тенденсийасы мцшащидя олунурду. Щярби гцввядян чох бцрократик мямур апаратына архаланмаьа чалышан император Вен-ди (Йан Сзйан) мяркязи щакимиййятин мювгейинин мющкямляндирилмясиня йюнялмиш ислащатлар кечирди. Онун хяляфи Йан Гуанын (Йан-ди, [605–617]) дюврцндя Бюйцк каналын ясас щиссяси тикилди. Суй империйасы Шимали Корейа дювляти Когурйо, Вйетнам дювляти Вансуан, тцркляр вя тугухунларла ишьалчы мцщарибяляр апарырды. Истибдад вя верэилярин артырылмасы иля сяъиййялянян Йан Гуанын щакимиййяти Суй яйанлары вя садя ящалинин наразылыьына сябяб олурду. 611 илдя юлкянин мцхтялиф йерляриндя чыхышлар баш верди. 617 илдя Суй сцлаляси сцгут етди, Суй ъанишинляриндян бири Ли Йуан Чанйан ш.-ни пайтахт сечяряк щакимиййятин Тан сцлалясиня кечмясини елан етди. Мящз бу сцлалянин дюврцндя 7 ясрин орталарындан башлайараг Йени дюврцн яввялляринядяк Ч.-ин сийаси гурулушуну мцяййянляшдирян дювлят системи формалашды.


    Тан империйасынын дювлят гурулушу мцфяссял сурятдя щазырланмыш ганунларда тясбит олунду. Бу ганунлар 4 категорийайа бюлцнцрдц: эе – нормативляр (илк нювбядя инзибати апарат цчцн), лйуй – ъинайят ганунлары, лин – цмумиъбари тялиматлар вя ши – идарядахили нормалар. Бир нечя ганун мяъялляси тяртиб едилди.

     Бюйцк Канал. Гуанчжоу.


    Инзибати ъящятдян Тан империйасы ири районлара (дао), онлар да юз нювбясиндя даиряляря (чжоу), сонунъулар ися гязалара (сйан) бюлцнцрдц. Тан сцлаляси дюврцндя районларда хцсуси щакимиййят органлары мювъуд дейилди. Даиря вя гязаларда щакимиййят ряислярин башчылыг етдийи даиря вя гяза идаряетмя органларынын ялиндя ъямлянмишди. 7 ясрин орталарында империйада 358 даиря вя 1551 гяза, 8 ясрин орталарында ися 328 даиря вя 1573 гяза вар иди.


    Империйанын инзибати ярази бюлэцсц щярби даиряляря (фу) бюлэц иля тамамланырды. Мцхтялиф вахтларда онларын сайы 600-дян 800-ядяк иди. Фулар 3 категорийайа бюлцнцрдц: али (ордуйа 1200 ясэяр эюндярирди), орта (1000 ясэяр) вя ашаьы (800 ясэяр). Ордуйа 20 йашындан 60 йашынадяк олан кишиляри эютцрцрдцляр. Онларын аиляляри верэилярдян азад едился дя, “юз” ясэярлярини ярзаг вя эейимля тямин етмяли идиляр. Бцтцн орду 16 ири бирляшмяйя (вей) бюлцнцрдц.

    Мяркязи щюкумят функсийасыны Али катиблик палатасы, Мяркязи катиблик палатасы вя Али гапылара йахын оланларын палатасы иъра едирди. Йерлярдян мярузя вя сорьулар Алты Идарядян (мярасимляр, рцтбяляр, верэиляр, иътимаи ишляр, мящкямя вя щярби) ибарят Али катиблик палатасына дахил олурду. Идаряляр мцзакиря олунан мясялялярля баьлы тювсийяляр щазырлайыр, гярарлар ися Мяркязи катиблик палатасында мцзакиря олундугдан сонра гябул едилирди. Бу гярарларын мягсядяуйьунлуьуну Али гапылара йахын оланларын палатасы йохлайырды. Император йалныз палаталар арасында зиддиййятляр олдуьу щалда, щямчинин бу вя йа диэяр гярарын али сярянъам кими чыхарылмасы лазым эялдикдя щюкумятин ишиня гарышырды. Алты Идарянин тяшкили вя фяалиййят принсипляри 8 ясрин 1-ъи йарысында тяртиб едилмиш “Тан сцлалясинин Алты Идарясинин ганун мяъялляси”ндя гейд олунмушду. Чанйанда Мяркязи катиблик палатасы вя Али гапылара йахын оланларын палатасындан башга, бцтцн мяркязи вя йерли идаря мямурларынын ишини йохламаг сялащиййятиня малик Сензорлар палатасы да фяалиййят эюстярирди.

    Инзибати вязифяляря тяйинат имтащан нятиъяляриня эюря апарылырды. Тан дюврцнцн яввялляриндя имтащан нятиъяляриндян вя бу имтащанларын щарада (гязада, даирядя, йахуд пайтахтда) кечирилмясиндян асылы олараг 8 мцхтялиф дяряъя верилирди; дяряъялярин щяр бири имтащан верян шяхся (шенси) бу вя йа диэяр сявиййяли инзибати вязифяни тутмаг имканы газандырырды. Адятян, шенсиляр варлы вя нцфузлу кланларын нцмайяндяляриндян ибарят олурду. Буна бах- майараг, беля вязифя тутмаг системинин яввялляр инзибати–дювлят гуллуьунда мювъуд олмуш аристократик аилялярин монополийасынын арадан галдырылмасы бахымындан мцсбят ящямиййяти вар иди.


    Тан империйасы фяал хариъи сийасят йцрцдцрдц. Когурйойа гаршы тяшкил олунан чохсайлы йцрцшлярдян сонра 668 илдя бу юлкя ишьал едилди. Когурйода, сонра ися Ъянуби Корейа дювляти Пекчедя Андун (Сакитляшдирилмиш Шярг) адланан Ч. щярби ъанишинлийи тясис олунду. 629–630 иллярдя Ч. гошунлары империйанын шм.-г. сярщядляриндян щцъума кечди вя 7 ясрин орталарында Шярги вя Гярби Тцрк хаганлыгларыны ишьал етди. Онларын гярбя доьру йцрцшляринин гаршысы ярябляр тяряфиндян алынды. 751 илдя яряблярля Талас чайы сащилиндяки (индики Бишкек йахынлыьында) щялледиъи дюйцшдя чинлиляр мяьлубиййятя уьрады.


    8 ясрин 2-ъи йарысындан Тан империйасынын щярби гцдряти зяифлямяйя башлады. Тан тибетлиляр, уйьурлар, сонра ися тангутлар вя б. иля мцбаризядя юзцнцн гярбдяки мювгеляриндян мящрум олду. Бундан даща яввял ися о, Корейа дювлятляриня нязаряти итирмишди. Ъ.-г.-дя Нанчжао дювляти тяряфиндян сыхышдырылан Тана шм.-дан киданлар сохулурдулар.


    Империйанын дахилиндя бющран яламятляри артырды. Бир чох щалда бу, пай торпаглары системинин тяняззцлц вя бцрократик апаратын даьылмасы иля баьлы иди. Ордунун формалашдырылмасы системи еффективлийини итирдийиня эюря муздлулуг эениш йайылды. Аристократик груплашмаларын нцфузунун эцълянмясинин вя йерли яйанларын сепаратчы мейилляринин гаршысыны алмаьа чалышан Тан императорлары гейри-сабит р-нлара щярби губернаторлар (сзедушлар) эюндярирдиляр. Лакин бу да вязиййяти йахшылашдырмады – эцълянян сепаратизм шяраитиндя щярби губернаторлар чох вахт юзляри йерли яйанларын цсйанларына башчылыг едирдиляр. 755 илдя сзедуш Ан Лушанын башчылыьы иля баш верян вя йалныз 763 илдя бюйцк чятинликля йа- тырылан гийам империйа цчцн сынаг олду.


    Суй вя Тан империйаларында хариъи тящлцкялярин зяифлядийи вя тясяррцфатын сабит инкишафы шяраитиндя шящярляр сцрятля инкишаф етмяйя башлады. Яввялки кими щярби дайаг мянтягяси вя игамятэащ олан шящярляр щямчинин тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриня чеврилди (хцсусиля Тан дюврцнцн икинъи йарысында). Пайтахт шящярляри Чанйан вя Лойанда эениш тикинти ишляри апарылды. 8 ясрин яввялляриндя Чанйанда тягр. 1 млн. няфяр йашайырды. Юлкянин мяркязи вя ъ.-ш. щиссясиндяки шящярляр даща интенсив инкишаф едирди. Шящярлярдя тиъарят-сяняткарлыг фяалиййяти щюкумят тяряфиндян сярт шякилдя низамланырды. Тан дюврцндя тиъарят вя сяняткарлыгла мяшьул олан шящяр ящалисинин ейни сянятя мянсуб бирликляри – дцканемалатханалардан ибарят “ъярэяляр” (хан) мейдана эялди. “Ъярэяляр”я щюкумят гаршысында онларын мянафелярини тямсил едян старшиналар башчылыг едирди. Ялдя олунан уьурлардан бири дя к.т.-нын инкишафы иди. Тярявязчилик эениш йайылды, чялтийин мцхтялиф сортларынын, щямчинин чайын беъярилмясиня башланылды.


    7–9 ясрлярдя реэионларарасы тиъарят ящямиййятли дяряъядя инкишаф етди. 621 илдя мис пулларын унификасийасынын баша чатмасы бу просес цчцн мцщцм шяраит йаратды. Бир, йахуд бир нечя ямтяя нювцнцн топдан алынмасы вя дашынмасы иля мяшьул олан ири тиъарят евляри мейдана эялди. Абадлашдырылан вя мцщафизя олунан тиъарят йоллары кянарында анбарлар вя карвансаралар тикилирди. Гуанчжоуда, сонра ися Ч.-ин диэяр сащилйаны шящярляриндя щюкумят дяниз тиъарятиня нязарят едян “тиъарят эямиляри цзря мцвяккил” тяйин етмяйя башлады.


    Суй вя Тан империйалары дюврцндя Ч. ъямиййятинин структуру (рясми статистикайа эюря, 7–9 ясрлярдя Ч.-ин верэи юдяйян яща- лиси 46–54 млн. няфяр тяшкил едирди) яввялки дюврлярля мцгайисядя ящямиййятли дяйишикликляря мяруз галмамышды. Сосиал пирамиданын йухары пиллясиндя аристократийа дурурду, йердя галан бцтцн ящали ися “мямурлар”а вя “халг”а бюлцнцрдц. “Халг”а сакинлярин 4 категорийасы: алимляр (йахуд алиъянаблар), якинчиляр, сянят- карлар вя таъирляр дахил иди. Аристократийа иля ящалинин галан кцтляси, хидмятчи тябягя иля ряиййят, тамщцгуглулар иля асылылар арасында сосиал барйерляр даща чох щисс олунурду. Ъцзи щяъмдя гулдарлыг, ев гулдарлыьы сахланылмышды. 7 ясрдян чинлилярин етник консолидасийасы просеси башлады, лакин юлкянин шм. вя ъ. вилайятляринин сакинляри арасында 3–6 ясрлярдя формалашмыш дил, адят, гида расионундакы фяргляр галмагда иди.


    Тан дюврц мцщцм мядяни наилиййятлярля сяъиййялянир. 9 ясрин икинъи йарысында Ч.-дя Фен Лаонун иъад етдийи цсулла (ойма тахталар васитясиля) китаб чапына (ксилографийа) башланылды. Яввялки дюврляря аид 8 рясми сцлаля тарихи тяртиб едилди. Лйу Чжитсзи тарихнявислийя даир илк нязяри ясяр – “Тарихя нцфузетмя” (“Ши тун”) ясярини йаратды. Классик конфусичилийин беш ясас китабынын йени редаксийасы мейдана эялди. Бу дюврдя мяшщур мцтяфяккирляр Ду Йу (735–812), Хан Йуй, Лйу Тсзунйуан (773–819) вя б., щямчинин эюркямли шаирляр Мен Хаожан, Ван Вей, Ли Бо, Ду Фу, Бо Сзцйи йашайыб йарадырды. 7–9 ясрлярдя Ч.-я манилик, зярдцштилик, нястурилик нцфуз етди, лакин эениш йайылмады.


    Сун империйасы (960–1279). Дахили сийаси мцбаризянин кяскинляшмяси вя империйанын хариъи щцдудларында апарылан арамсыз мцщарибялярин аьырлыьы Ч. ящалисинин цзяриня дцшцрдц. 9 ясрин орталарындан юлкядя тез-тез баш верян халг цсйанлары Ч. тарихиндя ян бюйцк цсйанлардан бири олан Кяндли мцщарибясиня (874–901) чеврилди. Бцтцн Мяркязи вя Ъянуби Ч.-и бцрцйян цсйанчы щярякатын лидерляри Хуан Чао вя Ван Сйанчжи иди. 881 илдя пайтахты яля кечирян цсйанчылар императору щакимиййятдян девирдиляр. Хариъи гошунлары кюмяйя чаьыран яйанлар цсйанчылары дармадаьын етдиляр. 883 илдя Тан сцлаляси бярпа олунса да, онун мювгейи сарсылмышды. Со- нунъу Тан императору Ли Чжу [904–907] Хуан Чаонун кечмиш
    силащдашларындан бири олан сяркярдя Чжу Вен тяряфиндян деврилди.

     Император Гао-Сзунун [650-683] вя императрича У Сзетйанын [690-705] мягбяряси. Сиан шящяринин йахынлыьы.

     
    Тан империйасынын ифласы иля Ч. йенидян парчаланды. Онун шм. щиссясиндя Шимали Тан вя Шимали Хан дювлятляри йаранды. Ъ.- да Шу (Еркян вя Сон), Пин, Чу, У (Ъянуби Тан), У Йуе, Мин вя Ъянуби Хан дювлятляри мейдана эялди. Империйанын парчаланмасы ъямиййятин “щярбиляшдирилмяси” вя арамсыз мцщарибялярля мцшайият олунурду. Йалныз 10 ясрин орталарында Ч. торпагларынын бирляшдирилмяси тенденсийасы йенидян эцълянди. 951 илдя йаранмыш Сон Чжоу дювлятинин сяркярдяси Чжао Куанйин кечмиш Тан империйасына мяхсус торпагларын бюйцк щиссясини юз щакимиййяти алтында бирляшдирди вя йени Сун сцлалясинин ясасыны гойду (960). Сун Ч.-инин пайтахты Вйан ш. (индики Кайфын) олду.


    Сун императорлары мягсядйюнлц шякилдя юлкядя мяркязи щакимиййяти эцъляндирмяк вя юз щакимиййят сялащиййятлярини эенишляндирмяк сийасяти апарырдылар. Онлар биринъи назири (сзайсйан) мямурлары тяйин етмяк вя щярби мясялялярин щяллиндя иштирак щцгугундан мящрум етмякля [бу мясяляляр Щярби мясяляляр цзря шуранын (Шушийуан) вя шяхсян императорун сярянъамына кечди] онун сялащиййятлярини мящдудлашдырдылар. Юлкянин инзибати ярази бюлэцсц, демяк олар ки, яввялки кими галса да, йерли щакимиййятин тяшкили формасы дяйишдирилди. Йерли идарячилик апаратына юз фяалиййят даирясиня мяхсус мясяляляря ъавабдещ олан 4 мцвяккил (ши) башчылыг едирди. Онлар билаваситя мяркязи щюкумятя табе идиляр. Йерли щюкумятин фяалиййятиня хцсуси мцвяккилляр нязарят едирдиляр.


    Сун ордусунун ясасыны пайтахт вя онун ятрафында йерляшдирилмиш “сарай гошунлары” тяшкил едирди. Йерлярдя гайда-ганун “кянд гошунлары” тяряфиндян тямин олунурду. 11 ясрин яввялляриндя ордунун цмуми сайы 1260 мин няфяр иди (сонралар 4,5 млн. няфяря чатды).


    Чох бюйцк ордуйа малик олмасына бахмайараг, Сун 1005 илдя киданларын Лйао дювляти иля мцщарибядя мяьлубиййятя уьрады, 16 шм. даирясини итирди вя верэи юдямяйя мяъбур
    олду. Империйанын шм.- г. сярщядляриндя мейдана эялмиш тангутларын Си Сйа дювляти иля апарылан узунмцддятли мцщарибя дя она уьур эятирмяди. 1006 илдя Сун сарайы Си Сйанын мцстягиллийини таныды.


    Гоншуларла мцбаризянин уьурсузлуьу вя мювъуд идарячилик системинин еффективсизлийи щаким даирялярин бязи нцмайяндялярини ислащатлар кечирмяк цчцн щярякятя эятирди. 1030–40-ъы иллярдя Фан Чжунйан, Фу Би, Оуйан Сйу, Ли Гоу вя б. ислащат лайищяляри иряли сцрдцляр. Онлар бцрократик апаратын “тямизлянмясини”, “пис” мямурларын “йахшылар” иля явязлянмясини, фаворитлийин арадан галдырылмасыны, ордунун ясэяри чаьырыш ясасында комплектляшдирилмясини вя с. тяклиф едирдиляр. 1070 илдя биринъи назир Ван Анши ислащат кечирмяйя тяшяббцс эюстярди. Лакин онун фяалиййяти нцфузлу яйанларын мцгавимятиля цзляшди; 1076 илдя Ван Анши вязифясиндян узаглашдырылды вя ислащатлар дайандырылды.


    1115 илдя Манъурийанын мяркязи р- нларында чжурчженлярин Сзин дювляти мейдана эялди. Сун онунла иттифага эирди. Бирэя сяйлярля онлар 1125 илдя Лйаону дармадаьын етдиляр вя нятиъядя 16 шм. даиряси йенидян Ч.-ин тяркибиня гатылды. Сзин 1126 илдя Сун Ч.-иня гаршы мцщарибяйя башлады. 1127 илдя чжурчженляр Вйан ш.-ни тутдулар. Император йени пайтахт елан едилмиш Лин- йан ш.-ня (индики Ханчжоу) кючдц. Онун нязаряти алтында империйанын йалныз ъ. р-нлары галды (Ч. тарихинин 1127 илдян сонракы дюврц Ъянуби Сун адландырылыр). Сзини мяьлуб етмяк цчцн эюстярилмиш бир сыра уьурсуз ъящддян сонра Ъянуби Сун щюкумяти 1141 илдя чжурчженлярля мцгавиля баьлады, юлкянин Хуайхе чайынадяк олан шм. щиссясини онлара эцзяштя эетди вя иллик верэи юдямяйи ющдясиня эютцрдц.


    10 ясрин сонларында Ч.-дя пай торпаглары системи тамамиля арадан галхды. “Торпаг системини гайдайа салмаг”дан ваз кечян Сун щюкумяти беъярилян торпаглардан йалныз иъбари верэилярин юдянилмясини тяляб едирди. Бу, торпагларын йенидян бюлцшдцрцлмясиня вя хырда кяндли торпагларынын тутулмасы (сатыналма, зорла зябтетмя, сахта сянядлярин щазырланмасы вя с. йолларла) щесабына ири торпаг мцлкиййятинин сцрятля артмасына сябяб олду. Сун дюврцндя айры-айры аристократик нясилляря вя мямурлара мяхсус торпаг мцлкляри иъаря шяртиля беъярилян 6 мин син шумлуг торпаг тяшкил едирди. Ири торпаг мцлкляри иля йанашы хырда кяндли тясяррцфатлары да галырды, торпагларын бир щиссяси дювлятин мцлкиййятиндя иди.


    10–13 ясрлярдя эениш йайылмыш иъарячилик кянд иъма институтларына уйьун эялмядийиня эюря Сун Ч.-индя сонунъуларын ящямиййяти дурмадан азалырды. Кяндлилярин торпагсызлашмасы просеси шящярлярин даща да инкишаф етмясиня вя онларын тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри кими ролунун артмасына тякан верди. Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси тягр. 10%-я чатды. Ири шящярлярин гала диварлары ятрафында гясябяляр формалашмаьа башлады. Сяняткарлар Авропа сехляриня бянзяр корпорасийаларда (туан, ши, сзо вя с.) бирляширдиляр. Шящяр тиъаряти щюкумят органларынын мящдудиййятлярини ашараг кцчяляря “чыхды”, эеъя базарлары адландырылан базарлар мейдана эялди, йармаркалар кечирилмяйя башлады. Щюкумят органлары бу йениликлярля барышды, чцнки тиъарятдян тутулан верэиляр хязиня эялирляринин ясас мянбяйини тяшкил едирди. Тиъарятин инкишафы малиййя системинин дяйишилмясиня эятириб чыхартды. Сун дюврцндя Ч. тарихинин диэяр дюврляри иля мцгайисядя ян чох стандарт тунъ сиккя зярб едился дя, юдяниш васитяляри чатмырды. Бу кясири арадан галдырмаг мягсядиля щесаблашмаларда мцхтялиф таъир корпорасийаларына мяхсус чекляр, сонра ися ясэинаслар (каьыз пуллар) истифадя олунмаьа башлады.


    10–13 ясрлярдя Ч. ъямиййятинин структурунда бязи дяйишикликляр баш верди. Аристократ кланларынын вя щярби даирялярин тясири азалды, мямурлар тябягясинин ися нцфузу артды. Сун дюврцнц чох вахт Ч. мямурларынын “гызыл ясри” адландырырлар: бу дюврдя онларын имтийазлары мющкямлянир вя эенишлянир, мадди тяминатлары артырды. Шенсилярин сыраларына торпаг сащибляринин, кянд иъмасынын йухары тябягясинин вя шящярлярин варлы даиряляринин гатылмасы нятиъясиндя бу сосиал тябягя гапалы каста олмагдан чыхды.

    Сун дюврцндя Ч.-дя компас, барыт, топ ихтира едилди. Би Шен китаб чапы цчцн щяряки шрифт йаратды, китаб миниатцрц вя ясэинаслар мейдана эялди. Чини габ истещсалы вя нахышвурма техникасы тякмилляшди. 13 ясрдя Ч.-дя шящяр ящалисинин мяишяти кяндлилярин мяишятиндян хейли фярглянирди. Пайтахтларда сарай няггашлыг академийалары, Вен ш.-ндя ися щямчинин няггашлыг музейи йарадылды. 10–13 ясрлярдя йазылы Ч. дилинин данышыг дилиндян фярглянян нормалары формалашды, поезийада хцсуси “тсы” жанры мейдана эялди.


    Чин монгол истилачыларынын щакимиййяти алтында. Йуан империйасы (1279–1368). 13 ясрин яввялляриндя монгол чюлляриндя Чинэиз хан титулуну гябул етмиш Темучинин башчылыьы алтында эцълц тайфа бирлийи мейдана эялди. 1211 илдян онун гошунлары чжурчженлярин Сзин империйасынын тяркибиня дахил олан Шимали Ч. яразиляриня виранедиъи йцрцшляр етмяйя башладылар. Тякъя 1213– 14 илляр ярзиндя бурада тягр. 90 шящяр даьыдылды вя гарят олунду. Бу шящярлярин сакинляри, бир гайда олараг, гул гисминдя апарылыр, мцгавимят эюстярдикдя ися елликля мящв едилирдиляр. Ишьал олунмуш Ч. торпагларыны пай кими алан бир чох монгол сяркярдяси бцтцн йерли ящалини гырараг, бу торпаглары отлаглара чевирмяк ниййятиндя идиляр.


    1215 илдя монголлар Сзинин пайтахты Чжунду (индики Пекин) ш.-ни яля кечирдиляр, Сзинин сарай ящли Веня гачды. 1234 илдя Сзин империйасы сцгут етди. 1235 илдян монгол гошунлары Ъянуби Сун яразисиня сохулмаьа башладылар, 1254 илдя Тибети, 1259 илдя ися Корйону зябт етдиляр.


    Чинэиз ханын хяляфи Уэедейин дюврцндя монгол истилачылары 1230 илдян табеликляриндя олан Шимали Ч. торпагларынын идарячилийини гайдайа салмаьа ъящд эюстярдиляр. Уэедей юз мцшавири Йелцй Чутсайын мяслящяти иля бурада Ч. идарячилик системини тятбиг етмяйя вя Ч. мямурларыны ишя эютцрмяйя башлады. 1233 илдя кечирилян ящали сийащыйаалмасындан сонра верэи нормалары мцяййянляшдирилди. Монголлар тядриъян яняняви Ч. щакимиййят институтларыны вя тясяррцфатчылыьыны мянимсядиляр.


    Монгол империйасынын парчаланмасындан сонра Монголустан вя Шимали Ч.яразисиндя Хубилайын (1260 илдя хан тахтына чыхмышды) дювляти мейдана эялди. 1264 илдя Хубилай Пекини пайтахт, 1271 илдя ися юзцнц монгол-Чин Йуан империйасынын бюйцк ханы (император) елан етди. 1276 илдя онун гошунлары Линйаны тутду, 1279 илдя Ъянуби Сун империйасынын ишьалыны баша чатдырды. Ч.-дя мющкямлянян монголлар ишьалларыны давам етдиряряк Бирмайа (1282–83 иллярдя Йуанын щакимиййяти алтында иди) сохулдулар. Лакин Йапонийайа гошун чыхартмаг (1274, 1281) вя Йава а.-ны тутмаг (1292–93) ъящдляри там ифласа уьрады.


    Хубилай Ч. торпагларында идарячилик системинин тяшкили цзря тядбирляри давам етдирди. Яввялки Ч. ганунлары ясасында ганунвериъилик ишляниб щазырланды. Алты Идарянин табе олдуьу Мяркязи катиблик палатасы Йуан империйасынын али щюкумят органына чеврилди; щямчинин Щярби ишляр цзря шура вя Ч.-ин бир сыра щакимиййят органлары бярпа едилди. Мяркязи вя йерли щакимиййят органларына мямурларын тяйинаты йенидян имтащан ясасында мцяййянляшдирилди. Лакин инзибати апаратда мцщцм вязифяляр монголларын, йахуд онлара хидмят едян Мяркязи Асийадан эялмялярин ялиндя галырды. Империйа яразиси юз нювбясиндя ики мцхтялиф категорийалы вилайятляря, даиря вя гязалара айрылан 11 яйалятя бюлцндц. Юлкянин мяркязи щиссясиндяки бир сыра р-нлар билаваситя бюйцк ханын, сярщядйаны яразиляр ися монгол сяркярдяляринин идарячилийи алтында иди. Юлкянин бцтцн ири шящярляриндя монгол гарнизонлары йерляшдирилирди.


    Йуан Ч.-индя ян эениш щцгуг вя имтийазлар монголлара мяхсус иди. Йуан сарайына хидмят едян йаделлиляря (семужен) дя имтийазлар верилирди. Буддист вя даосист ращибляр щакимиййятин щимайяси алтында иди. Сосиал пирамидасынын ашаьы пиллясиндя юлкянин шм. щиссясиндян олан чинлиляр, киданлар вя чжурчженляр, даща ашаьыда ися яввялляр Ъянуби Сунун тяркибиня дахил олан яразилярин сакинляри дурурду. Йарымасылы кяндлиляр (сйуйкоу) вя гуллар эениш тябягя тяшкил едирдиляр. Истилачыларын милли зцлмцнцн бцтцн аьырлыьыны юз цзяриндя щисс едян чинлиляря силащ сахламаг, щярби иши (гошунларда хидмят едянляр истисна олмагла) вя хариъи дилляри юйрянмяк, кцтляви шякилдя топланмаг, ат сахламаг вя гаранлыг дцшяндя кцчяйя чыхмаг гадаьан олунурду.


    Монгол истиласы Ч. тясяррцфатына чох аьыр зярбя вурду. Юлкя вираня галды. Йалныз 13 ясрин сонларында, бу заман Ч.-дя олмуш М.Полонун мялуматына эюря, сяняткарлыг, дахили вя хариъи тиъарят ъанланмаьа башлады.


    Мин империйасы (1368–1644). 14 ясрин орталарында Ч.-дя щюкумят ялейщиня чыхышлар эцълянди. Юлкянин мяркязи щисся- синдя Байлйантсзйао тяригяти тяряфиндян щазырланмыш “Гырмызысарыглылар” цсйаны (1351–68) баш верди. Йансзы чайынын ашаьы ахарларында дюйцшян цсйанчы гошунлар арасында кяндли аилясиндян олан буддист ращиб Чжу Йуанчжанын башчылыг етдийи дястяляр апарыъы рол ойнайырды. О, 1356 илдя Нанкини тутараг, бурада йени щюкумят формалашдырды, 1368 илдя ися йени – Мин сцлалясинин императору елан олунду. Мин щюкумятинин ясас вязифяси Ч.-и монгол аьалыьындан тамамиля азад етмяк иди. Мин йалныз 1410 илдя дцшмянин ясас гцввялярини дармадаьын едяряк бцтцн Ч. яразилярини нязаряти алтына ала билди.

     Шанхай ятрафындакы гядим Чжутсйатсйао шящяриндян эюрцнцш.

    Чжу Йуанчжан дювлят идарячилик системини ислащ етди. Мяркязи щюкумят функсийасыны алимлярдян тяшкил олунмуш Сарай- дахили катиблик (Нейге) йериня йетирмяйя башлады. Ислащатлар репрессийа вя едамларла, о ъцмлядян щаким даиря нцмайяндяляринин едамы иля мцшайият олунду; он минлярля инсан мящв едилди.


    Мин империйасынын “Бюйцк Мин сцлалясинин ганунлары” (“Да Мин лйуй”) мяъялляси яняняви нормалар ясасында ишляниб щазырланмышды. Кадастр сийащысында гейд олунмуш беъярилян торпаглар дювлят вя юзял торпаглара (1:7 нисбятиндя) бюлцнцрдц. Дювлят торпагларында чох вахт щярби мяскянляр тяшкил едилирди. Юзял торпаглар ирсян кечя, сатыла вя алына билярди, юзял торпаг мцлкиййятинин юлчцсц мящдудлашдырылмырды. Верэиляр илдя ики дяфя – йайда вя пайызда топланырды; 1371 илдян буна верэи нязарятчиляри ъавабдещ идиляр. Щям юзляринин пай торпаьы олан кяндлиляр, щям дя иъарядарлар верэи юдямякля йанашы, дювлятин хейриня ямяк мцкялляфиййяти йериня йетирирдиляр. 1577–81 иллярдя верэи топланан торпагларын йени сийащыйаалмасы кечирилди вя ямлака эюря “ващид верэи” тятбиг едилди.


    Йени сцлалянин щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля Чжу Йуанчжан бир нюв ирси маликаняляр йарадараг, эениш яразиляри оьулларынын идарясиня верди. Бу да маликаня алмаг иддиасында олан император кланы нцмайяндяляринин (Мин дюврцнцн яввялляриндя сарайын йалныз 58 титуллу гощуму олдуьу щалда, 15 ясрин сонларында онларын сайы 2 миня, 16 ясрин яввялляриндя 80 миня, сцлалянин щакимиййятинин сонларында ися тягр. 150–160 миня чатды) арасында мцбащися вя силащлы мцнагишялярин йаранмасы цчцн зямин йаратды. Мин щюкумяти сонралар онларын торпаг иддиаларыны чох вахт дювлят торпаг фонду щесабына тямин етмяли олду, нятиъядя сонунъунун щяъми хейли азалды.

    Мин империйасыны яввялки Ч. дювлятляриндян фяргляндирян юзцнямяхсус ъящят сосиал структурда императорун эцълц имтийазлы кланынын, щямчинин варлы яйанларын (гун чен) мювъудлуьу иди.

    Мин дюврцндя шящярлярин инкишафы давам едир, онларын тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри кими мювгейи мющкямлянирди. 1421 илдя империйанын пайтахты олан Пекин сцрятля инкишаф едирди. Бязи шящярляр айры-айры мящсулларын истещсалы: Сзиндечжен – чини, Сучжоу вя Ханчжоу – ипяк, Нанкин вя Хучжоу – метал мямулатлар цзря ихтисаслашмаьа башлады. Юлкянин мцхтялиф районларынын тясяррцфат сащяляри цзря ихтисаsлашмасы да мцшащидя олунурду: Шандун лаклары, Сзйанси зярэярлик мямулатлары, Йуннан мис вя гурьушуну иля мяшщур иди. Мин дюврцндя Ч.-дя эениш сурятдя памбыг беъярилмясиня башланылды.

    Мин империйасы фяал хариъи експансийа сийасяти йцрцдцрдц. 1407 илдя Вйетнамдакы дахили мцбаризяйя мцдахиля едяряк ону ишьал етди вя 1427 илядяк юз табелийиндя сахлады. Ч.-ин “сярвятини вя гцдрятини” нцмайиш етдирмяк мягсядиля 1405–33 иллярдя дяфялярля Ъянуб-Шярги вя Ъянуби Асийа юлкяляриня Чжен Хенин башчылыьы иля Ч. донанмасынын бюйцк експедисийалары эюндəрилди. 15 ясрдя Мин империйасы юзцнцн шм. вя шм.-г. сярщядляриндя кючяриляря гаршы мцбаризя апарырды. 1449 илдя ойрат ханы Есен Ч. ордусуну дармадаьын едяряк Пекини мцщасиряйя алса да, ону тута билмяди вя чюлляря чякилди (ойратларла мцщарибя 1488 илядяк давам етди). Мин империйасы 1592–93, 1597–98 иллярдя Корейа щюкмдарларынын хащиши иля онлара Йапонийа мцдахилясиня гаршы мцбаризядя кюмяк едирди.

     Йуан сцлаляси дюврцня аид дябилгя. Монгол истиласы музейи. Фукуока (Йапонийа).


    1514 илдя илк дяфя Авропа эямиляри, 1517 илдя Ф. д’Андраденин команданлыг етдийи Португалийа ескадрасы Ч. сащилляриня чатды. Португаллар бурада факторийаларыны йаратмаг цчцн Мин сарайындан разылыг ялдя етмяйя чалышсалар да, данышыглар нятиъясиз галды. Португалларын Ч.-дя мяскян салмаг ъящдляриня ряьмян император ЫЫЫ У-сзун [1505–21] авропалыларын Ч.-я эялишини гадаьан етди вя Аомын (Макао; 1557 илдя португаллара иъаряйя верилди) истисна олмагла, бцтцн портлары онлар цчцн баьлады. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Ч. сащилляриня дяфялярля инэилис, испан, Нидерланд эямиляри йахынлашса да, онларын капитанлары Мин вя тямсил етдикляри юлкяляр арасында мцнтязям тиъари вя дипломатик мцнасибятляр гурмаг барядя разылыг ялдя едя билмядиляр. 1618 илдя И. Петлинин башчылыьы иля Пекиня илк рус дипломатик миссийасы эялди. Онун Москвайа эятирдийи фярманда ики дювлят арасында сяфирлик вя тиъари ялагялярин йарадылмасына даир тяклиф якс олунурду.


    Монгол аьалыьы дюврцндяки нисби дурьунлугдан сонра 14 ясрин сонларындан Ч. мядяниййяти сцрятля инкишаф едирди. 1420-ъи иллярдя Няггашлыг академийасы йенидян ъанланды. Сарайда илк гязет нцмуняси олан “Ди бао”нун (“Император хябярляри”) дюври няшри башлады. Китаб няшри сцрятля эенишлянирди. Чохъилдлик “Йун-ле да дйан”, “Ту шу бйан”, “Сйуй вен сйан тун као” енсиклопедийалары йарадылды, елми ясярлярдян ибарят илк топлулар, “Гуан йуй ту” атласы вя Чжен Хе експедисийасынын иштиракчылары тяряфиндян тяртиб едилмиш юзэя дийарларын тясвирляри ишыг цзц эюрдц. Ч. ядябиййаты Ло Гуанчжунун “Цч чарлыг дюврц”, Ши Найанын “Чай кюрфязляри”, У Ченйенин “Гярбя сяйащят”, Ланлинли масгарачы тяхяллцсц иля йазан мцяллифин “Гызыл эцлданда эавалы эцлляри” романлары иля зянэинляшди.


    Чин Син сцлалясинин щакимиййяти алтында (1644–1912). 17 ясрдян етибарян торпагларын йенидян бюлцшдцрцлмяси нятиъясиндя ящалинин эениш тябягяляринин вязиййятинин писляшмяси вя щаким даирялярин эетдикъя тяняззцл етмяси иля ялагядар Мин елитасынын бязи нцмайяндяляри ислащат кечирмякдя исрарлы идиляр. Лакин бцтцн ислащат тяшяббцсляри уьурсузлуьа уьрайырды. 1620-ъи иллярин яввялляриндян Ч.-дя тез-тез баш верян халг цсйанлары Кяндли мцщарибясиня (1628–45) чеврилди. Цсйанчыларын рящбяри Ли Сзычен 1644 илдя Да Шун дювлятинин йарандыьыны елан етди, юзцнц ися император адландырды. Щямин ил Ли Сзыченин гошунлары Пекини тутду, Мин сцлаляси сцгут етди.

     Ванпин галасы. 1638 ил.


    Ч. яйанларынын бир щиссяси цсйанчыларын гялябяси иля барышмады. Шимали Ч. ордусуна команданлыг едян У Сангуй манъурларла иттифаг баьлады вя Шанхайгуан йахынлыьындакы дюйцшдя (1644) цсйанчылары мяьлубиййятя уьратды. Щямин ил манъур-Чин гошунлары Пекини тутдулар вя ону манъур Син сцлалясинин пайтахты елан етдиляр. 1645–47 иллярдя Син гошунлары Йансзы чайындан ъ.-дакы Ч. торпагларынын бюйцк щиссясини, 1660 илдя ися Ли Дингонун башчылыг етдийи Ч. вятянпярвярляри ордусунун инадлы мцгавимятини гырараг Ч.-ин бцтцн ъ. вя ъ.-г. яйалятлярини нязарятляри алтына алдылар. Узунмцддятли мцщарибядян зяифлямиш манъурлар Ъянуби Чинин кнйазлыглара чеврилмиш бир сыра яразиляринин идарячилийини У Сангуй вя диэяр ики чинли тяряфдарына щяваля етдиляр. Бу кнйазлыглары ляьв етмяк ъящди Син империйасы ялейщиня “цч кнйазын мцщарибяси”ня (1673–81) эятириб чыхартды. Мцщарибя манъурларын гялябяси иля баша чатды. 1683 илдя Син гошунлары Ч. вятянпярвярляринин сонунъу дайаг нюгтяси олан Тайван а.-ны зябт етдиляр.


    Кяндли мцщарибяси вя манъур ишьалы нятиъясиндя Ч. демографик вя игтисади фялакятя дцчар олду, инкишафында бир чох ониллик эери дцшдц. Ящалиси 1628–83 иллярдя 120–130 млн. няфярдян 100 млн. няфяря гядяр азалды. Йцзлярля шящяр, минлярля кянд даьыдылды, шумлуг торпагларын бюйцк щиссяси бахымсыз галды, кустар истещсал дайанды. Йалныз 18 ясрин сонунда Ч. манъур ишьаллары яряфясиндяки игтисади инкишаф сявиййясини ютцб кечя билди, ящалисинин сайы ися 300 млн. няфяря гядяр йцксялди. 


    Ч.-и зябт едян Син сцлаляси торпаг фондуну йенидян бюлцшдцрдц: Мин яйанларынын вя Ч.-ин титулсуз торпаг сащибляринин бир гисминин торпаглары богдоханын вя “байраглы силк” адландырылан манъур аристократийасынын мцлкиййятиня кечди. Империйада эцълц ордуйа вя эениш бцрократик апарата архаланан истибдад режими йарадылды. Али щакимиййят органларына вя ясасыны “сяккизбайраглы гошунлар”ын тяшкил етдийи ордуйа рящбярлик манъурларын ялиндя иди.


    Шимали Ч.-и щакимиййяти алтына алан Син империйасы гоншу яразилярин вя дювлятлярин ишьалына кечди. 1650-ъи иллярдя онун гошунлары Амурбойуна басгын етдиляр. Яввялляр щеч кимин табелийиндя олмайан бу яразидя артыг рус мцщаъирляри вя казаклар мяскунлашмаьа башламышдылар. Син империйасы иля мцнасибятляри низама салмаг мягсядиля Русийанын Ф.И. Байков (1654– 57), И.С. Перфилйев вя С. Аблин (1657–62), Н.Г. Спафаринин (1675–78) башчылыьы иля Пекиня сяфирликляр эюндярмяси нятиъя вермяди. Мцщарибянин гаршысыны алмаг мягсядиля Нерчинск мцгавиляси (1689) баьланды. Мцгавиляйя эюря Аргун чайынын саь сащилиндяки, щямчинин Амур чайынын сол вя саь сащилляриндяки торпагларын бир гисми Син империйасына кечди. Кйахта мцгавиляси (1727) иля 1691 илдя манъурлар тяряфиндян зябт олунмуш Шимали Монголустанда [Ъянуби (Дахили) Монголустан онлар тяряфиндян 1636 илдя ишьал едилмишди] Син иля Русийа арасында сярщяд мцяййянляшдирилди, Амур чайынын ашаьы ахарларындакы вя Охот дянизи сащилйаны яразиляриндя сярщядлярин чякилмямяси тясдиглянди.


    Син експансийасынын мцщцм обйекти Тибет иди. 1720 илдя Син гошунлары онун ъ.-ш. щиссяси – Кщамы, 1724 илдя ися шм.-ш. щиссяси – Амдону яля кечирдиляр. Гярби Тибетдяки дахили чякишмялярдян истифадя едян Син империйасы 1728 илдя бу дийары юз ъанишинляринин нязаряти алтына алды (далайламанын формал щакимиййятини сахламагла). 1791–92 иллярдя Син Непал краллыьыны мяьлубиййятя уьрадараг ону верэи юдямяйя мяъбур етди. Бунунла да бцтцн Тибет богдоханларын щакимиййятиня кечди.


    Син 1755–57 иллярдя Ъунгар ханлыьыны, 1757–59 иллярдя ися Гашгары зябт етди. Ъунгар вя Гашгар хцсуси инз. район – Синтсзйанда бирляшдирилди.


    1760-ъы иллярдян Син експансийасы щямчинин ъянуб истигамятиндя фяаллашды. 1768– 69 иллярдя империйа Бирманы табе етмяйя чалышса да, онун Пекиня йалныз хяраъ юдямясиня наил олду. 1788 илдя Тейшонлар цсйаныны йатырмаг бящаняси иля Дайвйетя 200 минлик Син ордусу эюндярилди. 1789 илин яввялляриндя бу орду Тханглаунг (индики Ханой) йахынлыьында вйетнамлылар тяряфиндян дармадаьын едилди, лакин тейшонлар дювлятинин сцгутундан (1802) сонра Вйетнам да Синя хяраъ юдямяйя башлады.


    Мин сцлаляси кими, Ч.-ин йени щюкмдарлары да ону хариъи алямдян тяъридетмя сийасяти йцрцдцрдцляр. 17–18 ясрлярдя империйа иля рясми ялагяляр гурмаьа чалышан Португалийа, Нидерланд, Франса вя Б.Британийа мцвяффягиййят ялдя едя билмяди. Онлара Ч. ширкяти “Гунхан” (“Кохонг”) васитясиля йалныз Гуанчжоуда тиъарят етмяк иъазяси верилди. 18 ясрин сонларындан щансы йолла олурса олсун Ч.-я “айаг ачмаьа” чалышан Гярби Авропа дювлятляри, хцсусиля Б.Британийа она гаршы тязйигляри эцъляндирди. Британийа таъирляри Ч.-я сатышындан бюйцк эялир ялдя етдикляри тирйяк идхал етмяйя башладылар.


    18 ясрин сонларындан Син империйасында дахили вязиййят эярэинляшди. Коррупсийа вя рцшвятхорлуьа гуршанмыш бцрократик апарат юлкянин еффектив идарячилийини, кющнялмиш силащларла тяъщиз олунмуш орду ися бюйцк империйанын мцдафиясини тямин етмяк вя Авропа дювлятляри тяряфиндян тящлцкянин гаршысыны алмаг игтидарында дейилди. Верэиляр артыр, “байраглы силк” сцрятля тяняззцл едирди. Юлкянин мцхтялиф йерляриндя щюкумят вя манъурлар ялейщиня цсйанлар баш верирди. Ян бюйцкляри Сычуан, Хубей, Шенси, Хенан вя Гансу яйалятлярини бцрцмцш Байлйантсзйао цсйаны (1796–1805), щямчинин Тйанли (“Сямави идрак”) эизли тяригяти тяряфиндян щазырланмыш вя Чжили, Шандун вя Хенан яйалятляриндя йайылмыш Ли Венченин башчылыг етдийи цсйан (1813–14) иди. 1830–32 иллярдя Гуандунда, 1836–44 иллярдя Хунанда, 1839 илдя Гуйчжоуда кяндли цсйанлары баш верди. 1826–27 вя 1830 иллярдя Синтсзйандакы гейри-Чин халглары манъурлара гаршы цсйан галдырдылар.


    1839 илдя Син щюкумятинин тирйяк тиъаряти иля мцбаризя цзря мцвяккили Лин Сзе- сйуйун Британийа таъирлярини ялляриндя олан тирйяки тящвил вермяйя мяъбур етмяси сябябиндян Син иля Б.Британийа арасында мцнагишя баш верди. 1840 илдя Б.Британийа Синя гаршы биринъи “тирйяк мцщарибясиня” [бах Инэилтяря-Чин мцщарибяси (1840–42)] башлады вя ону мяьлубиййятя уьратды. Нанкин мцгавилясинин (1842) шяртляриняэюря, Ч. 5 портуну Британийа тиъаряти цчцн ачмаьы вя Сйанган (Щонконг) а.-ны “даими мцлк” гисминдя Б.Британийайа вермяйи, тязминат юдямяйи вя с. ющдясиня эютцрдц. 1843 илдя имзаланмыш Хумен протоколуна эюря, Британийа тяряфи Ч.-дя екстерриториаллыг, сеттлментляр йаратмаг щцгугу алды. 1844 илдя Ч. АБШ [бах Вансйа мцгавиляси (1844)] вя Франсайа да аналожи имтийазлар вермяйя мяъбур олду. Бу мцгавилялярин имзаланмасы Ч.-ин йарыммцстямлякя юлкясиня чеврилмясинин ясасыны гойду. 1851 илдя Португалийа Аомын й-а-ны вя Дантсзыдао (Тайпа) а.- ны [1864 илдя щямчинин Сзйуаодао (Колоане)] яля кечирди вя Аомынын (Макао) Ч.-дян асылы олмадыьыны елан етди (1887 илдя Ч. щюкумяти мцгавиля иля Португалийанын Аомыны “даими идаряетмя” щцгугуну таныды; 1928 илдя бу мцгавиля биртяряфли гайдада Ч. щюкумяти
    тяряфиндян ляьв олунду).

    Мцщарибядя мяьлубиййят империйада дахили вязиййяти писляшдирди: верэиляр кяскин сурятдя артыр, щюкумят йени верэиляр тятбиг едир, юлкяйя хариъдян мал эятирилмяси Ч. сяняткарларынын
    марагларына зийан вурурду. 1840-ъы иллярин яввялляриндян Ч.-дя халг чыхышларынын йени дальасы башлады. 1850 илдя Гуанси яйалятиндя Хун Сйутсйуанын башчылыьы иля тайпинляр дини тяригяти манъур режиминя гаршы цсйан галдырды [бу, Тайпин цсйанынын (1851–64) башланьыъы олду]. 1853 илдя тайпинляр Нанкини яля кечирдиляр вя “сямави кнйаз” (тйанван) Хун Сйутсйуанын вя диэяр цч кнйазын – Йан Сйутсин, Вей Чанхуей вя Ши Дакайын рящбярлийи алтында юзляринин Тайпин тйанго дювлятини йаратдыгларыны елан етдиляр. Тайпин цсйаны иля ейни вахтда манъурлар ялейщиня Чжан Лосинин башчылыьы иля Ши- мали Ч.-ин эениш районларыны бцрцмцш Нйандан цсйаны (1859–68) (Нйантсзйу цсйаны да адландырылыр) баш верди. 1853–55 иллярдя Шанхайда вя 1853–58 иллярдя Футсзйанда Сйаодао (“Кичик гылынълар”) эизли ъямиййяти, 1854–55 иллярдя ися Гуандунда Тйанди (“Сяма вя Йер ъямиййяти”) тяряфиндян щазырланмыш цсйанлар баш верди. 1854 илдя Чжан Сйуемейин башчылыьы иля мйаолар (1872 илдя щюкумят тяряфиндян йатырылды, тягр. 1 млн. няфяр щялак олду), 1855 илдя Йуннанда Ду Венсцнцн (Сцлейманын) башчылыьы иля мцсялман патайлар цсйан галдырдылар. Империйанын г. р-нларында (Шенси, Гансу, Синтсзйан яйалятляриндя) дунганлар (хайлар) вя уйьурлар [бах Синтсзйанда Уйьур-дунган цсйаны (1864–77)] айаьа галхдылар.

    Биринъи “тирйяк мцщарибяси” (1840–42). “Чин ъонкаларынын атяшя тутулмасы” (ряссам Е. Дункан). Милли дяниз музейи. Лондон.


    Имтийазларынын даща да эенишляндирилмясиня вя йени портларын ачылмасына чалышан Б.Британийа, сонра ися Франса Ч.-дяки эярэин вязиййятдян истифадя едяряк она гаршы икинъи “тирйяк мцщарибяси”ня башладылар [Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60)]. 1858 илдя инэилис вя франсызларын Пекини тутмаг тящлцкяси гаршысында галан Син щюкумяти тяслим олду вя Тйансзин мцгавилялярини (1858) имзалайараг хариъи тиъарят цчцн йени портларын ачылмасына, хариъи эямилярин Йансзы чайында цзмясиня, Пекиндя дипломатик миссийаларын тясис едилмясиня вя с. иъазя верди. Тиъарят имтийазлары вя щцгуглары Русийайа да шамил едилди [бах Тйансзин трактаты (1858)]. Син щюкумятинин хариъи дипломатлары пайтахта бурахмамаг ъящдляри Б.Британийа вя Франсанын 1859 илдя йенидян щярби ямялиййатлара (бязян цчцнчц “тирйяк мцщарибяси” адландырылыр) башламасы цчцн бящаня олду. 1860 илдя онларын експедисийа гцввяляри Пекини тутду, бундан сонра Син щюкумяти Пекин Инэилтяря-Чин вя Франса-Чин мцгавилялярини (1860) имзаламаьа мяъбур олду. Мцгавиляляря эюря, Ч. Б.Британийа вя Франсайа тязминат юдямяйи, Сзйулун (Коулун) й-а-нын бир щиссясини Б.Британийайа эцзяштя эетмяйи, Тйансзин ш.-ни хариъи тиъарят цчцн ачыг елан етмяйи ющдясиня эютцрдц. Пекин трактаты (1860) Русийа иля Ч. арасында Узаг Шяргдяки сярщяд мясялясини щялл етди.


    1860-ъы иллярин яввялляриндян Б.Британийа, Франса вя АБШ тайпин цсйаны вя диэяр халг чыхышларынын йатырылмасында Син щюкумятиня йахындан йардым эюстярди, бу да онларын Ч.-дя юз мювгелярини даща да мющкямляндирмясиня вя эенишляндирмясиня имкан йаратды.


    Щярби мяьлубиййятляр, дахили иьтишашлар вя гярб дювлятляриндян асылылыг Син щаким даирялярини юз сийасятляриндя мцщцм дяйишикликляр етмяйя вадар етди. 1861 илдя богдохан Ичжунун (Сйанфен) юлцмцндян сонра Пекиндя сарай чеврилиши баш верди. Реал щакимиййят богдохан Сзайчунун (Тунчжи) [1861–75] анасы, дул императричя Сысинин ялиндя ъямлянди. Сысинин щимайяси алтында Сзен Гофан, Ли Хунчжан, Сзо Сзунтан вя б. кими “юзцнцэцъляндирмя сийасяти”нин тяряфдарлары Ч.-ин тясяррцфатыны вя дювлят институтларыны мцасирляшдирмяк имканы ялдя етдиляр. Син щюкумяти Гярб дювлятляри иля сых ямякдашлыг, онларын щярби тяърцбяляринин вя техники наилиййятляринин мянимсянилмяси вя юлкя сянайесинин, илк нювбядя щярби сянайенин йарадылмасы курсуну эютцрдц. Хязиня вясаитляри, Ч. таъирляри вя торпаг сащибляринин капиталынын мяъбури сурятдя ъялб едилмяси щесабына хариъи нцмуня ясасында мцяссисялярин ти- кинтиси эенишлянди. Дювлят з-длары иля йанашы, хцсусиля 1880-ъи иллярдян етибарян юзял мцяссисяляр мейдана эялмяйя башлады. “Юзцнцэцъляндирмя сийасяти” нятиъясиндя 19 ясрин сонларында Ч.-дя капитализм истещсалы йаранды, милли буржуазийа вя фящля синфинин формалашмасы просеси сцрятлянди. Лакин “юзцнцэцъляндирмя” курсунун ясас шяртляриндян олан Ч.-ин щярби гцдрятинин артырылмасына наил олунмады.


    1870–80-ъи иллярдя Гярб дювлятляри Син империйасына тязйиг эюстярмякдя давамедирдиляр. Вйетнамда нцфуз уьрундарягабят Ч.-ин мяьлубиййяти иля нятиъялянмиш Франса-Чин мцщарибясиня (1884–85) сябяб олду. Йапонийа-Чин мцщарибясинин (1894–95) нятиъяляри даща аьыр олду. Мцщарибядя мяьлуб олан Ч. щюкумяти Симоносеки мцгавилясини (1895) имзалайараг Корейанын мцстягиллийини таныды (бу вахта гядяр Синин щакимиййяти алтында иди), Тайван а.-ны, Пенхуледао (Пескадор) а-рыны Йапонийайа верди, бюйцк щяъмдя тязминат юдямяйи, юз яразисини хариъи малларын сярбяст идхалы цчцн ачмаьы вя хариъи мцяссисялярин йарадылмасыны ющдясиня эютцрдц.

     Ququn imperator sarayы (Yasaq шящяр). Пекин.

    1897–98 иллярдя апарыъы дювлятляр Син империйасыны нцфуз даиряляриня бюлмяйя башладылар. Ч. яразисинин бюйцк щиссясини Б.Британийа “юзцня эютцрдц”. Б.Британийанын нцфуз даирясиня Йуннанын г. щиссясиндян башга, демяк олар ки, бцтцн Йансзы чайы вя онун голлары щювзяси (Сзйансу, Анхой, Сзйанси, Хубей, Сычуан яйалятляри), щямчинин Чжетсзйан вя Хунан дахил олду. Гуандунун ш. щиссясиндя инэилисляр даща мющкям мювгейя малик идиляр. Йуннанын ш. р-нлары, Гуанси, Гуандунун г. щиссяси вя Хайнан а. Франсанын нцфуз даирясиня дахил едилди. Манъурийа Русийайа, Шандун Алманийайа, Футсзйан Йапонийайа верилди. АБШ-ын 1899 илдя иряли сцрдцйц “Ачыг гапы” доктринасы онун Ч.-дя гейри-мящдуд експансийасынын вя рягиблярини сыхышдырыб чыхартмасынын ясасыны гойду. Бюйцк дювлятляр боръ вермяк, рцшвят вя шантаж йолу иля Синдао, Вейхайвей, Лйуйшун, Далйан, Гуанчжоуван кюрфязини, Лйаодун вя Сзйулун (Коулун) йарымадаларындакы бюйцк яра зиляри узунмцддятли иъаря ады алтында яля кечирдиляр.


    “Юзцнцэцъляндирмя сийасяти”нин ифласы, Йапонийа иля мцщарибядя мяьлубиййят вя юлкя яразисинин бюлцнмяси Ч. ъямиййятиндя милли фялакят дцшцнъясини йаратды. Идеологлары вя рящбярляри Кан Йувей, Лйан Сичао, Тан Сытун вя б. олан либерал-реформист щярякат 1895–98 иллярдя эениш вцсят алды. 1898 илин ийулунда ислащатчылар император Сзай Тйан (Гуансйу) тяряфиндян дювлят идарячилийиня ъялб олунсалар да (“Йцз эцнлцк ислащат”), ислащат кечирмяк ъящдляри баш тутмады. Императричя Сыси вя онун тяряфдарларыдювлятчеврилишитяшкиледяряк ислащатчылары щакимиййятдян узаглашдырдылар. Мяьлубиййятя уьрайан сонунъулар Сзай Тйаны щакимиййятя гайтармаг вя онун дястяйи иля мютядил ислащатлар кечирмяк мягсядиля Баохуанхой тяшкилатыны йаратдылар. 1894 илдя Синчжунхой тяшкилатыны йаратмыш Сун Йатсенин башчылыг етдийи ингилаби-демократик щярякатын нцмайяндяляри юлкяни хилас етмяк цчцн даща радикал ислащатлар тяклиф едирдиляр.


    1898 илдя Ч.-ин Шандун, Чжили вя бир сыра диэяр яйалятиндя хариъи тязйигляря гаршы вя Син сцлалясинин мцдафиясиня йюнялмиш Ихетуан (щямчинин “Боксчулар цсйаны” адландырылыр; 1899 илдян кцтляви характер алмышды) щярякаты эцълянди. Манъур режими иля иттифага эирян ихетуанлар Чжу Хунден, Чжан Дечен, Сао Футйан вя Ли Лайчжунун башчылыьы иля д.й. хятлярини, з-длары, христиан килсялярини даьыдыр, Авропа маллары вя китабларыны мящв едир, яънябиляри гятля йетирирдиляр. Онлар Син гошунлары иля бирликдя Пекиндяки дипломатик мящялляни мцщасиряйя алдылар. Ихетуанларын щярякятляри хариъи дювлятляря Ч.-дя бирэя ъяза ямялиййаты тяшкил етмяк цчцн бящаня олду. Б.Британийа, Франса, Алманийа, АБШ, Русийа, Йапонийа, Италийа вя Австрийа- Маъарыстанын щярби мцдахиляси нятиъясиндя 1901 илдя Ихетуан щярякаты гана гярг едилди. Дювлятляр Син империйасыны “Йекун протоколу”ну (1901) имзаламаьа мяъбур етдиляр. Протокол бюйцк щяъмдя тязминат юдянилмясини вя хариъи гошунларын Ч.-дя йерляшдирилмясиня разылыг верилмясини нязярдя тутурду. “Йекун протоколу”нун имзаланмасы иля Ч. гяти олараг йарыммцстямлякяйя чеврилди.

    Империйанын нювбяти мяьлубиййяти Синин щаким даирялярини 1902 илдя мютядил ислащатлар сийасятиня гайытмаьа мяъбур етди, лакин бу ислащатлар, ясасян, сятщи вя защири характер дашыйырды. Бу, щямин дюврдя Чжан Сзйанын башчылыьы иля тяшяккцл тапмыш вя ингилаби-демократик щярякатда сийаси нцфузу эетдикъя артан конституси- йалы монархийа щярякаты нцмайяндяляринин наразылыьына сябяб олду. 1905 илдя ингилаби тяшкилатлар Сун Йатсен вя Хуан Синин башчылыьы алтында “Бирляшмиш иттифаг”да (бах Тунменхуей) бирляшдиляр. Онун програмы манъур щюкумятинин деврилмясини, республика гурулмасыны вя дювлятя диференсиал рента юдямякля торпагларын тядриъян миллиляшдирилмясини нязярдя тутурду.


    1906–08 иллярдя Ч.-дя Тунменхуей вя диэяр тяшкилатларын иштиракы иля ингилаби чыхышлар баш верди. 1910 илдя юлкяни “чялтик гийамлары” бцрцдц. 1911 илдя Ч.-дя д.й. тикинтисинин хариъи капитала верилмясиня даир Син щюкумятинин хариъи банклар консорсиуму иля баьладыьы сазишя гаршы Сычуанда етираз щярякаты башлады. 1911 илин сентйабрында “дямир йолларынын мцдафияси щярякаты” щюкумят ялейщиня чыхышлара чеврилди. Сычуандакы щадисяляр Хубей яйалятинин инз. м. Учан ш.-ндя цсйана тякан верди [бах Учан цсйаны (1911)]. Цсйанчылар Син сцлалясинин щакимиййятдян деврилмясини, республика идарячилик формасынын тятбиг олунмасыны вя Хубей яйалятинин мцстягиллийини елан етдиляр. Хубейин ардынъа юлкянин диэяр р-нларында да цсйанлар башлады. 1911 ил нойабрын сонларында Ч.-ин 17 яйалятиндян 14-дя Син сцлаляси деврилмиш елан олунду. 1911 илин декабрында Ч.-ин ъ. яйалятляринин нцмайяндяляри мцвяггяти президент сечмяк цчцн Нанкиндя кечирилян мяълися эялдиляр. Бу вязифяни мцщаъирятдян гайытмыш Сун Йатсен тутду. 1912 ил йанварын 1-дя пайтахты Нанкин олан Чин Респ.-нын йарадылмасы елан едилди, яйалят нцмайяндяляринин мяълиси ися Милли мяълися чеврилди.

     Кайфын шящяриндян эюрцнцш.


    1911 илин октйабрындан Син щюкумяти ингилаби чыхышлары щярби гцввя васитясиля йатырмаьа чалышырды. 1911 ил нойабрын 2-дя Шимали Ч. щярби даиряляринин лидери Йуан Шикай баш назир тяйин едилди. Бу тяйинат ингилабчыларын дцшярэясини парчалады. Ъянуб вилайятляринин либераллары Син сцлалясинин девриляъяйи тягдирдя Йуан Шикайы дювлят башчысы сечмяйя щазыр олдугларыны билдирдиляр. Хариъи дювлятлярин йени щярби мцдахилясиндян чякинян Сун Йатсен Тунменхуейин либерал ганадынын тязйиги иля Йуан Шикайла разылыьа эялди. 1912 ил февралын 12-дя азйашлы император Пу Инин адындан Син сцлалясинин щакимиййятдян ял чякдийинин вя Ч.-дя монархийанын деврилдийинин елан едилмясиндян сонра Сун Йатсен мцвяггяти президент вязифясиндян истефа верди. 1912 ил февралын 15-дя Нанкин Милли мяълисиндя бу вязифяйя Йуан Шикай сечилди. 1912 илин мартында Ч. Респ.-нын мцвяггяти конститусийасы гябул олунду. Ч.-дя 1911 илин октйабрында – 1912 илин мартында баш верян щадисяляр Синхай ингилабы адландырылды.

    Чин 1912–49 иллярдя. Ъянубун фактики тяслими юлкядя бцтцн реал щакимиййятин тезликля Йуан Шикайын вя Шимали Ч. щярби даиряляринин (Беййан милитаристляри) ялиндя ъямлянмясиня эятириб чыхартды. Йуан Шикай щярби диктатура режими гурмаьа баш лады, республикачылары кюнцллцлярдян тяшкил олунан ордуларынын бюйцк щиссясини бурахмаьа мяъбур етди. Беля шяраитдя 1912 илин августунда Тунменхуей бир сыра либерал-буржуа тяшкилатлары иля Милли партийада (Гоминдан) бирляшяряк даща мютядил мювгейя кечди.

     Даьыдылмыш Гуанчжоу шящяри. 1927 ил.


    1913 илин апрелиндя Йуан Шикай парламентин ирадясиня ряьмян хариъи дювлятлярин банк консорсиуму иля сазиш имзалайараг сон дяряъя аьыр шяртля 25 млн. фунт стерлинг щяъминдя “йенидянтяшкил истигразы” алды вя мцхалифятин баш веря биляъяк чыхышларынын гаршысыны алмаг мягсядиля гошунлары Йансзы чайы щювзясиндя топламаьа башлады. Дювлят чеврилишиндян ещтийат едян Сун Йатсен ящалини “икинъи ингилаба” чаьырды. Ли Летсзйу вя Хуан Синин башчылыг етдийи Ъянуби Ч. эенералитети ону дястякляди. 1913 илин ийулунда Ъянуби вя Шимали Ч. гошунлары арасында тоггушмалар башлады. Хукоу, Нанкин вя Шанхайда инадлы дюйцшляр эедирди. Гоминданда дахили мцбаризя, ъянублуларда ващид команданлыьын вя ямялиййат планлашдырмасынын олмамасы “икинъи ингилабын” мяьлубиййятиня эятириб чыхартды.

    1913 илин нойабрында Гоминданын фяалиййяти гадаьан едилди. 1914 илин яввялляриндя террор шяраитиндя Йуан Шикай Чин Респ.-нын даими президенти сечилди. Аз сонра о, парламенти бурахды вя диктатор идарячилийи цсулларына кечди.


    Биринъи дцнйа мцщарибяси башлайанда Ч. битяряфлийини елан етди, лакин щярби ямялиййатларын юз яразисиня йайылмасынын гаршысыны ала билмяди. Антанта тяряфиндя мцщарибяйя гошулан Йапонийа 1914 илин августунда юз гошунларыны Шандуна чыхартды вя нойабр айында Алманийанын Ч.-дяки бцтцн мцлклярини яля кечиртди. 1915 илин йанварында Ч. щюкумятиня ону Йапонийадан асылы щала салаъаг ултиматум вя “ийирми бир тяляб” эюндярди. Йуан Шикай ултиматуму, сонра ися (1915, 9 май) тяляблярин чохуну гябул етди. Йапонийанын щярякятляриня вя щюкумятин сийасятиня етираз олараг юлкядя кцтляви вятянпярвярлик щярякаты башлады. Мювгейини мющкямляндирмяйя чалышан Йуан Шикай 1915 илин декабрында юзцнц император елан етди. Буна ъаваб олараг Мяркязи вя Ъянуби Ч.-дя 1915 илин декабры – 1916 илин яввялляриндя чох вахт “цчцнъц ингилаб” адландырылан силащлы цсйан баш верди. Йуннан яйалятинин Пекиндян асылы олмадыьыны бяйан едян “мцстягил” (Беййан груплашмасына аид олмайан) эенераллар Сай Е вя Тан Сзийаонун ямялиййатлары бу цсйанын башланьыъы олду. Онлар гошунлары шм.-а йеридяряк Сычуан вя Гуйчжоуда дюйцшляря башладылар. 1916 илин майында “цчцнъц ингилаб” артыг юлкянин ъ.-ундакы 6 яйаляти бцрцдц.

    1916 илин ийунунда Йуан Шикайын юлцмцндян сонра щярби ямялиййатлар дайандырылды. Пекиндя щакимиййят йапонпяряст мювгедя дуран Дуан Сижуйун лидери олдуьу Беййан милитарист груплашмасынын ялиндя галды. Лакин Беййан груплашмасы юзц дя эениш р-нлара нязарят едян вя щакимиййят уьрунда юз араларында мцбаризя апаран бир сыра эцруща (Чин милитарист груплашмалары, Анхой эцрущу, Фынтйан эцрущу, Чжили эцрущу) парчаланды. 1917 илин ийун–ийулунда эен. Чжан Сцнцн монархист чеврилиш ъящди баш тутмады. Ч.-ин Шандундакы кечмиш мцлкляринин она гайтарылаъаьына цмид едян Беййан щюкумяти 1917 илин августунда Алманийайа мцщарибя елан етди. Ч.-ин мцщарибяйя гошулмасы юлкядя, хцсусиля онун ъ. щиссясиндя етиразлар дальасына сябяб олду. Гуанчжоуда Ч.-ин икинъи щюкумяти тяшкил едилди. 1917 илин сентйабрында Сун Йатсен онун башчысы олду (1918 илин майына гядяр бу вязифядя галды).

    “Дюрд май” щярякаты (1919, май– ийун) Ч. тарихинин дюнцш нюгтясидир. Бу щярякат Парис сцлщ конфрансында (1919–20) иштиракчы дювлятлярин Шандун яйалятиндя Алманийанын нязарятиндяки яразилярин Ч.-я гайтарылмасы вя диэяр дювлятлярин Ч. яразисиндяки щцгуг вя имтийазларынын ляьви щаггында Ч.-ин тялябляриня бахмагдан имтина етмяляриндян сонра башлады. Версал сцлщ мцгавилясинин (1919) 156–158 маддяляриня уйьун олараг яввялляр Алманийанын Ч. иля разылашмасы ясасында ялдя етдийи щцгуг вя имтийазлары Йапонийайа верилирди. Пекиндя, Шанхайда вя диэяр шя- щярлярдя кцтляви нцмайишлярин вя сийаси тятиллярин тязйигиля Пекин щюкумяти Версал сцлщ мцгавилясини танымадыьыны бяйан етмяйя вя бязи йапонпяряст алирцтбяли яйанлары истефайа эюндярмяйя мяъбур олду. 1919 ил ийулун 25-дя Русийа иля Ч. арасында гейри-бярабяр мцгавилялярин [Русийа-Чин мцгавиляси (1896), Пекин протоколу (1901), щямчинин Русийа-Йапонийа сазишляри (1907–1916) ] ляьвиня даир данышыглар башлады.


    Русийада Октйабр чеврилишиндян (1917) сонра Ч.-дя фящля щярякаты хейли инкишаф етди, марксизм тяблиьаты эцълянди. Марксистлярин Шанхайда вя Сзйансидя кечирилян гурултайында (23–31.7.1921) Чин Коммунист партийасы (ЧКП) тясис олунду, Чен Дусйу партийанын катиби сечилди.


    1920-ъи иллярин яввялляриндян Ч.-дя сийаси дезинтеграсийа эцълянди. Мяркязи щакимиййят функсийасыны номинал шякилдя дашыйан Шимал (Пекин) щюкумяти тяркибиндяки сийаси гцввяляр
    нисбятиндян асылы олараг эащ Чжан Сзолинин йапонпяряст эцрущу, эащ да У Пейфунун Б.Британийа вя АБШ мейилли груплашмасынын нязаряти алтында иди. Йерли милитаристляр арасындакы чякишмяляр вязиййяти даща да аьырлашдырырды. Ъянуб (Гуанчжоу) щюкумяти мцхтялиф сийаси гцввяляри, о ъцмлядян 1914 илдя Йуан Шикай тяряфиндян ляьв едилмиш цмуммилли парламентин цзвлярини бирляшдирирди. 1921 илин апрелиндя Гуанчжоу парламенти Сун Йатсени Ч. Респ.-нын мцвяггяти президенти сечди.

    1924 илин йанварында ЧКП нцмайяндяляринин иштиракы иля Гуанчжоуда Гоминданын биринъи гурултайы кечирилди. Гурултай бу ики партийанын сийаси блоклары ясасында Ващид Милли Ъябщянин йарадылмасыны рясмиляшдирди. Бу гярар Ъянуб щюкумятинин мювгейини мющкямляндирди вя о, бундан сонра Ч.-ин бирлийи вя мцстягиллийи уьрунда мцбаризянин лидери ролунда чыхыш етмяйя башлады. Сун Йатсенин хащиши иля ССРИ Гуанчжоуйа сийаси вя щярби мцшавирлярини (М.М. Бородин, В.К.Блцхер вя б.), силащ эюндярди, щямчинин Милли Ингилаби Ордунун (МИО) йарадылмасына йардым эюстярди. 1924 илин пайызында Гуанчжоу щюкумятини девирмяк мягсядини эцдян гийам йатырылды.

    Гуанчжоу щюкумятинин сийаси нцфузунун артдыьы бир шяраитдя Пекин щаким даиряляри юз сийасятляриндя мцяййян дцзя- лишляр етмяйя мяъбур олдулар. Онлар Совет щюкумяти иля ССРИ вя Ч. арасында мцбащисялярин низамланмасы цчцн цмуми принсипляря даир Сазиш имзаламаьа (бунунла ССРИ Русийанын Ч.-дяки бцтцн имтийазларындан имтина етдийини тясдигляди; 31.5.1924 имзаланды) вя онунла дипломатик ялагяляр йаратмаьа разы олдулар. Ардынъа Сун Йатсени Ч.-ин бирляшдирилмясиня даир данышыглара дявят етдиляр. Сун Йатсен данышыглара эедяркян йолда хястялянди вя Пекиндя вяфат етди (1925, 12 март).


    1925 ил майын 30да Шанхайда Брита- нийа полиси Ч. вятянпярвярляри нцмайишинин иштиракчыларына атяш ачды. Бу щадися Ч.-дя бюйцк щиддят доьурду. Юлкянин бир чох шящяриндя кечирилян сийаси нцмайишляр вя тятилляр (“Отуз май” щярякаты) Ч.-дя 1925–27 илляр ингилабынын башланьыъы олду. 1925 ил ийулун 1-дя Гуанчжоу щюкумяти юзцнц Ч.-ин Милли щюкумяти елан етди. 1926 илин яввялляриндя МИО Гуанси, Гуйчжоу яйалятляриндя вя Хунан яйалятинин ъ. щиссясиндя ингилаби щакимиййятини гурду, 1926 илин ийулунда бцтцн Ч.-дя ингилабын гялябясинин тямин олунмасы мягсядиля Шимал йцрцшцня (1926–27) башлады. МИО 1926 илин сонларында Хунан, Хубей, Сзйанси, Футсзйан яйалятлярини азад етди, бу да Ч.-ин Милли щюкумятинин вя Гоминдан МИК-инин Гуанчжоудан Учан (ин- дики Ухан) ш.-ня кючмясиня имкан йаратды. 1927 илин мартында цсйан етмиш Шанхай фящляляри Шанхайы азад етдиляр. Тезликля Нанкин дя азад олунду (1927 ил мартын 24-дя шящяр Британийа вя Америка ескадраларынын топ атяшиня тутулду).


    1927 ил апрелин 12-дя МИО-нун баш команданы Чан Кайшинин башчылыг етдийи Гоминданын саь ганады Шанхай вя Нанкиндя чеврилиш едяряк щакимиййяти яля кечирди. Аз сонра саь гоминданчылар Гуанчжоуда чеврилиш етдиляр. 1927 ил апрелин 18-дя Чан Кайши Ухандакы сол гоминданчы щюкумятя гаршы Нанкиндя юз тяряфдарларындан ибарят йени Милли щюкумят формалашдырды. Беля вязиййятдя Ухан щюкумяти дя саьа мейиллянди. Ван Сзинвейин башчылыг етдийи Ухан Гоминдан МИК 1927 ил ийулун 15-дя ЧКП иля блокдан имтина етди вя бир мцддят сонра Чан Кайшинин тяряфиня кечди. ЧКП гейри-гануни елан олунду, щямкарлар иттифаглары вя кяндли иттифаглары бурахылды, юлкяни “аь террор” бцрцдц (1927 илин апрелиндян 1928 илин ийулунадяк давам едян Гоминдан репрессийаларынын эедишиндя Ч.-дя 337 мин ингилабчы юлдцрцлдц).


    Чан Кайшинин щакимиййяти яля кечирмясиндян сонра ЧКП Гоминдан режиминя гаршы силащлы мцбаризя курсуну эютцрдц. 1927 ил августун 1-дя Нанчанда цсйан баш верди вя Гырмызы орду йарадылды. Бу ордунун юзяйини Йе Тин, Чжу Де, Хе Лун вя б. коммунистлярин команданлыьы алтында олан Шимал йцрцшцндя иштирак етмиш гошунлар тяшкил едирди. 1927 илин август– сентйабр айларында Хунан, Сзйанси, Гуандун, Хубей яйалятляриндя ЧКП-нин башчылыьы иля “пайыз мящсулу” цсйанлары баш верди. 1927 илин октйабрында Гырмызы орду Гуандун яйалятинин Хайфын вя Луфын гяза шящярлярини яля кечирди, нойабрын яввялиндя бурада Хайлуфын совет респ. йарадылды. 1927 ил декабрын 10-дан 11-ня кечян эеъя ЧКП Гуандун комитяси Чжан Тайлейин башчылыьы иля Гуанчжоуда цсйан галдырды [бах Гуанчжоу (Кантон) цсйаны (1927)] вя коммуна йаратды. Цсйанларын чохунун мяьлубиййятя уьрамасына бахмайараг, ЧКП рящбярлийи партийанын щярби гцввяляринин мющкямляндирилмяси вя юлкянин мцхтялиф р-нларында советлярин йарадылмасы хяттини давам етдирирди. Гырмызы орду щиссяляриня архаланан ЧКП 1928–30 иллярдя 11 яйалятин яразисиндя (ясасян, Ъянуби вя Мяркязи Ч.-дя) 15 совет р-ну йаратды.

     1928 илин апрелиндя Чан Кайши Шимал йцрцшцнцн давам етдийини билдирди. 1928 ил ийунун 5-дя онун гошунлары Пекини тутду, Ч.-дя щакимиййят Нанкин щюкумятиня кечди (1928 илин ийулунда АБШ, сонра ися диэяр Гярб дювлятляри тяряфиндян танынды). Пекиндя мющкямлянян Гоминдан 1929 ил йанварын 1-дян “гяййумлуг дюврцнцн” башладыьыны елан етди. Бу дюврдя она щюкумят, мяркязи вя йерли щакимиййят органларынын формалашдырылмасы цчцн мцстясна сялащиййятляр верилир, Ч. ящалисинин сийаси щцгуг вя азадлыглары мящдудлашдырылырды. Гоминдан щюкумятинин игтисади вя хариъи сийасяти Ч.-дя апарыъы капиталист дювлятляринин, илк нювбядя АБШ-ын мювгейинин эцълянмясиня вя нцфузунун артмасына сябяб олду.

    Йапонийа, Б.Британийа вя АБШ-ын тящрики иля Нанкин щюкумяти ССРИ-йя гаршы дцшмян мцнасибяти эюстярирди. 1929 ил ийулун 10–11-дя Ч. щюкумяти Шярги Чин дямир йолуну (ШЧДЙ, бах Чин Чанчун дямир йолу; 1924 илдя имзаланмыш сазишя эюря ССРИ вя Ч. тяряфиндян бирэя идаря олунурду) яля кечиртди. 1929 ил ийулун 17-дя ССРИ Ч.-ля дипломатик ялагялярини кясди. Щямин ил нойабрын 17-дя совет ордусу Ч. гошунларыны мяьлубиййятя уьратды. Декабрын 22-дя имзаланмыш совет-Чин протоколуна эюря, ШЧДЙ-нда вя ССРИ–Чин сярщядиндя 1924 ил сазишинин шяртляри бярпа олунду.

    1930 илин нойабрындан 1932 илин пайызынадяк Гоминдан щюкумяти совет районларына гаршы 4 йцрцш тяшкил етди, лакин онларын щамысы Чан Кайши гошунларынын мяьлубиййяти иля баша чатды. Чин Гырмызы ордусунун гялябяляри совет районлары яразисинин артмасына сябяб олду. 1931 илин сонларында онларын ян ириляри ашаьыдакылар иди: Мяркязи (Ъянуб-Шярги Сзйанси вя Гярби Футсзйан), Хубей–Хенан–Анхой, Хунан–Хубей, Сзйанси–Футсзйан–Чже- тсзйан, Сзйанси–Хунан–Хубей, Сзйан- си–Хунан. 1931 ил нойабрын 7–24-дя Жуйтсзин ш.-ндя (Сзйанси яйаляти) Ч.-ин совет районлары нцмайяндяляринин биринъи Цмумчин гурултайы кечирилди. Гурултайда Чин Совет Республикасынын (ЧСР) конститусийа лайищяси, торпаг, ямяк ганунлары вя игтисади сийасят щаггында ганун, “Гырмызы орду щаггында”, милли мясяляляр цзря вя с. гярарлар гябул олунду. Мао Тсзедунун башчылыг етдийи ЧСР МИК вя Мцвяггяти мяркязи щюкумят сечилди.

    Асийада юз аьалыьыны гурмаг цчцн чохдан планлар щазырлайан Йапонийа 1931 ил сентйабрын 18-дя Шимал-Шярги Чинин ишьалына башлады вя 1932 илин яввялляриндя ораны зябт етди. 1932 ил йанварын 28-дя йапон гошунлары Шанхайы тутмаг мягсядиля щярби ямялиййата башладылар, лакин шящярин бцтцн ящалиси тяряфиндян дястяклянян гоминданчыларын 19-ъу ордусу онларын щцъумунун гаршысыны алды. 1933 илдя йапон гошунлары Жехе яйалятини зябт едяряк Хебей яйалятиня дахил олдулар. 1932 илин пайызында Йапонийа Манъурийада юзцнцн йаратдыьы ойунъаг Манчжоу-го дювляти иля мцгавиля баьлайараг Ч.-ин бу району цзяриндя нязарятини мющкямляндирди. 1934 илин мартында Йапонийа щюкумяти Пу Ини Манчжоу-гонун императору елан етди.

    Юлкянин бир щиссясинин Йапонийанын ишьалы алтында олдуьу бир шяраитдя дя Чан Кайши ЧКП-ни юзцнцн ясас дцшмяни щесаб едирди. 1933 илин пайызында Чан Кайши 1 млн.-луг ордуну сяфярбяр едяряк юлкянин совет районларына гаршы 5-ъи йцрцшя башлады. Гоминдан мцвяффягиййят газанды. Бюйцк иткиляр верян Гырмызы орду юзцнцн ясас гцввялярини Ъянуб-Шярги Ч.-дян Шимал-Гярби Ч.-я чякди.

    1935 илин октйабрында Гырмызы ордунун нязаряти алтында Шенси–Гансу–Нинсйа сярщядйаны совет району йарадылды.1935 илин май–ийун айларында Йапонийа щаким даиряляринин Нанкин щюкумяти иля баьладыьы эизли сазишя эюря Гоминдан фактики олараг Йапонийанын Шимали Ч.-и ишьал етмясини таныды [бах Хе-Умедзу сазиши (1935)]. Щямин илин нойабрында Йапонийа Тунчжоу ш.-индя Шярги Хебей мухтар антикоммунист щюкумятини йаратды. Чан Кайшинин тяслимчи мювгейи Ч.-дя эениш етиразлар дальасына сябяб олду. 1935 ил декабрын 9-да Пекиндя щюкумят вя Йапонийа ялейщиня милли мцстягиллик вя вятяндаш мцщарибясинин дайандырылмасы шцарлары алтында кцтляви нцмайиш кечирилди. Нцмайишчилярин тялябляри орду даиряляри тяряфиндян дястяклянди. 1936 илин сонларында Гоминдан Чин Гырмызы ордусуна гаршы щярби ямялиййатлары дайандырмаг мяъбуриййяти гаршысында галды. Юз нювбясиндя ЧКП Коминтернин 7-ъи конгресинин гярарларына ясасланараг Йапонийа ялейщиня ващид милли ъябщянин йарадылмасы тяшяббцсцнц иряли сцрдц вя Йапонийа тяъавцзцня гаршы гцввяляри бирляшдирмяк чаьырышы иля Гоминдана мцраъият етди.

    1937 ил ийулун 7-дя Пекин йахынлыьында Лугоутсйао кюрпцсцндя гясдян мцнагишя йарадан Йапонийа Ч.-ин там ишьалы планыны щяйата кечирмяйя башлады. 1937 илин ийул–декабр айларында Йапонийа ордусу бюйцк районлары вя Пекин, Тйансзин, Шанхай, Нанкин кими ири шящярляри ишьал етди; 1938 илин сонларында Шимали, Мяркязи вя Ъянуби Ч.-ин сянайе ъящятдян даща чох инкишаф етмиш районларыны нязаряти алтына алды. Беля шяраитдя Гоминдан ЧКП иля ямякдашлыьа щазыр олдуьуну бяйан етди (1937, 23 сентйабр). Тяряфлярин разылыьы иля Шенси–Гансу–Нинсйа ингилаби базасы демократик щакимиййят системи сахланылмагла Ч. Респ.-нын Хцсуси р-ну, бурада йерляшян Чин Гырмызы орду щиссяляри ися 8-ъи сящра ордусу кими йенидян тяшкил олунду. Чиндя Йапонийа ишьалчыларына гаршы милли азадлыг мцщарибяси (1937–45) башлады.


    1937 ил августун 21-дя щцъум етмямяк щаггында совет-Чин мцгавиляси баьланды. Совет щюкумяти Ч.-я силащ вя щярби материал алмаг цчцн 250 млн. доллар щяъминдя боръ верди, 3,5 мин няфярдян чох щярби мцтяхяссис, о ъцмлядян тяййарячи эюндярди. Мцщарибя ярзиндя совет щюкумяти Узаг Шяргдя ири щярби бирляшмясини сахлайырды, бу да Йапонийа силащлы гцввя- ляринин ял-голуну баьлайараг Ч. халгынын мцбаризясини ящямиййятли дяряъядя асанлашдырырды.

    Милли азадлыг мцщарибяси заманы Ч. мцвяггяти пайтахтын – Чунсинин йерляшдийи ишьал олунмамыш зонадан (ъ.-г. вя шм.-г. яйалятляри), Ван Сзинвейин ойунъаг щюкумятинин (1940 ил мартын 30-да Нанкиндя йапонлар тяряфиндян йарадылмышды) номинал табелийиндя олан ишьал едилмиш зонадан (шм., ш., мяркязи вя ъ. яйалятляри), ЧКП-нин рящбярлийи алтында олан 8-ъи сящра ордусу (Шимали Ч.-дяки Шенси, Гансу, Нинсйа, Чахар, Суййуан, Хебей, Шандун, Хенан яйалятляринин айры-айры р-нлары) вя Йени 4-ъц ордунун (Мяркязи Ч.-дя Йансзы чайы щювзяси) нязарят етдийи Ч.-ин азад олунмуш р-нларындан ибарят иди. 1939 илин йазындан ЧКП иля Гоминдан арасында мцнасибятлярин кяскинляшмяси нятиъясиндя сонунъунун гошунлары Шенси–Гансу– Нинсйа сярщядйаны р-нуну (Ч.-ин азад олунмуш районларыны идаря едян ЧКП МК бурадакы Йанйан ш.-ндя йерляширди) блокадайа алмаьа башлады. 1940 илин сонларындан йапонларын азад олунмуш районлара гаршы щцъум ямялиййатларынын фяаллашмасы 8-ъи сящра ордусу вя Йени 4-ъц ордуну аьыр вязиййятдя гойду. Онлар йалныз 1943 илин августунда якс-щцъума кечя билдиляр. 1945 илин апрелиндя Ч.-дя ящалиси 95 млн. няфярдян чох олан 19 азад едилмиш район вар иди. Беля шяраитдя Йанйанда ЧКП-нин 7-ъи гурултайы кечирилди (1945, 23 апрел – 11 ийун). Бурада Мао Тсзедунун партийада лидерлийи тясбит олунду, ЧКП-нин низамнамясиня “Мао Тсзедунун идейаларынын” рящбяр идеолоэийа кими тясдиглянмясиня даир маддя ялавя едилди.

    Крым (Йалта) конфрансында (1945) ССРИ Йапонийайа гаршы мцщарибяйя гошулмаг ющдялийи эютцрдцкдян сонра, 1945 ил ийунун 30-да Москвада Совет Иттифагы иля Ч. щюкумятляри арасында данышыглар башлады. 1945 ил августун 14-дя тяряфляр Достлуг вя иттифаг щаггында мцгавиля имзаладылар. 1945 ил августун 9-да совет Гырмызы ордусу вя Монголустан Халг Респ. гошунларынын Шимал-Шярги Ч.-ин вя Дахили Монголустанын яразисиня йеридилмяси вя онларын Квантун ордусуну дармадаьын етмяси Ч.-дя Йапонийа ишьалчы режиминин сцгуту цчцн ящямиййятли рол ойнады. 1945 ил сентйабрын 2-дя Йапонийа Тяслим актыны имзалады. Йапонийанын щярби ъящятдян дармадаьын едилмяси Ч. халгынын азадлыг мцбаризясиндя йени мярщялянин башланьыъы олду.

    1945 илин сентйабрындан Гоминдан рящбярлийи щярби щиссялярини яввялляр йапон гошунлары тяряфиндян ишьал едилмиш ири шящярляри тутмаг цчцн йюнялтди. Йапонийа команданлыьынын капитулйасийасыны тямин етмяк бящанясиля Ч.-ин мцщцм портларына АБШ-ын щярби-дяниз гцввяляри йеридилди, бир сыра мянтягяляриня Америка ордусунун щава вя дяниз десантлары чыхарылды. 1945 илин декабрында АБШ-ын Ч. яразисиндяки орду континэенти 113 мин няфяря чатды. Вашингтон Гоминдана бирбаша щярби йардым эюстярир, ону танк, тяййаря, щярби эями вя диэяр силащ нювляри иля тяъщиз едирди. Америка тялиматчылары 1946 илин ийулунадяк 45 Гоминдан дивизийасыны йенидян тяшкил етмиш вя онлара тялим кечмишдиляр.

    Ч.-ин мцщарибядянсонракы гурулушу мясялясини сцлщ йолу иля щялл етмяйя чалышан ЧКП Ч.-дя демократик коалисийа щюкумяти йаратмаг вя демократик ислащатлар кечирмяк тяклифляри иряли сцрдц. 1945 ил августун 28-дян октйабрын 10-дяк Чунсиндя ЧКП иля Гоминдан арасында апарылан данышыгларда Ч.-ин демократик йенидянгурулмасы мясялясини щялл етмяк цчцн Сийаси Мясвярятчи Конфрансын (СМК) чаьырылмасына даир ялдя олунмуш разылашма щяйата кечирилмяди. 1945 ил октйабрын 13-дя Чан Кайши щюкумяти азад едилмиш районлара щцъума кечди. 1945 ил декабрын 16–26-да Ч.-ин сцлщ йолу иля бирляшдирилмяси вя вятяндаш мцщарибясинин дайандырылмасы щаггында Москвада ССРИ, АБШ, Б.Британийа хариъи ишляр назирляринин мцшавиряси кечирилди. “Совет вя АБШ силащлы гцввяляринин гыса мцддятдя Ч.-дян чыхарылмасынын арзу олундуьуна” даир разылашма ялдя едилди.

    1946 ил йанварын 10-да Гоминдан вя ЧКП-нин нцмайяндяляри щярби ямялиййатларын дайандырылмасы щаггында сазиш имзаладылар. Щямин эцн Чунсиндя фяалиййятя башлайан СМК-да бирпартийалы Гоминдан щюкумятинин коалисийа щюкумяти кими йенидянгурулмасы, Милли мяълисин чаьырылмасы, Ч. конститусийасына йенидян бахылмасы вя с. щаггында гярарлар гябул олунду. Лакин бу гярарлар да йериня йетирилмяди. 1946 илин мартында Гоминдан МИК-ин пленумунда ялдя олунмуш разылашмалар рядд едилди, ийун айында ися Гоминдан гошунлары йенидян азад едилмиш районлара щцъума кечдиляр, бу да Ч.-дя халг азадлыг мцщарибясиня (1946–49) тякан верди.

    ЧКП-йя гаршы мцщарибядя Чан Кайшийя АБШ йахындан кюмяк едирди. 1946 ил нойабрын 4-дя Нанкиндя достлуг, тиъарят вя эямичилик щаггында Америка-Чин мцгавиляси имзаланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, Вашингтон Гоминдана 6 млрд. доллар щяъминдя щярби йардым эюстярди, явязиндя ися Ч.-ин сийаси щяйатына, игтисадиййатына вя малиййясиня ящямиййятли дяряъядя нязарят имканы ялдя етди.

    1946 илин ийулундан 8-ъи вя Йени 4-ъц орду щиссяляриндян, щямчинин Шимал-Шярги Ч.-ин Бирляшмиш демократик ордусундан тяшкил олунмуш Чин Халг Азадлыг Ордусу (ЧХАО) инадлы мцдафия дюйцшляри апарырды. О, 1947 илин ийулунда якс-щцъума кечди вя 1948 илин пайызында Шимал-Шярги Ч.-и тамамиля азад едяряк Шимали вя Мяркязи Ч.-дя ири ямялиййатлара башлады. 1948 илин сонунда ЧХАО Йансзы чайынын сащилиня чыхды, 1949 илин йанварында Тйансзин вя Пекини, апрелдя Нанкини, майда Шанхай вя Уханы азад етди.


    Щярби мяьлубиййятдян хилас олмаьа чалышан Чан Кайши 1949 ил йанварын 1-дя ЧКП-йя данышыглара башламаьы тяклиф етди. 1949 ил мартын 1–15-дя Пекиндя Гоминдан вя ЧКП нцмайяндя щейятляри дахили сцлщ щаггында разылашманын лайищясини ишляйиб щазырладылар. Лакин Гоминдан щюкумяти ону имзаламагдан имтина етди.1949 ил апрелин 21-дя ЧХАО йенидян щцъума кечди вя пайызда Шимал-Гярби вя Мяркязи Ч.-ин бцтцн яразилярини, щямчинин Ъянуби вя Ъянуб-Гярби Ч.-ин бюйцк щиссясини азад етди. 1949 илин сонунда континентал Ч. тамамиля азад олунду, Чан Кайши вя онун тягр. 2 млн. тяряфдары Тайван а.-на гачды.

    Чин 1949–76 иллярдя. 1949 ил сентйабрын 21–30-да Ващид халг-демократик ъябщясинин али органы олан Чин Халг Сийаси Мяш- вярят Шурасынын (ЧХСМШ) 1-ъи сессийасы кечирилди. 1949 ил октйабрын 1-дя Чин Халг Республикасынын (ЧХР) йарадылмасы елан олунду. Ону илк олараг ССРИ (1949, 2 октйабр), ардынъа ися Шярги Авропанын халг демократийасы юлкяляри вя Монголустан Халг Респ. таныды. 1950 илин йанвар айынын яввялиндя Б.Британийа, Скандинавийа юлкяляри, Яфганыстан, Исраил, Исвечря вя Щиндистан ЧХР иля дипломатик мцнасибятляр гурду.

    ЧХР-я гаршы дцшмян мювге тутан АБШ 1950 илин орталарында Тайван а., Пенхуледао а-ры вя бир сыра диэяр аданы щакимиййяти алтында сахлайан Чан Кайшинин (1950 ил мартын 1-дя Ч. Респ.-нын президенти сечилмишди) башчылыг етдийи Ч. Респ. щюкумятини дястякляйирди. Тяркибиндя бцтцн Ч. яйалятляринин нцмайяндяляри олан Чан Кайши щюкумяти ЧХР-и танымыр, бцтцн Ч.-и тямсил етмясини билдирир, бцтцн Ч. яразисинин нязаряти алтына гайтарылмасыны ян мцщцм мягсяд щесаб едирди. 1949 илин сонларында Вашингтон АБШ фирмаларынын ЧХР иля тиъарят ямялиййатлары апармасына гадаьа гойду. АБШ-ын тязйиги иля 1950 илин йанварында БМТ цзвляринин яксяриййяти ССРИ тяряфиндян БМТ-йя тягдим едилмиш Чин Респ. (1945 ил октйабрын 24- дян БМТ-нин цзвц) нцмайяндя щейятинин сялащиййятляринин ляьв олунмасы вя ЧХР- я гануни щцгугларын верилмяси щаггында гятнамяни рядд етди (1950 илин нойабрындан ЧХР-ин нцмайяндя щейяти БМТ-дя мцшащидячи гисминдя иштирак етмяйя башлады). Юз нювбясиндя ЧХР Тайван щюкумятинин ганунилийини танымадыьыны, Чан Кайшинин нязаряти алтында олан яразиляри Ч.-ин тяркиб щиссяси елан етди.


    ЧХР-ин елан едилмясиндян сонра щюкумят мяркяздя вя йерлярдя она гаршы чыхан сосиал-сийаси гцввяляри амансызъасына сусдурараг юз мювгейини мющкямляндирмяйя башлады. Ясас вязифялярдян бири азад едилмиш районларда ири капиталын експроприасийасы иди. 1950 илин яввялляриндя 2800-дян чох емал вя щасилат сянайеси мцяссисяси, щямчинин 2400-дян чох банк мцяссисяси миллиляшдирилди. Онлар ЧХР игтисадиййатынын дювлят секторунун ясас щиссясини тяшкил етди. Йени щюкумят Ч. яразисиндя хариъи дювлятляря хцсуси щцгуглар верян бцтцн мцгавиляляри ляьв етди, эюмрцк органларыны, хариъи тиъаряти вя валйута тянзимлямялярини юз ялиня алды.


    1950 ил февралын 14-дя Москвада достлуг, мцттяфиглик вя гаршылыглы йардым щаггында совет-Чин мцгавиляси вя бир сыра диэяр разылашмалар, о ъцмлядян Совет Иттифагынын ЧХР-я эцзяштли шяртлярля (иллик 1%-ля) 300 млн. доллар щяъминдя узунмцддятли кредит вермяси щаггында сазиш имзаланды. ССРИ ЧХР-я 50 ири сянайе обйектинин тикинтиси вя йенидян гурулмасында йардым эюстярмяйя, зярури сянайе маллары, йанаъаг вя хаммалла тямин етмяйя щазыр олдуьуну билдирди (1952 илдя ЧХР хариъи тиъарятинин йарысындан чоху ССРИ- нин пайына дцшцрдц). Ейни заманда Совет Иттифагынын бирэя идаря олунан Чин Чанчун д.й.-на аид бцтцн щцгугларындан ЧХР-ин хейриня имтина етмяси, совет гошунларынын бирэя истифадя олунан Лйуйшун щярби-дяниз базасындан (Порт-Артур; гяти олараг 1955 ил майын 26-да чыхарылды) вя с. мянтягялярдян чыхарылмасы щаггында сазиш имзаланды.

    Корейа мцщарибясинин (1950–53) башламасы иля ЧХР рящбярлийи Ким Ир Сенин йардым етмяк щаггында хащишини нязяря алараг Корейа й-а-на Ч. кюнцллцлярини эюндярди. 1950 ил октйабрын 25-дян онлар щярби ямялиййатларда фяал иштирак едирдиляр (1951 ил февралын 1-дя БМТ-нин Баш Ассамблейасы АБШ-ын тязйиги иля ЧХР-ин щярякятлярини тяъавцз кими гиймятляндирди; Корейа мцщарибясиндя ЧХР-ин иткиляри тягр. 500 мин няфяр иди). Мцщарибянин эедишиндя ЧХАО бюлмяляринин Тайван а.-на чыхарылмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля АБШ 7-ъи донанмасыны Тайван боьазына йеритди. 1950 илин октйабрында Ч. гошунлары 1949 ил нойабрын 4-дя мцстягиллийини елан етмиш Тибет яразисиня дахил олду. Ардынъа онлар Кяшмиря дахил олараг Аксай Чин (Аксайчин) р-нуну вя цмуми сащ. 12 мин км2 олан бир сыра диэяр яразини нязарятляри алтына алдылар. Бу щадися Чин-Щиндистан мцнасибятлярини эярэинляшдирди. 1951 ил майын 23-дя Тибет иля ЧХР щюкумятляри арасында Тибетин сцлщ йолу иля азад едилмяси щаггында сазиш имзаланды, Тибетя ЧХР-ин тяркибиндя милли мухтариййят щцгугу верилди.

     Мао Тсзедун Чин Халг Республикасынын йарадылмасыны елан едир. 1 октйабр 1949 ил.

    Мцщарибядян сонра даьылмыш игтисадиййаты бярпа етмяк вя сосиализм гуруъулуьуна кечмяк мягсядиля ЧХР сцрятли аграр ислащат кечирмяйя (1951 илин сонундан), сянайе-тиъарят секторуну низамламаьа вя дювлят апаратынын сахланмасына сярф олунан хяръляри азалтмаьа, инзибати органларда вя игтисадиййатда юзбашыналыьын гаршысыны алмаьа башлады. 1952 илдя “цч шяр” вя “беш шяр”я гаршы кечирилян кцтляви сийаси кампанийанын эедишиндя 2 млн.-дан чох инсан репрессийайа мяруз галды.

    1952 илин сонларында ЧХР-ин х.т.-нда бярпа дюврц баша чатды. Ч.-ин чохформалы игтисадиййатында дювлят секторунун ящямиййяти хейли мющкямлянди, юзял капиталист сектору 1949 илдя 48,7%-дян 1952 илдя 30,7%-ядяк азалды; ващид чохсащяли дювлят тиъаряти системи йарадылды.

    1953 илин йазында аграр ислащат, ясасян, баша чатдырылды (азсайлы халгларын йашадыглары бязи районлар истисна олмагла; Тибетдя 1960 илдян кечирилмяйя башлады). Тягр. 300 млн. няфяр торпагсыз вя азторпаглы кяндли яввялляр мцлкядарлара мяхсус олмуш тягр. 47 млн. ща беъярилян торпаг сащяси ялдя етди. Аграр секторда садя истещсал бирликляри тятбиг олунмаьа башлады. 1952 илин сонунда кяндли тясяррцфатларынын тягр. 40%-ини бирляшдирян 8 млн. гаршылыглы йардым групу тяшкил едилди.

    Мцлкядар торпаг сащиблийинин ляьв едилмяси иля ейни вахтда диэяр сосиал ислащатлар да кечирилди. 1950 ил майын 1-дя имзаланмыш никащ щаггында йени ганун аиля-никащ мцнасибятляриндя гадынлар вя кишилярин бярабярлийини тясбит етди. Халг тящсили системиндя орта вя али мяктяблярин демократикляшдирилмяси, савадсызлыьын арадан галдырылмасы, фящля вя кяндлилярдян мцтяхяссисляр щазырланмасы цчцн ялверишли шяраитин йарадылмасы истигамятиндя ислащатлар щаггында гярар гябул олунду. Щямкарлар иттифагларынын щцгуги вязиййятини вя функсийаларыны, ири вя орта мцяссисялярдя ямяк сыьортасы гайдаларыны, ишсизликля мцбаризя тядбирлярини мцяййянляшдирян йени ямяк мяъялляси гцввяйя минди.


    Тайванда да Чан Кайши щюкумяти тяряфиндян мцщцм ислащатлар кечирилирди. 1949–53 иллярдя орада цчмярщяляли торпаг ислащаты кечирилди: торпагларын иъаря щаггы азалдылды, дювлят торпагларынын бир гисми ъцзи щагг юдянилмякля кяндлилярин мцлкиййятиня верилди вя ири торпаг мцлкиййяти гисмян миллиляшдирилди (кечмиш торпаг сащибляри адада йени йарадылмыш сянайе мцяссисяляринин сящм пакетини компенсасийа кими алдылар). Аграр ислащат вя АБШ-ын йардымы Тайван игтисадиййатынын “Тайван игтисади мюъцзяси” адландырылан сцрятли инкишафына сябяб олду, бу да юз нювбясиндя адада Гоминданын сийаси мювгейинин мющкямлянмясиня эятириб чыхартды.

    1953 илин сонунда ЧКП МК совет модели ясасында ЧХР-дя кечид дюврц вя сосиалист гуруъулуьунун принсиплярини мцяййянляшдирян “Юлкямизи ири сосиалист дювлятиня чевирмяк цчцн бцтцн гцввяляри сяфярбяр етмяк уьрунда мцбаризя” програмыны гябул етди. Юлкянин сянайеляшдирилмяси гаршыда дуран ясас вязифя елан едилди. Бунун цчцн совет мцтяхяссисляринин иштиракы иля 5 иллик план (1953–57) щазырланды. Планда 1952 ил сявиййяси иля мцгайисядя цмуми сянайе мящсулунун (кустар истещсал истисна олмагла) 98,3%, к.т.-нын ися 23,3% артырылмасы нязярдя тутулурду. Дювлят секторунун (хцсусиля аьыр сянайе), металлурэийа, електроенерэетика вя машынгайырманын даща йцксяк темпля инки- шафы, 694 ири сянайе обйектинин тикинтиси планлашдырылырды. Республиканын сянайеляшдирилмяси вя сосиал ислащатлар, о ъцмлядян аграр сектордакы ислащатлар 1967 илядяк баша чатмалы иди.


    1954 илин ийунунда ЧХР-дя инз. ярази ислащаты кечирилди. Чиндя халг азадлыг мцщарибяси (1946–49) эедишиндя мейдана эялмиш реэионлара бюлэц (Шимали Ч., Шимал-Шярги Ч., Шимал-Гярби Ч., Шярги Ч., Ъя-нуб-Гярби Ч.; бунларда бцтцн щакимиййят фактики олараг ЧКП МК-нын Щярби Шурасынын рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярян орду команданлыьына мяхсус иди) яйалятляря вя мухтар вилайятляря бюлэц иля явяз едилди, ЧКП МК-нын реэионал бцролары да ляьв олунду.

    Цмумчин Халг Нцмайяндяляри Мяълисинин (ЦХНМ) 1-ъи сессийасында, 1954 ил сентйабрын 20-дя Ч.-и фящля синфи тяряфиндян идаря олунан, фящля вя кяндли иттифагы ясасында гурулмуш халг демократийасы дювляти елан едян ЧХР конститусийасы гябул олунду. ЧХР-ин сядри (бу вязифяни Мао Тсзедун тутду) вя онун мцавинляри, ЦХНМ-ин Даими Комитяси (ЦХНМ ДК) сечилди, ЧХР-ин Дювлят шурасынын (щюкумят) тяркиби тясдиг едилди, Чжоу Енлай баш назир тяйин олунду. Конститусийа ЧХР-ин ССРИ вя диэяр халг демократийасы дювлятляри иля достлуг вя ямякдашлыьын инкишафы курсуну тясбит етди. 

    1-ъи бешиллик планын йериня йетирилмяси просесиндя ССРИ ЧХР-я ири сянайе обйектляринин, о ъцмлядян Аншан, Ухан, Баотоу металлурэийа комбинатларынын, Чанчун автомобил вя Лойан трактор з-д-ларынын, Таййуан вя Шенйан аьыр машынгайырма з-дларынын тикинтиси вя йенидянгурулмасы цчцн 3 млрд. рубл мябляьиндя йени кредитляр вя аваданлыг верди, мцдафия сянайесинин гурулмасында йардым эюстярди. ЧХР-ин сянайеляшдирилмясиндя 100-дян чох сянайе обйектини аваданлыгла тяъщиз едян АДР, Полша, Чехословакийа, Маъарыстан, Румынийа вя Болгарыстан да иштирак етди.


    1953–56 иллярдя ЧХР-дя цмуми мящсулун щяъми щяр ил орта щесабла сянайедя 19,6%, к.т.-нда ися 4,8% артырды. 1953 илин декабрында ЧКП МК 1957 илядяк кяндлилярин 20%-ни к.т. истещсал кооперативля риндя бирляшдирмяк вязифясини гаршысына гойду. Лакин Мао Тсзедунун исрарлы тювсийяси (1955, ийул) вя 7-ъи чаьырыш ЧКПМК-нын 6-ъы эениш пленумунун (1955, 10 октйабр) гярарына уйьун олараг аграр секторда яввялки гайда-ганунун бярпасынын гаршысыны алмаг мягсядиля кяндлилярин кооперативляшдирилмяси просеси (чох вахт торпагларын вя истещсал васитяляринин иътимаиляшдирилмяси йолу иля) сцрятляндирилди вя 1956 илин сонларында кяндли тясяррцфатларынын 96,3%-и кооперативляря ъялб едилди. Яввялъя 18 ил мцддятиндя нязярдя тутулан кяндин кооперативляшдирилмяси, демяк олар ки, баша чатдырылды. Мяъбури характер дашыйан бу просес Ч. кяндлиляринин бюйцк щиссясинин наразылыьына сябяб олурду. Аграр секторун малиййя вясаитляринин сянайеляшдирилмяйя ъялб олунмасы, щямчинин 1950-ъи иллярин орталарында ЧХР-дя шящяр ящалисинин ярзаг вя ясас мящсулларла тяминатында йаранмыш эярэин вязиййятин арадан галдырылмасы, республиканын мцхтялиф районларында етираз аксийаларынын эенишлянмясинин гаршысыны алмаг мягсядиля йцнэцл сянайенин тахыл вя хаммалла тяъщизатынын артырылмасы зяруряти сцрятли кооперативляшдирмяни щяйата кечирмяйя вадар едирди. 

     Корейанын шимал даьларында ясир дцшмцш Чин ясэярляри. Декабр 1950.

    1956 илин сонларында юзял капиталист сянайе мцяссисяляринин 99%-и вя тиъарят мцяссисяляринин 82,2%-и дювлят идарячилийи алтында йенидян гурулду. Х.т.-нда ики мцлкиййят формасы – цмумхалг вя зящмяткешлярин коллектив мцлкиййяти щаким мювге тутду. 

    Сосиализм гуруъулуьундакы мцяййян уьурлар 1956 илин яввялляриндян Чжоу Енлайын тяшяббцсц иля ЧХР рящбярлийинин зийалылара гаршы сийасятини бир гядяр йумшалтмасы вя Мао Тсзедунун “Гой йцз эцл чичяклянсин, гой йцз мяктяб рягабят апарсын” шцары алтында онлары ачыг дискуссийалара дявят етмяси цчцн шяраит йаратды. 1956 илин апрелиндя ЧКП МК Сийаси бцросунун эениш иъласында Мао Тсзедун Ч.-дя сосиализм гуруъулуьу тяърцбясини цмумиляшдирди вя сосиалист гуруъулуьунун сонракы йолуну “Он мцщцм гаршылыглы мцнасибят щаггында” нитгиндя мцяййянляшдирмяйя ъящд етди.

    1956 илин сентйабрында ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын 1-ъи сессийасы кечирилди. Бу дюврдя партийа сыраларында 10,73 млн. цзв вар иди. Совет модели истигамятиндя инкишаф тяряфдарлары цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Гурултай ЧХР-ин ССРИ вя диэяр сосиалист дювлятляри иля достлуг вя ямякдашлыг курсуну тясбит етди. Гурултайда гябул олун- муш х.т.-нын инкишафы цзря 2-ъи бешиллик план (1958–62) сянайе истещсалынын 1-ъи бешиллик планла мцгайисядя икигат, милли эялирин 50% артырылмасыны, ярзаг биткиляри йыьымынын 176 млн. т-дан 240 млн. т-а чатдырылмасыны нязярдя тутурду.


    ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын ишиня Сов. ИКП-нин 1956 илин февралында кечирилмиш 20-ъи гурултайынын гярарлары бюйцк тясир эюстярди. Гурултай демократийа вя ганунилийи мющкямляндирмяйя чаьырыр, шяхсиййятя пярястишин йолверилмязлийини, ЧХР- ин щцгуги базасынын тякмилляшдирилмясинин вя сосиалист ганунларына ъидди шякилдя риайят олунмасынын зярурилийини бяйан едирди. ЧКП МК Сийаси бцросунун Даими Комитяси тясис олунду, баш катиб вязифясиня Ден Сйаопин сечилди. 

    Маъарыстан цсйаны (1956) вя Полшадакы сийаси бющран (1956, октйабр) ЧКП вя ЧХР-дя совет модели ялейщдарларынын мювгейини мющкямляндирди. 1956 ил нойабрын 15-дя 8-ъи чаьырыш ЧКП МК-нын 2-ъи пленумунда Мао Тсзедун ССРИ-дя щяйата кечирилян “десталинизасийа” сийасятини тянгид етди. О, 1957 ил февралын 27-дя “халг дахилиндяки зиддиййятлярин дцзэцн щялли щаггында” адлы чыхышында синфи, илк нювбядя халг иля “халг дцшмянляри” арасындакы зиддиййятляр барядя тезислярини иряли сцрдц вя бу мясяляни цмумхалг мцзакирясиня чыхарылмасына чаьырды. Лакин цмумхалг мцзакиряляри партийа вя ЧХР- ин дювлят рящбярлийи цчцн эюзлянилмядян кяскин характер алды вя 1956 илин ийунунда бир сыра университетлярдя тялябя чыхышлары баш верди. 1956 илин сентйабрында мцяссисялярдя тятилляр башлады, 11 яйалятдя вя 2 мяркяз табеликли шящярдя шаэирд вя тялябяляр дярсляри дайандырараг дювлят вя партийа рящбярлийиня петисийа тягдим етдиляр. Беля шяраитдя мцзакиряляр дайандырылды, ЧКП рящбярлийинин “саьлара” гаршы кечирдийи сийаси кампанийа (1958 илин йазынадяк давам етди) нятиъясиндя сийаси мцхалифят сусдурулду. 1957 илин нойабрында Октйабр ингилабынын 40 иллийиня щяср олунмуш байрам тядбирляри иля ялагядар Мао Тсзедунун башчылыг етдийи ЧХР нцмайяндя щейятинин Совет Иттифагына сяфяриндян сонра ЧКП вя Сов. ИКП арасында зиддиййятляр даща да кяскинляшди. ЧКП-нин “сол” ганады сосиалист дювлятчилийи чярчивясиндя парламентаризм вя демократийанын инкишафынын, динъ йанашы йашама сийасятинин апарылмасынын, нцвя мцщарибясиня гаршы мцбаризянин мягсядяуйьун олмасына даир шцбщялярини ачыг шякилдя билдирмяйя башлады.

     1-ъи бешиллик планын уьурла щяйата кечирилмяси Мао Тсзедуну вя ЧХР-ин бир сыра дювлят вя партийа рящбярлярини спесифик “Ч. йолу” иля ирялиляйяряк сон дяряъя гыса вахтда юлкядя сосиализм гуруъулуьуну баша чатдырмаьын мцмкцнлцйцня инандырды. ЧХР-дя “цч ил эярэин зящмят – он мин ил сяадят” шцары алтында сянайедя “бюйцк сычрайыш” вя кяндлярдя “халг коммуналары”нын йарадылмасы щярякаты эенишлянди. Сосиалист вя коммунист ъямиййятинин ясас юзяйи елан олунмуш “халг коммуналары”на архаланан “бюйцк сычрайыш” сийасяти бир нечя ил ярзиндя ЧХР-дя инкишаф етмиш сосиалист вя щятта коммунист ъямиййяти гурмаьы, ССРИ-ни ютцб кечмяйи вя Ч.-и дцнйанын апарыъы сянайе дювлятляри сырасына чыхармаьы нязярдя тутурду. 


    1958 илин мартында Мао Тсзедун Чжоу Енлай вя Чен Йуну “игтисади инкишаф темпинин сцрятлянмясиня мане олмагда” иттищам етди. 1958 илин майында ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын 2-ъи сессийасында Мао Тсзедун тяряфиндян иряли сцрцлмцш “бцтцн гцввяляри сяфярбяр едяряк, ирялийя доьру аддымлайараг, даща чох, даща сцрятли, даща йахшы, даща гянаятли принсипиня ясасланараг сосиализм гурмаг” шцары иля ифадя едилян йени сийаси истигамят бяргярар олду. ЧХР Дювлят План Комитяси ЧКП-нин гярарларына ясасланараг 1958 илин ийун– ийулунда 2-ъи бешиллик планын йени вариантыны ишляйиб щазырлады. Планда 1958 ил иля мцгайисядя сянайе мящсулу истещсалынын 6,5, к.т. истещсалынын ися 2,5 дяфя артырылмасы нязярдя тутулурду. “Полад щяр шейи щялл едир” шцары алтында артыг 1958 илдя полад яридилмясинин ики дяфя артырылараг илдя 8–12 млн. т, 1962 илдя ися бу эюстяриъийя эюря Б.Британийайа чатмаг вя ону ютцб кечмяк мягсядиля илдя 60–80 млн. т истещсал едилмяси гярара алынды. К.т.-нда да ана- ложи “тахыл щяр шейи щялл едир” шцары иряли сцрцлдц. Бу чаьырыш макс. 3–5 ил ярзиндя тахыл истещсалыны яввялляр 1960-ъы иллярин сонларына нязярдя тутулмуш сявиййяйя чатдырмаг мягсяди эцдцрдц. 1958 илин бир нечя айы ярзиндя 740 мин кооператив кяндли тясяррцфаты тягр. 26 мин “халг коммуна”сы кими йенидян гурулду. Щяр бир коммуна беъярилян торпаг сащяси вя ишчи гцввясинин сайына эюря яввялки кооперативлярдян 20–30 дяфя ири иди. Кооперативлярин торпаглары вя бцтцн истещсал васитяляри, щямчинин кяндлилярин щяйятйаны сащяляри, онларын ев щейванлары, гушлары, мейвя аьаълары, габлары вя ев яшйалары коммуналарын мцлкиййятиня кечди. Иш эцнляриня эюря юдямя явязиня ямяйин мигдары вя кейфиййяти нязяря алынмадан “пулсуз ярзаг бюлэцсц” тятбиг едилди. Кяндлилярин шяхси тясяррцфатынын ляьви вя “халг коммуналары”нын йемякханаларында пулсуз иашя системинин тятбиги иля ялагядар кянд вя шящярлярдя базарлар баьланды. Ейни заманда ящали кцтляви шякилдя юлкянин няглиййат инфраструктурунун инкишафы вя с. “иътимаи ишляря” сяфярбяр едилди. Бу сийасят “цч гырмызы байраг курсу” (“байраглар” алтында ЧКП-нин сосиализм гуруъулуьунун йени хятти, “бюйцк сычрайыш” вя “халг коммуналары” нязярдя тутулурду) адландырылды.

    “Бюйцк сычрайыш” сийасятиня кечид ЧХР х.т.-нын позулмасына сябяб олду. Милйонларла кяндлинин (Ч. мялуматларына эюря 90 млн. няфярядяк) полад яридилмясиня, кустар цсулла кюмцр щасилатына, ирригасийа ишляриня, ясаслы тикинти вя йол чякилишиня ъялб едилмяси к.т.-на ъидди зийан вурду. 1958 илдя йетишдирилян бол мящсул там шякилдя топланмады. Шящяр ящалисинин сцрятля артмасы (100 млн. няфярдян 130 млн. няфярядяк) юз нювбясиндя шящярлярдя гида мящсулларына тялябатын артмасына вя ярзаг ещтийатларынын, демяк олар ки, тцкянмясиня эятириб чыхартды. Артыг 1958 илин, “бюйцк сычрайыш”ын илк илинин нятиъяляри сцрятли сянайеляшдирмя сийасятинин ифласа уьрадыьыны сцбут етди. ЧХР ящалиси арасында наразылыг артыр, ачыг шякилдя щакимиййятя итаятсизлик щаллары баш верирди. 1959 ил апрелин 27-дя 2-ъи чаьырыш ЦХНМ-ин 1-ъи сессийасында Мао Тсзедун ЧХР сядри вязифясиндян имтина едяряк тамамиля партийа фяалиййяти иля мяшьул олмаг ниййятини билдирди. Дювлят башчысы вязифясиня Лйу Шаотси сечилди.

     “Бюйцк сычрайыш” шяраитиндя ЧХР-ин хариъи сийасят курсу да даща радикал характер алды. 1958 ил августун 23-дя ЧХАО Гоминдан гошунларынын 100 минлик груплашмасынын ъямляшдийи Тайван боьазындакы Сзинмындао (Куемой) вя Матсзудао сащилйаны а-рыны артиллерийа атяшиня тутду (ЧХАО бу адалары тутмаг цчцн илк дяфя 1954 илин сентйабрында ъящд эюстярмишди). Бу щадися Узаг Шяргдя вязиййяти кяскинляшдирди. 1954 ил декабрын 2-дя Чан Кайши щюкумяти иля Тайванын бирэя мцдафияси щаггында мцгавиля баьлайан АБШ Сакит океан щювзясиндяки ЩЩГ-нин 7-ъи донанмасыны там щярби щазырлыг вязиййятиня эятирди вя гошунларыны Тайван боьазы р-нуна эюндярди. ЧХР-ин щярякятлярини дястяклямяйян ССРИ щюку- мяти Тайван бющранынын сцлщ йолу иля ни- замланмасыны тяклиф етди. Москванын мювгейи вя АБШ-ын йахын мцттяфигляри, о ъцмлядян Б.Британийанын ЧХР-я щярби зярбя ендирмяк планындан имтина етмяси ири щярби мцнагишянин йаранмасынын гаршысыны алды.

    1958 ил октйабрын 5-дя ЧХАО Сзинмындао (Куемой) вя Матсзудао адаларынын атяшя тутулмасыны мцвяггяти олараг дайандырды (сонралар йенидян баш- ланан атяш 1979 ил декабрын 31-дяк давам етди). 1958 илин октйабрындан Ч. тяряфинин Щиндистанын нязаряти алтында олан Кяшмир районунда стратежи ящямиййятли автомобил йолунун тикинтиси иля ялагядар ЧХР-ин Щиндистанла мцнасибятляри кяскинляшди. Ч. щюкумятинин 1959 илин мартында Тибетдя баш вермиш йерли ящалинин цсйаныны йатырмасындан вя далайламанын хариъя гачмасындан сонра Ч.-ин Щиндистан сярщядиндя 1962 илин сонунадяк давам едян силащлы тоггушмалар баш верди, нятиъядя Кяшмирдя ЧХР-ин няразят етдийи яразиляр хейли эенишлянди.


    “Бюйцк сычрайыш” сийасятиня, цмцмиликдя ЧХР-ин сийаси рящбярлийинин курсуна гаршы инамсызлыьын артмасы 1959 илин ийул–августунда Лушан ш.-ндя 8-ъи чаьырыш ЧКП МК-нын 8-ъи пленумунда ачыг шякилдя юзцнц эюстярди.


    1960 илдя “бюйцк сычрайыш” сийасяти Ч. игтисадиййатыны ифлас сявиййясиня эятириб чыхартды. Сянайе истещсалы азалды, ящалинин бцтцн ямтяя нювляри, илк нювбядя ярзаг маллары иля тяминатында ъидди чятинликляр йаранды. Тахыл мящсулдарлыьы 1951 ил сявий- йясиня енди. Юлкядя, мцхтялиф мялуматлара эюря, 10–14 млн. няфярдян 30 млн. няфярядяк инсанын щяйатына сон гоймуш аълыг башлады. ЧХР рящбярлийи игтисади стратеэийасыны йенидян нязярдян кечиртмяйя мяъбур олду.

    1961 илин йанварында ЧКП МК х.т.-нын “низамланмасы, мющкямляндирилмяси, тякмилляшдирилмяси вя йцксялдилмяси” курсунун щяйата кечирилмяси щаггында гярар гябул етди. Ясаслы тикинти ишляринин щяъми вя хяръляри (30 млрд.-дан 6 млрд. йуанадяк) азалдылды, кустар типли кичик сянайе мцяссисяляринин тикинтиси дайандырылды, з-дларын чоху баьланды, йахуд к.т. техникасы вя аваданлыгларынын, щямчинин эцндялик тялябат малларынын истещсалына йюнялдилди. Сянайе сащясиндян азад едилян фящляляр инзибати гайдада шящярлярдян кяндляря (1961–63 иллярдя 20 млн. няфярдян чох) кючцрцлдцляр. Мящсулларын кейфиййятинин артырылмасы вя онларын майа дяйяринин азалдылмасы кампанийасына башланылды. Мадди мараг вя ямяйя эюря юдямя принсипи гисмян бярпа едилди, йенидян мцкафатландырма тятбиг олунду, ямяйин нормалашдырылмасы системи ъанланды.

    “Халг коммуналары” мцщцм йенидянгурмайа мяруз галды. Кяндлилярин щяйятйаны сащяляри вя ев ямлаклары юзляриня гайтарылды, онлара донуз вя гуш сахламаг цчцн иъазя верилди, иътимаи йемякханалар ляьв едилди, базарлар йенидян ачылды. Истещсалын ихтисаслашдырылмасы вя кооперативляшдирилмясинин тяшкили цзря ишляр эенишляндирилди, ямтяя-пул мцнасибятляри ъанланды.

     Хунвейбинляр Харбиндя. 1966.


    ЧХР рящбярлийинин бюйцк сяйляри нятиъясиндя 1962 илдя истещсалын тяняззцлцнцн гаршысыны алмаг, юлкядя ярзаг вязиййятини йахшылашдырмаг мцмкцн олду. Яввялки иллярдя “саь тямайцлчцлцкдя” иттищам едиляряк тягибляря мяруз галан ЧКП кадрлары вя цзвляриня бяраят верилмясиня башланылды (3,6 млн. няфярин “ишиня” йенидян бахылды).


    Лакин ЧКП-дя дахили зиддиййятлярин кяскинляшмяси Мао Тсзедуну капитализмин бярпасы тящлцкясини арадан галдырмаг вя “ингилаби варисляр тярбийя етмяк цчцн” “партийа дахилиндя ревизионизмя” гаршы мцбаризя шцары иля йени сийаси кампанийайа башламаьа вадар етди. Кампанийанын эедишиндя Мао Тсзедун дювлят вя партийа рящбярлийиндяки шяхсляря – “ща- кимиййятдя олан вя капитализм йолу иля эедянляря” зярбя ендирмяк ниййятиндя иди. Онун тяшяббцсц иля 1965 ил ийулун 13-дя мядяни ингилаб мясяляляри цзря хцсцси Комитя йарадылды. Комитянин тяркибиня Мао иля сых баьлы олан шяхсляр – онун кечмиш катиби Чен Бода, арвады Сзйан Син вя б. дахил олду. 1966 ил майын 16-да ЧКП МК-нын тялимат сяъиййяли мяктубунда ЧХР-дя “партийада, щюкумятдя вя ордуда буржуа вя феодал синфи галыглары”нын ляьвиня йюнялдилмиш “бюйцк пролетар мядяни ингилабы”нын [“мядяни ингилаб” (1966–76)] кечирилмясинин зярурилийи елан едилди.


    Мао Тсзедун “мядяни ингилабын” ясас зярбя гцввяси кими “ингилаби варислярдян” – сийаси ъящятдян йеткин олмайан эянълярдян, илк нювбядя тялябялярдян, эянъ фящля вя гуллугчулардан истифадя етмяйи нязярдя тутурду. Бу мягсядля онлардан 1966 илин йайындан хунвейбинляр (“гырмызы кешикчиляр”), сонралар ися сзаофанлар (“гийамчылар”) адлы хцсуси дястяляр тяшкил олунмаьа башлады. 1966 ил августун 8-дя ЧКП МК “мядяни ингилаб” курсуну гябул етди. 1966 ил августун 18-дя Мао Тсзедун вя Лин Бйао Пекиндя кечирилян кцтляви митингдя хунвейбинляри фяал ямялиййатлара кечмяйя чаьырдылар.


    Мао Тсзедунун “Гярарэащлара атяш” директивиня ясасланан хунвейбинляр мясул партийа ишчилярини, дювлят гуллугчуларыны, зийалыларын нцмайяндялярини ишдян кянарлашдырмаьа, сонра ися “ямякля ислащ олунмаг” цчцн кяндляря сцрэцн етмяйя, йахуд ев дустаьы кими сахламаьа башладылар. Яйалят вя гязаларда партийа комитяляри вя сечкили щакимиййят органлары даьыдылды. Щямкарлар иттифагларынын, бцтцн иътимаи тяшкилатларын фяалиййяти дайандырылды, йцзлярля мяркязи вя йерли гязет, журнал, мяктяб вя али тящсил мцяссисяси, китабханалар, музейляр, театрлар баьланды. 1966 илин йалныз август–сентйабр айлары ярзиндя хунвейбинляр тяряфиндян 397 миндян чох инсан шящярлярдян сцрэцн едилди, тякъя Пекиндя 1722 няфяр юлдцрцлдц вя тягр. 37 мин аилянин ямлакы мцсадиря олунду. 2600 няфярдян чох мядяниййят хадими тягиблярин гурбанына чеврилди. 17 яйалятдя вя мяркяз табеликли шящярлярдя, Ч.-ин рясми мялуматларына эюря, тящсил сащясиндя чалышан 142 миндян чох ишчи, 53 мин няфярдян чох алим, мцщяндис вя конструктор тягибляря мяруз галды. Пекин Ун-тинин 60-дан чох мцяллими, ямякдашы вя тялябяси интищар щяддиня чатдырылды, йахуд тящгирляр нятиъясиндя вяфат етди. 

    Ч.-ин тарихи-мядяни ирсиня бярпаедилмяз зийан вурулду. 1966 илин август– сентйабр айларында хунвейбинляр Пекинин 6843 тарихи вя мядяни абидясиндян 4922-ни даьытдылар. “Мядяни ингилаб” илляриндя ЧХР-дя 6 миндян чох мемарлыг абидяси, 2,357 млн. тарихи китаб, 185 мин рясм ясяри вя каллиграфийалы тумар, 538 диэяр мядяни сярвят нцмуняси мящв едилди, тарихи ящямиййяти олан 1 миндян чох стела сындырылды. 


    Хунвейбинлярин азьынлыглары бир сыра йерлярдя йерли ящалинин вя ЧКП партийа тяшкилатларынын ъидди мцгавимяти иля цзляшди. 1967 илин йанварында Шанхайда хунвейбинляр иля йерли коммунистляр тяряфиндян йарадылмыш юзцнцмцдафия дястяляри арасында тоггушмалар башлады. ЧХР мцяссисялярини истещсалын позулмасына сябяб ола биляъяк етираз тятилляри дальасы бцрцдц. 1967 ил йанварын 17-дя Мао Тсзедун ЧХАО-нун команданлыьына “ингилаби гцввяляр”ин тяряфиндя щадисяляря мцдахиля етмяк щаггында ямр верди. Лакин ордунун сийаси мцбаризяйя ъялб олунмасы якс-тясир эюстярди. Орду команданлыьы йерлярдя хунвейбинляри ъидди нязарятя эютцрдц вя партийанын “мютядил” ганадынын нцмайяндяляри иля бирликдя йерлярдя йарадылмыш “ингилаби комитяляр”дя рящбяр мювгеляри тутду. 1967 илин йайында ЧХАО-нун низами бюлмяляри “солларын” ЧХР-ин ъ. районларында щакимиййяти яля кечирмяк ъящдляринин гаршысыны алды.


    Щярбчилярин, о ъцмлядян маршаллар Чжу Де, Йе Сзйанйин, Хе Лун, Чен И, Сцй Сйансзйан вя б.-нын тязйиги иля, 1967 ил августун 18-дя ЧКП МК Щярби Шурасынын эениш иъласында Мао Тсзедун, Лин Бйао вя Сзйан Син “мядяни ингилаб”ы щяйата кечиряркян ифратчылыьа йол вермямяйин зярурилийини тясдиг етдиляр. 1967 илин сентйабрында партийа тяшкилатларынын вя идарячилик органларынын (сонунъулар орду, партийа вя иътимаиййят нцмайяндяляриндян тяшкил олунурду) бярпасы башлады. 1967 ил октйабрын 14-дя орта вя али мяктяблярдя дярслярин, мядяниййят мцяссисяляринин фяалиййятинин дярщал бярпа едилмяси щаггында сярянъам верилди. 1968 ил декабрын 22-дя Мао Тсзедун эянъляри ишлямяйи кяндлилярдян юйрянмякдян ютрц кяндляря эетмяйя чаьырды. Бундан сонра 10 млн. няфярдян чох эянъ “ислащ олунмаг” цчцн Ч.-ин узаг районларына “езам” едилди, бу да “мядяни ингилаб”ы даща сакит мяърайа йюнялтмяйя имкан верди.


    1969 илин апрелиндя кечирилмиш ЧКП-нин 9-ъу гурултайы “мядяни ингилаб” курсуну тягдир етди. Лин Бйао ясас мярузясиндя ЧКП-нин бцтцн тарихини Мао Тсзедунун мцхтялиф “тямайцлчцляр”я гаршы мцбаризяси кими тягдим етди. Гурултайда “арамсыз ингилаб” вя мцщарибяйя щазырлыг курсу тягдир олунду, щямчинин 8-ъи гурултайын гярарларыны ляьв едян вя йенидян “Мао Тсзедунун идейаларыны” партийанын идеоложи ясасы кими эютцрян ЧКП-нин йени низамнамяси гябул олунду. Низамнамядя Лин Бйаонун Мао Тсзедунун “вариси” тяйин едилмяси щаггында мцддяа да вар иди. Гурултайда сечилмиш ЧКП МК вя Сийаси бцронун йени тяркибиндя орду даиряляринин нцмайяндяляри цстцнлцк тяшкил едирдиляр.


    “Мядяни ингилаб” дюврцндя ЧХР-ин “цчцнъц дцнйа” юлкяляринин дахили ишиня гарышмасы щаллары хейли артды, бу да онларын чоху иля Ч.-ин мцнасибятляринин кяскинляшмясиня, щятта дипломатик ялагяляринин кясилмясиня (Индонезийа, Гана, Тунис вя с.) вя бейнялхалг алямдян, демяк олар ки, тамамиля тяърид олунмасына эятириб чыхарды.


    9-ъу гурултайдан сонра игтисади чятинликлярин вя ЧХР-ин бейнялхалг тяъридинин артдыьы бир шяраитдя ЧКП-дя дахили вя хариъи сийасятин мцщцм мясяляляри цзря дахили мцбаризя шиддятлянди. 1969 илин йайында партийада фактики олараг ики йени груплашма формалашды. Щярбчилярин бир щиссяси тяряфиндян дястяклянян Чжоу Енлайын башчылыг етдийи “прагматикляр” “мядяни ингилаб”ын эедишиндя тягибляря мяруз галмыш партийа хадимляриня бяраят верилмясини, партийа тяшкилатларынын тезликля бярпасыны, игтисадиййатын инкишафына диггятин артырылмасыны вя х.т.-нын даща сямяряли цсулларла идаря олунмасыны исрар едирдиляр. Лин Бйаонун рящбярлийи алтында олан вя щярбчиляр тяряфиндян дястяклянян “соллар” “бюйцк сычрайыш” сийасятиня гайытмаьы (лакин бу дяфя ордунун рящбярлийи вя юлкя ящалисинин щярби тяшкили ясасында) тяшвиг едирдиляр. 1970 илин йаз–йайында Лин Бйаонун тяряфдарлары Мао Тсзедунун ЧХР конститусийасынын дяйишдирилмяси, хцсусиля ЧХР сядри вязифясинин ляьв олунмасы тяклифиня гаршы чыхдылар. ЧКП-нин бярпа олунан яйалят комитяляриндя мющкям мювге ялдя едя билмяйян Лин Бйао вя онун тяряфдарлары 1970 илин декабрындан щакимиййяти яля кечирмяк вя Мао Тсзедуну мящв етмяк цчцн дювлят чеврилиши щазырламаьа башладылар. Лакин 1971 илин сентйабрында суи-гясдин цстц ачылды. Ч. щакимиййят органларынын мялуматына эюря, Лин Бйао, онун арвады вя оьлу 1971 ил сентйабрын 13-дя гачмаьа ъящд едяркян Монголустан Халг Респ.-нын яразисиндя тяййаря гязасында щялак олдулар. Ардынъа ЧХАО-да “тямизлямяляр” кечирилди, он минлярля забит репрессийайа мяруз галды. Дювлят вя партийа органларында щярбчилярин нцфузу хейли азалды.


    “Лин Бйао групу”нун дармадаьын едилмясиндян сонра ЧКП-дя Сзйан Синин башчылыьы иля йени “сол” груплашма формалашды. “Соллар” 1972 илин йазындан башлайараг коммунист эянъляр иттифагынын, щямкарлар иттифагларынын вя бир сыра диэяр иътимаи тяшкилатларын бярпасында йахындан иштирак едир, онлары юзляринин дайаьына чевирмяйя чалышырдылар. 1972 илин пайызында Мао Тсзедунун разылыьы иля “Лин Бйао вя Конфусинин тянгиди” ады алтында йени цмуммилли сийаси-идеоложи кампанийа башлады. Кампанийа яслиндя “прагматикляр”я, илк нювбядя ися Чжоу Енлайа, щямчинин 1973 илин мартында бяраят алмыш вя ЧХР Дювлят шурасынын баш назир мцавини вязифясиня бярпа едилмиш Ден Сйаопиня гаршы чеврилмишди. ЧХР-ин хариъи сийасятиндя баш вермиш ъидди дяйишикликляр дя “соллар”ын наразылыьына сябяб олурду.


    Бейнялхалг тяъридин артмасы 1969 илин йайындан етибарян Ч. рящбярлийини Совет Иттифагы иля фикир айрылыглары олан сосиалист дювлятляри, хцсусиля Йугославийа вя Румынийа иля ялагялярини
    нормаллашдырмаьа сювг етди. Ейни заманда Америка иля Ч. арасында икитяряфли мцнасибятлярин инкишафына даир мяслящятляшмяляр башлады; Ч. рящбярлийи динъ йанашы йашама принсипиня, БМТ низамнамясиня вя диэяр бейнялхалг нормалара риайят етмяйя щазыр олдуьуну билдирди, Америка тяряфи ися ЧХР-ин бцтцн Ч.-и бейнялхалг аренада тямсил етмяк щцгугуну танымаьа разы олду. 1971 ил октйабрын 25-дя Гоминдан Чин Респ. БМТ цзвлцйцндян чыхарылды, онун йерини ЧХР тутду. 1972 илин февралында АБШ президенти Р.Никсон ЧХР-я сяфяр етди. 1973 илдя АБШ вя ЧХР фактики олараг сяфирлик щцгугуна малик олан ялагя групларыны мцбадиля етдиляр. Никсонун сяфяриндян сонра 1972–73 иллярдя Йапонийа, Ка- нада вя Гярби Авропа дювлятляринин чоху ЧХР иля дипломатик мцнасибятляр гурду. ЧХР “мядяни ингилаб” яряфясиндя вя эедишиндя мцнасибятлярини кясдийи дювлятлярля дя дипломатик ялагялярини бярпа етди. Гярби Авропа дювлятляри, АБШ вя Йапонийа 1970-ъи иллярин яввялляриндян ЧХР-ин ясас хариъи игтисади партнйорларына чеврилдиляр. Ч. рящбярлийи онларла ямякдашлыьы милли игтисадиййатын вя силащлы гцввялярин модернляшдирилмясинин ясас амили щесаб едирди. ЧХР-ин йени хариъи сийасят курсу ЧКП рящбярлийи тяряфиндян щазырланмыш “цч дцнйа” консепсийасында идеоложи ъящятдян ясасландырылырды. Бу консепсийайа эюря “империалист фювгялдювлятляр” ССРИ вя АБШ “биринъи дцнйаны”, Авропа вя Асийанын инкишаф етмиш дювлятляри “икинъи дцнйаны”, Ч.-ин дя аид олдуьу инкишаф етмякдя олан дювлятляр ися “цчцнъц дцнйаны” тяшкил едирди. Ч. рящбярлийи фювгялдювлятлярин, илк нювбядя
    ССРИ-нин щеэемонлуг ъящдляринин гаршысыны алмаг цчцн “икинъи” вя “цчцнъц” дцнйанын “ващид ъябщясини” йаратмаьын зярури олдуьуну бяйан едирди. Бунун цчцн сийаси гурулушундан асылы олмайараг ЧХР бцтцн “цчцнъц дцнйа” юлкяляри иля ямякдашлыьа вя “икинъи дцнйа” дювлятляри иля ялагялярини эенишляндирмяйя щазыр иди.


    ЧКП-нин 1973 илин августунда чаьырылмыш 10-ъу гурултайы йекдилликля Лин Бйаону писляди, онун тянгидини давам етдирмяйя чаьырды вя “мядяни ингилаб” хяттинин дцзэцн олдуьуну тясдиг етди. Гурултай нцмайяндяляри Мао Тсзедунун “пролетар диктатурасы шяраитиндя ингилабын давам етдирилмяси” тезисини дястяклядиляр. Гурултайда “соллар” бюйцк мцвяффягиййят газандылар; ЧКП МК-нын сядр мцавини (бунунла да Мао Тсзедунун “вариси”) Шанхай сзаофанларынын башчысы Ван Хунвен сечилди. Щямин вахтдан ЧКП МК Сийаси бцросунда партийа рящбярлийини яля кечирмяк курсу эютцрмцш “дюрдляр групу” (Сзйан Син, Чжан Чунтсйао, Йао Венйуан, Ван Хунвен) гяти олараг формалашды. 1975 илин йанварында 10 иллик фасилядян сонра ЦХНМ чаьырылды, ЧХР-ин йени конститусийасы гябул едилди. ЦХНМ-ин гярары иля ЧХР сядри вязифяси ляьв олунду вя али дювлят щакимиййяти органлары формалашдырылды.

    Маршал Чжу Де ЦХНМ ДК-нын сядри сечилди, Сзйан Синин бир чох тяряфдары (Кан Шен, У Де вя б.) щюкумятин тяркибиня дахил олду. Гурултайдан сонра Сзйан Син вя диэяр “соллар” юз мювгелярини даща да мющкямляндирмяйя ъящд эюстярдиляр. Мао Тсзедунун разылыьы иля “пролетар диктатурасы нязяриййясинин юйрянилмяси” уьрунда кампанийайа башладылар. Кампанийанын эедишиндя “буржуа” тязащцрляри елан олунан ямяйя эюря бюлэц, щяйятйаны сащяйя сащиблик щцгугу, ямтяя-пул мцнасибятляри мящдудлашдырылмаьа мящкум едилди.

    Ч.-и капитализм инкишаф йолуна гайтармаьа ъящд эюстярмякдя иттищам олунан Чжоу Енлай, Ден Сйаопин, Чен Йун вя б. ачыг тянгидя мяруз галдылар. “Соллар”ын нцфузунун артмасы Ч. ъямиййятинин мянфи реаксийасына сябяб олду. 1976 илин апрелиндя Пекинин баш мейданы Тйанйанмында Чжоу Енлайын (1976 ил йанварын 8-дя вяфат етмишди) хатирясиня щяср олунмуш мярасим заманы кцтляви чыхышлар баш верди. Иштиракчылар Сзйан Син вя онун тяряфдарларынын фяалиййятини пислядиляр, онларын истефасыны тяляб етдиляр. “Дюрдляр групу” “мцхалифятчиляр”ин чыхышындан юз мягсядляри цчцн йарарланды. Мао Тсзедунун эюстяриши иля Тйанйанмын щадисяляриндян сонра Ден Сйаопин бцтцн вязифяляриндян чыхарылды, Дювлят шурасынын баш назири вязифясиня иътимаи тящлцкясизлик назири Хуа Гофен тяйин олунду.


    Чин 1970-ъи иллярин 2-ъи йарысы – 1990-ъы иллярин яввялляриндя. 1976 ил сентйабрын 9-да Мао Тсзедун вяфат етди. Бу щадися ЧХР-ин инкишафында мцщцм дюнцш иди. Онун щимайяси алтында олан “соллар”ын нцфузу сцрятля ашаьы дцшмяйя башлады. 1976 ил октйабрын 7-дя ЧКП МК Сийаси бцросу Хуа Гофени ЧКП МК-нын йени сядри сечди, еля щямин эцн Сзйан Син вя онун тяряфдарлары щябс олундулар (1981 илдя онлара щюкм охунду). Иътимаи тящлцкясизлик органларына вя ордуйа архаланан йени рящбярлик тезликля мяркяздя вя йерлярдя “соллар”ын мцгавимятини гырды. 1977 ил августун 12–18-дя кечирилян ЧКП-нин нювбядянкянар 11-ъи гурултайында “соллар”ын нцмайяндяляри рясмян бцтцн партийа органларындан чыхарылды. Гурултай бир гядяр яввял бяраят алмыш Ден Сйаопини ЧКП МК-нын сядр мцавинляриндян бири сечди. “Мядяни ингилаб”ын баша чатдыьы елан едилди, 1956 ил низамнамясинин ясас мцддяалары сахланылмагла коллектив рящбярлик принсипинин инкишафына, партийада низам-интизамын вя дахили нязарятин эцъляндирилмясиня йюнялдилмиш йени низамнамя гябул олунду.


    1978 илин феврал–март айларында ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасы ЧХР- ин партийа вя дювлят рящбярлийиндяки дяйишикликляри бяйянди вя Хуа Гофени Дювлят шурасынын баш назири вязифясиня тясдигляди. 1978 ил мартын 5-дя ЦХНМ “йени инкишаф декадасы цчцн йени конститусийа”ны гябул етди, ЧХАО Али баш команданы вязифясинин Хуа Гофеня щяваля олунмасы щаггында гярар чыхартды, Йе Сзйанйини (1976 ил ийулун 6-да вяфат етмиш Чжу Денин йериня) ЦХНМ ДК-нын сядри сечди. ЦХНМ игтисадиййатын низамланмасы, тясяррцфатын планлы, пропорсионал вя сцрятли инкишаф йолуна кечирилмяси курсуну дястякляди. “Мядяни ингилаб” нятиъясиндя ЧХР-ин х.т. тамамиля тяняззцл етдийиндян игтисадиййатын инкишафы ясас вязифя кими гаршыйа гойулду. Полад яридилмяси, кюмцр щасилаты, електроенерэетика истещсалы кяскин сурятдя азалмышды. Шящяр ящалисинин онсуз да йцксяк олмайан щяйат сявиййяси ашаьы дцшмцшдц. Юлкя ящалисинин 3/4 щиссясини тяшкил едян кянд районларынын сакинляри мцнтязям олараг аълыгдан язиййят чякирди. ЧХР адамбашына дцшян сянайе мящсуллары вя ярзаг истещсалына эюря дцнйада сонунъу йерлярдян бириндя иди.


    1978 илин декабрында ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 3-ъц пленумунда ЧХР игтисадиййатынын ясаслы дяйишдирилмяси хятти гябул олунду. Бу хяттин ясасыны юлкянин 2000 илядяк сцрятли инкишафыны тямин едяъяк вя онун мцдафия потенсиалыны эцъляндиряъяк “дюрд модернизасийа” (сянайе, к.т., мцдафия, елм вя техника) шцарынын щяйата кечирилмяси тяшкил едирди. Бунун цчцн илк нювбядя тясяррцфатын идаряолунма системиндя ислащат кечирмяк, юлкяйя хариъи инвестисийалары ъялб етмяк, мцштяряк мцяссисяляр йаратмаг, Ч.-ин ф-к вя з-дларыны мцасир аваданлыгларла тяъщиз етмяк вя ян йени технолоэийаларын тятбиги мягсядиля ЧХР-и хариъи дцнйайа эениш ачмаг планлашдырылырды. К.т. вя сянайенин, щямчинин аьыр вя йцнэцл сянайенин баланслашдырылмыш инкишафынын, йерлярдя истещсалын артырылмасынын тямин едилмясиня бюйцк диггят йетирмяк нязярдя тутулурду. Игтисадиййатын идаряолунма системинин низамланмасы иля йанашы, ЧКП МК-нын пленумунда ишчилярин мадди ъящятдян стимуллашдырылмасы принсипини тядриъян тятбиг етмяк, гярар гябулу заманы дювлят мцяссисяляриня даща
    эениш сярбястлик вермяк, аграр секторда аиля подраты гисминдя юзял тяшяббцсляри инкишаф етдирмяк тяклиф олунду. 1979 илин яввялляриндя кечирилян мцшавирядя Ден Сйаопинин гейд етдийи кими, бу тядбирлярин “дюрд башлыъа принсип” (сосиализм инкишаф йолунун сахланылмасы, пролетар диктатурасынын тятбиг олунмасы, ЧКП-нин рящбяр ролунун мющкямляндирилмяси вя “марксизм-ленинизм вя Мао Тсзедунун идейалары”нын гятиййятля давам етдирилмяси) ясасында щяйата кечирилмяси планлашдырылды.


    1979 илдя ислащатлар кечирмяк цчцн илк ъящдляр эюстярилди. Лакин инзибати йолла игтисади артым ялдя етмяк вя тясяррцфатла мяшьул олан субйектлярин фяалиййятиндя гайда-ганун йаратмаг имканлары тезликля тцкянди. ЧХР игтисадиййаты йанаъаг, електрик енержиси, хаммал чатышмазлыьы, няглиййат проблемляри, щямчинин “Мао Тсзедунун идейалары”на гяти сурятдя ямял олунмасыны тяляб едян вя нязярдя тутулмуш ислащатлары “саь тямайцл” кими гиймятляндирян партийа рящбярляри вя функсионерляринин бир щиссясинин мцгавимяти иля растлашды. Бунунла ялагядар ЧХР рящбярлийи ислащатларын мцвяггяти олараг дайандырылмасы вя цч ил ярзиндя (1982 илядяк) “х.т.-нын низамланмасы” курсуну щяйата кечирмяк щаггында гярар гябул етди. Бу гярар 1979 илин мартында ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 2-ъи сессийасында бяйянилди.


    Сонракы иллярдя ЧКП рящбярлийиндя кяскин мцбаризя башлады. Бу мцбаризя ислащат тяряфдарларынын гялябяси иля баша чатды. ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 5-ъи пленумунда (1980, 23–29 феврал) Мао Тсзе-дунун дюрд кечмиш тяряфдары (Ван Дунсин, Чен Силйан, У Де, Сзи Денкуй) ЧКП МК Сийаси бцросунун Даими комитясинин тяркибиндян чыхарылды вя Ден Сйаопинин тяряфдарлары, о ъцмлядян Чжао Сзыйан вя Ху Йаобан комитянин тяркибиня дахил едилдиляр. Ху Йаобан ЧКП МК-нын йенидян йарадылмыш катиблийинин баш катиби сечилди. ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 3-ъц сессийасында (1980, 30 август – 10 сентйабр) шиширдилмиш эюстяриъиляря ъан атмагда вя “йени бюйцк сычрайыш”а ъящддя иттищам олунан Хуа Гофен Дювлят шурасынын баш назири вязифясиндян имтина етди (бу вязифяни Чжао Сзыйан тутду), ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 6-ъы пленумунда (1981, 27–29 ийун) ися ЧКП МК сядри вя ЧКП МК Щярби шурасынын сядри вязифяляриндян дя истефа верди. Бу вязифяляря мцвафиг олараг Ху Йаобан вя Ден Сйаопин тяйин едилди.


    Дювлят вя партийа рящбярлийиндя модернизасийа тяряфдарларынын мювгейинин мющкямлянмяси 1982 ил сентйабрын 1–11-дя кечирилян ЧКП-нин 12-ъи гурултайында реал олараг ислащатлара башламаг цчцн имкан йаратды. Гурултай партийанын йени низамнамя лайищясини бяйянди вя ЧКП МК сядри вязифясини ляьв етди; партийа рящбярлийи ЧКП МК баш катибиня щяваля олунду, нцмайяндяляр бу вязифяйя Ху Йаобаны тясдиг етдиляр. О, юзцнцн щесабат мярузясиндя 2000 илядяк олан дювр ярзиндя ЧКП гаршысында дуран ясас вязифяни елан етди: “Тядриъян сянайе, к.т., милли мцдафия, елм вя техниканы модернляшдиряряк юлкяни мядяниййят вя демократийа бахымындан йцксяк инкишаф етмиш сосиалист дювлятиня чевирмяк”. Ясас мягсяд миниллийин сонунадяк сянайе вя к.т. истещсалыны 4 дяфя артырмаг иди. Сянайенин инкишафы ЧХР ящалисинин рифащынын мярщяляли шякилдя йцксялмясини тямин етмяли иди.
    Ден Сйаопин Ч. сакинляринин щяйат сявиййясинин йцксялдилмяси цчцн тягр. 70 ил лазым олаъаьыны ещтимал едирди: 1980-ъи иллярдя “вен бао” (“эейим вя йемякля тяминат”) сявиййяси, 1990-ъы иллярин сонларында “сйао кан” (“ъцзи фираванлыг”) сявиййяси вя йалныз 2050 илдя варлылыг сявиййяси ялдя олунаъагды. Ден Сйаопин, онун ардынъа ися ЧХР-ин диэяр рящбярляри ящалинин рифащ сявиййясинин галдырылмасы проблеминин щялли цчцн яввялки иллярдя тятбиг олунан бярабярчилик принсипиндян гяти имтина едир вя “Гой яввялъя инсанларын, реэионларын бир щиссяси варлансын ки, сонра бцтцн халг боллуг ичиндя йашасын” принсипини елан едирдиляр.


    ЧКП-нин 12-ъи гурултайындан сонра баш тутмуш ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 5-ъи сессийасында ЧХР-ин йени конститусийасы гябул едилди (1982, 26 нойабр), ЦХНМ- ин 6-ъы чаьырыш 1-ъи сессийасында ися ЧХР сядри вязифяси бярпа олунду (1983, 18 ийун). Бу вязифяни Дювлят шурасынын кечмиш баш назир мцавини Ли Сйаннйан тутду.


    ЧКП-нин 12-ъи гурултайынын гярарларыны йериня йетирмяк мягсядиля артыг 1982 илдя к.т.-нда аиля подратына гаршы сийаси мящдудиййятляр тамамиля ляьв едилди. 1983 илин октйабрында ЧКП МК вя Дювлят шурасы “Щакимиййят органларынын халг коммуналарынын структурундан айрылмасы вя инзибати нащийя органларынын тясис едилмяси щаггында сярянъам” верди. 1984 илин сонунда кяндлярдя йени щакимиййят органларынын йарадылмасы, демяк олар ки, баша чатды. 91 миндян чох нащийя (гясябя) щюкумяти, 926 мин кянд сакинляри комитяси йарадылды. “Халг коммуналары” системи юз фяалиййятини дайандырды.


    “Халг коммуналары”нын ляьв едилмяси, онларын аиля подраты (1984 илдя онун мцддяти 3–5 илдян 15 илядяк артырылды) вя торпаг цзяриндя ващид коллектив мцлкиййят системи иля явязлянмяси сайясиндя Ч. кяндлиляри (щямин вахтда тягр. 800 млн. няфяр) азад шякилдя к.т. иля мяшьул олмаг имканы газандылар. Аграр секторун инкишафынын стимуллашдырылмасы мягсядиля ЧХР дювлят тядарцкц системини бцтювлцкдя ляьв етди, к.т. мящсулларынын бир чох нювцнцн гиймятлярини сярбяст бурахды. Бцтцн бу тядбирляр тезликля юз бящрясини верди. Артыг 1984 илдя Ч.-дя тахыл истещсалы 407,3 млн. т тяшкил етмякля 5,2% артды. Тахыл истещсалы илдя орта щесабла адамбашына тягр. 400 кг-а чатды, бу да юлкя ящалисинин ярзаг мящсулларынын ясас нювляри иля тяминаты проблемини арадан галдырмаьа имкан верди. ЧХР-дя илк дяфя олараг тахыл вя памбыг тяклифи дахили тялябаты цстяляди, изафи ямтяя мящсулу йаранды.


    Лакин 1982–85 иллярдя сянайе истещсалы сащясиндя мцщцм ирялиляйиш баш вермяди. Йалныз к.т. мящсулларына вя няглиййат хидмятиня аид олан гиймят системинин ислащаты да чятинликлярля цзляшди. Бу сябябдян 1984 илин октйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 3-ъц пленумунда “Игтисади системин ислащаты щаггында гятнамя” вя 1985 илин мартында ЦХНМ-ин 6-ъы чаьырыш 3-ъц сеsсийасында игтисади мясялялярля баьлы гярарлар гябул олунду. ЧХР рящбярлийи “мяркязляшдирилмиш-амирлик игтисадиййатынын дурьун механизми”нин “щяйат габилиййятли сосиалист ямтяя тясяррцфаты” иля явяз едилмяси курсуну эютцрдц. Бу курс: 1) игтисади фяалиййятин ашаьы субйектляринин (илк нювбядя кяндли тясяррцфатлары вя дювлят сянайе мцяссисяляринин) юз хярълярини чыхаран мцстягил ямтяя истещсалчыларына чеврилмясини; 2) ямтяя, капитал, ишчи гцввяси базарларындан ибарят инкишаф етмиш базар системинин йарадылмасыны (планлы ясаслар сахланылмагла); 3) базар институтларына там уйьун олан макроигтисади нязарят вя тянзимлямя системинин, о ъцмлядян мцасир верэи, бцдъя вя банк системляринин формалашдырылмасыны нязярдя тутурду. “Чжуа да фан сйао” (“ири мцяссисяляри ялдя сахламаг, хырдаларына сярбястлик вермяк”) принсипиня ясасланараг бир чох дювлят мцяссисясиня тякъя тясяррцфат механизмини дейил, мцлкиййят формасыны да дяйишдирмяк щцгугу верилди, бу да дювлятя ясас гцввяляри ЧХР игтисадиййатынын мцщцм мцяссисяляринин модернляшдирилмясиня вя еффективлийинин артырылмасына йюнялтмяйя имкан верди.

    Игтисади ислащат чярчивясиндя бейнялхалг тиъарят цчцн ачыг олан “хцсуси игтисади зоналар”ын (1979 илдян формалашмаьа башлады) йарадылмасына мцщцм ящямиййят верилирди. Яввялъя Шенчжен, Чжухай, Сйамын вя Шантоу шящярляри ачыг елан олунду. Сонралар 14 дянизсащили шящяр, Йансзы вя Чжузтсйан чайларынын мянсябляриндяки 4 район, Футсзйан яйалятинин ъ.-ш. щиссяси, Бохайван кюрфязиня битишик олан реэион вя Хайван а. “ачыг игтисади зона” статусу алды. Хариъи капиталы ъялб етмяк, бунунла йанашы ян йени технолоэийа вя идарячилик методларынын тятбиги цчцн садаланан шящяр вя реэионлара мцхтялиф инвестисийа вя верэи имтийазлары верилирди.

    Игтисади ислащатын щяйата кечирилмяси ЧКП-дя ъидди кадр дяйишикликляри тяляб едирди, чцнки партийа цзвляринин бир щиссяси рящбярлийин йени курсуну дястяклямир, пассив мювге тутур, йахуд йени шяраитдя ишлямяк цчцн лазыми тяърцбяйя малик дейилди. Беля шяраитдя 1983 илин октйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 2-ъи пленумунда партийанын “гайдайа салынмасы
    щаггында” гярар (партийа рящбярлийинин ъаванлашдырылмасы, партийа сыраларынын пассив вя йад елементлярдян тямизлянмяси, идеоложи тярбийянин апарылмасы) чыхарылды.

    Гябул едилмиш ротасийа нормаларына мцвафиг олараг 1984 илин сонларында тягр. 900 мин няфяр, 1986 илин сонларында ися 1,37 млн. няфяр дювлят вя партийадакы рящбяр вязифяляриндян азад едилди. 1985 илин сентйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 4-ъц пленумунда ЧКП МК-нын тяркибиндян вя диэяр органлардан 131 няфяр, о ъцмлядян Йе Сзйанйин, Ден Инчао, Не Жунчжен истефайа эюндярилди. Нятиъядя ЧКП МК 20%, ЧКП МК Сийаси бцросу ися 40% йенилянди.


    1982–86 иллярдя мцхтялиф позунтулара йол вердикляриня эюря 15 598 няфяр партийа сыраларындан чыхарылды. Ейни заманда, ЧХР-и “мяняви чирклянмяйя” мяруз гойан идеоложи вя мядяни сащядя буржуа тясиринин гаршысыны алмаг курсу эютцрцлдц.

    Сийаси сащядя “буржуа либерализми тенденсийасы” даща тящлцкяли щесаб олунурду. Чохпартийалылыьы вя Гярб дювлятляриндяки кими тямсилчи, иъраедиъи вя мящкямя щакимиййятиня бюлэцнц ЧХР цчцн гябуледилмяз щесаб едян, 1979 илдя иряли сцрцлмцш “дюрд башлыъа принсип”ин шяртсиз эюзлянилмясини тяляб едян Ден Сйаопин “буржуазийа демократийасы”нын гаты ялейщдары иди. 1970-ъи иллярин сонларындан Ху Йаобан вя Чжао Сзыйан партийа вя дювлят рящбярлийиня вятяндаш щцгугларынын эенишляндирилмяси иля баьлы дяфялярля мцраъият едяряк сийаси системин демократикляшдирилмясиня щазыр олдугларыны эюстярирдиляр. 1986 илин йайындан сийаси ислащат щаггында мцзакиряляр “буржуа либерализми” ялейщдарларынын сяйляри иля щакимиййятин сон дяряъя мяркязляшдирилмясинин арадан галдырылмасы, идарячилик апаратынын йенидян гурулмасы вя кадр щазырлыьы системинин тякмилляшдирилмяси мясяляляриня йюнялдилди. 1982 ил конститусийасына дахил едилмяйян Ч. вятяндашларынын тятил щцгуглары щаггында маддянин бярпасы мясяляси дя щялл олунмады.

    ЧХР-ин дювлят вя партийа рящбярлийинин сийаси щяйаты демократикляшдирмякдян фактики олараг имтина етмяси 1986 ил декабрын 20–22-дя Шанхайда вя диэяр 20 шящярдя тялябя вя эянълярин кцтляви чыхышларына сябяб олду; бир сыра йердя тялябяляри фящляляр дястяклядиляр. Эянълярин йени чыхышларынын гаршысыны алмаг мягсядиля ЧХР щюкумяти 1986 ил декабрын 25-дя “Кцчя йцрцшляри вя нцмайишляри щаггында ясаснамя” гябул етди, он минлярля чыхыш иштиракчысы ислащедиъи ишляря эюндярилди. 1987 ил йанварын 16-да ЧКП МК Сийаси бцросунун иъласында тялябя чыхышларына эюря мясулиййят “буржуа либерализминя гаршы сон дяряъя йумшаг мцнасибят” эюстярмякдя, “коллектив рящбярлик принсипини позмагда”, “партийа тювсийяляриня етинасыз йанашмагда” вя с.-дя иттищам олунан Ху Йаобанын цзяриня гойулду. Ху Йаобан ЧКП МК баш катиби вязифясиндян эетмяйя мяъбур олду, бу вязифяни Чжао Сзыйан тутду. Партийа рящбярлийи “буржуа либерализми”ня гаршы мцбаризя мягсядиля хцсуси груп тяшкил етди.

    ЧКП-нин 13-ъц гурултайында (1987, 25 октйабр – 1 нойабр) ЧХР-ин 1982 илдян инкишафынын йекунлары мцзакиря олунду, ютян 5 ил “ЧХР-ин йарандыьы эцндян игтисади ъящятдян ян гцдрятли дюврц” кими гейд  едилди. ЦММ-ин орта-иллик артым темпи 11,1%-я чатды, демяк олар ки, бцтцн ящали ярзаг вя эейимля тямин олунду. ЧКП-дя яввялляр мювъуд олмуш сцрятли сосиализм гуруъулуьунун мцмкцнлцйц тясяввцрцня зидд олараг, гурултай ЧХР-дя сосиализм гуруъулуьу дюврцнцн тягр. 100 ил давам едяъяйи нятиъясиня эялди; бу мцддят ярзиндя бир-бириля баьлы бир нечя мясяля (ямтяя истещсалыны щяртяряфли инкишаф етдирмяк, истещсал мцнасибятлярини йенидян гурмаг, ямяк мящсулдарлыьыны ящямиййятли дяряъядя артырмаг вя “дюрд модернизасийа” програмыны щяйата кечирмяк) щялл олунмалыдыр. Лакин игтисади системдя дярин ислащат апармадан бу мясялялярин щялли мцмкцн дейилдир. Гурултай Чжао Сзыйаны ЧКП МК баш катиби вязифясиня тясдиг етди.

     Ху Йаобан (саьда) вя Ден Сйаопин трибунадан щярби парад гябул едяркян. 1981 ил.


    ЦХНМ-ин 7-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасында (1988, 25 март – 13 апрел) игтисади ислащатын инкишафы вя дяринляшдирилмясиня йюнялдилмиш 11 ганун вя гярар гябул едилди. Дювлят секторундакы мцяссисяляря тясяррцфат сярбястлийи верилмясини нязярдя тутан Цмумхалг мцлкиййяти олан сянайе мцяссисяси щаггында ганун гябул олунду. Сессийа ЧХР конститусийасынын ики маддясиня дцзялиш едяряк вятяндашлара торпагдан истифадя щцгугу верди вя юзял мцяссисялярин мювъудлуьуну гануниляшдирди. Партийа ветераны Йан Шанкун ЧХР сядри, Ван Ли ЦХНМ ДК сядри, Ли Пен Дювлят Шурасынын баш назири сечилдиляр.

    1980-ъи иллярин 2-ъи йарысында ЧХР емиссийа сийасятиндяки сящвлярля (1979–87 иллярдя дювриййядя олан пулларын щяъми 7 дяфя артмышды) баьлы олан инфлйасийа (1988 илин яввялляриндя 18,5% тяшкил едирди) проблеми иля гаршылашды. 1988 илин йайында бцтцн сащяляри ящатя едян гиймят ислащаты вя ири шящярлярдя ят, йумурта, гянд, тярявяз, тцтцн вя спиртли ичкилярин гиймятинин артырылмасы щаггында гярар чыхарылдыгдан сонра инфлйасийа кяскин сурятдя эцълянди. Бу ися юз нювбясиндя ящали арасында тяшвишя, кцтляви шякилдя банк яманятляринин эютцрцлмясиня, ярзаг вя илкин тялябат малларынын щамысынын алынмасына сябяб олду. Артыг 1988 илин ийулунда ЧХР-дя инфлйасийа сявиййяси 40%-я чатды. Бащалашманын артмасы вя пулларын гиймятдян дцшмяси гытлыг дюврцня (1988 илдя тахыл йыьымы 394 млн. т тяшкил етмишди) тясадцф етди. Щяйат сявиййясинин сцрятля ашаьы дцшмяси юлкя ящалиси тяряфиндян етираз аксийалары иля гаршыланды. 1988 илдя ЧХР-дя игтисади шцарлар алтында 200 мин няфярдян чох иштиракчысы олан тягр. 200 тятил баш верди.

    Йаранмыш игтисади чятинликляр вя ящалинин наразылыьы 1988 илин сентйабрында ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 3-ъц пленумунда гиймят ислащатынын 1991 илядяк тяхиря салынмасы щаггында гярар чыхарылмасына вя “халг тясяррцфатынын низамланмасы”нын нювбяти мярщялясинин елан едилмясиня сябяб олду. 1989 ил март–апрел айларында ЦХНМ-ин 7-ъи чаьырыш 2-ъи сессийасында дювлят гянаят програмы тясдиг едилди. Лакин бу тядбирляр Ч. ъямиййятиндяки эярэинлийи арадан галдырмады.

    ЧХР-ин сийаси системинин демократикляшдирилмясинин тяряфдары щесаб олунан ЧКП МК-нын кечмиш баш катиби Ху Йаобанын гяфлятян юлцмц (1988 ил апрелин 15-дя) юлкянин бир чох шящяриндя тятил вя щяйяъанлара сябяб олду. 1989 ил апрелин 16-да Пекиндя тялябяляр Тйанйанмын мейданында Ху Йаобанын хатирясиня щяср олунмуш аксийа кечирдиляр. Сящяри эцн ЧКП-нин мяркязи органы “Женмин жибао” гязетиндя бу аксийа щаггында фоторепортажын дяръ едилмяси Пекин сакинляри тяряфиндян партийа рящбярлийинин бу щярякятляри дястяклямяси кими гябул олунду. Шящярдя 2 млн. няфяря гядяр шяхсин иштиракы иля нцмайишляр башлады. Тйанйанмын мейданында кечирилян арамсыз митингин иштиракчылары защирян АБШ-дакы “Азадлыг щейкяли”ня бянзяр, щцнд. 10 м олан “Демократийа илащяси” щейкялини гурашдырдылар. 1989 илин майында ЧКП МК-нын баш катиби Чжао Сзыйанын ислащатлара вя ЧХР-ин хариъи дцнйа иля ялагяляринин эенишлянмясиня мцгавимят эюстярян мцщафизякар тенденсийасынын “буржуа либерализми” кими тящлцкяли олмасына даир бяйанаты аксийа иштиракчыларыны даща да рущландырды.

     Тйанйанмын мейданы. 4 ийун 1989 ил. Пекин.

    Чжао Сзыйанын бяйанаты ЧХР-ин партийа вя дювлят рящбярлийиндя щям юлкянин сийаси системинин ислащаты, щям дя вязиййятин сабитляшдирилмяси йоллары иля баьлы мцбаризянин кяскинляшдийини эюстярирди. Кцтляви аксийаларын иштиракчылары иля компромис ялдя олунмасына вя бющранын динъ йолла арадан галдырылмасына тякид едян Чжао Сзыйан вя онун бир чох тяряфдарындан фяргли олараг, Ден Сйаопин, Ли Пен вя Йан Шанкунун башчылыг етдийи груп щакимиййятин фяалиййятсизлийинин, ССРИ-дя вя Шярги Авропа дювлятляриндя олдуьу кими, “сосиализмин динъ йолла симасыны дяйишмяси” иля нятиъяляняъяйини билдиряряк мцхалиф щярякатын гаршысынын зор эцъцня алынмасына исрар едирди. Сярт цсулларын тяряфдарлары ЧХР рящбярлийиндя цстцн эялдиляр. 1989 ил майын 20-дя Пекинин бир сыра районунда щярби вязиййят елан олунду, шящяря щярби щиссяляр йеридилди. Онлара 1989 ил ийунун 3-дя “якс-ингилаби гийамы” йатырмаг ямри верилди. Хариъи експертлярин мялуматларына эюря, Пекиндя вя Ч.-ин диэяр шящярляриндя мцхалиф чыхышларын йатырылмасы заманы (1989, май– ийун) тягр. 5 мин няфяр щялак олду, 30 мин няфярдян чох йараланды. Щярякат иштиракчыларынын чоху щябс едилди, онларын ян фяалларына юлцм щюкмц чыхарылды. Пекиндя щярби вязиййят 1990 ил йанварын 10-дяк давам етди.

    ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 4-ъц пленуму (1989, 23–24 ийун) Ли Пенин “Антипартийа вя антисосиализм чыхышлары вя иьтишашлары заманы йолдаш Чжао Сзыйанын сящвляри щаггында” мярузясини мцзакиряйя чыхартды. Пленум Чжао Сзыйаны ЧКП МК-нын баш катиби вязифясиндян азад етди (Чжао Сзыйан юмрцнцн сонунадяк, 2005 ил йанварын 17-дяк ев дустаьы иди) вя бу вязифяйя ЧКП-нин Шанхай шящяр комитясинин катиби Сзйан Сземини сечди.

    Йени партийа рящбярлийи ЧКП-нин сарсылмыш нцфузунун мющкямляндирилмяси вя Ч. ъямиййятиндя коммунистлярин сийаси лидерлийини шцбщя алтына ала биляъяк партийадакы негатив щалларын арадан галдырылмасы цчцн бир сыра аддымлар атды. ЧКП МК-нын “Цмуми тяшвиш предмети олан бир сыра мясялялярин тезликля щялл едилмяси щаггында гярары” иля йцксяквязифяли дювлят вя партийа хадимляринин гощумларына коммерсийа фяалиййяти иля мяшьул олмаг гяти гадаьан едилди, рящбярлик нцмайяндяляринин бир сыра ярзаг нювляри иля “хцсуси тяъщизаты” ляьв олунду, онларын автомобилдян истифадясиня ъидди нязарят гойулду, рящбярляря ев тикдирмяк, мянзиллярини абадлашдырмаг, банкетляр тяшкил етмяк вя с. гадаьан олунду. Коррупсийа иля мцбаризя тядбирляри сяртляшдирилди (1992 илин сонунадяк рцшвятхорлуг вя дювлят вясаитляринин мянимсянилмяси иля баьлы 95 мин няфяря иш кясилди), вятянпярвярлик, коллективизм рущунда тярбийя, партийа вя ямяк низам-интизамына, ганунлара ямял олунмасы сащясиндя ишляр ъанландырылды.

    ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 5-ъи пленумунда (1989, 6–9 сентйабр) Ден Сйаопин юз хащиши иля ЧКП МК Щярби шурасынын сядри вязифясиндян азад олунду (буна бахмайараг юмрцнцн сонунадяк, 1997 ил февралын 19-дяк о, ЧХР-дя ян нцфузлу шяхс иди). Щярби шурайа рящбярлик Сзйан Сземиня щяваля едилди. О, 1993 ил мартын 27-дя щямчинин ЧХР сядри сечилди, бунунла да цч йцксяк партийа вя дювлят вязифяси онун ялиндя ъямляшди.

    Мао Тсзедунун юлцмцндян вя “мядяни ингилаб”ын баша чатмасындан сонра да ЧХР-ин хариъи сийасятиндя ясас йери Тайван мясяляси тутурду. 1979 ил йанварын 1-дя ЧХР-ин АБШ-ла эенишмигйаслы дипломатик мцнасибятляр гурмасындан сонра, сонунъу юз сяфирини Тайвандан эери чаьырды, лакин игтисади вя мядяни ямякдашлыг, ейни заманда мцдафия мясяляляри (1979 илдя АБШ Конгреси тяряфиндян гябул олунан хцсуси ганунла тясбит едилмишди) сащясиндя Гоминдан режими иля “хцсуси” ялагялярини сахлады. ЧХР щюкумяти Тайвана мухтариййят верилмяси шяртиля Ч.-ин йенидян бирляшдирилмясиня Вашингтонун разылыьыны ала билмяди. АБШ администрасийасы йалныз Тайванын силащла тяъщизатыны ихтисар етмяйя щазыр олдуьуну билдирди. Бу, 1982 ил августун 17-дя дяръ олунмуш Америка-Чин бирэя рясми мялуматында юз яксини тапды (щалбуки артыг 1983 илдя АБШ цзяриня эютцрдцйц ющдяликляри позараг Тайвана 66 йени дюйцш тяййаряси сатды). Лакин Тайванда Чан Кайшинин юлцмцндян (1975, 5 апрел) сонра режимин мцяййян гядяр либераллашдырылмасы ЧХР
    рящбярлийиня Ч.-ин бцтювлцйцнц тямин етмяк цмиди верди. 1987 ил ийулун 3-дя адада 38 ил ярзиндя давам едян щярби вязиййят ляьв олунду, 1989 ил йанварын 22-дя Гоминдана мцхалиф олан партийаларын фяалиййятиня рясмян иъазя верилди. ЧХР игтисади системинин йенидян гурулмасы юз нювбясиндя Тайван щюкумятинин Пекинля мцнасибятляр йаратмасына тякан верди. Гоминданын 13-ъц гурултайында (1988, 7–13 ийул) ЧХР иля ялагялярин инкишафынын мцмкцнлцйцнц арашдырмаг тювсийя олунду. 1991 ил апрелин 30-да Тайван “президенти” Ли Денхуей юзцнцн “континентдя коммунист цсйаныны баша чатмыш щесаб етмяк олар” фикриня ясасланараг щюкумятинин ЧХР иля мцасибятлярини нормаллашдырмаг истяйини билдирди. 1991 ил декабрын 17-дя Тайван щюкумяти ЧХР иля тиъарятя вя ада сакинляринин материкя сяфярляриня гойулан гадаьаны ляьв етди. 1992 илдя Пекин вя Тайбей арасында динъ йолла йенидян бирляшмяк щаггында данышыглар башлады. 1993 ил декабрын 14-дя ЧХР рящбярлийи юз тяряфиндян Тайванла тиъарятя гойулан гадаьаны арадан галдырды. Тайван фирмалары вя банклары ЧХР сянайесинин мцхтялиф сащяляриня фяал сурятдя капитал гоймаьа башладылар.

    Игтисади йенидянгурма курсу, хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси вя сянайенин техноложи базасынын йенилянмяси ЧХР-ин апарыъы капиталист дювлятлярля йахынлашмасыны стимуллашдырды. 1978 ил апрелин 3-дя ЧХР иля АИБ арасында тиъарят щаггында, АБШ президенти Р.Рейганын Ч.-я сяфяри заманы (1984, 26 апрел – 1 май) икитяряфли игтисади ямякдашлыьын инкишафы, о ъцмлядян нцвя енержиси мясяляляри иля баьлы разылашма имзаланды. 1985 илдя Ч. рящбярлийи апарыъы Гярби Авропа дювлятляри иля дя аналожи сазишляр баьлады. БВФ сянайенин инкишафы вя модернляшдирилмяси цчцн ЧХР-я бюйцк щяъмдя вясаит верди.

     ЧХР-ин бейнялхалг мювгейинин мющкямлянмяси, онун Гярб дювлятляри иля игтисади вя сийаси ямякдашлыьынын дяринляшдирилмяси Сйанган (Щонконг) вя Аомынын (Макао) талейи иля баьлы мясялялярин щяллини тезляшдирди. 1984 ил сентйабрын 26-да Б.Британийа вя ЧХР Британийа-Ч. мцгавилясиня эюря 1997 илдя иъаря мцддяти битян Сйанганын 50 ил мцддятиндя бурада яввялки гайдалары сахламаг шяртиля хцсуси инз. р-н статусу иля Ч.-я гайтарылмасы щаггында сазиш парафладылар. 1987 ил апрелин 13-дя аналожи шяртлярля Аомынын 1999 илдя ЧХР-я гайтарылмасы щаггында Португалийа иля сазиш имзаланды.

    Пекин Асийанын Сакит океан реэионунда юз мювгейинин мющкямлянмясиня хцсуси ящямиййят верирди. 1978 ил августун 12-дя сцлщ вя достлуг щаггында Чин-Йапонийа мцгавиляси имзаланды, 1992 илин сентйабрында ЧХР иля Корейа Респ. арасында мцнасибятляр низама салынды. Ч. Ъянуб-Шярги Асийада нейтрал зонанын йарадылмасы идейасыны дястякляди, 1991 илдя АСИБ-ин цзвц олду.

    Ейни заманда ЧХР-ин Вйетнамла мцнасибятляри кяскинляшди. Ч. рящбярлийи Вйетнамын Совет Иттифагы иля сых ямякдашлыьыны (1978 илдя достлуг вя ямякдашлыг щаггында Совет-Вйетнам мцгавиляси имзаланмышды) юзцнцн тящлцкясизлийи вя Щинд-Чиндя нцфузу цчцн тящлцкя щесаб едирди. 1978 илдя 240 мин етник чинлинин Вйетнамдан Ч.-я сцрэцн едилмяси, 1979 илин яввялляриндя Камбоъада Ч. рящбярлийи тяряфиндян мцдафия олунан Пол Пот режиминин деврилмясиндя Вйетнам ордусунун фяал иштиракы, щямчинин Ч. иля Вйетнам арасында ярази мцбащисяляри, о ъцмлядян Спратли (Вйетнам дилиндя Чыонгша, Ч. дилиндя Наншатсцндао, Туанша), Парасел (Вйетнам дилиндя Хоангша, Ч. дилиндя Сишатсцндао), Пратас (Вйетнам дилиндя Донгша, Ч. дилиндя Дуншатсцндао) адалары вя Ъянуби Чин дянизинин ъ.-г. щиссясиндя Маклсфилд (Вйетнам дилиндя Жонкша, Ч. дилиндя Чжуншатсцндао) банкасынын дювлят мянсубиййяти иля баьлы мясяляляр ЧХР-ин Вйетнама гаршы щярби ямялиййатлара башламасы цчцн бящаня олду. АБШ администрасийасындан мцнагишяйя мцдахиля етмямяк щаггында вяд алан (1979 ил йанварын сону – февралын явялляриндя Ден Сйаопинин Вашингтона сяфяри заманы) Ч. рящбярлийи 1979 ил февралын 17-дя Вйетнамын шм. районларына щцъум щаггында ямр верди. Инадлы дюйцшляр нятиъясиндя ЧХАО Лаокай, Каобанг, Лангшон вя диэяр Вйетнам шящярлярини яля кечирди. 1979 ил мартын 5-дя Вйетнам щюкумятинин цмуми сяфярбярлик елан етмясиндян сонра Ч. команданлыьы гошунларыны Вйетнам яразисиндян чыхармаьа башлады (1979 ил мартын 16-да баша чатды). 1979 ил апрелин 18-дя тяряфляр арасында башланан данышыглар нятиъясиз олду. Сонракы иллярдя дя Ч.-Вйетнам сярщядиндя тоггушмалар давам етди. 1980-ъи иллярин икинъи йарысында Асийада ян бюйцк карбощидроэен йатагларынын ашкарландыьы Ъянуби Чин дянизиндяки мцбащисяли адалар уьрунда рягабят хцсусиля кяскинляшди. 1988 ил мартын 14-дя Спратли а-рында Ч. иля Вйетнам эямиляри арасында щярби гаршыдурма баш верди. Йалныз 1991 илин сентйабрындан ЧХР иля Вйетнам арасында мцнасибятлярдя нормаллашма (мцбащисяли яразилярля баьлы мясяля щялл олунмаса да) тенденсийасы мцшащидя олунду. 1995 илдя тяряфляр мцбащисяли архипелагларын ресурсларындан бирэя истифадя щаггында данышыглара башладылар. 

    ЧХР-ин Щиндистанла мцнасибятляри мцряккяб олараг галырды. Бир щиссясиня ЧХР-ин ярази иддиалары олан Аруначал-Прадеш иттифаг яразисиня Щиндистанын тяркибиндя штат статусунун верилмясиля ялагядар 1986 илин декабрында ики юлкя арасында сярщядйаны силащлы мцнагишя баш верди. Йалныз 1993 ил сентйабрын 7-дя Пекин иля Дещли арасында сярщядйаны р-нлардакы гошунларын ихтисар едилмяси щаггында мцгавилянин имзаланмасындан сонра Ч.- Щиндистан мцнасибятляриндяки эярэинлик азалмаьа башлады.

    1980-ъи иллярин яввялляринядяк ЧХР рящбярлийи ССРИ-нин “щеэемонлуг ъящдляриня” мцгавимят курсуну давам етдирирди. 1979 илин декабрында совет гошунларынын Яфганыстана йеридилмяси иля ялагядар Пекин Совет щюкумяти иля мцнасибятляри нормаллашдырмаг щаггында мцзакиряляри гейри-мцяййян вахтадяк дайандырды, 1980 илдя ися АБШ вя Гярб дювлятляринин ардынъа Москвада кечирилян Олимпийа ойунларыны бойкот етди. 1982 илин октйабрында башламыш совет-Ч. данышыгларынын йени раунду, 1983–84 ил данышыглары да мцсбят нятиъя вермяди. Ч. Щинд-Чин, Яфганыстан вя Монголустанда ССРИ-нин иштиракынын мящдудлашдырылмасыны, щямчинин совет-Ч. сярщядинин мцбащисяли щиссяляриндя юз консепсийасы ясасында хяттин мцяййянляшдирилмясини тяляб едирди.

    М.С.Горбачовун Сов. ИКП МК-нын баш катиби сечилмясиндян сонра Пекин вя Москва данышыгларында мцяййян ирялиляйиш мцшащидя олунду. Тйанйанмын щадисяляри иля ялагядар 1989 илин ийунунда АБШ вя Гярби Авропа дювлятляринин ЧХР-я гаршы игтисади санксийалар тятбиг етмясиндян (1990 ил октйабрын 22-дя Авропа дювлятляри тяряфиндян ляьв олунду) сонра Ч.-ин Москва иля диалоглары даща да эенишлянди. Совет-Ч. йахынлашмасы Ч.-Америка мцнасибятляринин сойумасына сябяб олду. Бу, илк нювбядя АБШ-ын Тайван мясялясинин щяллиня кюмяк етмякдян бойун гачырмасында юзцнц ачыг шякилдя эюстярди. ССРИ-нин даьылмасындан сонра “шималдан щярби тящлцкянин” арадан галхдыьыны дцшцнян Ч. рящбярлийи Русийаны потенсиал щярби дцшмян кими гябул етмякдян ял чякди. РФ вя ЧХР сярщяд мясяляси иля баьлы разылыьа эялдиляр (1991, 16 май; 1994, 3 сентйабр).

    1991 ил декабрын 27-дя ЧХР Азярб. Респ.-нын мцстягиллийини таныды. 1992 ил апрелин 2-дя Азярб. Респ. иля ЧХР арасында дипломатик мцнасибятляр гурулду.

    1991 ил декабрын 29-да ЦХНМ ДК Нцвя силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиляйя ЧХР-ин гошулмасыны тясдиг етди. 1996 ил ийулун 29-да Ч. щюкумяти нцвя силащы сынагларынын дайандырылмасыны елан етди.


    Чин 1990-ъы–2000-ъi иллярин яввялляриндя. ЧКП-нин 14-ъц гурултайында (1992, 12–18 октйабр) Ден Сйаопин игтисади ислащатлара йенидян башламаг вя онлары эенишляндирмяк тяклифи иля чыхыш етди. ЦХНМ-ин 8-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасынын (1993, 15–31 март) гярары иля ЧХР конститусийасындакы “планлы тясяррцфат” анлайышы “сосиалист базар тясяррцфаты” термини иля явяз олунду.

    1993 илдя гяти олараг базар игтисадиййатына кечид Ч. ъямиййятинин нящянэ йарадыъы енержисини цзя чыхарtды. “Модернляшдирмя, ислащат вя ашкарлыг” сийасятинин ардыъыл олараг йеридилмяси ЧХР-ин дцнйа игтисадиййаты вя тиъарятинин лидерляриндян бири мювгейиня чыхмасыны, онун “цмумдцнйа фабрики” статусуну газанмасыны тямин етди. ЧХР 2001 илдя ЦТТ-йя гябул олунду. 2007 илдя ялван метал, кюмцр, се- мент, памбыг парча, телевизор, мото- сиклет, велосипед вя с. мящсул нювляринин истещсал эюстяриъиляриня эюря дцнйада 1-ъи, шякяр истещсалына эюря 2-ъи, автомобил истещсалына эюря 3-ъц, електрик енержиси истещсалына эюря 4-ъц, нефт щасилатына эюря 5-ъи йеря чыхды. 2007 илдя ЧХР-дя ЦДМ-ин щяъми 1978 ил сявиййясини 15 дяфя цстяляди. Бу эюстяриъийя (3,44 трл. доллар, 2007) эюря ЧХР дцнйада 4-ъц йери [алыъылыг габилиййяти паритетиня эюря (6,99 трл. доллар) 2-ъи йери], хариъи тиъарят дювриййясинин мигдарына (2,125 трл. доллар) эюря 3-ъц йери, гызыл валйута ещтийатына эюря 1- ъи йери тутду. 

    Юлкядя дювлят, юзял [о ъцмлядян тягр. 300 мин хариъи капитал мцяссисяси (2007); Ч.-дя ислащат илляри ярзиндя истифадя олунмуш бирбаша хариъи капитал гойулушу 750 млрд. доллардан чох иди; бир сыра истещсалат Гярби Авропа, Шимали Америка вя Йапонийадан Ч.-я кючцрцлдц] вя сящмдар-пай секторунун тяхминян бярабяр шякилдя тямсил олундуьу гарышыг игтисадиййат формалашды. ЧХР бир сыра щялледиъи сащялярдя, о ъцмлядян атом енерэетикасы, биотехнолоэийа, компцтер вя информасийа технолоэийалары, щямчинин космик сянайедя (2003 илдя идаряолунан космик эяминин вя 2004 илдя Йерин 10 сцни пейкинин Йерятрафы орбитя чыхарылмасы, 2005 илдя бортунда ики космонавт олан йени идаряолунан “Шенчжоу-6” эямисинин орбитя чыхарылмасы, щямчинин 2007 илдя “Шенчжоу-7” эямисинин учушу заманы Ч. космонавтынын ачыг космоса чыхмасы сонунъуну сцбут едир) юзцнцн апарыъы дювлятлярдян техноложи эерилямясини ящямиййятли дяряъядя азалтды.

    21 ясрин яввялляриндя ЧХР-ин цмуми игтисади артымы илдя 10%-дян чох олдуьу щалда, игтисадиййатын йцксяк технолоэийалы сащяляринин инкишаф темпи 27%-я чатды. 21 ясрин яввялляриндя ЧХР рящбярлийи Ч. капиталы иля ири трансмилли корпорасийаларын йарадылмасы вя Ч. маркалы мящсулларын дцнйа базарына чыхарылмасы курсуну эютцрдц. Ч.-ин “ПетроЪщина” нефт-кимйа корпорасийасы вя Тиъарят-сянайе банкы 2008 илдя дцнйанын ян ири ширкятляри сырасына дахил олду. Ч. капиталы апарыъы сянайе дювлятляринин игтисадиййатына нцфуз етмяйя башлады.

    Лакин ЧХР-ин инкишаф наилиййятляриня бахмайараг, ящалинин адамбашына эюря игтисади эюстяриъиляри хейли ашаьыдыр (ЦДМ- ин орта щесабла адамбашына дцшян щяъминя эюря ЧХР дцнйада йалныз 109–110-ъу, инсан инкишафы индексиня эюря 81-ъи йери тутур). Бу сябябдян Ч. инкишаф етмякдя олан юлкяляр сырасына дахилдир. Сон онилликляр ярзиндя Ч.-дя баш вермиш игтисади сычрайыш бир сыра дахили проблемлярин вя зиддиййятлярин йаранмасына эятириб чыхарды. ЧХР-ин габагъыл дянизсащили реэионлары иля нисбятян эеридя галмыш дахили районлары арасында уйьунсузлуг юзцнц ачыг шякилдя эюстярди. Ящалинин мцхтялиф категорийаларынын эялирляри, щямчинин шящяр вя кянд ящалисинин щяйат сявиййяси вя кейфиййяти арасындакы фяргляр артды (2007 илдя шящяр ящалисинин ортаиллик эялири 1900 доллар, кянд сакинляринин – 570 доллар тяшкил едирди). Мяшьуллуг проблеми хейли кяскинляшди (рясми мялуматлара эюря, ишсизлик сявиййяси 4%-дян бир гядяр артыгдыр; гейри-рясми мялуматлара эюря ися 100–150 млн. няфярин даими иш йери йохдур, йахуд гисмян мяшьулдур). Сцрятли урбанизасийа (1990-ъы иллярин орталарындан шящярляря кючянлярин сайы 200 млн. няфярдян чох иди) шящяр инфраструктурунун инкишафында, шящяр ящалисинин мянзил вя ичмяли су иля тяминатында бюйцк чятинликляр йаратды (2000 илин рясми мялуматларына эюря, демяк олар ки, бцтцн Ч. шящярляри, о ъцмлядян Пекин су гытлыьы иля цзляширди). Ятраф мцщитин мцщафизясиня зяиф нязарят ъидди еколожи проблемлярин мейдана эялмясиня сябяб олду. Ч. дцнйа атмосфери вя щидросферини чиркляндирмяк цзря дцнйада АБШ-дан сонра икинъи, торпагларын ерозийасы темпиня эюря ися биринъи йерячыхды.

    Игтисади системин ясаслы йенидянгурулмасы юлкя ящалисинин щяйат сявиййясинин “сйао кан” сявиййясиня чатдырылмасы цчцн зямин йаратды. Лакин яввялляр планлашдырылдыьы кими, 2000 илдя бу мягсядя чатмаг мцмкцн олмады (мясялянин щялли мцддяти 2020 илядяк узадылды). ЧХР ящалисинин, хцсусиля кянд сакинляринин щяйат сявиййяси вя сосиал мцдафияси сон дяряъя ашаьы олараг галыр. ЧХР-ин дахили районларында йашайан ящалинин бир щиссяси йохсуллуг вязиййятиндядир. 15 йашдан 49 йашадяк олан тягр. 52 млн. няфяр савадсыздыр.

    1990-ъы иллярин яввялляриндян коррупсийа вя ъинайяткарлыьын артмасы иля йанашы, наркоманийа вя йени йаланчы дини щярякатларын (о ъцмлядян Фалунгун тяригяти) тясиринин артмасы да ЧХР-ин кяскин сосиал проблеминя чеврилди. Тибет вя Синтсзйан-Уйьур мухтар районларында сепаратизм мейилляри хейли эцълянди. Фящлялярин кцтляви етиразлары ЧХР цчцн нисбятян йени тязащцрляр олду. 

    ЧХР рящбярлийи бу проблемлярин щялли цчцн яняняви олараг сярт цсуллардан истифадя едир. Ч. коррупсийа вя диэяр аьыр ъинайятляр цзря чыхарылан юлцм щюкмляриня (илдя 7 мин няфярдян чох) эюря лидердир. 1999 ил ийулун 23-дя Ч. щюкумяти Фалунгун тяригятини гадаьан етди, 2000 илин апрелиндя тяригятин 300 няфярдян чох рящбяри мцхтялиф мцддятя щябс ъязасына мящкум олунду, тягр. 5 мин няфяр фяал цзв “ислащедиъи ишляря” эюндярилди. 1997 илин февралында ЧХАО вя иътимаи тящлцкясизлик гцввяляри уйьурларын, 2008 илин йазында ися Тибет сакинляринин чыхышларыны йатырды. Щакимиййят органлары мцхалиф партийаларын йарадылмасына йол вермир, Интернет дахил олмагла кцтляви информасийа васитяляриня сярт нязарят едир.

     Лхаса шящяриндян эюрцнцш.


    Ейни заманда, ясаслы игтисади йенидянгурма шяраитиндя ЧКП-нин идеоложи вя тяшкилати принсипляриндя мцяййян дяйишикликляр баш верди. 2002 ил нойабрын 8–14-дя кечирилян партийанын
    16-ъы гурултайында партийанын низамнамясиня ЧКП-нин синифляри дейил, Ч. ъямиййятинин айры-айры тябягялярини: “габагъыл мящсулдар гцввяляри”, “габагъыл мядяниййят” вя “халгын бюйцк яксяриййяти”ни тямсил етмяси щаггында мцддяа ялавя олунду. Сащибкар даиряляри нцмайяндяляринин партийайа дахил олмасына иъазя верилди. Гурултай ЧХР-ин рящбяр органларындакы кадрларын системли шякилдя дяйишдирилмяси гайдасыны гяти шякилдя тясбит етди. Буна уйьун олараг Сзйан Сземин ЧКП МК баш катиби вязифясиндян истефа верди, бу вязифяйя Ху Сзинтао сечилди (2003 ил мартын 15-дя о, щямчинин ЧХР сядри, 2004 илин сентйабрында ися ЧКП МК Щярби шурасынын сядри сечилди). 2003 ил мартын 16-да ЦХНМ 1998 илин мартындан ЧХР Дювлят шурасынын баш назири олан Чжу Жунтсзини  истефайа эюндяряряк рящбярлярин йени нясил нцмайяндяси Вен Сзйабаону бу вязифяйя сечди. 

    2007 илин октйабрында кечирилмиш ЧКП-нин 17-ъи гурултайында йени рящбярлик юлкянин комплекс шякилдя модернляшдирилмяси, ящалинин щяйат кейфиййятинин ясаслы шякилдя йахшылашдырылмасы, Ч.-ин инкишафы цчцн ялверишли бейнялхалг шяраитин йарадылмасы вя онун дцнйа тясяррцфатына фяал интеграсийасы курсунун щяйата кечирилмясини тясдиг етди.

    2012 илин нойабрында кечирилмиш ЧКП-нин пленумунда Ху Сзинтао ЧКП МК тяркибиндян чыхды вя Си Сзинпин ЧКП МК-нын баш катиби сечилди (бундан яввял, 2012 илин сентйабрында Си Сзинпин ЧКП МК Щярби шурасынын сядри, 2013 илин мартында ися ЧХР сядри сечилмишди).

     Шенчжен шящяриндян эюрцнцш.

    1990-ъы иллярин орталарындан ЧХР-ин хариъи сийасятиндя мяркязи йери яввялки кими юлкянин бирляшдирилмяси проблеми тутур. Сйанган вя Аомынын Ч.-я гайтарылмасындан сонра ЧХР ганунлары хариъиндя галан йеэаня ярази Тайвандыр. 1990-ъы иллярин яввялляриндян ЧХР щюкумяти вя Тайван рящбярлийи арасында апарылан да- нышыглар ада иля материк арасында мцнасибятлярин ъанланмасына сябяб олса да, йенидян бирляшмяк мясяляси иля баьлы щеч бир ирялиляйиш ялдя едилмяди. 1996 ил мартын 23-дя Тайванда кечирилян илк бирбаша президент сечкиляри Пекин тяряфиндян юлкянин парчаланмасыны дяринляшдирмяк ъящди кими гаршыланды. Тайбейя тязйиг эюстярмяк вя сечкилярин кечирилмясинин гаршысыны алмаг мягсядиля ЧХР Тайван сащилляринин йахынлыьында 1996 ил мартын 12–20-дя эенишмигйаслы щярби тялимляр кечиртди. Буна ъаваб олараг АБШ 7-ъи донанмасынын тяййаря эямиляри бирляшмясини Тайван боьазына йеритди, бу да реэионда эярэин вязиййят йаратды. Чин Респ.-нын президенти Ли Денхуейин 1999 ил ийулун 11-дя телевизийайа мцсащибясиндя Тайван вя ЧХР-ин “Тайван боьазынын щяр ики сащилиндя йерляшян ики юлкя” олмасына даир бяйанатындан сонра Пекин Тайбейля данышыглары дайандырды. 2000 ил мартын 18-дя Тайванда кечирилян президент сечкиляриндя Чин Респ.-нын ЧХР иля бирляшмясинин ялейщдары олан Демократик Мцтярряги партийанын намизяди Чен Шуйбйанын гялябя газанмасындан сонра тяряфляр арасында мцнасибятляр даща да кяскинляшди. Тайванда кечирилян сечкилярля ейни вахтда ЦХНМ-ин 9-ъу чаьырыш 4-ъц сессийасында ЧХР Дювлят шурасынын баш назири Чжу Жунтсзи Тайван мясялясиня тохунараг ЧХР-ин юлкяни йенидян бирляшдирмяк цчцн щярби гцввядян истифадя ещтималыны истисна етмяди. 2005 ил мартын 14-дя ЦХНМ-ин 10-ъу чаьырыш 4-ъц сессийасы “Юлкянин парчаланмасынын гаршысыны алмаг щаггында” ганун гябул етди. Бу ганун ““Тайванын мцстягиллийи” уьрунда чыхыш едян тяхрибатчы цнсцрлярин” аданы “Вятяниндян” айырмаг ъящдляриня гаршы, щямчинин “Тайваны юлкядян айыра биляъяк мцщцм дяйишикликляр баш вердикдя, йахуд сцлщ йолу иля бирляшмяк ещтималы галмадыьы” тягдирдя ЧХР рящбярлийиня “юзцнцн суверенлийи вя ярази бцтювлцйцнц горумаг цчцн зярури тядбирляр эюрмяк” щцгугу верирди. Ганунун гябул едилмяси Тайванда олдуьу кими, АБШ-да да кяскин реаксийа доьурду. Тайван рящбярлийи Пекини игтисади мцнасибятляри дайандырмагла щядяляди, Америка администрасийасы ися Тайванла мцнасибятляр щаггындакы гануна ясасланараг 2005 илдя Тайванын Америка-Йапонийа цмуми стратежи вя мцдафия мараглары даирясиня дахил едилмяси щаггында Йапонийа иля разылыг ялдя етди. Буна ъаваб олараг Вен Сзйабао Йапонийа вя АБШ-ы Ч.-ин дахили иши олан Тайван мясялясиня гарышмамаьа чаьырды, Ху Сзинтао ися ярази бцтювлцйцнцн мцдафияси цчцн тядбирлярин эенишляндирилмясинин зярурилийини вурьулады. ЧХР-инмцдафия бцдъяси 2005 илдя 12,6% артырылды.

    Тайван проблеми вя АБШ администрасийасынын ЧХР-дя инсан щцгугларына риайят олунмасы щаггында мясяля галдырмасы (Сзйан Сземинин 1997 ил октйабрын 26-дан – нойабрын 3-дяк Вашингтона рясми сяфяри заманы вя 1998 ил ийунун 25- дян – ийулун 3 дяк Б. Клинтонун Пекиня ъаваб сяфяриндя) 1990–2000-ъи иллярин яввялляриндян динамик инкишаф едян Америка-Чин игтисади мцнасибятлярини хейли мцряккябляшдирди. 1999 илин мартында ЧХР нцмайяндясинин БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасында Косово проблеминин щярби йолла щялл едилмясиня, 1999 ил майын 7-дя НАТО тяййаряляринин ЧХР-ин Белграддакы сяфирлийини бомбардман етмясиня (сяфирлийин 3 ямякдашы щялак олмуш, 20 няфярдян чоху йараланмышды) гаршы чыхышы, ЧХР-ин Американын кяшфиййатчы тяййарясини ендирмяси, Ч.-ин 2003 илдя АБШ-ын башчылыьы иля коалисийа гцввяляринин Ирага гаршы щярби ямялиййатыны пислямяси вя бир сыра диэяр мясялялярдяки зиддиййятляр Пекин иля Вашингтон арасында мцнасибятлярин характеринин дяйишмясини эюстярирди. ЧХР-ин йени бейнялхалг игтисади статусу она реэионал вя глобал проблемлярин щяллиндя мцстягил сийаси мювгедян фяал чыхыш етмяк имканы верди.


    21 ясрин яввялляриндя ЧХР рящбярлийи Щиндистанла мцнасибятлярини нормаллашдырмаьа давам етди. 2005 илдя Чин вя Щиндистан рящбярлийи сярщядйаны вя ярази зиддиййятляринин щялли принсипляри, сярщяд мясяляси вя нцвя програмы дахил олмагла тящлцкясизлик вя хариъи сийасят проблемляринин мцзакиряси щаггында разылыьа эялдиляр.

    1990-ъы иллярин 2-ъи йарысындан ЧХР-ин Вйетнамла игтисади мцнасибятляри динамик инкишаф едирди. Тяряфляр ярази мцбащисяляринин низамланмасы мягсядиля гуруда сярщядлярин, Бакбо (Тонкин) кюрфязиндяки суларын делимитасийасы щаггында икитяряфли сазиш имзаладылар (2000), лакин Парасел а-ры вя Спратли а-рынын дювлят мянсубиййяти мясяляси ачыг галды. 2007 илдя ЧХР иля Вйетнам арасында ярази мцбащисяляри йенидян кяскинляшди. Вйетнамын Гярб дювлятляри вя Йапонийа иля нефт вя газ щасилаты щаггында сазишляр имзаламасы, щямчинин Вйетнам щюкумятинин Ъянуби Чин дянизинин диби иля Спратли а-рындан юз яразисинядяк газ кямяри чякмяк ниййятини елан етмяси буну юз ярази бцтювлцйцня гясд кими гиймятляндирян ЧХР-ин кяскин етиразына сябяб олду. 2007 илин ийулунда Ч. эюзятчи эямиси Спратли а-ры районунда Вйетнам балыгчыларыны атяшя тутду, нойабр айында ися ЧХР щюкумяти Хайнан яйалятинин тяркибиндя Спратли вя Парасел адаларынын дахил олдуьу йени инз. ващидин – Санша даирясинин (сащ. 2,5 млн. км2) йарадылдыьыны елан етди. ЧХР-ин щярякятляри Вйетнамда етираз аксийаларына сябяб олду вя Ч.-Вйетнам мцнасибятлярини кяскинляшдирди. 2008 илин ийулунда АБШ-ын “Еххон Мобил Ъорп.” нефтчыхарма ширкятинин Ъянуби Чин дянизиндя карбощидроэен йатагларынын ахтарышы вя истисмары сащясиндя Вйетнамла ямякдашлыьыны эенишляндирмяси иля баьлы Ч.-ин ширкятя хябярдарлыьы Чин-Вйетнам мцнасибятляриндя ъидди эярэинлик йаратды.

    Чин-Русийа мцнасибятляри 1994 илдян сонра давамлы олараг конструктив ямякдашлыг рущунда инкишаф едир. РФ-нин Тайван вя Тибет мясяляси иля баьлы мювгейи бу просеся мцсбят тясир эюстярир. РФ дяфялярля йалныз бир Ч. дювлятинин мювъуд олдуьуну, ЧХР щюкумятини бцтцн Ч.-и тямсил едян йеэаня щцгуги щюкумят кими таныдыьыны, Тайван вя Тибетин ися Ч.-ин айрылмаз щиссяси олдуьуну бяйан етмишдир.

    ЧХР 1996 илин апрелиндя Шанхайда, 1997 илин апрелиндя ися Москвада РФ, Газахыстан, Гырьызыстан вя Таъикистанла щярби сащядя етимад тядбирляринин мющкямляндирилмяси вя кечмиш совет-Чин сярщяди районунун сцлщ, тящлцкясизлик вя мещрибан гоншулуг зонасына чеврилмяси мягсядиля бурадакы силащлы гцввялярин гаршылыглы олараг ихтисар едилмяси щаггында сазиш имзалады. 2001 илдя Ч. “Шанхай бешлийи” ясасында Шанхай Ямякдашлыг Тяшкилатынын (ШЯТ) йарадылмасы идейасыны дястякляди. 2001 ил ийулун 16-да В.В. Путин иля Сзйан Сземин арасында мещрибан гоншулуг, достлуг вя ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланды. Русийанын иштиракы иля Ч.-ин Сзйансу яйалятиндя “Тйанван” АЕС тикилир.

                                                          

                                       Азярбайъан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев вя ЧХР-ин сядри Си Сзинпин. 10 декабр 2015 ил.

    Азярб. Респ. ЧХР-ин ващид Чин сийасятиня щюрмят едир вя Тайваны Ч.-ин тяркиб щиссяси кими гябул едир, онунла щеч бир дипломатик вя йа гейри-дипломатик мцнасибятляря малик дейилдир. Чин Респ.-нын бейнялхалг тяшкилатлара цзвлцкля баьлы галдырдыьы мясялялярдя Азярб. йалныз ващид Ч. принсипиндян чыхыш едир вя йалныз ЧХР-и тямсил едян гурумлары таныйыр. ЧХР Азярб. Респ.-нын мцстягиллийиня, суверенлийиня вя ярази бцтювлцйцня щюрмят едир, дцнйа иътимаиййяти иля бирликдя Ермянистан-Азярбайъан Даьлыг Гарабаь проблеминин сцлщ йолу иля щялл едилмясиня тяряфдардыр вя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын мясяляйя даир гябул етдийи мцвафиг гятнамяляри дястякляйир. 2002 ил декабрын 2-дя “БМТ вя АТЯТ арасында ямякдашлыг щаггында гятнамя”йя Азярб. тяряфиндян щяр ил иряли сцрцлян дцзялиш цзря БМТ Баш Ассамблейасында кечирилмиш сясвермядя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын даими цзвляри арасында ЧХР дцзялишин лещиня сяс вермиш йеэаня дювлят олмушдур. 2002 ил ийунун 6-да Бакыда Азярбайъан-Чин Достлуг вя Ямякдашлыг Ъямиййяти тясис едилмишдир. 2003 илдя Азярб. иля ЧХР арасында игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси, бу сащядяки проблемлярин щялли мягсядиля Щюкумятлярарасы Игтисади Комиссийа йарадылмышдыр. 2005 ил мартын 17–19-да вя 2015-ъи ил декабрын 8–11-дя Азярб. Респ.-нын Президенти И.Ялийевин ЧХР-я рясми сяфярляри чярчивясиндя тяряфляр арасында икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян ясас игтисади сянядляр, тиъари-игтисади ямякдашлыг, техники-игтисади ямякдашлыг, эялирлярдян икигат верэитутманын арадан галдырылмасы вя верэилярин юдянилмясиндян йайынманын гаршысынын алынмасы, эюмрцк ишиндя гаршылыглы йардым щаггында вя с. сазишляр имзаланмышдыр.

                                                                                            Тясяррцфат


    Ч. дцнйанын ян бюйцк вя ян динамик инкишаф едян юлкяляриндяндир. ЦДМ-ин щяъминя эюря (9294 млрд. доллар; алыъылыг габилиййяти паритети цзря, 2013) дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур; адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъми 9800 доллардыр. Инсан инкишафы индекси 0,699-дур (2013; дцнйанын 186 юлкяси арасында 101- ъи йер). 

    ЦДМ-ин артым темпи 2013 илдя 7,7% олмушдур (2011 илдя 9,3%). 21 ясрин яввялляриндя Ч. эенишчешидли сянайе вя к.т. мящсулларынын истещсалы цзря дцнйа лидери мювгейини ялдя етди. Хариъи тиъарят динамик инкишаф едир, ихраъатын вя идхалатын структуру йахшылашыр. Ч. инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында хариъи капиталын ъялб едилмясиня эюря лидердир. 1979–2007 илляр ярзиндя игтисадиййата 766,7 млрд. доллар бирбаша хариъи инвестисийа йатырылмышдыр. Апарыъы бейнялхалг корпорасийаларын капитал гойулушу автомобилгайырма, мяишят техникасы вя електроника мямулатлары, мцасир рабитя васитяляри вя с. истещсалында бюйцк рол ойнайыр. Сянайе мящсуллары дяйяринин вя юлкянин хариъи тиъарят дювриййясинин бюйцк щиссяси хариъи капиталлы мцяссисялярин пайына дцшцр. 21 ясрин яввялляриндя Ч. игтисадиййаты ялавя хариъи хаммал мянбяляриня вя сатыш базарларына кяскин ещтийаъ щисс едир; Ч. бизнесинин диэяр юлкялярдя фяалиййяти щявясляндирилир, капитал ихраъы башланыр (хариъдя Ч.-ин бирбаша инвестисийаларынын щяъми 18,7 млрд. доллардыр, 2007). Игтисади инкишафын 2000–20 илляр цчцн башлыъа вязифяляри елан едилмишдир: адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъмини 4 дяфя артырмаг вя Ч.-и дцнйанын орта эюстяриъиляриня уйьун эялян щяйат сявиййясиня эятириб чыхармаг; юлкяни хариъдян эятирилян технолоэийалар ясасында мящсул истещсал едян “дцнйа фабрики”ндян дцнйанын апарыъы инновасийа мяркязляриндян бириня чевирмяк. 

    ЦДМ-ин структурунда сянайе вя тикинтинин пайы 43,9% (2013; 1982 илдя 44,8%), хидмят сферасынын – 46,1% (21,8%), к.т.-нын – 10% (33,4%) тяшкил едир. 

    Сянайе игтисадиййатын ян мцщцм вя ян динамик инкишаф едян сащясидир. Сянайе истещсалынын артымы 2007 илдя 12,9% тяшкил етмишдир (2006 илдя 22,9%). Сянайе мящсуллары дяйяринин 86,7%-и емал сянайеси сащяляринин, 6,1%-и мядянчыхарма сянайесинин, 7,2%-и електроенерэетика, истилик, газ вя су тяъщизатынын пайына дцшцр (2006). Машынгайырма, метал емалы, кимйа (о ъцмлядян нефт-кимйа вя кимйа-яъзачылыг), гара вя ялван металлурэийа, йцнэцл вя йейинти сянайеси емал сянайесинин мцщцм сащяляридир. Мцщцм сащялярдя апарыъы йери ири чохпрофилли дювлят корпорасийалары тутур.

     Енержи истещлакы структурунда 70,2% кюмцрцн (даш вя гонур), 20,6% нефтин, 3,0% тябии газын, 5,5% су енержисинин, 0,7% атом енержисинин пайына дцшцр. 

    Нефт щасилаты 2007 илдя 186,7 млн. т (2000 илдя 162,6 млн. т) олмушдур; башлыъа олараг азсулфидли, тягр. 1/5-и аьыр нефт. Щасилат щяъминин 2/3-дян чоху юлкянин шм.-ш. вя шм.-г. районларынын пайына дцшцр; нефтин тягр. 15%-и Сары дянизин Бохай кюрфязинин шелфиндя, щямчинин Ъянуби Чин дянизиндя чыхарылыр. Ъями 600-ядяк нефт мядяни вардыр (2005 илдя 576). Халис нефт идхалы (идхалдан ихраъ чыхылыр) 159,3 млн. т (2007) вя йа истещлакын цмуми щяъминин тягр. 46%-ини тяшкил едир. Ясас нефт тядарцкчцляри Иран, Сяудиййя Ярябистаны, Ангола, Русийа вя Омандыр.

     Нефт емалы Ч. сянайесинин ян сцрятля инкишаф едян сащяляриндян биридир. Нефт емалы з-дларынын (НЕЗ) эцъц 2006 илдя 7029 мин баррел/сутка (2000 илдя 5407); нефт мящсуллары истещсалы 195 млн. т тяшкил етмишдир. Нефт емалы сянайесинин Ч.-ин шм.-ш.-индяки апарыъы мяркязляри (районун мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммалын емалына йюнялмишдир): Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти; эцъц илдя 11 млн. т олан НЕЗ), Фушун (Лйаонин яйаляти; цмуми эцъц 10 млн. т олан 3 НЕЗ), Сзилин [Эирин яйаляти (Сзилин); эцъц 7 млн. т олан НЕЗ]. Щям йерли, щям дя идхал олунан нефти Лйаонин яйалятинин дянизйаны щиссясиндя йерляшян шящярлярин мцяссисяляри емал едир: Далйан (20 вя 10 млн. т эцъя малик 2 НЕЗ), Сзинчжоу (эцъц 7 млн. т олан НЕЗ), Хулудао (эцъц 6,5 млн. т олан НЕЗ). Ч.-ин шм.-ында йерли вя идхал олунан нефт ясасында ири НЕЗ-ляр фяалиййят эюстярир: Пекиндя (эцъц илдя 8,5 млн. т олан Йаншан НЕЗ-и), Лойанда (Хенан яйаляти; 8,0 млн. т), Тйансзиндя (6 млн. т); Шандун яйалятиндя бир нечя НЕЗ (ян бюйцйц Тсзыбо ш.-ндя эцъц 10,5 млн. т олан “Тсилу”). Йансзы чайынын делтасында апарыъы нефт емалы мяркязляри вар: Шанхай (эцъц 14 вя 11 млн. т олан 2 НЕЗ; идхал олунан нефти истифадя едир), Нинбо (Чжетсзйан яйаляти; “Чженхай” НЕЗ-и; эцъц 20 млн. т-дан чох; Ч.-ин ян ири нефт мящсуллары ихраъатчысы), Нанкин (Сзйансу яйаляти; эцъц 14 вя 8 млн. т олан 2 НЕЗ; йерли нефтля бярабяр, идхал олунан нефтля дя ишляйир). Ч.-ин мяркязи щиссясиндя юлкянин диэяр районларындан эятирилян нефти емал едян мцяссисяляр комплекси формалашмышдыр: Антсин (Анхой яйаляти; эцъц 5,5 млн. т олан НЕЗ), Чанлин (Хунан яйаляти; 5,5 млн. т), Ухан вя Сзинмында (Хубей яйаляти; щяр бириндя 5 млн. т). Юлкянин ъ.-ундакы НЕЗ-ляр, ясасян, идхал олунан хаммалла ишляйир: Гуанчжоу (эцъц 15,7 млн. т олан НЕЗ), Маомин (Гуандун яйаляти; 13,5 млн. т) вя Хайнан а.-нда (8 млн. т). Ч.-ин шм.-г.-индяки башлыъа нефт емалы мцяссисяси Ланчжоуда НЕЗ-идир (Гансу яйаляти; 1958 илдян фяалиййят эюстярир; 2007 илдя эцъц 10,5 млн. т). 

    Тябии йанар газ щасилаты (о ъцмлядян нефт йатагларындан сямт газы) 69,3 млрд. м3-дир (2007; 2000 илдя 27,2 млрд. м3). Юлкянин енержи истещлакы структурунда тябии газын пайынын артырылмасы мягсядиля щасилатын щяъминин сцрятля йцксялдилмяси цчцн бюйцк сяй эюстярилир (2010 илдя 5,3%-я гядяр; 2002 илдя 10%). Ясас щасилат районлары: Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну (2006 илдя цмуми щяъмин 28%-и; Тарим нефтли-газлы щювзяси вя с.), Сычуан (27%), Шенси яйалятляри (14%) вя с.; тябии газ щямчинин Ъянуби Чин дянизинин шелфиндя щасил олунур. Сащянин башлыъа проблеми йанар газ щасил едян районлар (юлкянин г.-индя) иля истещлакчы районлар (ясасян, Ч.-ин ш.-индя) арасындакы ярази фяргляридир. Йанар газ чатышмазлыьы (2008 илдя йаранмышдыр) проблемини арадан галдырмаг цчцн идхал олунан сыхылмыш тябии газын гябулуну вя йенидян емалыны щяйата кечирян портятрафы комплекслярин иншасына башланды. Кюмцр шахталарынын йанар газларынын (метан вя с.) истифадясиня эюря Ч. йалныз АБШ-дан эери галыр.

     Кцляк турбинляри. Синтсзйан яйаляти.


    Ч.-ин щасилат активляринин бюйцк щиссясиня (Датсин вя Лйаохе нефт йатаглары да дахил олмагла юлкянин, ясасян, шм.-ш.-индя) малик олан “Ъщина Натионал Петрлеум Ъорп.” (ЪНПЪ) дювлят корпорасийасы апарыъы нефт вя газчыхарма ширкятидир; дцнйанын 27 юлкясиндя, о ъцмлядян Иран, Судан, Венесуела вя Газах.-да (2005 илдя Канаданын “ПетроКазакщстан” ширкятини алмышдыр) нефт вя газ щасилатыны вя кяшфиййатыны апарыр. ЪНПЪ мцяссисяляри тяряфиндян нефт щасилаты Ч.-дя 106,6 млн. т (2006; щасилатын цмуми щяъминин тягр. 58%-и), хариъи юлкялярдя – 28,1 млн. т; тябии йанар газ щасилаты Ч.-дя 44,2 млрд. м3 (75,5%), хариъдя – 3,8 млрд. м3 тяшкил едир. 1999 илдя базар капиталлашмасына эюря дцнйада “ЕххонМобил”дян сонра 2-ъи йери (2008) тутан “ПетроЪщина” (ЪНПЪ-нин тюрямя ширкяти) йаранды. Ч.-ин нефт-газ секторунда щасилат щяъминя эюря 2-ъи вя дювриййясиня эюря 1-ъи йер “Синопеъ Эроуп” ширкятляр групуна мяхсусдур; 2000 илдя онун ян йахшы активляри “Ъщина Петролеум анд Ъщемиъал Ъорп.” ачыг ширкятиня айрылмышдыр (“Синопеъ Ъорп.”; ясасян, юлкянин ъ. вя ш.-индя нефт вя тябии газ щасилатыны щяйата кечирир; Ч.-ин нефт емалы сянайесиндя лидерлик едир – ширкятя мяхсус НЕЗ-лярин иллик эцъц 176,1 млн. т-дур, 2006). “Ъщина Натионал Оффсщоре Оил Ъорп.” (ЪНООЪ) дювлят корпорасийасы Ч.-ин ярази суларында нефт вя тябии газын щасилаты вя кяшфиййаты, щямчинин бу сащяйя хариъи инвесторларын ъялб едилмяси иля мяшьулдур.


    Ч. кюмцр щасилатынын щяъминя эюря дцнйада 1-ъи йери тутур (2007 илдя 2536 млн. т; дцнйа щасилатынын тягр. 40%-и). Кюмцрцн ясас щиссяси йералты цсулла чыхарылыр. Ч.-ин яйалят вя мухтар районларынын чохунда кюмцр йатаглары вардыр. Ясас кюмцрчыхарма мяркязляри юлкянин шм.- ында вя шм.-ш.-индядир. Шанси яйаляти (2006 илдя даш кюмцр щасилаты щяъминин тягр. 25%-и; ян бюйцк йатаг – Датун), щямчинин Дахили Монголустан мухтар р-ну (кюмцр щасилатынын 13%-и), Хенан (8,4%), Шенси (7,6%), Шандун (5,9%), Гуйчжоу (5,1%), Хейлунтсзйан (4,2%) яйалятляри хцсусиля фярглянир. Кюмцрцн тягр. 1/3-и ямяк тящлцкясизлийи проблемляринин щяля дя кяскин олараг галдыьы кичик шахталарда чыхарылыр (2007 илин яввяли цчцн кичик шахталарын тягр. 1/2-и баьланмышдыр).


    2,5 млрд. т-дан чох кюмцр истещлак едилир (2007). Истещлак структурунда кокслашма цчцн йарарлы олан кюмцрцн пайы артыр (2007 илдя тягр. 16%). Дахили тялябат даим артдыьы цчцн кюмцр ихраъы (илдя 53 млн. т) тядриъян азалыр, ихраъын щяъминин 2/3-си Корейа Респ.-нын вя Йапонийанын пайына дцшцр. Кюмцр идхалы артыр (51 млн. т), ясасян, Вйетнам вя Индонезийадан. Кюмцр истещлакы структурунда електроенерэетика (53%), гара металлурэийа (12,8%), тикинти материаллары истещсалы (12%), кимйа сянайеси (5,8%) фярглянир (2007).


    Ч.-ин ян ири кюмцрчыхарма ширкяти “Ъщина Сщенщуа Енерэй” дювлят корпорасийасыдыр (“Сщенщуа Эроуп”а дахилдир; 2007 илдя щасилатын щяъми тягр. 150 млн. т, Америка ширкяти “Пеабодй Енерэй”дян сонра дцнйада 2-ъи йер; юлкянин шм. вя г. щиссяляриндя 21 шахта). “Ъщина Ъоал Енерэй” дювлят ширкяти (12 шахта) кюмцр щасилатына эюря Ч.-дя 2-ъи, дцнйада ися 3-ъц йери тутур. Диэяр ири кюмцрчыхарма ширкятляри: “Датонэ Ъоал Мининэ Эроуп”, “Йанкуанэ Эроуп Ъомпанй Лтд.”, “Фусщун Мининэ Эроуп”, “Щуаибеи Ъоал Мининэ Эроуп”, “Щуаинан Ъоал Мининэ Эроуп”, “Каилуан Эроуп”.

     Йансзы чайы цзяриндя “Сансйа” (“Цч дяря”) СЕС-и.


    Атом сянайеси интенсив инкишаф едир. Уран филизи щасилаты Ч.-ин атом енержисиня олан тялябатынын тягр. 1/2-ини тямин едир (Газах., Канада, Русийа, Намибийа вя с. юлкялярдян уран консентратлары идхал олунур). Ланчжоу вя Дивопуда (Гансу яйаляти) 2 конверсийа з-ду ишляйир. Уранын зянэинляшдирилмяси цзря мцяссисяляр (Русийа аваданлыьы иля) Ханчжун (Шенси яйаляти) вя Ланчжоуда (Гансу яйаляти) фяалиййят эюстярир. Уран йанаъаьы Ибин (Сычуан яйаляти) вя Баотоу (Дахили Монголустан мухтар р-ну) шящярляриндяки з-дларда истещсал олунур. Нцвя йанаъаьы щямчинин Франсадан идхал едилир. Уран щасилатыны, нцвя йанаъаьы (вя нцвя дюйцш сурсатлары) истещсалынын бцтцн мярщялялярини, щямчинин АЕС-лярин тикинтисини вя истисмарыны 2 дювлят корпорасийасы – “Ъщина Натионал Нуълеар Ъорп.” (ЪННЪ) вя “Ъщина Нуълеар Енэинееринэ & Ъонструътион (Эроуп) Ъорп.” (ЪНЕЪЪ) щяйата кечирир.


    Сянайе мящсуллары дяйяринин 6,8%-и елек тро е н е р э е т и к а н ы н пайына дцшцр (2006). Електрик енержисинин истещсалы вя пайлашдырылмасы сферасында 11 дювлят корпорасийасы фяалиййят эюстярир. Беш ян бюйцк корпорасийа – “Ъщина Датанэ Ъорп.”, “Ъщина Эуодиан Ъорп.”, “Ъщина Поwер Ынвестмент Эроуп”, “Ъщина Щуадиан Ъорп.” вя “Ъщина Щуаненэ Ъорп.” (онларын тюрямя ширкятляриндя юзял, о ъцмлядян хариъи капитал иштирак едир) истещсал обйектлярини истисмар едир; електрик енержиси истещсалынын цмуми щяъминдя щяр бир ширкятин пайы 20%-дян аздыр. Ики дювлят корпорасийасы (Ъщина Стате Эрид Ъорп. вя “Ъщина Соутщерн Поwер Эрид Ъорп.”) електрик енержисинин ютцрцлмяси, диэярляри ися електроенерэетика иля ялагядар сащялярдя мяшьулдур.


    Г а р а  м е т а л л у р э и й а  сянайенин башлыъа база сащяляриндян биридир (сянайе мящсуллары дяйяринин 8,4%-и, 2006), 21 ясрин яввялляриндя сцрятля инкишаф едир (истещсалын ортаиллик артымы 2000–06 иллярдя 20%-дян чох олмушдур). Ясас нюв мящсулларын истещсалынын щяъминя эюря Ч. дцнйада лидерлик едир.


    Сащянин мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммал вя йанаъагдан истифадя едир. Дямир филизи щасилаты 292 млн. т-дур (дямир филизи консентраты иля, 2007; 2006 илдя 245 млн. т). Дямир филизи (ясасян, ашаьы кейфиййятлидир; тяркибиндя дямир орта щесабла тягр. 33%-дир) Ч.-ин яйалятляринин вя мухтар районларынын чохунда щасил олунур (ъями 3867 щасилат мяркязи, 2006). Щасилатын (чох вахт ачыг цсулла апарылыр) 60%-индян чоху Хебей вя Лйаонин яйалятляринин пайына дцшцр, Дахили Монголустан мухтар р-ну, Сычуан вя Шандун яйалятляри дя фярглянир. Ишлянилян йатагларын яксяриййяти кичикдир; щасилатын тягр. 45%-и 34 ири йатаьын пайына дцшцр (2006). Аншандакы юлкянин ян бюйцк дямир филизи щювзясиндя щасилат “Ансщан Ырон анд Стеел Ъорп.” ширкяти тяряфиндян апарылыр (Лйаонин яйаляти; 2005 илдя тягр. 15 млн. т филиз). 21 ясрин яввялляриндян сащядя йенидянгурма апарылыр, кичик вя азрентабелли йатаглар ляьв едилир. Гара метал истещсалынын сцрятля артмасы хаммал идхалынын (ясасян, Австрали- йа, Бразилийа вя Щиндистандан) щяъмини дя хейли артырыр (384 млн. т дямир филизи вя йа дахили истещлакын тягр. 57%-и, 2007; дцнйа тиъарятинин тягр. 1/2-индян чох). Метал гырынтысы истещлакы 67 млн. т-дур (2005). Ч. манган филизи щасилатына эюря дцнйада лидердир (2006 илдя 11 млн. т); ясас щасилат мяркязляри: Дасин (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну), Ченкоу мяркяз табелийиндя олан (Чунтсин ш.), Вандоушан (Йуннан яйаляти), Чанйан (Хубей яйаляти). Йерли хаммалын кейфиййяти ашаьы олдуьундан истещсалчылар ону Австралийа, Габон вя с. юлкялярдян эятирилян филизля бирликдя истифадя едирляр (манган филизи идхалы 2007 илдя 6,6 млн. т-дан чох олмушдур). Хромит щасилаты дахили тялябатын тягр. 12–15%-ини юдяйир; зярури хаммалын бюйцк щиссяси, ясасян, Щиндистандан эятирилир. Дцнйа цзря ванадиум щасилатынын тягр. 30%-и Ч.-ин пайына дцшцр (дцнйада 2-ъи йер; Сычуан яйаляти вя с.). Кокс истещсалы цчцн йарарлы кюмцр бцтцнлцкля юлкя дахилиндяки щасилат щесабына тямин олунур. Кокс истещсалы 2007 илдя 328 млн. т (дцнйа цзря истещсалын 60%-и), щазыр кокс ихраъы ися 15,3 млн. т (дцнйа тиъарятинин 46%-и) олмушдур.

     “Wuhan Iron & Steel Group” ширкятинин инзибати бинасы.


    Чугун истещсалы 469,5 млн. т (2007), полад – 489,6 млн. т (цмумдцнйа истещсалынын 1/3-индян чох; 2000 илдя 128,5 млн. т), полад прокаты – 468,9 млн. т-дур (2006). Чугун вя полад яридилмяси, щямчинин гара метал йаймаларынын истещсалы цзря обйектлярин иншасы вя модернляшдирилмясиня гойулан инвестисийаларын цмуми щяъми 90,3 млрд. доллардыр (2006; о ъцмлядян прокат вя диэяр нюв метал мямулатлары истещсалынын инкишафына 54,8 млрд. доллар). Поладын эениш чeшidi бурахылыр, пасланмайан полад яридилмяси йцксяк темпля артыр (2007 илдя 7,2 млн. т; цмумдцнйа истещсалынын 1/4-индян йухары). 20 миндян чох полад прокаты нювцнцн вя юлчц типинин бурахылышы мянимсянилмишдир – борулар, орта вя кичик юлчцлц йайыглар, мяфтилляр, рифлянмиш лентляр, сойуг вя гызмар йайма тябягяси (о ъцмлядян орта вя бюйцк галынлыгда) вя с. Полад ихраъы 73,1 млн. т-дур (2007), ясасян, Корейа Респ. (21%), АБ юлкяляри (15%) вя АБШ-а (10%). Полад прокаты ихраъы 62,7 млн. т, идхалы ися 16,9 млн. т олмушдур (2007). Дахили базарда гиймят артымынын гаршысыны алмаг цчцн 2008 илдян метал мямулатларынын бир сыра нювцня ихраъ рцсумлары галдырылмышдыр. Чохлу сайда сащя мцяссисяляринин мювъудлуьу (2005 илдя 1499) 1960-ъы иллярдя кичик металлурэийа истещ- салларынын йарадылмасы иля ялагядардыр. Бир нечя йцз азрентабелли кичик мцяссисянин баьланмасы щаггында гярар гябул едилмишдир (2005). Гара метал истещсалында, ясасян, дювлят корпорасийаларына (бир гайда олараг, онларын щяр бири бир комбината маликдир) мяхсус там тсиклли комбинатлар башлыъа рол ойнайыр. Полад яридилмясинин тягр. 37%-и 9 корпорасийанын (щяр биринин истещсал щяъми 10 млн. т-дан чохдур, 2007), 55%-индян чоху 23 ширкятин (щяр бири 5 млн. т-дан чох) пайына дцшцр. Сащя мцяссисяляринин бюйцдцлмяси просеси щяйата кечирилир.

    Ян бюйцк гара металлурэийа р-ну юлкянин ш.-индя формалашмышдыр. Бурада, мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш. яразисиндя бир нечя там тсиклли металлурэийа комбинаты, о ъцмлядян Баошан ш.-ндя йерляшян вя “Баосщан Ырон анд Стеел Эроуп” дювлят корпорасийасына мяхсус Ч.-ин ян бюйцк вя мцасир ширкяти фяалиййят эюстярир (“Баостеел”; 2007 илдя 28,6 млн. т полад истещсалы). Ири комбинатлар Анхой яйалятинин Мааншан ш.-ндя (“Маансщан Ырон анд Стеел Эроуп” – 14,2 млн. т); Сзйансу яйалятинин Хуайан [“Жианэсу Сщаэанэ Эроуп” (“Сщаэанэ”) – 22,9 млн. т] вя Нанкин (“Нанжинэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,0 млн. т) шящярляриндя; Шандун яйалятинин Сзинан вя Лайу (“Сщандонэ Ырон анд Стеел Эроуп” корпорасийасынын 2 комбинаты; ъями 23,8 млн. т) шящярляриндя, щямчинин Жичжаода (“Ризщао Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,2 млн. т); Сзйанси яйалятинин Синйуй ш.-ндя (“Хинйу Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,6 млн. т) йерляшир. Юлчцсцня вя истещсал щяъминя эюря даща кичик металлурэийа комбинатлары Сучжоу, Нанчан, Ханчжоу, Синдао вя с. шящярлярдя фяалиййят эюстярир. Районун апарыъы мцяссисяляри, ясасян, идхал олунан дямир филизи вя эятирилмя (Шанси яйалятиндян) кокслашан кюмцрля ишляйир; йерли хаммал да истифадя едилир.

    Истещсал мигйасына эюря 2-ъи йери тутан гара металлурэийа району юлкянин шм.-ш.-индядир (1950-ъи иллярдя Ч.-ин гара метала олан тялябатынын 60%-индян чохуну юдяйирди). Ясас мцяссисяляр олан там тсиклли комбинатлар: Лйаонин яйалятиндя – Аншан (“Ансщан Ырон анд Стеел Эроуп” корпорасийасы; 2007 илдя 16,2 млн. т полад), Бенси (“Бенхи Ырон анд Стеел Эроуп” – 7,4 млн. т вя “Беитаи Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,4 млн. т) вя Фушун шящярляриндя, щямчинин Эирин (Сзилин) яйалятинин Тунхуа ш.-ндя; Далйан (Лйаонин яйаляти) вя Фулаертсзи (Хейлунтсзйан) шящярляриндя хцсуси полад з-длары, Шенйан ш.-ндя (Лйаонин яйаляти) металлурэийа з-ду. Шм.-Шярги Ч. мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммал вя йанаъаг ещтийатларындан истифадя едир.

     Аншан дямир филизи мядяни.


    Мяркяз табелийиндя шящяр олан Пекин Ч.-ин шм.-ында ян бюйцк гара металлурэийа мяркязидир. Бурада “Сщоуду Ырон анд Стеел Ъо.” ширкятинин (“Сщоуэанэ Эроуп”) мцяссисяляри – там тсиклли “Сщоуду” комбинаты [2007 илдя полад истещсалы 12,9 млн. т; еколожи вязиййят кяскинляшдийи цчцн мцяссисяляр кючцрцлцр, Хебей яйалятинин Саофейдйан ш.-ндя йени истещсал обйектляри йарадылыр (2008)], хцсуси полад з-ду, полад прокаты истещсалы йерляшир. Сащянин мцщцм обйектляри сырасына Таншан ш.-ндяки 3 там тсиклли комбинат (“Танэсщан Ырон анд Стеел Эроуп” – 22,8 млн. т; “Танэсщан Жианлонэ Ындустрй Ъо.” – 7,6 млн. т; “Танэсщан Эуофенэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,2 млн. т) вя Щандан ш.-ндяки комбинат (“Щандан Ырон анд Стеел Эроуп” – 8,3 млн. т) дахилдир. Шанси яйалятинин Таййуан [“Таийуан Ырон анд Стеел Эроуп” (“Тисъо”) – 9,3 млн. т] вя Дахили Монголустан мухтар р-нунун Баотоу [“Баотоу Ырон анд Стеел Эроуп” (“Баоэанэ Эроуп”) – 8,8 млн. т] шящярляриндя металлурэийа комбинатлары; Тйансзин машынгайырма мцяссисяляринин ян сон поладяритмя з-длары вя металлурэийа сехляри фяалиййят эюстярир.


    Ч.-ин мяркязи щиссясиндя металлурэийа мцяссисяляринин ири груплашмасы йерляшир: Хубей яйалятинин Ухан ш.-ндя там тсиклли комбинат [“Wущан Ырон анд Стеел Эроуп” (Wуэанэ Эроуп)], Дайе ш.-ндя хцсуси полад з-ду; Хунан яйалятинин Сйантан ш.-ндя металлурэийа комбинаты (“Щунан Валин Ырон анд Стеел Эроуп”; 2007 илдя 11,1 млн. т полад истещсалы) вя Лйанйуан ш.-ндя металлурэийа з-ду; Хенан яйалятинин Анйан ш.-ндя металлурэийа комбинаты (“Анйанэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 9,0 млн. т), щямчинин Лойан вя Сзйаотсзо шящярляриндя нисбятян кичик мцасир металлурэийа з-длары. Ч.-ин ъянуб-гярбиндя апарыъы гара металлурэийа мцяссисяляри: Сычуан яйалятинин Панчжихуа ш.-ндя (“Панзщищуа Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,6 млн. т; вана- диум вя титан консентратлары да истещсал едилир), мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш.-ндя, Йуннан яйалятинин Кунмин ш.-ндя там тсиклли комбинатлар; Ченду ш.-ндя (Сычуан яйаляти) тикишсиз вя гайнаг боруларынын истещсалы цзря з-д, Гуййан ш.-ндя (Гуйчжоу яйаляти) металлурэийа комбинаты. Ч.-ин ъянубундакы ясас гара металлурэийа мцяссисяляри: Гуанси-Чжуан мухтар р-нунун Лйучжоу ш.-ндя (“Лиузщоу Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,8 млн. т); Гуандун яйалятинин Гуанчжоу вя Шаогуан шящярляриндя. Юлкянин шимал-гярбиндя Гансу яйалятиндяки Сзйутсйуан комбинаты (“Жиугуан Ырон анд Стеел Эроуп” – 7,4 млн. т) вя Ланчжоу металлурэийа з-ду; Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нундакы Щами комбинаты; Шенси яйалятиндя Сиан вя Баотсзи металлурэийа з-длары йерляшир.


    Я л в а н  м е т а л л у р э  и й а (сянайе мящсуллары дяйяринин 4,6%-и, 2006) Ч. сянайесинин апарыъы сащяляриндян бири, дцнйа ялван металлар базарынын вязиййятини мцяййянляшдирян башлыъа фактордур. Ясас нюв ялван металларын цмумдцнйа истещсалынын 1/5-индян чохуну истещлак едян Ч. онун мцщцм истещсалчысы, щямчинин идхалатчысыдыр (алцминиум вя галай истисна олмагла). 2004 илдян електрик енержиси гиймятляринин артмасы, ятраф мцщитин чирклянмяси проблеминин кяскинляшмяси вя бир сыра мцяссисянин ашаьы рентабелли олмасы сябябиндян истещсалын артым темпинин ендирилмяси тядбирляри эюрцлцр.


    Ялван металлурэийанын ян мцщцм сащяси алцминиум сянайесидир (истещсалын хаммал щасилатындан алцминиум вя онун яринтиляриндян мцхтялиф мямулатларын щазырланмасына гядяр олан бцтцн мярщялялярини ящатя едир). Алцминиум истещсалы цчцн бокситляр, йцксяк алцминиум-оксидли шистляр вя алунитляр истифадя олунур (хаммал, ясасян, ачыг цсулла щасил едилир). Боксит щасилатына эюря Ч. Австралийа вя Бразилийадан сонра дцнйада 3-ъц йери тутур (2006 илдя 20 млн. т; дцнйа цзря щасилатын тягр. 12%-и). Йцксяккейфиййятли боксит щасилатынын ясас районлары Шандун, Хенан, Гуйчжоу яйалятляридир. 2007 илдя алцминиум-оксид истещсалы 19,5 млн. т олмушдур (дцнйа цзря истещсалын тягр. 20%-и; дцнйада Австралийадан сонра 2-ъи йер). Онун истещсалы цзря ясас з-длар боксит щасилаты районларынын йахынлыьында, щямчинин Шанси вя Хунан яйалятляриндя йерляшир. Алцминиум-оксидя олан тялябатын тягр. 1/2-и, ясасян, Австралийа, Щиндистан вя Йамайкадан идхал щесабына юдянилир. Ч. алцминиумун истещсалы (2007 илдя 12,3 млн. т; дцнйа цзря истещсалын тягр. 1/3-и) вя истещлакы щяъминя эюря дцнйада 1-ъи йери тутур. Тякрар алцминиум истещсалы (ясасян, идхал олунан гырынтылардан) нисбятян аздыр. Сцрятля артан дахили истещлакла ялагядар илкин алцминиумун ихраъы ихтисар олунур (2007 илдя 838,3 мин т; 2005 илдя 1,3 млн. т); алцминиум мямулатларынын ихраъы артыр (2006 илдя 1240 мин т; 2005 
    илдя 711 мин т). Алцминиумун илкин истещсалы цзря з-длар (2006 илдя тягр. 120, йцксяк истещсал хяръляриня эюря онларын бир чоху баьланмаг цзрядир) електрик енержисинин нисбятян уъуз олдуьу районларын, щямчинин идхал едилмиш алцминиум-оксидин дахил олдуьу нягл. мяркязляринин йахынлыьында йерляшдирилмишдир. Апарыъы алцминиум ширкяти (о ъцмлядян Ч.-дя алцминиум-оксидин ясас истещсалчысы) олан “Алуминиум Ъорпоратион оф Ъщина” (“Ъщалко”) истещсал щяъминя эюря дцнйада 4-ъц йери тутур (дцнйа цзря илкин алцминиум истещсалынын 12%-и, 2007).


    Мисин артан истещлакынын (2006 илдя тягр. 4 млн. т, дцнйа истещлакынын тягр. 20%-и) 3/4-цндян азы йерли истещсал щесабына юдянилир. Мис филизляринин метала щесабланмыш щасилаты 873 мин т-дур (2006). Йцзлярля йатаг ишлянилир; ян бюйцкляри: мис  филизляри йатаглары – Байинчан (Гансу яйаляти), Дунчуан (Йуннан яйаляти), Хуатун (Лйаонин яйаляти), Тунгуаншан (Анхой яйаляти); мис-гызыл филизляри йатаьы Десин (Сзйанси яйаляти; иллик мис филизляри щасилатынын тягр. 1/6-и); мис-дямир филизляри йатаьы Дайе (Хубей яйаляти). Мис филизи хаммалынын чатышмазлыьы Ч. ширкятлярини хариъдя (Чили, Перу, Австралийа, Замбийа вя с.) мис филизи чыхарылмасына инвестисийа гоймаьа сювг едир. Емал олунмамыш мисин яридилмяси – 1920 мин т-дур (2006); ян бюйцк мцяссися Сзйанси яйалятиндядир (эцъц илдя 400 мин т). Нисбятян кичик з-длар (щяр бири илдя 100–150 мин т) Хубей вя Анхой яйалятляриндя, щямчинин Гансу вя Шанси яйалятляриндядир (30–50 мин т). Сафлашдырылмыш мис истещсалы 3,4 млн. т-дур (2007); ян бюйцк мцяссисяляри Гуйси (Сзйанси яйаляти; “Жианэхи Ъоппер Ъо., Лтд.” ширкятинин з-ду), Тунлин (Анхой яйаляти; “Тонэлинэ Нонферроус Металс Ъо.” ширкятинин 2 бюйцк з-ду), Кунмин (Йуннан яйаляти; “Йуннан Ъоппер Эроуп Ъо., Лтд.”), Сзинчуан (Гансу яйаляти; “Жинъщуан Нонферроус Металс Ъорп.”), тсзйаган (Сзйансу яйаляти; “Тонэлинэ Нонферроус Металс Ъо.”), Йангу (Шандун яйаляти; “Сщандонэ Йанээу Хианээуанэ Ъо., Лтд.”) вя с. шящярлярдядир. Мис консентратлары идхалы (башлыъа олараг Монголустан, Чили, Австралийа вя Перудан) тягр. 4,5 млн. т (2007), сафлашдырылмыш мис идхалы (ясасян, Чили, Йапонийа вя Газах.-дан) тягр. 1,5 млн.-дур. 

     “Aluminum Corporation of China” (“Ъщалъо”) алцминиум заводу.

    Ч. полиметал филизлярин чыхарылмасына эюря дцнйада лидердир. Метала щесабланмыш гурьушун консентраты 1330 мин т (2006; дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и), синк – 2840 мин т (дцнйа истещсалынын 1/4-индян чох) истещсал едилир. Ири полиметал филизляри йатаглары Гуандун (Фанкоу), Хунан (Шуйкоушан), Тсинхай (Ситешан), Йуннан (Лайпин, Хойтсзе) яйалятляриндя, Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нунда (Хошбулак) ишлянилир. 2720 мин т сафлашдырылмыш гурьу- шун (о ъцмлядян илкин гурьушун 2130 мин т), 3150 мин т сафлашдырылмыш синк истещсал едилмишдир (2006). Сафлашдырылмыш гурьушун истещсалы цзря ясас мцяссисяляр Хенан (Анйан, Сзийуан), Гуандун (Шаогуан), Хунан (Чжучжоу), Йуннан (Кунмин) яйалятляриндя; сафлашдырылмыш синк истещсал едян мцяссисяляр Лйаонин (Хулудао), Хунан (Чжучжоу), Гуандун (Шаогуан), Гансу (Байин) вя Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда (Лйучжоу) йерляшир. Гурьушун истещсалына эюря “Сщуикоусщан Мининэ Аутщоритй” ширкяти, синк истещсалына эюря ися “Щунан Зщуе Торъщ Металс Ъорп.” ширкяти (щяр икиси Хунан яйалятиндя) дцнйада апарыъы истещсалчылардандыр. Гызыл щасилатына (2007 илдя 250 т) эюря Ч. дцнйада 2-ъи, эцмцш щасилатына (2,7 мин т; дцнйа цзря щасилатын 13%-и) эюря 3-ъц йери тутур. Ч. дцнйада галай чыхарылмасы (130 мин т метала щесабланмыш галай, 2007; дцнйа щасилатынын тягр. 40%-и) вя истещсалына эюря (149 мин т) 1-ъи йери тутур. Галай ихраъы 23,6 мин т, идхалы ися (ясасян, Индонезийадан) 16,9 мин т-дур. Галайа олан дахили тялябатын сцрятля артмасы иля ялагядар онун ихраъына мящдудиййятляр гойулмасы цзря тядбирляр эюрцлцр; 2008 илин йанвар айындан етибарян галай филизинин вя консентратларынын хариъя сатышына 20% рцсум гойулмушдур. Сафлашдырылмыш галай истещсалы цзря ясас мцяссисяляр Йуннан, Хунан яйалятляриндя, Гуанси-Чжуан мухтар р-нундадыр. Апарыъы ширкятляр “Йуннан Тин Эроуп Ъо., Лтд.” (дцнйада ян бюйцк галай истещсалчысыдыр, Австралийада филиаллары, Сингапурда эцъц илдя 36 мин т олан сафлашдырылмыш галай истещсалы цзря з-ду вар; 2006) вя “Лиузщоу Ъщина Тин Эроуп Ъо., Лтд.”-дир.


    Ч. дцнйа волфрам базарында фактики олараг инщисарчыдыр. Волфрам филизинин щасилаты 72 мин т-дур (метала щесабланмыш, 2007; дцнйа щасилатынын тягр. 80%). Апарыъы щасилат (ясасян, йералты цсулла щяйата кечирилир) районлары Сзйанси (цмуми щяъмин 60%-ндян чоху) вя Хунан яйалятляридир. Волфрамын ян бюйцк истещсалчысы “Жианэхи Раре Еартщ анд Раре Металс Тунэстен Эроуп Ъорп.”-дир. Молибден щасилатына (2007 илдя 41 мин т; дцнйа щасилатынын 23%-и) эюря Ч. дцнйа лидерляринин цчлцйцня дахилдир. Ч.-ин молибден ихраъы дцнйа базарындакы гиймятляря хейли дяряъядя тясир едир. Дцнйанын 6 ян бюйцк йатаьындан 3-ц: Луанчуан (Хенан яйаляти), Дахейшан [Эирин (Сзилин) яйаляти], Сзин- дуйчен (Шанси яйаляти) юлкядя йерляшир. Ч.-дя щасил олунан никел филизляринин (метала щесабланмыш 82,1 мин т; 2006) кейфиййяти диэяр йерлярдя истещсал олунан никеля нисбятян йцксякдир. Никел истещсалы (о ъцмлядян идхал олунан консентратлардан) 214 мин т, ихраъ 16,9 мин т, идхал 105,3 мин т (2007) тяшкил едир. Никелин, щямчинин кобалт (щасилатын метала щесабланмыш цмуми щяъми 1,8 мин т; 2006) вя платиноидлярин бюйцк щиссяси Сычуан яйалятиндяки мис-никел филизли йатаглардан щасил олунур. Титан сцнэярляри истещсалы артан темпля инкишаф едир (2007 илдя 50 мин т-дан чох; 2006 илдя 18 мин т); ян ири мцяссисяляр Сзунйи (Гуйчжоу яйаляти), Фушун вя Чаойан (Лйаонин яйаляти) шящярляриндядир. 


    Ч. дцнйа сцрмя хаммалы базарында инщисарчы мювге тутур (дцнйа сцрмя ихраъынын тягр. 80%-и). Сцрмя филизинин Сб-а (стибиума) щесабланмыш щасилаты 153 мин т-дур (2006). Юлкядя ян ири сцрмя истещсалчысы вя дцнйада ян бюйцкляриндян бири Хунан яйалятиндяки Сикуаншан сцрмя комбинатыдыр (“Хикуанэсщан Тwинклинэ Стар Ъо., Лтд.”). Дцнйа цзря бисмут истещсалынын тягр. 50%-и, ъивянин тягр. 75%-и Ч.-ин пайына дцшцр.


    Ч. надир торпаг елементляри базарында, демяк олар ки, инщисарчыдыр (дцнйа базарынын 80%-и). Истещсал – 120,8 мин т (2007), ихраъ – 49 мин т-дур. Надир торпаг елементляринин щасилаты вя истещсалына эюря апарыъы реэион Дахили Монголустан мухтар р-нудур (Байан-Обо йатаьы филизляриндян бастнезит-монасит, щямчинин ниобиум вя бериллиум консентратлары алыныр).


    М а ш ы н г а й ы р м а  апарыъы сянайе сащясидир, сянайе мящсуллары дяйяринин 34,1%-и, ясас истещсал фондларынын 18,6%-и, сянайедя ишляйянлярин тягр. 25%-и онун пайына дцшцр (електрон вя метал емалы сянайеси дя дахил олмагла; 2006). Башлыъа сащяляр електрон сянайеси, аьыр вя нягл. машынгайырмасыдыр. Мцасир технолоэийалар ясасында бурахылан мящсул нювляринин сайы йцксяк темпля артыр.

    “SINOMACH” корпорасийасынын истещсал етдийи екскаваторлар. Лойан шящяри (Хенан яйаляти).


    21 ясрин яввялляриндя машынгайырма мящсулларынын хариъи тиъарят дювриййясиндя ортаиллик артым 29,8% (2001–05, дяйяр ифадясиндя) олмушдур. Машынгайырма мящсулларынын ихраъы 456,3 млрд. доллар (2006; Ч. ихраъатынын цмуми дяйяринин 47,2%-и), идхалы 357,0 млрд. доллардыр (идхалатын цмуми дяйяринин 45,1%-и). Йцксяктехнолоэийалы машынгайырма мящсулларынын (компцтер вя компцтерин периферийа гурьулары, коммуникасийа аваданлыьынын бир сыра нювц, ъищазлар вя с.) ихраъ щяъминя эюря Ч. дцнйада 1-ъи йери тутур.


    Енерэетика машынгайырмасы вя електротехника сянайеси, мядянчыхарма, металлурэийа, кимйа вя нефт-кимйа, нефт щасилаты, нефт емалы вя диэяр сянайе сащяляри цчцн аваданлыг, йол-тикинти машынларынын истещсалы аьыр машынгайырмайа дахилдир. Аьыр машынгайырманын апарыъы вя ян чох диверсификасийа олунмуш ширкятляриндян бири “Ъщина Натионал Маъщинерй Индустрй Ъорп.” (СЫНОМАЪЩ; 1997 илдя йарадылмышдыр, баш офиси Пекиндядир) дювлят корпорасийасыдыр. Корпорасийанын вя онун тюрямя ширкятляринин (2008 илдя тягр. 40) фяалиййят сферасына енерэетика обйектляри, мядянчыхарма, металлурэийа, нефт щасилаты (буруг аваданлыглары, дяниз шелфиндя нефт щасилаты цчцн буруг платформалары вя с.), нефт емалы, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мцяссисяляри, нягл. (эями вя автомобилгайырма дахил олмагла) вя к.т. машынгайырмасы, йцнэцл (о ъцмлядян тохуъулуг), йейинти сянайеси вя диэяр сащяляр, щямчинин електрон сянайесинин бир сыра йцксяктехнолоэийалы истещсаллары, ъищазгайырма вя с. цчцн аваданлыг комплектляринин вя тикинти конструксийаларынын ишляниб щазырланмасы, истещсалы вя тядарцкц дахилдир. Корпорасийанын мцяссисяляри щямчинин дяниз эямиляри, телекоммуникасийа аваданлыьы, тикинти материаллары вя с. истещсал едир; корпорасийа вя онун тюрямя структурлары Ч.-дя вя хариъдя там истифадяйя щазыр истещсал вя инфраструктур обйектлярини (кюрпцляр, дямир вя автомобил йоллары, метрополитен хятляри вя с.) инша едир.


    Ч.-дя мядянчыхарма сянайеси цчцн эениш чешидли машын вя аваданлыглар истещсал едилир: кюмцр комбайнлары, чапма машынлары, кюмцр вя сцхурйцкляйян, ярсинли вя лентли конвейерляр, буруг гурьулары (о ъцмлядян дярин газыма), йцкц юзцбошалдан кархана автомобилляри, мядян тепловозлары, шахталар цчцн аккумулйаторлу електровозлар вя с. Апарыъы ширкятляр: “Сщанэщаи Щеавй Мининэ Маъщинерй Ъорп.” (Шанхай), “Таийуан Мининэ Маъщинерй Эроуп Ъо., Лтд.” (Шанси яйаляти, Таййуан ш.), “Сщенйанэ Мининэ Маъщинерй (Эроуп) Ъо., Лтд.” (Лйаонин яйаляти, Шенйан ш.). Сащянин ири з-длары щямчинин Лойан (Хенан яйаляти), Тсзиси (Хейлунтсзйан яйаляти) вя с. шящярлярдя фяалиййят эюстярир.


    Гара металлурэийа цчцн аваданлыг, ясасян, ири металлурэийа комбинатларынын бюлмяляриндя (Аншан, Бенси, Баошан, Ухан, Таййуан, Мааншан, Баотоу вя с. шящярлярдя) истещсал едилир. Кимйа машынгайырмасынын апарыъы ширкяти “Ъщина Натионал Ъщемиъал Енэинееринэ Эроуп Ъорп.” дювлят корпорасийасыдыр (ЪНЪЕЪ; аваданлыг истещсалы, нефт емалы вя нефт- кимйа сянайеси, минерал эцбряляр, резин-техники мямулатлары вя с., щямчинин диэяр сащяляр – мядянчыхарма, металлурэийа, тохуъулуг сянайеси, сянайе вя нягл. инфраструктуру обйектляри вя с.-ин истещсалы цзря мцяссисялярин лайищяляндирилмяси вя тикинтиси). Кимйа машынгайырмасынын башлыъа мяркязляри: Пекин, Тйансзин вя Шанхай, щямчинин Нанкин (Сзйансу яйаляти) вя Сзинчжоу (Лйаонин яйаляти); нефт щасилаты, нефт емалы вя нефт-кимйа сянайеси цчцн аваданлыг истещсал едян ян ири мцяссисяляр Шанхай, Тйансзин, Ланчжоу (Гансу яйаляти), Баотсзи (Шенси яйаляти) шящярляриндя йерляшир.


    Дязэащ-алят сянайеси машынгайырманын мцщцм сащясидир. Метал емалы дязэащларынын истещсалына эюря (2006 илдя 573 мин ядяд, 2000 илдя 177 мин ядяд) Ч. дцнйада Йапонийа вя Алманийадан сонра 3-ъц, дахили базарда сатыш щяъминя эюря ися 1-ъи йери тутур. Сащянин башлыъа мяркязляри: Шанхай, Пекин, Далйан, Шенйан (Лйаонин яйаляти), Нанкин (Сзйансу яйаляти), Тситсикар (Хейлунтсзйан яйаляти), Кунмин (Йуннан яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти), Чунтсин, Тйансзин, Лойан (Хенан яйаляти). Апарыъы ширкятляр: “Сщенйанэ Маъщине Тоол (Эроуп) Ъо., Лтд.” (СТМЪЛ; Шенйан), “Сщанэщаи Маъщине Тоолс Ъорп.” (Шанхай), “Далиан Маъщине Тоол Эроуп Ъорп.” (ДМТЭ; Далйан), “Беижинэ Но. 1 Маъщине Тоол Плант” (Пекин). Ч. дцнйада дязэащгайырма мящсулларынын ян ири идхалатчысыдыр (2002 илдян). Дязэащ вя дямирчи-прес аваданлыглары идхалы 11,1 млрд. доллардыр (2006; дцнйа истещсалынын тягр. 22%-и), о ъцмлядян рягямли идаря олунан програмлы дязэащлар цчцн идаряетмя системи вя диэяр говшаглар, щямчинин пресизион дязэащлар, роботлашдырылмыш комплексляр вя йцксяк мящсулдарлыглы аваданлыгларын диэяр нювляри. Метал емалы дязэащлары вя аваданлыгларынын ясас тядарцкчцляри АБШ, Йапонийа, Алманийа, Италийа вя Корейа Респ.-нын ширкятляридир. Сащя мящсулларынын ихраъ щяъми (2006 илдя тягр. 1,2 млрд. доллар) артмагдадыр.


    Енерэетика машынгайырмасы вя електротехника сянайеси (2006 илдя сянайе мящсуллары дяйяринин 5,7%) машынгайырманын апарыъы сащяляриндяндир. 2007 илдя истещсал едилян електроенерэетика аваданлыьынын цмуми эцъц 129,9 мин МВт олмушдур (2000 илдя 12,5 мин МВт). Сащянин мцяссисяляри ИЕС, СЕС вя АЕС-ляр цчцн енержи блоклары, ИЕС-ляр цчцн бухар газанлары, газ турбинляри, кцляк енержи гурьулары, дяйишян вя сабит ъяряйан мцщяррикляри, трансформаторлар (о ъцмлядян ифрат йцксякэярэинликли сабит ъяряйан), йцксякволтлу електрик ъищазлары, пайлайыъы гурьулар, реле мцщафизяси апаратлары, йцксякволтлу конденсаторлар, ъяряйан дцзляндириъиляри, атом енерэетикасы цчцн мцхтялиф нюв аваданлыг, эямиляр цчцн ютцрцъц аваданлыг вя с. истещсал едир. “Сщанэщаи Елеътриъ Поwер Ъорп.” (мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.), “Донэфанэ Елеътриъал Ъорп.” [Ченду ш. (Сычуан яйаляти)] енерэетика машынгайырмасынын апарыъы ширкятляриндяндир.


    21 ясрин яввялляриндя мяишят електрик ъищазларынын истещсалы цзря Ч. дцнйада лидер мювгейини тутду (дцнйа базарынын 1/3-индян чоху). Истещсал (мин ядяд): 2007 илдя мяишят сойудуъусу 43971 (2000 илдя 12790), 2006 илдя палтарйуйан машын 35605 (14430), 2007 илдя кондисионер 80143 (18267), 2006 илдя електрик тозсораны 53191 (10103). Сащянин кцтляви мящсул нювляри арасында микродальалы собалар (2006 илдя 55,7 млн. ядяд), електрик тикиш машынлары (2004 илдя 11,2 млн. ядяд), фенляр, миксерляр, ширячякянляр вя с. вар. Мяи- шят електрик ъищазларынын ясас истещсалчылары ири чохпрофилли ширкятлярдир; “Щаиер Эроуп” апарыъы дювлят корпорасийасыдыр [баш офиси Тсиндаода (Шандун яйаляти)]. “Щаиер Эроуп”ун сянайе парклары щямчинин Сзйаочжоу, Чжантсйу вя Сзйаонан (Шандун яйаляти), Хефей (Анхой яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти) шящярляриндя йерляшир. Корпорасийанын юлкя хариъиндя (АБШ, Италийа, Пакистан, Иорданийа, Ниэерийа вя с.) тягр. 30 мцяссисяси вардыр. “Ъщунлан Эроуп” (башлыъа истещсал мяркязи вя ЕТТКИ базасы Сзйансу яйалятинин Тайчжоу ш.-ндяки сянайе паркыдыр) чохпрофилли дювлят корпорасийасынын истещсал эцъц илдя 6 млн. кондисионер, 400 мин палтарйуйан машын, щямчинин тягр. 1 млн. мотосиклетдир (2006). Кондисионер вя микродальалы соба истещсалына эюря Ч.-дя ян ири вя дцнйада апарыъы ширкятлярдян бири олан “Эаланз Эроуп”ун ясас мцяссисяляри Далйан (Шунде) вя Чжуншан (Гуандун яйаляти) шящярляриндя йерляшир. Мяишят кондисионерляринин ири истещсалчысы “Сиъщуан Ъщанэщонэ Елеътриъ Ъо., Лтд.” дювлят корпорасийасыдыр (баш офиси Сычуан яйалятинин Мйанйан ш.-ндя; рянэли телевизорлар, ДВД-сясляндириъиляр вя с. дя истещсал едир). Сойудуъу, дондуруъу камера вя диэяр сойудуъу аваданлыг истещсал едян апарыъы ширкятляр арасында – “Хинэхинэ Эроуп”(Чжетсзйан яйаляти, Сзйаотсзйан ш.), “Ауъ- ма Эроуп” (Шандун яйаляти, Тсиндао ш.), “Йуйао Щенэйанэ Елеътриъ Апплианъе Ъо.” (Чжетсзйан яйаляти, Нинбо ш.) вар. Палтарйуйан машын истещсалынын ири мяркязляри – мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., щямчинин Нанкин, Сучжоу вя Уси (Сзйансу яйаляти), Нинбо вя Тсыси (Чжетсзйан яйаляти) шящярляридир.

     “Щаиер Эроуп” корпорасийасынын сянайе мяркязи. Тсиндао шящяри (Шандун яйаляти).


    Електрон сянайеси машынгайырманын апарыъы сащясидир (2006 илдя сянайе мящсуллары дяйяринин 10,5%-и). Ч. дцнйада електрон ъищазларын вя бир сыра коммуникасийа аваданлыьы нювцнцн ян бюйцк истещсалчысыдыр. Истещсал (2007, мин ядяд): фярди вя портатив (ноутбук) компцтерляр 120734; рянэли телевизорлар 84330 (2000 илдя 39400) – дцнйа истещсалынын тягр. 1/2- и, о ъцмлядян тягр. 1/4-и плазма вя майе кристал телевизорлардыр; мобил телефонлар 548579 (2000 илдя 52500) – дцнйа истещсалынын тягр. 40%-и. Кцтляви мящсул нювляри арасында интеграл микросхемляр (2007 илдя 41,2 млрд. ядяд), микропросессорлар (2006 илдя 93364 мин ядяд; 2000 илдя 6720 мин ядяд), рягямли фото вя видеокамералар (2007 илдя 74935 мин ядяд), ДВД-сясляндириъиляр вя с. вар. Истещсал щяъминин тягр. 2/3-си апарыъы бейнялхалг корпорасийаларын филиалларынын пайына дцшцр. 1990-ъы иллярин яввялляриндян юлкядя електрон ъищаз вя аваданлыг истещсалынын 9 апарыъы мяркязи формалашмышдыр: мяркяз табелийиндя олан Пекин, Тйансзин, Шанхай шящярляри, Тсиндао ш. (Шандун яйаляти), Сучжоу ш. (Сзйансу яйаляти), Ханчжоу ш. (Чжетсзйан яйаляти), Футсзйан яйалятинин дянизкянары р-ну, Шенчжен ш. (Гуандун яйаляти), Гуандун яйалятиндя Чжутсзйан чайынын делтасы.
    Сащянин апарыъы мяркязи Пекинин шм.-г.-индяки Чжунгуантсун районунда йерляшян ейниадлы технопаркдыр (гейри-рясми ады Ч.-ин “Силикон вади”си, 1988; сащя тягр. 100 км2-дир). Бурада тягр. 6 мин милли вя хариъи ширкятин йцксяк технолоэийалар сферасында фяалиййят эюстярян мцяссисяляри вя ЕТТКИ мяркязляри (онларын тягр. 70%-и ИТ-сянайесиня аиддир), о ъцмлядян сащянин бцтцн ян бюйцк дцнйа фирмаларынын филиаллары (ЫБМ, “Щеwлетт Паъкард”, “Делл”, “Аъер”, “Моторола”, “Ъисъо” вя с.) йерляшир.


    Компцтер техникасынын апарыъы истещсалчысы “Леново Эроуп” корпорасийасыдыр (2007 илдя дцнйа базарынын 8%-и вя Ч. базарынын тягр. 1/3-и). Ч. компцтер техникасы базарында 2-ъи йери (2006 илдя сатыш дяйяринин тягр. 13%-и) “Фоундер Теъщнолоэй Эроуп” дювлят корпорасийасы тутур (“Фоундер Эроуп” ширкятляр групунун тюрямя структуру; 1986 илдя Пекин Ун-ти няздиндя йарадылмышдыр). Компцтер техникасынын апарыъы милли истещсалчылары арасында “Ъщина Эреат Wалл Ъомпутер Эроуп Ъорп.” дювлят корпорасийасы вя с. вар.


    Телевизор истещсалына эюря апарыъы ширкят “Щисенсе Эроуп” (Шандун яйаляти, Тсиндао ш.; “Щисенсе”, “Келон”, “Ронсщен” маркалары алтында мящсул истещсал едир) дювлят корпорасийасыдыр; тюрямя структурлары мобил телефон (Тсиндао), кондисионер (Шандун яйаляти, Пинду ш.) вя сойудуъу (Пекин) истещсалы цзря дя ихтисаслашмышдыр. “Скйwортщ Эроуп” ширкятляр групунун телевизор з-длары Шенчжен вя Хух-Хотода (Дахили Монголустан мухтар р-ну) фяалиййят эюстярир. Диэяр телевизор истещсалчылары: “ТЪЛ Эроуп Ъо., Лтд.”, “Конка Эроуп Ъо., Лтд.” вя с. Телевизор истещсалынын бюйцк щиссяси “Пщиллипс”, “Тосщиба”, “Самсунэ Елеътрониъс”, “Сонй”, “Сщарп” вя диэяр хариъи ширкятляря мяхсус мцяссисялярин пайына дцшцр.

     Hisense 1080P LED HDTV телевизору.

    65 ширкят, о ъцмлядян 31 милли ширкят мобил телефон истещсал едир (2006). Апарыъы бейнялхалг фирмалар (“Моторола”, “Нокиа” вя “Самсунэ Елеътрониъс”) олан башлыъа истещсалчыларын пайына сатыш дяйяринин 61,4%-и дцшцр (2007). Милли истещсалчылар арасында “Нинэбо Бирд”, “ТЪЛ Эроуп Ъо., Лтд.”, “Конка Эроуп Ъо., Лтд.” вя с. фярглянир. Мобил телефонларын вя диэяр телекоммуникасийа аваданлыьынын (оптик шябякяляр цчцн вя с.) ири истещсалчылары: баш офисляри Гуандун яйалятинин Шенчжен ш.-ндя йерляшян “Щуаwеи Теъщнолоэиес Ъомпанй, Лтд.” вя “Зщонэхинэ Телеъоммуниъатион Егуипмент Ъо., Лтд.” ширкятляридир. Мобил телефон гурашдырылмасынын апарыъы мяркязи хариъи фирмаларын, щямчинин бир сыра Ч. ширкятляринин иштиракы иля мцштяряк мцяссисялярин ъямляшдийи мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш.-дир. Мобил телефон истещсалынын ири мяркязляри: Нинбо вя Ханчжоу (Чжетсзйан яйаляти), Шенчжен, Дунгуан шящярляри, Гуанчжоунун шящярятрафы гяс.-ляри (Гуандун яйаляти), мяркяз табелийиндя олан Пекин ш., Сйамын ш. (Футсзйан яйаляти).

     Щuawei-Аscend-Й300 смартфону.

    Рягямли фото- вя видеокамера истещсалы мяркязляри: Шенчжен, Дунгуан, Гуанчжоу, Хойчжоу шящярляри (Гуандун яйаляти), щямчинин мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш.

     Lenovo G450 ноутбуку.

    Електрон сянайеси мящсулларынын хариъи тиъарят дювриййяси 804,7 млрд. доллар (2007; Ч.-ин хариъи тиъарятинин тягр. 37%-и); ихраъат щяъми 459,5 млрд. доллар (2006 ил иля мцгайисядя 26,2% артмышдыр; ясасян, щазыр мящсуллар ихраъ олунур, о ъцмлядян гурашдырылан телевизорларын тягр. 50%-и, мобил телефонларын 80%-и); идхалат 345,2 млрд. доллар (ясасян, електрон ъищаз вя аваданлыгларын гурашдырылмасы цчцн комплектляшдирмя деталлары, истифадя олунан микрочиплярин 90%-индян чоху дахил олмагла).

    Ч.-ин сянайе мящсуллары дяйяринин 6,5%-и нягл. машынгайырмасынын пайына дцшцр (2006). Нягл. машынгайырмасынын ясас сащяси автомобил сянайесидир. Автомобилгайырмада, щямчинин сянайенин диэяр ялагядар сащяляриндя вя хидмят сферасында юлкя игтисадиййатында ишляйянлярин щамысынын тягр. 1/6-и чалышыр. Автомобил техникасынын, щямчинин комплектляшдириъи деталларын, щисся вя агрегатларын, демяк олар ки, бцтцн нювляри истещсал олунур. Автомобил истещсалы 8887 мин ядяд (2007, АБШ вя Йапонийадан сонра дцнйада 3- ъц йер), о ъцмлядян миник автомобили 4798 мин ядяддир. Автомобил сянайесинин инкишафы хариъи ширкятлярин иштиракы иля мцштяряк мцяссисялярин йаранмасы иля ялагядардыр [онлардан биринъиси олан “Беижинэ Жееп Ъорп.” 1983 илдя Пекиндя; Ч.-ин “Беижинэ Аутомотиве Индустрй Щолдинэ Ъомпанй, Лтд.” вя “Америъан Моторс” ширкятинин “Жееп” бюлмяси (щазырда “Ъщрйслер Ъорп.”-нын тяркибиндядир) тяряфиндян йарадылмышдыр.

    Сащядя 6322 мцяссися фяалиййят эюстярир (2006). Щазыр автомобиллярин тягр. 2/3- си (башлыъа олараг, хариъи моделляр) апарыъы хариъи автомобил корпорасийаларынын иштиракы иля йарадылан мцштяряк мцяссисялярдя йыьылыр. Сатыш дяйяринин тягр. 84%-и 10 ян бюйцк ширкятин пайына дцшцр. Апарыъы автомобил истещсалчыларынын “бюйцк бешлий”иня баш офиси Шанхайда олан “САЫЪ Мотор Ъорп., Лтд.” (“Сщанэщаи Аутомотиве Ындустрй Ъорп.”) дювлят корпорасийасы дахилдир. Корпорасийанын тяркибиня миник вя йцк автомобили, автобус, трактор, мотосиклет вя скутер, щямчинин комплектляшдириъи деталлар, щисся вя агрегатлар истещсал едян бир сыра тюрямя ширкятляри вя мцштяряк мцяссисяляр, цмумиликдя 50-дян чох з-д (ясасян, мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.-ндя) дахилдир. САЫЪ-ин Америка корпорасийасы “Эенерал Моторс”, Алманийа консерни “Волксwаэен” иля мцштяряк мцяссисяляри вар.


    “ФАW Эроуп” (ФАW; “Ъщина Фирст Аутомобиле Wоркс Эроуп Ъорп.”) Ч.-дя ясасы 1953 илдя автомобил з-ду кими гойулмуш илк дювлят корпорасийасыдыр; баш офиси Чанчун ш.-ндя [Эирин (Сзилин) яйаляти] йерляшир. Цмуми сатыш щяъми 1170 мин автомобил вя автобусдур (2006). ФАW-ын тяркибиня 27 тюрямя ширкят дахилдир, корпорасийа диэяр 20 ширкятин сящмляринин нязарят пакетиня маликдир.


    “Донэфенэ Мотор Ъорпоратион” (ДФМЪ) 1968 илдя йарадылмышдыр, баш офиси, елми тядгигат мяркязи вя конструктор бцросу (Асийада ян ириляриндян бири) Ухан ш.-ндядир (Хубей яйаляти, 2003 илдян). Корпорасийанын сящмляринин 70%-и Ч. щюкумятиня мяхсусдур. ДФМЪ-нин мцяссисяляри йцк вя миник автомобили, автобус, хцсуси автомобил техникасы, щямчинин комплектляшдириъиляр истещсал едир. Сатышын цмуми щяъми 1140 мин автомобил вя автобусдур (2006). Корпорасийанын тяркибиня 42 мцяссися, щямчинин Франса консерни “ПСА Эроуп”, Йапонийа ширкятляри “Ниссан Мотор”, “Щонда Мотор”, Америка ширкяти “Ъумминс”, Ъянуби Корейанын “Киа Моторс” вя Ч.-ин “Вуеда” вя с. ширкятляри иля мцштяряк мцяссисяляр дахилдир.

    “Ъщанэ’ан Аутомотиве Эроуп” (вя йа “Ъщанэ’ан Моторс”, “Ъщанэ’ан Ауто”, “Ъщана Ауто”) дювлят корпорасийасынын баш офиси вя ясас мцяссисяляри мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш.-ндядир. Сатыш щяъми 2007 илдя 857,7 мин автомобил олмушдур. Йапонийа корпорасийалары “Сузуки Мотор”, “Мазда Мотор” вя Америка корпорасийасы “Форд Мотор” иля мцштяряк мцяссисяляри вар; 2005 илдян “Ъщанэ’ан” маркасы иля юз автомобиллярини дя бурахыр.

    “Ъщерй Аутомобиле” ян ири мцстягил автомобил ширкятидир, баш офиси Анхой яйалятинин Уху ш.-ндядир (ширкят шящярин администрасийасына мяхсусдур). Автомобил сатышынын щяъминя эюря 5-ъи йери тутур – 2007 илдя 381 мин (о ъцмлядян ихраъ цчцн тягр. 120 мин). Бир сыра миник автомобилляри моделляри, о ъцмлядян манеяляри ашма габилиййяти йцксялдилмиш моделляр истещсал едилир. Иран, Малайзийа вя Мисирдя автомобилйыьма з-длары вар.

    Ири автомобил ширкятляри сырасына “Эуанэзщоу Аутомобиле Ындустрй Эроуп”, “Бриллианъе Ъщина Ауто”, “Эеелй Аутомобиле”, “Щафеи Мотор”, “Эреат Wалл Мотор”, БЙД (“Буилд Йоур Дреамс”) дахилдир.

     Эеелй EMGRAND 8 автомобили.

    Мотосиклет вя скутер истещсалы 25,5 млн. ядяд (дцнйа цзря истещсалын тягр. 1/2-и), ихраъы 8,2 млн. ядяддир (2007). Истещсалын структурунда кцтляви тялябата уйьун олан вя нисбятян садя, уъуз моделляр цстцнлцк тяшкил едир. Ясас истещсал мяркязляри Чунтсиндядир. Апарыъы истещсалчылар “Ъщина Соутщ Ындустриес Эроуп Ъорп.” МСК (мцдафия-сянайе комплекси) дювлят корпорасийасынын мяркяз табелийиндя шящяр олан Чунтсиндя, Лойан (Хенан яйаляти) вя Сзинан (Шандун яйаляти) шящярляриндя йерляшян тюрямя структурларыдыр. Бурахылыш щяъминя эюря (2007 илдя 6 млн. мотосиклет вя скутер) корпорасийа дцнйада 1-ъи йери тутур.

     Сащя мцяссисяляринин тягр. 2/3-си автомобил, мотосиклет вя с. цчцн комплектляшдириъи деталлар, щисся вя агрегатлар истещсал едир. Истещсал щяъминин ясас щиссяси хариъи фирмаларын иштиракы иля йаранан мцштяряк мцяссисялярин вя йа бцтцнлцкдя хариъи ширкятляря мяхсус мцяссисялярин пайына дцшцр. Апарыъы хариъи истещсалчылар: “Босъщ”, “Делпщи”, “Вистеон” вя с. бейнялхалг корпорасийалардыр. Милли ширкятляря “Wанхианэ Эроуп” (Шанхай), “Wеиъщаи Поwер” (“Wеифанэ Диесел”; Шандун яйалятинин Вейфан ш.), “Йуъщаи Маъщинерй Эуанхи” (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Йуйлин ш.), “Донэфенэ Щонда Аутомобиле Ъо., Лтд.” (Хубей яйалятинин Ухан ш.), “Торъщ Аутомотиве Эроуп” (Хунан яйалятинин Чжучжоу ш.) аиддир.

    Авиаракет-космик сянайеси интенсив инкишаф едян йцксяктехнолоэийалы сащядир. Щярби вя мцлки мящсуллар истещсал едян авиасийа сянайеси мянзил-гярарэащлары Пекиндя йерляшян 2 дювлят щолдинг корпорасийасындан ибарятдир: “Ъщина Авиатион Ындустрй Ъорпоратион Ы”; АВЫЪ-Ы вя “Ъщина Авиатион Ындустрй Ъорпоратион ЫЫ”; АВЫЪ-ЫЫ.

     “Дунфен-3” гитялярарасы баллистик ракети.

    Ракет космик сянайеси мянзил-гярарэащлары Пекиндя йерляшян, тягр. 300 мцяссисяни, ЕТИ-ляри, ЕТТКИ мяркязлярини вя диэяр структур бюлмялярини юзцндя бирляшдирян 2 дювлят щярби-сянайе корпорасийасындан ибарятдир: “Ъщина Аероспаъе Съиенъе анд Ындустрй Ъорп.” (ЪАСЫЪ; ишчиляринин сайы тягр. 150 мин, 2007) вя “Ъщина Аероспаъе Съиенъе анд Теъщнолоэй Ъорп.” (ЪАСЪ; ишчиляринин сайы тягр. 110 мин, 2007).

    Сащянин щярби мящсуллары: “Дунфен- 5А”, “Дунфен-31” гитялярарасы баллистик ракетляри; “Дунфен-3А”, “Дунфен-4”, “Дунфен-21” аралыгмянзилли баллистик ракетляри; “Сзйулан-1” дяниз базалы баллистик ракетляри; “Дунфен-11”, “Дунфен-15” йахын сащя фяалиййяти ракетляри; “Хуннйао” ганадлы ракетляри; ЛЙ-60 зенит ракет системляри, ЛЙ-60 эями зенит ракет системляри; ФН-6 сяййар зенит ракет комплекси; ЪЩ-3, ПW-1 пилотсуз кяшфиййатчы тяййаряляри; А-100, WС-1, WС-1Б, WС-2 йайлым атяши реактив системляри; ФТ-1 идаряолунан авиасийа бомбалары. Ч. бурахылмыш космик ракетлярин сайына эюря дцнйада Русийа вя АБШ-дан сонра 3-ъц йери тутур.


    Дахили йцкдашымаларын вя сярнишиндашымаларын сцрятля артмасы д.й. машынгайырмасы мящсулларына олан тялябатын артмасына эятириб чыхарыр. Локомотивгайырма мцяссисяляринин (илдя 1300 ядяд тепловоз вя електровоз, 2008) эцъц, ясасян, юлкянин дахили тялябатыны юдяйир, мящсулларын аз щиссяси ихраъ едилир.


    Д.й. машынгайырмасынын бцтцн мцяссисяляри 2 дювлят корпорасийасында бирляшмишдир (2000): “Ъщина Нотщерн Лоъомотиве анд Роллинэ Стоък Ындустрй (Эроуп) Ъорп.” (ЪНР) вя “Ъщина Соутщ Лоъомотиве анд Роллинэ Стоък Ындустрй (Эроуп) Ъорп.” (ЪСР).

    “China South Locomotive & Rolling Stock Corporation Limited” ширкятинин истещсал етдийи ЪРЩ380А сцрят гатары.


    Эямигайырма нягл. машынгайырмасынын сцрятля инкишаф едян вя мцщцм сащяляриндян биридир. Инша олунмуш дяниз эямиляринин тоннаж щяъминя (2007 илдя 18,93 млн. т дедвейт) эюря Ч. Корейа Респ. вя Йапонийадан сонра 3-ъц йери тутур (дцнйа цзря истещсалын тягр. 23%-и; 2006 илдя 19%; 2000 илдя 4,7%; 1990 илдя 2,3%). Сифариш щяъминя эюря (169,5 млн. т дедвейт – дцнйа цзря щяъмин тягр. 1/3-и) Ч. эямигайырмасы Корейа Респ.-ндан сонра 2-ъи, сифариш едилян эямилярин сайына (2975 ядяд) эюря ися 1-ъи йеря чыхмышдыр (март, 2008). Ч. дцнйанын 151 юлкясиня дяниз эямиляри ихраъ едир; ихраъын цмуми щяъми 12,24 млрд. доллар дяйяриндя 14,9 млн. т дедвейтдир (2007).

     “Dalian Shipbuilding Industry Company” ширкятинин эямигайырма заводу.


    Сащя цзря тягр. 3 мин эямигайырма вя эями тямири мцяссисяси фяалиййят эюстярир (башлыъа олараг, кичик вя орта). Ясас эямигайырма мцяссисяляринин бюйцк щиссяси 2 апарыъы дювлят корпорасийасынын тяркибиня дахилдир: “Ъщина Стате Сщипбуилдинэ Ъорп.” (ЪССЪ) вя “Ъщина Сщипбуилдинэ Ындустрй Ъорп.” (ЪСЫЪ). 

    К.т. машынгайырмасы мцяссисяляри (тягр. 3 мин адда) машын, аваданлыг вя алятляр истещсал едир. Техники ъящятдян садя вя уъуз мямулатларын, о ъцмлядян аз механикляшдирилмиш васитяляр – чиляйиъи машынлар, су насослары, газонбичянляр, мотоблоклар вя с.-ин истещсал щяъми йцк- сякдир. Дювлятин милли истещсалчылара дястяйи сайясиндя истещсал щяъми (2007 илдя 21,0 млрд. доллар; 2004 илдя 10,9 млрд. доллар) хейли артмышдыр. Сащя мящсулларынын артан ихраъы (11 млрд. доллар вя йа истещсал щяъминин 1/2-индян чоху) к.т. техникасы вя аваданлыгларынын идхалыны цстяляйир (тягр. 9 млрд. доллар). Ихраъатын структурунда нисбятян уъуз мямулатлар – дренаж насослары, азэцълц дизел мцщяррикляри, мотоблоклар, мини-тракторлар вя с. цстцнлцк тяшкил едир.

     К.т. машынгайырмасында чоху кичик юзял мцяссися олмагла тягр. 8 мин ширкят фяалиййят эюстярир (истещсалчыларын 1/5-инин пайына сатыш дяйяринин тягр. 90%-и дцшцр). Мцряккяб к.т. техникасы вя аваданлыгларыны ири дювлят корпорасийаларына, щямчинин апарыъы хариъи фирмаларын иштиракы иля мцштяряк мцяссисяляря (тягр. 150 ширкят, 2007) мяхсус з-длар бурахыр.

    Дюрдтякярли мини-тракторларын истещсалы (2007 илдя 2 млн. ядяддян чох) юлкянин мцхтялиф районларындакы 137 мцяссисядя, тякярли вя тыртыллы тракторларын истещсалы ися (тягр. 200 мин ядяд) 24 заводда ъямляшмишдир. К.т. вя сянайе тракторларынын тягр. 40%-и 2 ири дювлят корпорасийасы тяряфиндян бурахылыр: “ЙТО Эроуп Ъорпоратион” вя “Фотон Ловол Щеавй Ындустриес Ъо., Лтд.”. Тракторларын ири истещсалчылары арасында “Жианэсу Йуеда Йанъщенэ Траътор Мануфаътуринэ Ъо., Лтд.” (Сзйансу яйалятинин Йанчен ш.) вя Американын “Жощн Деере Тианжин Траътор Ъо., Лтд.” кими ширкятляр дя вар. 

    Юзцэедян тахылйыьан комбайнларын истещсалынын тягр. 70%-и 5 ясас ширкятин пайына дцшцр: “Фотон”, “Зщонэзщоу Аэриъултурал Маъщинерй Ъо., Лтд.”, “Жощн Деере”, “ЙТО Эроуп”, “Эаоми Ъщунйу Маъщинерй Ъо.”.

    К и м й а  с я н а й е с и  ян мцщцм сащялярдян биридир, сянайе мящсулларынын цмуми дяйяриндя пайына (нефт-кимйа вя яъзачылыг препаратлары истещсалы да дахил олмагла 2006 илдя 12%) эюря йалныз машынгайырма вя металлурэийа сянайесиндян эери галыр. Кимйа сянайесинин бцтцн мцлкиййят формаларынын 44,3 мин мцяссисясиндя (Ч.-ин Дювлят Статистика Идаряси сензиня дахил едилян бцтцн сянайе мцяссисяляринин 14,7%-и) тягр. 8,2 млн. фящля вя гуллугчу чалышыр. Сащянин эениш хаммал базасы кимйяви мящсулларын чохунун истещсал тялябатыны тямин етмяйя имкан верир. Агрономик, кимйяви вя сянайе хаммалы щасилатынын мигйасы бюйцкдцр: Ч. барит (2005 илдя 4,2 млн. т), флцорит (2,7 млн. т), дашдуз (2006 илдя 45 млн. т), фосфорит (2006 илдя 32 млн. т) щасилаты цзря дцнйада 1-ъи йери тутур; мящдуд ещтийатлар калиум дузуна олан тялябаты тямин етмир (2005 илдя щасилат тягр. 600 мин т). Ч. кимйяви препарат истещсалы вя истещлакына эюря дцнйада АБШ вя Йапонийа иля йанашы апарыъы йерлярдян бирини тутур. Кимйа сянайеси мящсуллары ихраъы 2006 илдя 44,5 млрд. доллар олмушдур (2000 илдя 12,1 млрд. доллар). Зяриф кимйяви технолоэийаларын кифайят гядяр инкишаф етмямяси, бязи мящсул нювляринин ашаьы кейфиййяти, эетдикъя кяскинляшян ятраф мцщитин чирклянмяси иля ялагядар истещсал хярълярини артырмаг зяруряти сащянин ясас проблемляриндяндир. 21 ясрдя кимйа (хцсусян нефт-кимйа) сянайеси мцяссисяляри даща чох юлкянин ш.-индяки, дянизйаны реэионларда ъямляшир (мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., Сзйансу, Шандун, Гуандун, Чжетсзйан яйалятляри). Бу, идхал едилян карбощидроэен вя диэяр хаммаллардан истифадянин артмасы, щямин реэионларын йерли вя хариъи сатыш базарларына йахын олмасы иля ялагядардыр.

     “ЙТО Эроуп Ъорпоратион” истещсалы олан X1204 трактору.

    Ч. кцтляви кимйа мящсулларынын бир чох нювцнцн истещсалы цзря дцнйа лидеридир, о ъцмлядян (млн. т, 2007): сулфат туршусу 55 (2000 илдя 24,3), сусузлашдырылмыш сода 17,7 (8,3), каустик сода 17,6 (6,7), щямчинин синтетик аммонйак 2006 илдя 49,4 млн. т (2000 илдя 33,6 млн. т). Дцнйа цзря минерал эцбря истещсалынын тягр. 1/3-и (2007 илдя 57,9 млн. т, тясир эюстярян маддя щесабы иля; 2000 илдя 31,9 млн. т) вя онларын дцнйа цзря истещлакынын тягр. 35%-и Ч.-ин пайына дцшцр. Минерал эцбря истещсалы иля 1000-дян чох ширкят мяшьул олур, о ъцмлядян азотлу эцбряляр цзря – тягр. 600, фосфорлу – тягр. 400, калиумлу – 47 (2006). Азотлу эцбрялярин апарыъы истещсал мяркязляри: Нанкин (Сзйансу яйаляти), Шитсзйачжуан (Хебей яйаляти), Далйан (Лйаонин яйаляти), Ланчжоу (Гансу яйаляти), Сйуйчжоу (Чжетсзйан яйаляти) вя с. Фосфорлу эцбрялярин истещсал щяъми (2006 илдя 12,3 млн. т, П2О5 щесабы иля; 2000 илдя 6,6 млн. т) дахили базарын тялябатыны юдямяйя имкан верир. Калиумлу эцбрялярин чатышмазлыьы (2006 илдя 2,1 млн. т, К2О щесабы иля; 2000 илдя 0,7 млн. т) идхал щесабына юдянилир. Ч. к.т. ещтийаълары цчцн биткиляри мцщафизя васитяляринин истещсал щяъминя эюря дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур. Истещсал (мин т, 2006): инсектисидляр – 510, фунэисидляр – 110, щербисидляр – 390.

    Габаглайыъы темпля инкишаф едян нефт-кимйа сянайеси бурахылан мящсулун йцксяк кейфиййят эюстяриъиляри иля сяъиййялянир. Истещсал (млн. т): етилен 10,5 (2007; 2000 илдя 4,7); поливинилхлорид 8,3 (2006; 2000 илдя 2,6); метанол 7,6 (1,8); бензол 3,4 (1,9). Сащянин ян бюйцк вя мцасир мцяссисяляри (тягр. 300) 20 ясрин сонлары–21 ясрин яввялляриндя Чинин дювлят нефт-газ корпорасийалары тяряфиндян апарыъы дцнйа ширкятляринин (“Байер”, “БАСФ”, “Деэусса”, “Сщелл” вя с.) иштиракы иля кимйа технопарклары адланан Шанхай мяркяз табеликли ш.-ндя, Нанкин ш.-ндя (Сзйансу яйаляти), щямчинин Гуандун яйалятинин бир сыра мяркязиндя йарадылмышдыр. Ч. дцнйада пластик кцтля вя синтетик гатранын апарыъы истещсалчыларындан биридир. Илкин пластик кцтля истещсалы 2007 илдя 33 млн. т олмушдур (2000 илдя тягр. 11 млн. т), пластик кцтля вя мямулатларын тягр. 20%-и (дяйяриня эюря) ихраъ олунур. Тягр. 15 мин ширкят (щяр биринин истещсал щяъми илдя 725 мин доллардан чохдур) пластик кцтля (о ъцмлядян тякрар хаммалдан) вя онлардан мямулатлар истещсал едир. Апарыъы реэионлар (2007): Чжетсзйан (пластик кцтля вя мямулатларын дяйяринин 23,2%-и; о ъцмлядян мцхтялиф нюв синтетик юртцк вя дяри; апарыъы мяркязляр – Тайчжоу, Хуанйан вя с.), Гуандун (22,8%; пластик борулар, габлашдырмалар, мяишят маллары; башлыъа мяркязляр – Гуанчжоу, Фошан, Дунгуан, Шенчжен вя с.), Сзйансу (9,9%; пластик формалар вя с.), Шандун (9,6%; истиханалар цчцн юртцкляр вя с.) яйалятляри.


    Ч. синтетик (2006 илдя 1813 мин т – дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йер; 2000 илдя 840 мин т) вя тябии (533 мин т) каучук истещсал едян азсайлы юлкялярдян биридир. Дцнйа цзря каучук истещлакынын тягр. 1/4-и Ч.-ин пайына дцшцр; тялябатын тягр. 40%-и идхал щесабына юдянилир (тябии каучукун башлыъа идхалатчылары Тайланд, Малайзийа вя Индонезийа, синтетик кау-укун Йапонийа, Корейа Респ. вя АБШ-дыр; 2005). Синтетик каучук истещсалынын ясас мяркязляри – Тсзыбо вя Тсиндао (Шандун яйаляти), Хойчжоу (Гуандун яйаляти), Нантун (Сзйансу яйаляти), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти), Сзилин [Эирин яйаляти (Сзилин)], Сзинчжоу (Лйаонин яйаляти), Ланчжоу (Гансу яйаляти), Душантсзы (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну). 2006 илдя тягр. 1/3 щиссяси ихраъ олунмагла, автомобил вя тракторлар цчцн 318 млн. ядяд шин истещсал едилмишдир (дцнйа цзря истещсалын тягр. 15%-и). Шин сянайесиндя тягр. 300 ширкят фяалиййят эюстярир, онлардан 50 ян ири ширкятин пайына цмуми истещсал щяъминин 70%-индян чоху дцшцр. Шин сянайеси мцяссисяляринин ъямляшдийи башлыъа реэионлар Шандун вя Гуандун яйалятляридир.

    Юлкянин тохуъулуг сянайеси цчцн мцщцм хаммал олан кимйяви лифлярин дцнйа цзря истещсалынын тягр. 1/3-и Ч.-ин пайына дцшцр (2007 илдя 23,9 млн. т; 2000 илдя 0,7 млн. т). Истещсалын структурунда полиефир, полиамид, полиакрил вя с. синтетик лифляр (2007 илдя 95%-дян чох) цстцнлцк тяшкил едир. Апарыъы мяркязляр: Ичжен (Сзйансу яйаляти), мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., Лйаойан (Лйаонин яйаляти), Чаншоу (Сычуан яйаляти), Синхуей (Гуандун яйаляти) вя с.

    Яъзачылыг сянайеси – яняняви Ч. тябабяти дярманлары вя кимйяви дярман васитяляри, ясасян, ъенериклярин (ишляйиб щазырлайан ширкятин лисензийасы олмадан бурахылан вя патентин фяалиййят мцддяти битдикдян сонра базарда йерляшдирилян) истещсалы йцксяк темпля инкишаф едир. Ч. антибиотиклярин, бир чох витамин нювляринин, аьрыкясиъи васитялярин истещсалына эюря дцнйада лидердир, мцхтялиф нюв дярман хаммалынын ири истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр. Биояъзачылыг препаратлары истещсалы (Сычуан яйаляти вя с.) инкишаф едир. Яъзачылыг сянайеси мящсулларынын ихраъы 2005 илдя 3,8 млрд. доллар олмушдур (2000 илдя 1,8 млрд. доллар). Юлкядя тягр. 3,5 мин яъзачылыг ширкяти вар (кичик вя орта ширкятляр цстцнлцк тяшкил едир), онларын да 1,8 миня йахыны хариъи капиталын иштиракы илядир. Сащянин апарыъы ширкятляри: мянзил-гярарэащы Пекиндя олан [Шенчжен ш.-ндя (Гуандун яйаляти) вя с.-дя мцяссисяляри] “Ъщина Натионал Пщармаъеутиъал Эроуп Ъорпоратион” (“Синофарм”), мянзил-гярарэащы Шитсзйачжуан ш.-ндя (Хебей яйаляти) олан “Ъщина Сщинеwай Пщармаъеутиъал Эроуп Лимитед Ъомпанй”. Дцнйанын ири яъзачылыг ширкятляринин чоху, о ъцмлядян Американын “Пфизер”, Исвечрянин “Новартис” вя “Роъще”, Алманийанын “Байер” вя с. ширкятляр Ч. базарында иштирак едир.


    Й ц н э ц л   с я н а й е  мцяссисяляри (парча, щазыр эейим, айаггабы, дяри, хяз вя тцк мямулатлары истещсалы дахил олмагла) Ч.-ин цмуми сянайе мящсулларынын 8%-ини истещсал едир (дяйяр ифадясиндя, 2006). Ихраъ дяйяринин тягр. 13%-и тохуъулуг вя тикиш мямулатларынын пайына дцшцр. Яняняви вя ян инкишаф етмиш сащя олан тохуъулуг иплик вя памбыг парчалар, ипяк, йун, кятан, ъут, чятяня лифи, кянаф, рами, кимйяви лифляр вя онларын гарышыьынын (истещлак олунан тохуъулуг лифляринин щяъминин тягр. 30%-и тябии хаммалын пайына дцшцр), щямчинин бойаг, трикотаж истещсалыны ящатя едир. Эениш хаммал базасынын вя дахили базарын мювъудлуьу сащя мямулатларынын рягабятгабилиййятлилийини мцяййян едир. Ч. парча истещсалы цзря дцнйа лидеридир (2007 илдя 66 млрд. м бцтцн нюв парчалар; 2000 илдя 27,7 млрд. м), дцнйа парча мящсуллары ихраъынын тягр. 1/4-и онун пайына дцшцр. Сащянин 2007 илдян башлайан ихраъ йюнцмцнцн енмя тенденсийасы истещсал хяръляринин артмасы иля ялагядардыр. 

    Тохуъулуг сянайесиндя тягр. 6,2 млн. няфярин чалышдыьы (2006) ири вя орта мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир (ъями 25,3 мин вя йа Ч.-ин Дювлят Статистика Идарясинин сензиня дахил олан бцтцн мцлкиййят формаларына аид сянайе мцяссисяляринин 8,4%-и). Яняняви олараг (19 ясрин 2-ъи йарысындан) сащянин апарыъы мяркязляри, ясасян, юлкянин ш. дянизйаны районларында ъямляшмишдир. Памбыг иплик (2007 илдя тягр. 20 млн. т) вя парча (2006 илдя 23,6 млрд. м) истещсалы йерли вя идхал олунан памбыьа ясасланыр (Щиндистан, АБШ, Юзбякистан вя с. юлкялярдян эятирилир), 2005 илдян хаммал идхалынын щяъми азалдылыр (2006–2007 иллярдя 55%). Истещсалын 1/2- индян чоху Шярги Ч.-ин Шандун (33%) вя Сзйансу (18%) яйалятляринин пайына дцшцр. Памбыг парча сянайесинин башлыъа мяркязляри: мяркяз табелийиндя олан Шанхай вя Тйансзин шящярляри, щямчинин Тсиндао вя Сзинан (Шандун яйаляти), Уси вя Нантун (Сзйансу яйаляти), Шитсзйачжуан (Хебей яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти), Чженчжоу (Хенан яйаляти) шящярляри, мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш. вя с. Сащянин ян ири ширкятляри “Wеигиао Техтиле Ъо., Лтд.” (баш офиси Шандун яйалятинин Тсзупин гязасында) вя “Щуафанэ Эроуп оф Ъщина” (Сзйансу яйаляти, Чжантсзйаган ш.). Йун парча истещсалы, башлыъа олараг йерли хаммала ясасланыр. Истещсал щяъминин 2/3-индян чоху Шярги Ч.-ин дянизйаны районларынын пайына дцшцр: мяркяз табелийиндя олан Шанхай, Пекин вя Тйансзин шящярляри, щямчинин Сзйансу (Уси, Нанкин, Чанчжоу шящярляри) вя Чжетсзйан [Ханчжоу, Утун (Тунсйан) вя с. шящярляр] яйалятляри. Юлкянин дахили районларында йун сянайеси Синтсзйан-Уйьур [ири мяркязляри – Урумчи, Шихетсзы, Кулъа (Инин)], Дахили Монголустан (Хух-Хото) мухтар районларында, щямчинин Гансу (Ланчжоу) вя Тсинхай (Синин) яйалятляриндя инкишаф етмишдир. Дцнйа цзря тябии ипякдян парча истещсалы вя ихраъынын бюйцк щиссяси яняняви олараг Ч.-ин пайына дцшцр. Ипяк сянайесинин башлыъа р-ну Йансзы чайынын ашаьы ахарында йерляшир; мяркязляри – мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., щямчинин Чжетсзйан (Ханчжоу, Хучжоу, Хайнин вя с.) вя Сзйансу (Сучжоу, Уси, Чанчжоу вя с.) яйалятляринин шящярляри. Кятан парчалар юлкянин шм.-ш.-индя истещсал едилир, башлыъа мяркязи – Харбиндир (Хейлунтсзйан яйаляти), ъут вя кянаф парчалар ися Шандун, Хубей, Хенан, Чжетсзйан яйалятляриндя (ян ири мяркязи Ханчжоудур).

    Ч.-ин тикиш сянайеси дцнйанын бир чох юлкясинин ящалисини эейим мямулаты иля тямин едир (2006 илдя 17 млрд.-дан чох тикиш мямулаты). Уъуз кцтляви тялябат мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. Танынмыш дцнйа брендляринин хейли щиссяси дя Ч.-дя бурахылыр (дцнйанын апарыъы ширкятляри хярълярини азалтмаг цчцн эейим истещсалыны Ч. вя йа онун иштиракы иля йарадылмыш мцштяряк мцяссисялярдя йерляшдирир). Юлкянин бцтцн шящярляриндя вя ири кянд мянтягяляриндя тикиш ф-кляри вя емалатханалары (чоху кичик) вар; сащянин ясас кластерляри Гуандун, Чжетсзйан, Сзйансу яйалятляриндя, щямчинин мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.-ндя формалашмышдыр.


    Дяри-айаггабы сянайеси мцяссисяляри ашыланмыш дяри, дяри эейимляр (2006 илдя 66 млн. мямулат), айаггабы, чанта (тягр. 550 млн. ядяд), ялъяк вя с. истещсал едир. Мящсулун чох щиссяси идхал едилмиш хаммалдан (ашыланмыш дяри вя дяри йарымфабрикатлары; башлыъа идхалатчылар – Италийа, Бразилийа, Корейа Респ. вя АБШ) щазырланыр. Щейван хязляри, дяри йарымфабрикатлары, ашыланмыш дяри вя дяри мямулаты ихраъынын дяйяри 23,8 млрд. доллар (2006), о ъцмлядян дяри айаггабыларын дяйяри тягр. 8,8 млрд. доллардыр. Ч. дцнйада апарыъы айаггабы истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр. Истещсал структурунда орта вя ашаьы гиймятли сегментлярдян олан уъуз айаггабылар (пластик, резин, текстил цзлцклц вя с.) бюйцк пайа маликдир. Айаггабы истещсалы 2006 илдя тягр. 10 млрд. ъцт (дцнйа цзря истещсалын 1/2-дян чох), о ъцмлядян дяри айаггабы тягр. 3 млрд. ъцт олмушдур. Айаггабы ихраъы тягр. 7,7 млрд. ъцт (тягр. 21 млрд. доллар мябляьиндя), о ъцмлядян дяри айаггабы 1,4 млрд. ъцтдцр. Ихраъын ямтяя структурунда пластик вя резин (тягр. 4,4 млрд. ъцт), щямчинин текстил цзлцклц вя с. айаггабылар (1,9 млрд. ъцт) цстцнлцк тяшкил едир. Тягр. 40 мин айаггабы мцяссисяси (ясасян, кичик вя орта) фяалиййят эюстярир. Башлыъа реэионлар: Гуандун яйаляти (юлкя цзря
    айаггабы истещсалы щяъминин тягр. 1/2-и; ян ири мяркязи Дунгуандыр, дцнйа цзря айаггабы ямтяя ихраъынын тягр. 10%-и онун пайына дцшцр), щямчинин Футсзйан яйаляти (ири истещсал мяркязи Тсинйан ш.-дир), мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш., Сзйансу яйаляти. “Фарееаст Леатщер Индустрй Ъо., Лтд.” (баш офис вя ясас мцяссисяляри Гуандун яйалятиндяки Гуанчжоудадыр) вя “Зщежианэ Касен Индустриал Эроуп Ъо., Лтд.” (Чжетсзйан яйаляти, Чанйан) сащянин апарыъы ширкятляриндяндир.

    Ч. дцнйа цзря хяз мямулатынын апарыъы истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир, су самуру хязиндян мямулатын (кцрк вя с.) дцнйа цзря ихраъ дяйяринин тягр. 1/4-и онун пайына дцшцр; ашыланмыш су самуру хязляри истещсалы тягр. 10 млн. ядяддир (2006; Данимаркадан сонра дцнйада 2-ъи йер). Ч. тцлкц вя йенотабянзяр ит дярисиндян мямулатын ихраъына эюря дцнйада лидердир.

    Ч. дцнйада ойунъаьын ян бюйцк истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр (2006 илдя дцнйа цзря ихраъатын 70%-индян чоху); тягр. 30 мин нювдя мящсул бурахылыр. Сащянин тягр. 8 мин мцяссисясиндя 3,5 млн. фящля вя гуллугчу чалышыр (2006). Апарыъы дцнйа истещсалчыларынын (“Маттел”, “Щасбро” вя с.) бренди иля мцгавиля ясасында олан истещсал цстцнлцк тяшкил едир. Мящсулларын кейфиййятинин йцксялдилмяси, о ъцмлядян онларын еколожи тящлцкясизлийи проблеми (ойунъагларын тягр. 15%-и зящярли материаллардан щазырланыр) диггят мяркязиндядир. Ойунъаг истещсалынын 60%-индян чоху вя ихраъ дяйяринин 80%-и Гуандун яйалятинин пайына дцшцр (2006). Ч. байрам атяшфяшанлыьы вя фишянэляри, щямчинин барыт ракетляри, петард вя с. цчцн пиротехника мямулатларынын истещсалы вя ихраъына эюря дцнйада лидердир. 

    Ч. дцнйада керамика мямулатларынын, о ъцмлядян чини вя сахсы мямулатларын ян мцщцм истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр (2006 илдя дцнйа ихраъ дяйяринин 70%-индян чоху). Ян габагъыл истещсал мяркязляри Ч.-ин 5 чини шящяри адландырылан Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти), Тсзыбо (Шандун яйаляти), Лилин (Хунан яйаляти), Фошан (Гуандун яйаляти) вя Таншандыр (Хебей яйаляти). Ч.-дя эениш инкишаф етмиш мцхтялиф декоратив-ряссамлыг мямулатларынын (бядии лак, халча, щясир, кружева, щямчинин сцмцк, аьаъ, даш цзяриндя ойма вя с.) истещсалы бюйцк ихраъ ящямиййяти кясб едир.

    Й е й и н т и  с я н а й е с и (щазыр ярзаг мящсуллары, ичкиляр вя тцтцн мямулатларынын истещсалы да дахил олмагла), ясасян, дахили базарын тялябатыны юдяйир, сянайе мящсулларынын цмуми дяйяринин 7,8%-и онун пайына дцшцр (2006). 26,5 мин мцяссисядя (ясасян, кичик вя орта) 4,8 млн. няфяр чалышыр. Башлыъа сащяляр: унцйцтмя (ясасян, кичик мцяссисяляр иля тямсил олунмушдур; ири мяркязляри – Шанхай, Тйансзин, Ухан, Харбин) вя чялтиктямизлямя (апарыъы мяркязляри – Шанхай, Ханчжоу). Йаь сянайеси битки йаьларынын [йерфындыьы, рапс, сойа, кцнъцд, камелийа, камфора йаьы (камфора дяфнясиндян); 2005 илдя ъями 14,1 млн. т] истещсал щяъминя эюря дцнйада апарыъы йерлярдян бирини тутур. Шякяр гамышындан (Гуандун яйалятиндя, Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда, Йуннан, Сычуан вя Футсзйан яйалятляриндя), щямчинин шякяр чуьундурундан (Шимали вя Шимал-Шярги Чиндя) шякяр истещсал едилир (2007 илдя 12,7 млн. т). Ятлик вя сцдлцк сащяляр (21 ясрин яввялляринядяк юлкянин яксяр районларында сцд емалы мцяссисяляри, демяк олар ки, мювъуд дейилди, чцнки онун истещлакы яняняси йох иди) инкишаф едир. Консерв (балыг, дяниз мящсуллары, ят, мейвя, тярявяз) истещсалы ихраъ ящямиййятлидир. Ч. дцнйада апарыъы чай истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир (хцсусиля йашыл чай ихраъы йцксяк темпля артыр). Спиртли ичкиляр истещсалында пивя цстцнлцк тяшкил едир (2005 илдя 31,7 млн. т – дцнйада 1-ъи йер). Йейинти сянайесиндя ян бюйцк ширкят баш офиси Пекиндя олан “Ъщина Натионал Ъереалс, Оилс Анд Фоодстуффс Ъорп.” (ЪОФЪО) дювлят корпорасийасыдыр (тахыл емалы, битки йаьлары, ичкиляр вя с. истещсалы; ярзаг мящсуллары иля хариъи тиъарят).


    Ч. тцтцн мящсулларынын истещсалы (2007 илдя 2,1 млрд. гутудан чох сигарет) вя истещлакы цзря дцнйада лидердир; Ч. сигаретляри, бир гайда олараг, ашаьыкейфиййятлидир. Тцтцн мямулатларынын истещсал щяъминя эюря “Ъщина Натионал Тобаъъо Ъо.” (юлкя базарында инщисарчы мювге тутур) дцнйада апарыъы ширкятдир.


    Кянд тясяррцфаты. Ч. дцнйанын ян ири аграр мящсул истещсалчысы, гида мящсуллары вя к.т. хаммалынын ихраъыны сцрятля артыран аз сайда дцнйа юлкяляриндян биридир. Гида проблеми 1980-ъи иллярин орталарында, ясасян, щялл едился дя, дахили гида мящсуллары базарында тяляб вя тяклиф арасындакы таразлыг гейри-сабит олараг галмагдадыр. Сащянин инкишафына мане олан ян цмдя проблемлярдян бири шумлуг торпагларын чатышмамасыдыр. Дцнйа ящалисинин тягр. 22%-инин ъямляшдийи Ч. дцнйа якин сащяляринин тягр. 10%-иня сащибдир. Шумлуг йерлярин сащяси 121,8 млн. ща-дыр (2007 илин сону; Сйанган вя Аомын хцсуси инзибати р-нларыны, щямчинин Тайван а.-ны чыхмагла). Якин сащяляринин 55%-индян чоху гуру дяряляр, 26%-и чайбасарлар, тягр. 19%-и суварылан торпаглардыр. Якилян торпагларын сащяси (2007 илдя 153,6 млн. ща) цмуми шум йерляринин сащясини цстяляйир, чцнки юлкянин бир сыра районунда илдя бир нечя дяфя мящсул йыьылыр.

    348,7 млн. няфяр (2006 илин сону) вя йа юлкядя ишляйян ящалинин цмуми сайынын тягр. 39,5%-и (о ъцмлядян юзфяалиййятли кянд ящалисинин 65,6%-и) к.т.-нда чалышыр. Сащядя ъями 200,2 млн. аиля (кяндли) тясяррцфаты вя 395 мин даща ири тясяррцфат ващидляри (кооп. бирликляри, ширкятляр вя с.) вардыр. 

    К.т.-нын модернляшдирилмяси цзря, эениш малиййя дястяйи дя дахил олмагла дювлят тядбирляри комплекси щяйата кечирилир. Бир йанвар 2006 илдян етибарян к.т. верэиси ляьв едилмишдир. Дянли биткилярин истещсалы иля мяшьул олан кяндлиляр йцксяккейфиййятли тохум, техника вя эцбря (2008 илдя 4 млрд. йуан вя йа тягр. 570 млн. доллар) ялдя етмяк цчцн бирбаша дотасийа алыр. К.т.-нын инкишафы цзря дювлят програмлары (о ъцмлядян “2006–20 иллярдя к.т. елми вя техникасынын инкишафы програмы”), щямчинин (2001 илдян) кянд игтисадиййатынын модернляшдирилмяси цзря 6 кичик лайищя щяйата кечирилмишдир: к.т. йерляринин гянаятля суварылмасы; инсанларын вя мал-гаранын ичмяйя йарарлы су иля тяминаты; кянд йолларынын тикинтиси; батаглыг газынын (метанын) мяишятдя истифадяси; кичик кянд СЕС-ляринин тикинтиси; мал-гара цчцн отлагларын щазырланмасы.

    Тарла ишляринин комплекс механикляшдирилмяси (ишлярин цмуми щяъминин тягр. 40%-и механикляшдирилмишдир, о ъцмлядян шумлама ишляри цзря якин йерляринин 59,9%-индя, якин ишляри цзря 32,6%-индя, йыьым ишляри цзря 24,9%-индя, 2006 илин сону) сявиййяси йцксялмякдядир. К.т.-нда 1,4 млн. трактор, 25,1 млн. мини-трактор вя мотоблок, 550 мин йыьым комбайны истифадя олунур. Минерал эцбрялярин истифадяси даим артыр. Суварылан торпаг сащяляринин эенишляндирилмясиня (57,8 млн. ща; 2007), чай ахымларынын тянзимлянмясиня, торпагларын ерозийасы иля мцбаризяйя бюйцк сяй эюстярилир. Еффектив суварма сащяляри щяр ил бир млн. ща-йа гядяр артырылыр. Електрикляшдирилмиш суварма сащяси цмуми якин сащясинин 26,6%-ни (2006 илин сону) тяшкил едир; суйу гянаятля ишлядян мцасир технолоэийаларла суварылан яразиляр эенишляндирилир. Ъянуб чайлары ахымынын бир щиссясинин юлкянин шм. районларына йюнялдилмяси лайищясинин щяйата кечирилмяси цзря ишляр давам етдирилир. Ашаьы вя орта мящсулдарлыглы торпагларда рекултивасийа ишляри апарылыр (2003 – 07 иллярдя 16,8 млн. т ялавя тахыл йыьымына имкан верян 8,5 млн. ща шумлуг торпаг рекултивасийа олунмушдур).

    К.т. истещсалында б и т к и ч и л и й и н пайы дурмадан азалыр (2007 илдя аграр мящсулларын цмуми дяйяринин 50,4%-ини тяшкил етмишдир). Якин сащяляринин структурунда дянли биткилярин пайы азалыр (2007 илдя 68,7% вя йа 105,6 млн. ща). Тахылын цмуми йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур – 2007 илдя 501,5 млн. т (адамбашына 381 кг); дянли биткилярин орта мящсулдарлыьы 53 с/ща-дан артыгдыр. К.т. юлкянин ярзаг вя йемлик тахыл цзря, ясасян, дахили тялябатыны (о ъцмлядян дцйц цзря тягр. 99,6%, буьда цзря тягр. 99,3%, гарьыдалы цзря 100%) тямин едир.


    Чялтик башлыъа ярзаг биткисидир. 21 ясрин яввялляриндя цмумдцнйа чялтик якини сащясинин тягр. 1/5-и. Ч.-ин пайына дцшцр (29,3–30,7 млн. ща); йцксяккейфиййятли (елит) чайбасар чялтик сортларынын (2006 илдя чялтик сащяляринин тягр. 69,1%) якин сащяляри эенишляндирилир. Чялтик йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йердядир (2007 илдя 185,5 млн. т; дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и). Йыьымын тягр. 65%-и Йансзы чайы щювзясиндяки чайбасар чялтик беъярилян ясас золаьын (Хунан, Хубей, Сзйанси, Чжетсйан яйалят- ляри, Хенан яйалятинин ъ. щиссяси, щямчинин Сычуан яйаляти вя с.), тягр. 17%-и Ч.-ин ъ. щиссясинин (Гуандун, Хайнан яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Футсзйан яйалятинин ш. щиссяси; бурада илдя 2 дяфя мящсул йыьылыр), тягр. 12%-и юлкянин шм. вя шм.-ш-индяки чялтикчилик районларынын (Хуанхе вя Лйаохе чайларынын щювзяляриндя), тягр. 6%-и Ъянуб-Гярби Ч.-ин (Йуннан, Гуйчжоу, Гуанси-Чжуан мухтар р-нунун шм.-г. щиссяси) пайына дцшцр. Ящямиййятиня эюря ярзаг биткиляри ичиндя икинъи йери буьда тутур. Тягр. 55,2%-и йцксяк мящсулдар сортлар олан буьданын якин сащяси 23 млн. ща (2006) тяшкил едир. Буьда йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур (104,5 млн. т; 2006); ясасян, Хенан, Шандун, Хебей, Анхой, Сзйансу яйалятляриндя беъярилир. Мцщцм ярзаг вя йемлик биткиляриндян олан гарьыдалынын якин сащяси 27 млн. ща-дыр, онун да 60%-индян чоху йцксяк мящсулдар щибрид сортларыдыр (2006). Гарьыдалы дянинин йыьымы 145,5 млн. т (АБШ-дан сонра дцнйада икинъи йер; 2006) тяшкил едир; ясасян, Эирин (Сзилин), Хейлунтсзйан, Лйаонин (Шимал-Шярги Ч.), щямчинин Шандун (Шярги Ч.), Хенан (Мяркязи-Ъянуби Ч.) вя Хебей (Шимали Ч.) яйалятляриндя беъярилир. Дахили тялябатын артмасы иля ялагядар гарьыдалы дянинин яняняви ихраъы азалмышдыр (2006 илдя 3,0 млн. т; 2005 илдя 8,6 млн. т). Гаолйан, дары вя чумиза [ясасян, шм.-ш.-дя (Лйаохе чайынын щювзясиндя) вя Бюйцк Чин дцзянлийиндя], щямчинин арпа (ясасян, даь районларында) вя гарабашаг беъярилир. Пахлалы биткилярин йыьымы (лобйа, сойа, нохуд вя с.) 2007 илдя 17,5 млн. т олмушдур; юлкя тялябатынын тягр. 40%-ини юдяйир. Ч. дцнйада пахлалы биткилярин ян ири идхалчысыдыр (ясасян, АБШ, Бразилийа вя Арэентинадан эятирилир). К.т. мящсулу идхалынын (2006) цмуми дяйяринин тягр. 23,4%-и бу биткилярин пайына дцшцр. Картоф якилян яразилярин сащяси (тягр. 10 млн. ща) 1970-ъи иллярин сонларындан, демяк олар ки, дяйишилмяз галмышдыр. Картоф йыьымы (батат да дахил олмагла) 28 млн. т-дур (2007); картофун цмуми истещсалы цзря Ч. дцнйада биринъи йеря чыхмышдыр. Йыьымын тягр. 45%-ни Дахили Монголустан мухтар р-ну, щямчинин Гансу, Йуннан вя Гуйчжоу яйалятляри верир.


    Йаьлы биткилярин (йерфындыьы, рапс, кцнъцд, эцнябахан вя с.) якин сащяси 2006 илдя 15,7 млн. ща олмушдур; йыьымы (2007) 25,5 млн. т тяшкил етмишдир. Ян мцщцм битки йерфындыьыдыр (2007 илдя 13,0 млн. т, йаьлы биткилярин йыьымынын тягр. 1/2-и); йерфындыьы истещсалы вя ихраъынын щяъминя эюря (дцнйа истещсалы вя ихраъынын тягр. 40%-и) Ч. дцнйада биринъи йери тутур. Йерфындыьы беъярилян ясас районлар Хенан, Хебей, Анхой, Сзйансу, Сычуан яйалятляридир. Мцщцм йаьлы вя йемлик биткилярдян бири дя рапсдыр; йыьымы 2007 илдя 10,4 млн. т ол- мушдур (дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и). Йансзы чайынын йухары, орта вя ашаьы ахарларында, ясасян, рапс беъярилян цч ири район йарадылмышдыр. Кцнъцд беъярилмяси (2007 илдя йыьым 557 мин т), ясасян, Хенан, Хубей вя Анхой яйалятляриндя ъямляшмишдир. Ящали сыхлыьы нисбятян ашаьы олан реэионларда (Дахили Монголустан вя Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нларында, щямчинин Хейлунтсзйан вя Шанси яйалятляриндя) эцнябахан беъярилир. Битки йаьы истещсалы дахили тялябаты юдямир, Ч.-ин к.т. мящсуллары идхалынын цмуми дяйяринин тягр. 10%-и онун пайына дцшцр. 

     Дцйц терраслары. Йуннан яйаляти.

    Шякяр алынан биткилярин (шякяр гамышы, шякяр чуьундуру) якин сащяси тягр. 1,8 млн. ща (2006; онун 54%-индя шякяр гамышы беъярилир) тяшкил едир. Шякяр гамышынын йыьымы 105,7 млн. т-дур (2007); шякяр гамышы, ясасян, Мяркязи Ч.-ин ъ. вя ъ.-г. районларында (Йуннан, Гуандун, Хайнан яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну) беъярилир. Юлкядя истещсал олунан шякярин тягр. 40%-и шякяр чуьундурундан (2007 илдя йыьым тягр. 90 млн. т) алыныр; башлыъа олараг Синтсзйан-Уйьур вя Дахили Монголустан мухтар р-нларында, щямчинин Хейлунтсзйан яйалятиндя беъярилир.

     Ч. дцнйада мейвя-тярявязин ян ири истещсалчысыдыр. Тярявяз якилян сащяляр 17,8 млн. ща-дыр (2007); тярявяз йыьымы 563,4 млн. т, ихраъы – 7,3 млн. т; дцнйа цзря тязя тярявяз ихраъатында Ч.-ин пайы 47% тяшкил едир. Тябии шяраит мцхтялиф нюв мейвя (алма, ситрус мейвяляри, цзцм, шафталы, банан, манго, ананас вя с.) йетишдирмяйя имкан верир. 2007 илдя мейвя йыьымы 181,4 млн. т (дцнйада биринъи йер) олмушдур; дцнйа мейвя ихраъатынын (ясасян, тязя алма) 45%-и Ч.-ин пайына дцшцр. Истихана тясяррцфаты да инкишаф етмишдир. Истиханаларын сащ. 777 мин ща-дыр, о ъцмлядян даими юртцклц истиханаларын сащ. 81 мин ща-дыр (2006). Фараш тярявязин якилдийи истиханаларын сащ. 723 мин ща, мейвя биткиляринин – 137 мин ща, эцл шитилляринин – 47 мин щдыр. Биткичилийин мцщцм сащяси эцлчцлцкдцр. Эцл беъярилмяси цзря 53 миндян чох к.т. мцяссисяси ихтисаслашмышдыр.

    73%-и йашыл чай (дцнйа цзря йыьымын тягр. 80%-и) олан чай йарпаьы истещсалы 2007 илдя 1170 мин т (дцнйада биринъи йер) тяшкил етмишдир. “Малунмао”, “Хунмаоча”, “Йасуанча” ян мяшщур йашыл чай нювляридир. Гара (Ч.-дя “гырмызы” адланыр) чай, ясасян, ихраъ цчцн беъярилир. Бцтцн чай плантасийалары сащясинин тягр. 70%-и кяндли аиляляри тяряфиндян беъярилир. Чай плантасийалары, ясасян, юлкянин ш. вя ъ.-ш. дянизйаны тяпяли районларында, щямчинин Йансзы чайынын щювзясиндя беъярилир. Чай истещсалы цзря апарыъы реэионлар Футсзйан, Чжетсзйан, Йуннан, Хубей, Хунан, Сычу-н яйалятляридир. Тцтцн йарпаьы йыьымы 2006–07 иллярдя 2,4–2,5 млн. т олмушдур. Тцтцн, демяк олар ки, щяр йердя беъярилир, ясас районлары ися Йуннан, Хунан, Гуйчжоу вя Хенан яйалятляридир. Тцтцнцн якин сащяляринин ихтисары щесабына онун истещсалынын азалдылмасы цзря дювлят тядбирляри щяйата кечирилир. 

     Чай плантасийалары. Футсзйан яйаляти.

    Хам памбыг истещсалы (2007 илдя 7,6 млн. т) цзря АБШ вя Щиндистандан сонра Ч. дцнйада цчцнъц йердядир. Памбыг беъярилян ясас реэионлар Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну, щямчинин Хубей, Хунан, Хенан, Шандун, Хебей, Сзйансу, Анхой яйалятляридир. Памбыг истещсалы артмагда олан дахили тялябаты юдямир. К.т. мящсуллары идхалынын цмуми дяйяринин тягр. 15,2 %-и памбыьын пайына дцшцр (2006). Лифли биткилярин (ъут, кянаф вя с.) истещсалы 2007 илдя 728 мин т тяшкил етмишдир.

     Памбыг йыьымы. Синтзйан-Уйьур мухтар району.


    Щ е й в а н д а р л ы г  к.т. истещсалынын ян сцрятля инкишаф едян сащясидир (аграр мящсулларын цмуми дяйяринин тягр. 49,6%-и, 2007). Ч. дцнйада щейвандарлыг мящсулларынын ясас нювляринин – ят, сцд, йумурта, арычылыг мящсуллары, ипякгурду вя с. (башлыъа олараг дахили базарын тялябатыны юдямяк цчцн) ян ири истещсалчысыдыр. Щейвандарлыьын инкишафынын ясас проблемляри йем базасынын кейфиййятини даща да йахшылашдырмаг, щейванлары кифайят гядяр ичмяли су иля тямин етмяк (хцсусян Шимал-Гярби Ч.-дя) зярурятидир. Мал-гаранын цмуми сайы (2007): гарамал 139,6 млн. баш (о ъцмлядян иняк 116,9 млн., ъамыш 22,7 млн.), донуз 501,6 млн., кечи 197,3 млн., гойун 172,0 млн., ат вя гатыр 7,2 млн., дявя тягр. 270 мин тяшкил едир. Гарамалын, щямчинин ат вя гатырын йетишдирилдийи ясас реэионлар: Хенан, Шандун, Сычуан, Йуннан, Хебей яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну. Сцдлцк щейвандарлыг, ясасян, Мяркязи вя Шимали Ч.-дяки ири шящярлярин ятраф гясябяляриндя, щямчинин юлкянин шм.-ш. щиссясиндяки яйалятлярдя вя Дахили Монголустан мухтар р-нунда инкишаф етмишдир. Юлкянин щяр йериндя, хц- сусян ш. районларында гушчулуг (тойуг, евюрдяйи, газ, фирянэтойуьу, щиндтойуьу вя с.) инкишаф етмишдир; ев гушлары, ясасян, кяндлилярин шяхси тясяррцфатларында йетишдирилир. Ят мящсулларынын истещсалы вя истещлакы структурунда донуз ятинин пайы тядриъян азалыр. Ев щейванлары вя ев гушлары яти истещсалынын цмуми щяъми 90,6 млн. т (2007), о ъцмлядян (млн. т): донуз яти 61,2; мал яти 7,3; гойун яти 2,6; кечи яти 2,3, щямчинин довшан, ат, ъамыш, дявя вя с. яти; гуш яти истещсалы тягр. 16 (о ъцмлядян
    тойуг яти 10,9; юрдяк яти 2,7; газ вя фирянэ-тойуьу яти 2,4). Цзлц сцд истещсалы (2007) тягр. 37,1 млн. т (о ъцмлядян иняк сцдц 32,8 млн. т), ев гушлары йумуртасы тягр. 594 млн. ядяд (о ъцмлядян тойуг йумуртасы тягр. 517 млн. ядяд); чиркли йун гырхымы тягр. 400 т тяшкил едир. Арычылыг инкишаф етмишдир; цмумиликдя 7,4 млн. ары пятяйи вардыр; тябии ары балы истещсалы тягр. 6 мин т-дур. Ипякгурду (2006 илдя 882 мин т), (ясасян, тут ипякгурду) истещсалы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур.

     Рапс плантасийалары. Йуннан яйаляти.

    Ч. ящалисинин гида расионунда балыг вя балыг мящсуллары ящямиййятли йер тутур. Су вятяэяси мящсулларынын (2007 илдя 47,5 млн. т) структурунда дяниз мящсулларынын – молйуск вя хярчянэкимилярин (мцряккяббюъяйи, кревет, йенэяъ, трепанг вя с.) пайы чохдур. Суйун чирклянмяси, щидроенерэетик тикинти, щямчинин сутутарларын сащясинин ихтисары нятиъясиндя сцни балыгйетишдирмя олмайан дахили суларда балыг ову азалмышдыр. Су мящсулларынын – балыгларын, онурьасызларын, йосунларын вя с. сцни артырылмасы вя йетишдирилмяси цзря Ч. дцнйада лидердир; ямтяялик мящсулларын истещсалы тягр. 46 млн. т-дур (2006). Гядимдян чялтик сащяляриндя балыг (башлыъа олараг, карпкимиляр) йетишдирилмяси тятбиг едилир, мцхтялиф нюв балыг вя дяниз мящсулларынын йетишдирилмяси цзря ферма вя ихтисаслашмыш мцяссисяляр шябякяси фяалиййят эюстярир.

    Хидмят сферасы тясяррцфатын апарыъы сащяляриндян биридир; 21 ясрдя юлкя игтисадиййатынын сцрятли йцксялиши хидмят сферасына олан дахили тялябатын артмасына эятирди. Хидмят сферасында 246,1 млн.-дан чох адам (бцтцн ишляйянлярин тягр. 32,2%-и) чалышыр. Топдан вя пяракяндя сатыш тиъаряти (2006 илдя хидмят дяйяринин 18,3%-и), нягл., рабитя вя анбар тясяррцфаты цзря хидмятляр (14,5%), дашынмаз ямлак цзря ямялиййатлар (11,4%), малиййя вя васитячилик хидмятляри (9,1%), мещманхана тясяррцфаты вя иътимаи иашя (5,8%), диэяр хидмятляр (40,9%; тящсил, сящиййя, инзибати хидмятляр, туристляря хидмят) инкишаф етмишдир.

    Банк-малиййя секторунда апарыъы мювге дювлятя мяхсусдур. Малиййя системинин инкишафында юлкянин дювлят емиссийа, кредит вя щесаблашма мяркязи олан Чин Халг Банкы (Тще Пеопле’с Банк оф Ъщина, 1948 илдя йарадылмыш, 1983 илдян мяркязи банк функсийасыны йериня йетирир) башлыъа рол ойнайыр. Ч. Мяркязи Банкы гызыл-валйута ещтийатлары щяъминя (2008 илин мартында 1682,2 млрд. доллар вя 19 290 мин унсийа сиккя гызылы) эюря дцнйада биринъи йери тутур. ЦДМ-ин гейри-ади йцксяк темп иля инкишафыны низамламаг мягсядиля 2008 илдя кредит емиссийасынын гаршысыны ала биляъяк “сярт” пул сийасятиня кечид елан едилмишдир. Юлкянин банк активляринин тягр. 7%-иня сащиб олан сийаси банклар (инкишаф банклары; 1994 илдя йарадылмышдыр, фяалиййятиня билаваситя ЧХР Дювлят шурасы рящбярлик едир) Чинин банк системиндя ящямиййятли йер тутур: Дювлят Инкишаф Банкы (Ъщина Девелопмент Банк; активляринин мябляьи 2314,3 млрд. йуан вя йа тягр. 297 млрд. доллар, 2007 илин яввяли) истещсал, щямчинин истещсал вя инфраструктур обйектляринин ясаслы тикинтиси вя йенидянгурулмасы сащясиндя дювлят програмларыны кредитляшдирир; Кянд Тясяррцфатынын Инкишафы цзря Чин Банкы (Аэриъултурал Девелопмент Банк оф Ъщина; активляринин мябляьи 933,5 млрд. йуан вя йа тягр. 120 млрд. доллар) игтисадиййатын аграр секторунун дястяклянмяси мягсядиля айрылан бцдъя вясаитлярини бюлцшдцрцр; Чинин Ихраъ-Идхал Банкы [Тще Ехпорт-Ымпорт Банк оф Ъщина (Ъщина Ехим Банк); активляринин мябляьи 402,9 млрд. йуан вя йа тягр. 52 млрд. доллар] тясяррцфатын апарыъы сащяляринин мцяссисяляри цчцн дяст аваданлыгларын алынмасына кредит айырыр. Чинин банк активляринин йарыдан чоху (53,2%, 2007 илин сону) “бюйцк дюрдлцк” адланан ихтисаслашмыш сащяви банкларда ъямляшмишдир, онлардан цчц сящмдар банкдыр (2006 илдян етибарян онларын сящмляри Шанхай вя Сйанган биржаларында сатылыр; сящмлярин ян азы 51%-и дювлятя мяхсусдур): Сянайе вя Тиъарят Банкы [Ындустриал анд Ъоммеръиал Банк оф Ъщина (ЫЪБЪ); активляринин дяйяриня эюря дцнйанын ян ири 10 коммерсийа банкы сырасына дахилдир, базар капиталлашмасынын щяъминя эюря (2008 илин августунда 232 млрд. доллар) дцнйада биринъи йери тутур], Тикинти Банкы (Ъщина Ъонструътион Банк, ЪЪБ), Чин Банкы (Банк оф Ъщина, БОЪ); дюрдцнъцсц Дювлят Кянд Тясяррцфаты Банкыдыр (Аэриъултурал Банк оф Ъщина, АБЪ). Чин банклары активляринин цмуми мябляьи- нин 13,8%-и (2007 илин сону) коммерсийа сящмдар банкларынын пайына дцшцр; онлардан ян ириляри: Банк оф Ъоммуниъатионс (БоЪом), Ъщина ЪЫТЫЪ Банк [2005 илядяк ЪЫТЫЪ Ындустриал Банк, “Ъщина Ынтернатионал Труст анд Ынвестмент Ъорп.”(“ЪЫТЫЪ Эроуп”) дювлят инвестисийа корпорасийасына мяхсусдур], Ъщина Евербриэщт Банк вя с. Шящяр вя кянд коммерсийа банклары, кредит кооперативляри, почт шюбяляри няздиндяки яманят кассалары, щямчинин хариъи банклар вя с. малиййя мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Хариъи банклар вя онларын филиаллары бцтцн банк хидмятлярини юлкя яразисиндя йуан иля щяйата кечирир (2006 илдян), банк активляринин цмуми мябляьиндя онларын пайы 2,4% вя йа 193 млрд. доллар (2008, март) тяшкил едир; 33 хариъи банк Чинин банк мцяссисяляриндя пайа маликдир (2008).

     Чин Халг Банкы. Пекин.


    Сыьорта хидмятляри базарында 93 ширкят фяалиййят эюстярир (2006 илин яввялляри), онлардан ян ириляри дювлятя мяхсус олан “Чин халг сыьорта ширкяти” [“Пеопл’с Ынсуранъе Ъомпанй оф Ъщина” (ПЫЪЪ), 1949 илдя йарадылмышдыр, 1981 илдя ихтисаслашмыш ширкятя чеврилмишдир, бцтцн юлкя яразисиндя структур бюлмяляри вардыр] вя “Ъщина Лифе Ынсуранъе Ъомпанй” (2003), щямчинин юзял “Ъщина Паъифиъ Ынсуранъе Эроуп” (ЪПЫЪ Эроуп; Шанхай, 1991) вя “Пинэ Ан Ынсуранъе (Эроуп) Ъомпанй оф Ъщина” (Гуандун яйаляти, Шенчжен, 1988) ширкятляридир. Сыьорта юдямяляриндян (шяхси щяйат сыьортасы, тибби сыьорта вя эюзлянилмяз травмалара гаршы сыьорта, ямлак сыьортасы) дахилолмалар 564,1 млрд. йуан, сыьорта компенсасийалары 143,9 млрд. йуан (2006) тяшкил едир.


    Шанхайда (1990) вя Шенчжендя Гуандун яйалятиндя (1991) фонд биржаларынын йаранмасы иля Ч.-дя гиймятли каьызлар базарынын институсионаллашмасына башланылды. Юлкянин сырави вятяндашлары сящм вя истиграз тиъарятиндя чох фяал иштирак едир. Онда тямсил олунан ширкятлярин капиталлашма сявиййясиня эюря Шанхай фонд биржасы Лондон вя Токио фонд биржаларына йахынлашмышдыр. Ч.-ин инкишаф етмиш ямтяя базары бир чох ямтяя нювц цзря тяклифин даими олараг тяляби цстялямяси иля сяъиййялянир. Сойа биткиляри (Лйаонин яйаляти, Далйан), мис, алцминиум вя каучук (Шанхай), буьда (Хенан яйаляти, Чженчжоу) вя с.-нин фйучерс топдансатышы тятбиг едилир.


    Топдан вя пяракяндя тиъарят сферасында 51,8 мин корпоратив вя 142,7 мин фярди юзял мцяссися фяалиййят эюстярир, ишляйянля- рин сайы 5,4 млн.-дан чохдур (2006). Иътимаи иашя сащясиндя цмуми эялири 157,4 млрд. йуан олан 11,8 мин корпоратив вя 19,5 мин фярди юзял мцяссися фяалиййят эюстярир, ишляйянлярин сайы 1489,4 миндир.


    21 ясрдя Ч. дцнйада ян йцксяк артым темпиня малик ири туризм хидмяти базарына чеврилмишдир. Ч. юлкяйя эялян хариъи туристлярин сайына эюря (22,2 млн., 2006; 10,2 млн., 2000) дцнйада 4-ъц (Франса, Испанийа вя АБШ-дан сонра) йери тутур. Корейа Респ. (3,9 млн.), Йапонийа (3,8 млн.), Русийа (2,4 млн.), АБШ (1,7 млн.), Малайзийа (0,9 млн.) вя Сингапурдан (0,8 млн.) эялянлярин сайы даща чохдур. Ч.-я сяфярлярин тягр. 60 %-ни ишэцзар мягсядлярля туризм тяшкил едир. Чин статистикасы Сйанган вя Аомын хцсуси инзибати р-нларындан юлкянин континентал щиссясиня сяфяр едян щямвятянлярини (98,3 млн., 2006), щямчинин Тайван яйалятиндян (4,4 млн. инсан) олан мцсафирляри дя хариъи туристляря аид едир. 2006 илдя хариъи туризмдян (Сйанган, Аомын вя Тайван сакинляринин сяфярляри дя дахил олмагла) ялдя олунан эялир тягр. 34 млрд. доллар тяшкил етмишдир (16,2 млрд. доллар, 2000; 2,2 млрд. доллар, 1990). Хариъя (Сйанган, Аомын вя Тайвана сяфярляр дахил олмагла) эедян Ч. вятяндашларынын сайы даим артмагдадыр (34,5 млн. 2006 илдя; онларын 73%-и Сйанган вя Аомына сяфяр етмишдир).

     Шанхай–Нимбо кюрпцсц.


    Дахили туристлярин сайы 2006 илдя 1394 млн. олмушдур (744 млн., 2000). Кянд сакинляриндян ибарят туристлярин цстцнлцк тяшкил етмяси (415 млн., 2000; 818 млн., 2006) Ч. цчцн сяъиййявидир. 2006 илдя дахили туризмдян ялдя олунан эялир 623 млрд. йуан вя йа тягр. 83 млрд. доллар иди (2000 илдя 317,5 млрд. йуан).


    Тягр. 18,5 мин туризм аэентлийи фяалиййят эюстярир (293,3 мин ишчи чалышыр, 2006); 16,8 мин аэентлик дахили, тягр. 1,7 мини ися бейнялхалг вя дахили туризмля мяшьулдур. Цмумиликдя 22,5 миндян чох мещманхана вя мещманхана комплекси (о ъцмлядян 10,2 мин корпоратив вя 12,3 мин фярди мцлкиййятдя) вар (2006). Мещманхана хидмяти сащясиндя 1,6 млн.-дан чох инсан чалышыр (2006). Ч.-дя туризмин (о ъцмлядян туризм инфраструктурунун) инкишафында ясас рол дювлятя мяхсусдур. Бейнялхалг вя дахили туризмин инкишафына ЧХР Дювлят шурасы няздиндяки Туризм Ишляри цзря Дювлят Идаряси (Стате Буреау оф Тоурисм) нязарят едир; Идарянин филиаллары юлкянин бцтцн реэионларында фяалиййят эюстярир, нцмайяндяликляри ися Токиода (Йапонийа), Нйу-Йоркда (АБШ), Парисдя (Франса), Лондонда (Б.Британийа), Франкфурт-Майнда (Алманийа), щямчининСйангандайерляшир.Хариъитуристлярин гябулу иля баш офиси Пекиндя, филиаллары ися бцтцн яйалятлярин вя мухтар р-нларын мяркязиндя, мяркяз табелийиндя олан шящярлярдя, еляъя дя сяфяр цчцн ачыг бязи дянизйаны р-нларда йерляшян Чин Бейнялхалг Туризм Бцросу (Ъщина Ынтернатионал Травел Сервиъе, ЪЫТС) мяшьул олур. Хариъи вятяндашларын гябулуну щямчинин Чин Эянъляр Туризми Бцросу, Чин Идман Туризми Бейнялхалг Ширкяти, Чин Мядяни Туризм Ъямиййяти вя с. дювлят вя гейри-щюкумят тяшкилатлары щяйата кечирир.


    Няглиййат шябякяси гейри-бярабяр йерляшдирилмишдир: башлыъа нягл. дящлизляри каркасы (меридионал вя енлик маэистраллары шябякяси) юлкянин ш.-индяки вя ъ.-ш.-индяки игтисади ъящятдян
    мянимсянилмиш яразисинин бюйцк щиссясини ящатя едир. Чинин диэяр районларында гуру йоллары нягл. шябякяси чох сейрякдир вя йа йохдур. Юлкянин г., ъ.-г. вя мяркязи щиссясиндяки даьлыг ярази, ш. вя ъ.-ш. щиссясиндяки эиринтили-чыхынтылы сащил хятти тунел вя кюрпцлярин тикинтисини зярури едир. Ч.-ин сцрятли игтисади инкишафы щям юлкя дахилиндя, щям дя транссярщяд нягл. ахынынын интенсивляшмясиня, дяниз портлары вя аеропортлар шябякясинин эенишлянмясиня вя модернляшдирилмясиня, су, автомобил вя д.й. нягл. иля йцкдашымаларын контейнерляшмясинин эенишлянмясиня сябяб олду. Бцтцн нягл. нювляринин йцк дювриййяси 10 141,9 млрд. т/км (2007), о ъцмля- дян су нягл.-нын (чай вя дяниз нягл. дахил олмагла) – 63,4%, д.й. – 23,5%, автомобил нягл. – 11,2%, бору нягл. – 1,8%, щава нягл. – 0,1%-дир. Бцтцн нягл. нювляринин сярнишин дювриййяси – 2159,3 млрд. сярнишин/км (2007), о ъцмлядян автомобил – тягр. 53,3%, д.й. тягр. 33,4%, щава – тягр. 12,9%, су – тягр. 0,4%. Ян динамик инкишаф едян автомобил, авиасийа вя бору нягл.-дыр.

    21 ясрин яввялляриндя дахили йцкдашымаларда пайынын ашаьы дцшмясиня бахмайараг, д.й. нягл. мцщцм нягл. нювц (йцк дювриййяси 2379,7 млрд. т/км, 2007; сярнишин дювриййяси 721,6 млрд. сярнишин/км; дашынма щяъми 3142,4 млн. т йцк вя 1356,7 млн. сярнишин) олараг галыр. Д.й.-ларынын цмуми уз. 77,1 мин км-дир (2006; онун 24,4 мин км-и електрикляшдирилмишдир), о ъцмлядян дювлят д.й.-лары – 63,4 мин км, (тягр. 40%-индя икинъи йол вардыр), реэионал вя д.й. ширкятляринин д.й.-лары – 8,5 мин км, диэярляри – йерли ящямиййятли йоллардыр. Шябякянин бюйцк щиссясиндя релслярарасы мясафя (1435 мм) стандарта уйьундур.

     Шенчжен контейнер порту.

    Д.й. шябякясинин каркасы 6 меридионал вя 5 енлик маэистралындан ибарятдир. Ясас меридионал маэистраллар: Харбин – Шенйан – Пекин (Шенйан – Далйан голу); Пекин – Тйансзин –Сзинан – Шанхай – Ханчжоу – Нинбо (Сзинан – Тсиндао голу); Пекин – Хетсзе – Фуйан – Сзйутсзйан – Нанчан – Гуанчжоу – Тсйуанван – Сйанган; Пекин – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Баотоу – Сиан – Анкан – Чунтсин – Гуй- йан – Лйучжоу – Йуйлин – Чжантсзйан – Хайан (Хайкоу – Санйа) – даща сонра д. й. бяря кечиди иля Хайнан а.; Чжунвей – Баотсзи – Ченду – Кунмин – Хекоу (даща сонра Щаной, Вйетнам). Ясас енлик маэистраллары: Ланчжоу – Инчуан – Баотоу – Сзинин – Тунлйао – Сыпин – Чанчун – Эирин (Сзилин) – Тумын; Лунхай (Лйанйунган – Чженчжоу – Сиан – Лан-чжоу) вя Синтсзйан (Ланчжоу – Увей – Щами – Урумчи – Алашанкоу) д. й.-лары; Нанкин – Хефей – Нанйан – Сиан; Шанхай – Ханчжоу – Интан – Чжучжоу – Хуайхуа – Гуййан – Кунмин; Фучжоу – Нанпин – Чжанпин – Мейчжоу – Гуанчжоу – Маомин – Бейхай – Наннин – Кунмин – Дали. Бу маэистраллардан юлкянин периферийа районларына голлар айрылыр. Д.й.-лары даим артан йцк ахынынын ющдясиндян эяля билмир; ясас маэистраллар щяддиндян артыг йцклянмишдир.

    1990-ъы иллярин орталарындан йолларын йенидян гурулмасы сайясиндя ади д.й. хят- ляриндя гатарларын щярякят сцряти артды; Йцксяксцрятли д.й. маэистраллары шябякясинин йарадылмасы цзря ишляр эенишляндирилди: Пекин – Шанхай (“Сзинху”, уз. 1318 км, щярякят сцряти 350 км/саатадякдир); Пекин – Шенйан – Харбин; Пекин – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Хайчжоу – Эженчжоу – Сиан – Ланчжоу. Бюйцк щиссяси 2010 илдя ишя салынан 16 йени сцрят хяттинин тикинтисиня 2006–08 иллярдя башланылмышдыр. Чохсайлы д.й. тунелляри арасында ян узунлары: Ушаолин (уз. 21 км-дян чох, 2006 – 07); Тсинлин (18,46 км, биринъи нювбяси – 2002); Дайаошан (14,3 км); Сзимйаншан (тягр. 10 км, 2007); Михуалин (тягр. 9,4 км), Сзиндун (тягр. 9,4 км); Сзундушан (тягр. 8,5 км; Датун – Тсинхуандао д.й.); Йунтайшан (8,1 км-дян чох); Фенхуйгуан (7,2 км-дян чох); Ималин (7 км-дян чох).

    Автомобил нягл. (йцк дювриййяси 1135,5 млрд. т/км, сярнишин дювриййяси 1150,7 млрд. сярнишин/км; дашынмаларын щяъми – 16 394,3 млн. т йцк вя 20 506,8 млн. сярнишин, 2007) габаглайыъы темп иля инкишаф едир. Автомобил йолларынын цмуми уз. 2007 илдя 3573 мин км (2000 илдя1157 мин км), о ъцмлядян сцрят маэистраллары – 53,6 мин км (2000 илдя 16,3 мин км). Автомобил йолларынын ян сых шябякяси Ч.-ин ш. щиссясиндя, Шандун, Сзйансу, Хенан, Анхой, Чжетсзйан яйалятляриндядир. Ясас меридионал сцрят йоллары: Сзйамусы – Харбин – Чанчун – Шенйан – Далйан; Чжантсзйакоу – Датун – Таййуан – Чженчжоу; Сиан – Ченду – Гуййан – Наннин; Пекин – Шитсзйачжуан – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Пекин – Тйансзин – Сзинан – Нанкин – Шанхай – Нинбо; Бенбу – Хефей – Сзйутсзйан – Нанчан – Сйанган (Фучжоуйа айрылан гол иля). Башлыъа енлик автострадалары: Тситсикар – Харбин – Суйфынхе; Шенйан – Пекин – Хух-хото – Баотоу – Ланчжоу; Таййуан – Шитсзйачжуан – Синчжун; Чанчжи – Хандан – Сзинан – Тсиндао – Йантай; Коргас – Урумчи – Щами – Ланчжоу – Сиан – Чженчжоу – Лйанйунган; Синйан – Ухан – Хефей – Нанкин; Жуйли – Кунмин – Гуййан – Чжучжоу – Нанчан – Ханчжоу – Шанхай; Нинбо – Венчжоу – Фучжоу – Сйамын – Шенчжен – Гуанчжоу – Чжантсзйан – Наннин. Ян узун автомобил йолу тунелляри: Чжуннаншан (Шанси яйаляти; уз. 18 040 м, Асийанын ян узун автомобил йолу тунели, 2007), Булунтсин (Йуннан яйаляти; 8100 м, 2004), Дафынйакоу (Йуннан; 5300 м, 2004), Йуантсзйан (Йуннан; 5100 м, 2004), Хуайиншан (Гуанйан йахынлыьында, Сычуан яйаляти; 4706 м), Чжегушан (Сычуан яйаляти; 4400 м, 2003), Ерланшан (Сычуан яйаляти; 4176 м, 1999). Сианйан (Футсзйан яйаляти, Сйамын; 9 мин м), Шанхайда (8950 м; 2009) Чжичен (Чансин), Тсиндаода Сзйаочжоуван кюрфязинин алтында, Шандун яйалятиндя (6170 м; 2010), Йансзы чайы алтында Ухан (3609 м) суалты тунелляри тикилмишдир.

    1990-ъы илляря гядяр автомобил йолларынын бюйцк щиссяси ашаьы кейфиййятли иди. 1990–2006 иллярдя уз. тягр. 44 мин км олан йцксяккейфиййятли сцрят маэистраллары инша едилмишдир, 400 мин км-я йахын йерли йоллар йенидян гурулмушдур. 1998 илдян нягл.-ын ясас фондларына капитал гойулуш ларынын цмуми щяъминин тягр. 75%-и (щяр ил юлкя ЦДМ-инин 5%-индян чоху) автомобил йоллары шябякясинин инкишафына йюнялдилир.

    Юлкянин автомобил паркы сцрятля артыр: 56,07 млн. автомобил (2007), о ъцмлядян 35,34 млн. юзял сярнишин, щямчинин 87,98 млн. мотосиклет вя с. автомобил нягл. васитяляри гейдиййатдан кечмишдир. Автомобилляшмя сявиййяси ашаьы (1000 адама 28,1 автомобил, о ъцмлядян 1000 адама 18 юзял автомобил, 2006) олараг галыр. Автомобил йоллары шябякясинин инкишафы интенсив нягл. ахынынын формалашмасыны габаглайыр.

    Су нягл.-нын (дяниз вя чай) йцк дювриййяси 6428,5 млрд. т/км, сярнишин дювриййяси– 7,8 млрд. сярнишин/км (2007); дашымаларын щяъми – 2812 млн. т йцк вя 228,4 млн. сярнишин тяшкил едир. Хариъи тиъарят йцкдашымаларында (90%-я гядяр) дяниз нягл.-нын ролу чох бюйцкдцр. Ч.-ин дяниз тиъарят донанмасында 1822 эями вардыр (щяр бири 1000-дян артыг реэ.бр/т; цмумиликдя 22,22 млн. реэ.бр/т, вя йа 33,82 млн. т дедвейт), о ъцмлядян 693 йцк эямиси, 442 гуру йцкдашыйан эями, 246 нефт танкери, 68 кимйа танкери, 42 газ танкери, 157 контейнердашыйан, 33 рефрижератор, 17 автомобил дашыйан, 8 сярнишин, 3 круиз лайнери. Диэяр юлкялярин байраглары алтында 1401 Чин дяниз тиъарят эямиси (о ъцмлядян Панама байраьы алтында – 502) цзцр; хариъи эями сащибкарларына 17 эями мяхсусдур.

    1980-ъи иллярин орталарындан Ч.-ин дяниз портларынын йцк дювриййяси 10 дяфядян чох артмышдыр: 3421,9 млн. т (2006; 2000 илдя 1256,0 млн. т). Ясас универсал (комплекс) портлар (йцк дювриййяси млн. т, 2007): Шанхай (537) – дцнйанын ян ири дяниз порту вя Ч.-ин башлыъа йцк порту, бир нечя порт комплексини вя терминаллары юзцндя бирляшдирир (о ъцмлядян, Йаншан контейнер комплекси, 2004–06 иллярдя Шанхайдан ъ.-да Ханчжоуван кюрфязиндяки адаларда тикилмишдир; уз. 32,5 км олан Дунхан кюрпцсц васитясиля юлкянин материк щиссяси иля ялагялянир); Нинбо (424) – бир нечя порт комплексини вя терминаллары бирляшдирир (о ъцмлядян нефтин нягли цчцн юлкянин ян ири терминалы вя контейнер терминалы дахил олмагла Чжоушан комплекси; Ханчжоуван кюрфязи цзяриндя уз. 36 км олан Шанхай–Нинбо кюрпцсц ачылмышдыр, 2008); Гуанчжоу (340) – ясас порт комплекси Хуанпу вя диэяр терминаллардан ибарятдир. Сйанган, Тйансзин (Пекинин аванпорту), Тсиндао, Далйан, Тсинхуандао (Хебей яйаляти) вя с. ян ири дяниз портларыдыр.

    Дашымаларын контейнерляшдирилмяси (21 ясрин яввялляриндя дцнйа контейнер истещсалынын тягр. 90%-и Ч.-ин пайына дцшцр) сцрятля инкишаф едир. Илк контейнер терминалы Тйансзин портунда (1980) инша олунмушдур; 1990–2000 иллярдя юлкянин бир чох портунда ири терминаллар йарадылмышдыр, 2003 илдян Ч. контейнерлярин бошалдылыб-йцклянилмяси цзря АБШ-ы ютяряк дцнйада биринъи йери тутмушдур. Контейнерлярин дювриййя щяъми сцрятля артмагда (2005 илдя 75 млн. ИФЕ контейнерляр; 2006 илдя 93 млн.; 2007 илдя 100 млн.-дан чох; 2010 илдя тягр. 170 млн.) давам едир. Ян ири контейнер портлары: Сйанган, Шанхай, Шенчжен (Сйангандан шм-да), Тсиндао, Нинбо-Чжоушан, Гуанчжоу, Тйансзин, Сйамын, Далйан. Ян ири эямичилик ширкяти – дювлятя мяхсус “ЪОСЪО Эроуп”дур; дцнйада апарыъы ширкятлярдян биридир; тяркибиндя: “Ъщина Ынтернатионал Марине Ъонтаинерс Ъо.” – дяниз контейнерляринин истещсалы цзря дцнйада лидер; “ЪОСЪО Паъифиъ Лтд.” – контейнер терминаллары вя дяниз контейнер дашымалары цзря юлкянин ян ири оператору.

    Дяниз бяря нягл. мцщцм ящямиййят кясб едир. Д.й. бяряляри Далйан – Йантай (Бохайхайсйа боьазындан кечяряк), Хайкоу – Хайан (Хайнан боьазындан кечяряк) хятляри цзря ишляйир. Автомобил бяряляри дя эениш шябякяйя маликдир.

    Дахили эями йолларынын цмуми уз. 123,4 мин км-дир (2006); онларын бюйцк щиссяси Йансзы чайынын щювзясиня аиддир. Йансзы чайынын щювзясиндя цмумиликдя 1400-дян чох чай порту фяалиййят эюстярир. Ч.-ин вя Йансзы щювзясинин ян ири чай порту – Сучжоудур (йцк дювриййяси 127 млн. т, 2006). Йансзы чайы иля Рейн вя Миссисипи чайлары иля мцгайисядя даща чох йцк дашыныр. Портларын цмуми йцк дювриййяси 1100 млн. т-дур (2007). Суйунун сявиййяси ашаьы олдуьундан Бюйцк Канал нягл. маэистралы кими, ясасян, йалныз ъ. щиссясиндя истифадя едилир.

    Щава нягл.-нын сярнишин дювриййяси 279,2 млрд. сярнишин/км, йцк дювриййяси – 11,6 млрд. т/км (2007); дашымаларын щяъми 185,8 млн. сярнишин (АБШ-дан сонра дцнйада икинъи йер) вя 4 млн. т йцк тяшкил етмишдир. Ъями 467 аеропорт (о ъцмлядян 147 мцлки, 2007) фяалиййят эюстярир. Ян ири бейнялхалг аеропортлар (млн. сярнишин, 2007): Пекин – Соуду 53,6; Сйанган (Щонконг) 47,8; Гуанчжоу тягр. 31; Шанхай – Пудун тягр. 29; Шанхай – Хунтсйао 22,6; Шенчжен 20,6 вя с. Дашынан йцклярин щяъминя эюря (мин т, 2007) Сйанган (3580; 2006), Шанхай (Пудун – 2559), Пекин (1416), Гуанчжоу (695), Шенчжен (616), енду (326) аеропортлары фярглянир. Башлыъа милли авиаширкят “Аир Ъщина”дыр (34,0 млн. сярнишин, 2006; 223 тяййаря); диэяр ири ширкятляр – “Ъщина Соутщерн Аирлинес” (мцвафиг олараг 54,4; 309), “Ъщина Еастерн Аирлинес” (2005 илдя 24,3; 213), “Ъатщай Паъифиъ” (“Драэонаир” тюрямя ширкяти иля бирэя; 23,3; 115 тяййаря), “Щаинан Аирлинес Эроуп” (2006 илдя 14,4;120,), “Сщанэщаи Аирлинес” (7,5; 53), “Сщензщен Аирлинес” (7,1; 48), “Хиамен Аирлинес” (6,2; 45), “Сиъщуан Аирлинес” (5,9; 36), “Сщандонэ Аирлинес” (5,4; 32), “Аир Маъау” (2,4; 18). Реэионал вя йерли авиаширкятляр дя фяалиййят эюстярир. 2007 илин ахырларында “Эранд Ъщина Аир” авиасийа щолдинги йарадылмышдыр; тяркибиня “Щаинан Аирлинес”, “Сщанхи Аирлинес”, “Ъщанэ’ан Аирлинес” вя “Ъщина Хинщуа Аирлинес” дахилдир. 

    Бору нягл.-нын йцк дювриййяси 186,6 млрд. т/км-дир (2007); цмумиликдя 405,5 млн. т майе вя газабянзяр йцк вурулмушдур. Маэистрал нефт кямярляринин цмуми уз. 15 256 км-дир (2006). Мювъуд систем нефтин няглиня артан тялябаты там щяъмдя юдямир. Башлыъа нефт кямярляри: Синтсзйан- Уйьур мухтар р-нунда Карамай – Майтаг (Душантсзы), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти) – Тсинхуандао (Хебей яйаляти), Датсин – Далйан (Лйаонин яйаляти), Датсин – Фушун (Лйаонин яйаляти), Тсинхуандао – Пекин, Даган – Тйансзин, Шенли – Сзинан (Шандун яйаляти), Шенли – Нанкин (Сзйансу яйаляти), Урумчи (Синтсзйан - Уйьур мухтар р-ну) – Ланчжоу (Эансу яйаляти). Тарим щювзясиндяки бир груп йатагларын нефт мядянлярини Шанхай иля; Тсинхай яйалятинин нефт мядянлярини Синин, Ланчжоу вя Инчуан шящярляри иля; Шенси яйалятинин йатагларыны Пекин иля ялагяляндирян вя с. маэистрал газ борулары фяалиййят эюстярир. Русийа, Мяркязи Асийа вя диэяр йерлярдян тябии газ идхалы мягсядиля газ борулары тикинтиси лайищяляри вардыр.

    Пекин, Шанхай, Тйансзин, Гуанчжоу, Шенчжен, Нанкин, Ухан вя Сйанганда метрополитен фяалиййят эюстярир; Ченду, Харбин, Тсиндао, Сиан вя Шенйанда метро хятляри инша едилир. 

    Хариъи тиъарят дювриййясинин щяъми 2125 млрд. доллар (2007), о ъцмлядян ихраъ 1220 млрд. доллар, идхал 905 млрд. доллардыр. Ясас ихраъ маддяляри: електрон (компцтерляр, телекомуникасийа аваданлыьы вя ъищазлары, телевизорлар, мобил телефонлар вя с.) вя електротехника сянайеси (мяишятдя ишлянян електрик ъищазлары вя с.) мямулатлары да дахил олмагла машынга- йырма мящсуллары, нягл. васитяляри (дяниз эямиляри, автомобилляр), йол тикинтиси машынлары вя с.; щазыр эейим, тохуъулуг мямулатлары, гара вя ялван металлар. Ч.-ин башлыъа идхалчылары: АБШ (19,1%), Йапонийа (8,4%), Корейа Респ. (4,6%), Алманийа (4%). Ясас идхал маддяляри (2007): машынгайырма мящсуллары (машынлар, аваданлыг вя ъищазлар, о ъцмлядян онлар цчцн комплектляшдириъи деталлар, агрегат вя щиссяляр, щямчинин щесаблама техникасы васитяляри, оптик ъищазлар, тибби аваданлыг вя с.), нефт вя йанаъаг-сцрткц материаллары, пластик кцтля вя с. цзви кимйа мящсуллары, гара метал прокатлары, мис вя мис яринтиляри. Ч. цчцн башлыъа ямтяя тядарцкчцляри: Йапонийа (14%), Корейа Респ. (10,9%), АБШ (7,3%), Алманийа (4,7%).

    Азярб. Респ. иля ЧХР арасында игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси мягсядиля 2003 илдя Тиъари-Игтисади Ямякдашлыг цзря Азярбайъан– Чин Ишчи Групу йарадылмышдыр. 2009 илдян щямин груп Тиъари-Игтисади Ямякдашлыг цзря Азярбайъан– Чин Щюкумятлярарасы Комиссийасы кими фяалиййят эюстярир.

    Азярбайъанла тиъарят дювриййяси 760,94 млн. доллар, о ъцмлядян идхал – 697,08 млн. доллар, ихраъ 63,86 млн. доллар олмушдур (2014). ЧХР-ин Азярб. Респ.-нын хариъи тиъарят дювриййясиндяки пайы – 2,45%, о ъцмлядян идхалда 7,59%, ихраъда 0,29% тяшкил едир (2014).

    Тайван 20 ясрин икинъи йарысында йцксяк игтисади инкишаф темпиня, ада ящалисинин щяйат сявиййясинин йцксялмясиня йюнялдилмиш ислащатларын апарылмасына наил олду. 21 ясрин яввялляриндя Тайван дцнйанын игтисади ъящятдян инкишаф етмиш реэионлары сырасына дахилдир. ЦРМ-ин щяъми 757,2 млрд. доллар (2008; алыъылыг габилиййяти паритети цзря), адамбашына 33 мин доллар тяшкил едир. ЦРМ-ин артым темпи 1,7%-дир. ЦРМ-ин структурунда хидмят сферасынын пайына 71,1%, сянайе вя тикинтинин – 27,4%, к.т., мешя тясяррцфаты вя балыгчылыьын – 1,5% дцшцр.

    Сянайе. 21 ясрин яввялляриндя ЦРМ-ин структурунда сянайенин пайы азалмагда давам едир, ясасян, истещсал обйектляринин Ч.-ин диэяр реэионларына вя истещсал хяръляри нисбятян аз олан юлкяляря кючцрцлмяси иля ялагядар. Апарыъы йери емал сянайеси тутур (сянайе мящсулларынын цмуми дяйяринин 94,8%-и; 2007); ясас сащяляри – машынгайырма, кимйа, металлурэийа; истещлак малларынын истещсалы инкишаф етмишдир. Сянайе мящсуллары дяйяринин тягр. 60%-ини тяшкил едян йцксяктехнолоэийалы сащяляр, о ъцмлядян електрон-оптика (истещсалы – 28,1%; 2007) вя микробиолоэийа (22,4%) сащяляри габаглайыъы темпля инкишаф етмякдядир. Йцксяктехнолоэийалы сащяляря аид мцяссисялярин чох щиссяси цч елми паркда: “Синчжу” (Тайван а.-нын шм.-г.-индя), Мяркязи Тайванда (Тайчжун ш.), Ъянуби Тайванда (Гаосйун ш. йахынлыьында) ъямляшмишдир.


    Е н е р э е т и к а. Карбощидроэен енержиси ресурсларына тялябатын 98%-и идхал щесабына юдянилир (2007). Реэионун нефтля тяминаты иля Тайван боьазында (ЪНООЪ Чин дювлят корпорасийасы иля бирэя), щямчинин Еквадор, Индонезийа, Венесуела, Австралийа вя АБШ яразисиндя нефт йата ларынын кяшфиййатыны апаран “Ъщина Петролеум Ъорп.” (ЪПЪ) Тайван дювлят корпорасийасы мяшьул олур. Нефт щасилаты (континентал шелфдя) 10,6 мин баррел/сутка (2007), истещлакы – 950,5 мин баррел/сутка (2006) тяшкил едир. Нефтин ясас щиссяси Йахын Шярг юлкяляриндян идхал олунур. ЪПЪ иля йанашы “Формоса Пластиъс Эроуп” (ФПЭ) щолдингинин филиалы “Формоса Петроъщемиъал Ъорп.” (ФПЪ) юзял корпорасийа да нефт емалы иля мяшьул олур. Нефтдян щазырланан йанаъаг-сцрткц материалларынын истещлакы 52,5 млн. т (2007) тяшкил едир, истещсал едилмиш нефт мящсулларынын бир щиссяси ихраъ олунур. Тябии газын щасилаты (континентал шелфдя) тягр. 400 млн. м3 (2007); тябии майе газ идхалы (ясасян, Индонезийа, Малайзийа, Гатар, Оман вя Ниэерийадан) 9,1 млн. т-дур (2008). Тябии майеляшдирилмиш газын гябулу цзря Йунган терминалы (Гаосйун гязасында) фяалиййят эюстярир. Газ тиъаряти вя пайлашдырылмасы иля ЪПЪ мяшьул олур. Даш кюмцр идхалы 62 млн. т-дур (2006), ясасян, Австралийа, Ч.-ин диэяр реэионлары, щямчинин Индонезийадан (2001 илдян Тайванда даш кюмцр щасилаты дайандырылмышдыр) эятирилир.

    Електрик стансийаларынын мцяййян олунмуш эцъц 45,1 мин мВт-дыр (2006). Електрик енержиси истещсалы 235,3 млрд. кВт;саат онун 78,2%-и ИЕС, 18,1%-и АЕС, 3,7%-и СЕС-лярдя истещсал олунур; кцляк електрик стансийалары фяалиййят эюстярир. АЕС-ляр: “Сзиншан”, “Гошен”, “Мааншан”. Апарыъы електрик енержиси ширкяти – “Таиwан Поwер Ъо.” (“Таипоwер”). Эенерасийа едян эцълярин тягр. 15%-и юзял електрик енержиси истещсалчыларына мяхсусдур.

    Г а р а  м е т а л л у р э и й а  идхал олунан кокслашдырылмыш кюмцря вя дямир филизляриня ясасланыр. Гара метал гырынтыларынын истещлакы 12,3 млн. т тяшкил едир (2007), онун 5,4 млн. т-ну адайа диэяр реэион вя юлкялярдян эятирилир. Полад истещсалы 20,9 млн. т-дур (2007; о ъцмлядян 10,7 млн. т-у конверторда, 10,2 млн. т-у електрик собасында яридилмиш яла нюв поладдыр). Полад идхалы 7 млн. т олмушдур (2006) (ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларындан, щямчинин Йапонийа вя Русийадан). “Ъщина Стеел Ъорп.” [“Ъомпутер Сйстемс Ъо. Эроуп”-пун (ЪСЪ Эроуп) тюрямя структуру; эцъц – илдя 13 млн. т полад, мянзил-гярарэащы вя ясас мцяссисяси Гаосйун ш.-ндядир] ян ири металлурэийа ширкятидир. Ялван металлурэийанын истещсал эцъляринин Ч.-ин диэяр реэионларына кючцрцлмяси иля ялагядар сафлашдырылмыш мис, тякрар емал едилмиш алцминиум, гурьушун вя синк истещсалынын щяъми азалмагдадыр.

    М а ш ы н г а й ы  р м а н ы н ясас сащяси електрон сянайесидир. Тайванда дцнйанын бир сыра апарыъы ширкятляринин – ИТ аваданлыгларынын, о ъцмлядян бцтцн нюв микросхемлярин (микросхемлярин дизайны, йаддаш модулларынын щазырланмасы, фотолитографийа вя онунла ялагядар истещсаллар, фотомаскаларын бурахылышы, микросхемлярин габлашдырылмасы вя с. дя дахил олмагла), щямчинин мцхтялифнювлц компцтер, електрон-оптик вя телекоммуникасийа аваданлыглары истещсалчыларынын баш офисляри вя ЕТТКИ мяркязляри ъямляшмишдир. Тайванын електрон сянайеси ширкятляри, ясасян, ОЕМ (ориэинал егуипмент мануфаътурер – илкин комплектляшдирмя истещсалчысы) принсипи цзря ишляйир, йяни диэяр фирмаларын тиъарят маркалары иля бурахылан мямулатларын компонентлярини ишляйиб щазырлайыр вя истещсал едир; ОДМ - мцгавиляляри (ориэинал десиэн мануфаътурер – орижинал лайищяйя ясасян мямулат щазырлайыъысы) цзря сон мящсулу базарда ону юз тиъарят маркасы иля сатыша чыхаран бейнялхалг корпорасийаларын сифариши иля ишляйиб щазырлайыр вя истещсал едир. Фярди компцтерляр цчцн ясас платаларын дцнйа цзря истещсалынын 90%-и, видеоадаптерлярин 80%-и, ЩДД-лярин (хариъи сярт диск) вя ЪД-ютцрцъцлярин 75%-и, интеграл схемлярин 70%-и, майе-кристал панеллярин 50%-и, ноутбук вя смартфонларын бюйцк щиссясинин истещсалы Тайван ширкятляринин пайына дцшцр. Интеграл микросхемлярин ишляниб щазырланмасы дяйяриня эюря Тайван йалныз АБШ-дан эери галыр (2006 илдя 9,67 млрд. доллар).

    Електрон сянайесинин ясас истещсал эцъляри Тайвандан кянарда йерляшир (ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларында). Адада йерляшян мцяссисялярин пайына Тайван фирмалары тяряфиндян бурахылан мящсулларын дяйяринин тягр. 4,2%-и дцшцр (2006). Дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя Тайван ширкятляринин истещсал етдийи ИТ-аваданлыгларынын ихраъ щяъми 88,6 млрд. доллар тяшкил едир (2006), онун 90%-и 8 нюв мящсулун: ноутбук, столцстц компцтер, ясас плата, сервер, рягямли фотокамера, оптик дисклярдя топлайыъы, рянэли дисплей вя майе-кристал мониторларын пайына дцшцр. ИТ-аваданлыглары ихраъынын тягр. 60%-и Шимали Америка вя Гярби Авропа юлкяляриня йюнялдилир. Тайван електрон сянайеси ширкятляринин ян ириляриндян бири “Щон Щаи Преъисион Индустрй Ъо., Лтд.” (“Фохъонн”; баш офиси Тайбей ш.-ндя, дцнйа юлкяляринин чохунда мяшьул оланларын сайы 550 мин, тядавцлц 51,8 млрд. доллар, 2008), ясасян, ОДМ-мцгавиляляри ясасында ишляйир. “Фохъонн” мцяссисяляри Американын “Аппле Iнъ.” (“Маъ мини” фярди компцтери, “иПод” портатив медиа-сясляндириъи вя “иПщоне” мобил телефонлары), “Iнтел” (ясас платалар), “Моторола” (мобил телефонлар), “Делл Iнъ.” вя “Щеwлетт-Паъкард” (ЩП), Йапонийанын “Сонй” (“ПлайСтатион-2”, “Плай-Статион-3” компцтер ойун гошмалары) вя диэяр корпорасийалар цчцн мцхтялиф нюв мящсуллар бурахыр. Ширкятин ясас истещсал эцъляри Ч.-ин мцхтялиф реэионларында (ян ири мцяссися Гуандун яйалятинин Шенчжен ш.-ндя), щямчинин Чехийа, Маъарыстан, Бразилийа, Мексика, Щиндистан вя Вйетнамда йерляшир. Ясас ноутбук истещсалчысы (дцнйа базарынын тягр. 1/3-и) “Гуанта Ъомпутер Iнъ.” ширкяти (баш офиси Тайбей ш.-ндя, мяшьул оланларын сайы тягр. 30 мин, тяда- вцлц 24,6 млрд. доллар, 2007) ОДМ-мцгавиляляри ясасында ишляйир, Тайванын “Аъер Ынъ.”, Чинин “Леново”, Американын “Алиенwаре”, “Аппле Ынъ.”, “Ъомпаг”, “Делл Iнъ.” вя ЩП, Йапонийанын “Сщарп Ъорп.”, “Сонй” вя “Тосщиба”, Алманийанын “Сиеменс АЭ” вя диэяр ширкятляр цчцн мящсуллар тядарцк едир. Габагъыл ИТ-аваданлыглары истещсалчыларындан олан “АСУСТеК Ъомпутер Ынъ.” ширкяти (АСУС; баш офиси Тайбей ш.-ндя, мяшьул оланларын сайы 100 мин, тядавцлц 22,9 млрд. доллар, 2008) мящсуллары – систем платалары, ноутбук, смартфон, сервер вя коммуникасийа аваданлыьы, щямчинин мултимедиа гурулушлары вя електрон мяишят ъищазларыны юзцнцн тиъарят маркасы иля бурахыр. Ширкятин бцтцн ОДМ-бизнеси онун тюрямя структурларына – “Пеэатрон Ъорп.” (компцтер корпусларынын истещсалы вя с.) вя “Унищан Ъорп.”-а (Америка, Йапонийа вя диэяр юлкялярин фирмалары иля мцгавиляляр ясасында компцтер компонентляринин, о ъцмлядян ясас плата вя график картларын бурахылышы) верилмишдир. АСУС-ун истещсал эцъляри Тайван (Тайбей, Нанган, Лучжуху вя диэяр шящярлярдя), Сзйансу яйалятиндя (Сучжоу), щямчинин Мексика (Хуарес) вя Чехийада (Острава) йерляшир. “Аъер Ынъ.” ширкяти (баш офиси Тайбей ш.-ндя, тядавцлц 19 млрд. доллар, 2008) дцнйада столцстц фярди компцтерлярин истещсалы цзря 3-ъц йери (Американын ЩП вя “Делл Iнъ.” ширкятляриндян сонра) вя ноутбук бурахылмасы цзря 2-ъи йери тутур; програм тяминаты мящсулларынын истещсал щяъми дя бюйцкдцр (5,3 млрд. доллардан чох, сервис хидмятляри нязяря алынмагла, 2006). Тайванын йарымкечириъиляр истещсал едян ян ири ширкятляри “Таиwан Семиъондуътор Мануфаътуринэ Ъо., Лтд.” вя “Унитед Миъроелеътрониъс Ъорп.”-дыр.

    Електротехника сянайеси сащяляри арасында ян чох мяишят електрик ъищазларынын, о ъцмлядян сойудуъу (2007 илдя 462,1 мин ядяд) вя палтарйуйан машынларын (334,0 мин ядяд) истещсалы инкишаф етмишдир.

    Автомобил истещсалы 283 мин ядяддир (2007; о ъцмлядян 96% миник автомобили), дахили сатыш щяъми гисмян идхалат щесабына юдянилир (2006 илдя 366 мин ядяд). Хариъи фирмаларла мцштяряк вя йа онларын лисензийалары иля ишляйян мцяссисялярдя апарыъы хариъи автомобил маркалары бурахылыр. Ясас автомобил ширкятляри: “Йулон Моторс” [“Ниссан” автомобилляринин лисензийалы истещсалы; Йапонийанын “Ниссан” вя Американын “Эенерал Моторс” (“Буиък” автомобилляри) ширкятляри иля мцштяряк мцяссисяляр], “Ъщина Мотор” (“Митсубисщи” вя “Ъщрйслер”), “Ъщин Ъщун Моторс” (“Щйундаи”), “Куозуи Моторс” (“Тойота”), “Форд Лио Що”, “Щонда Таиwан”, “Принъе Моторс” (“Сузуки”) вя с. Мотосиклет вя скутер истещсалы 1,4 млн. ядяддян чохдур; мящсулун тягр. 1/2-и ихраъ едилир. Тайван автомобил вя мотосиклетляр цчцн комплектляшдириъилярин ири истещсалчысыдыр (детал вя агрегатларын хейли щиссяси ихраъ едилир, ясасян, АБШ, Йапонийа вя Ч.-ин диэяр реэионларына), бащалы велосипед моделляринин ясас ихраъчыларындан биридир (ясасян, АБШ-а). Эямигайырма мящсулларынын дяйяри 1,6 млрд. доллардыр (2007); сащянин ясас ширкяти “Ъщина Сщипбуилдинэ Ъорп.” (ЪСБЪ) Гаосйун вя Сзилун шящяр- ляринин тярсаняляриндя контейнердашыйан, балкер, танкер, ракет катер вя с. истещсал едир.

    К и м й а  сянайесинин апарыъы сащяси нефт-кимйадыр. Нефт-кимйа мящсулларынын (2006 илдя цмуми дяйяри 39,1 млрд. доллар, пластик кцтля нязяря алынмадан) тягр. 2/3-си йерли базар цчцн нязярдя тутулур. ФПЭ ширкятляр групу (илдя 1,7 млн. т етилен истещсалы эцъцня маликдир, 2006) вя ЪПЪ корпорасийасы (илдя 1,1 млн. т етилен) ян ири истещсалчылардыр. 2,7 млн. т синтетик лиф (2006; о ъцмлядян цмумдцнйа полиестер истещсалынын тягр. 10%-и) бурахылыр. Яъзачылыг вя микробиолоэийа сащяляри инкишаф етмишдир. Дярман препаратларыны истещсал едян 368 ширкят вя биотехнолоэийа сащясиндя чалышан 268 фирманын цмуми тядавцлц 5,5 млрд. доллардыр (2006).

    Асийанын диэяр реэион вя юлкяляри иля кяскин рягабят шяраитиндя инкишаф едян вя йцксякдяйярли сегментя аид мящсул истещсалында ихтисаслашан йцнэцл сянайе сащяляри арасында тохуъулуг мямулатларынын истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Тохума маллар, ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларына (о ъцмлядян Сйангана), щямчинин АБШ, Вйетнам вя с. юлкяляря эюндярилир. “Синконэ Спиннинэ Ъо.”, “Таинан Ентерприсес Ъо.” вя “Ъарнивал Ынд. Ъорп.” сащянин ири истещсалчыларындандыр.

    Кянд тясяррцфаты, мешя тясяррцфаты вя балыгчылыг. Мящсул истещсалынын цмуми дяйяринин структурунда 45,8% биткичилийин, 31,3% щейвандарлыьын, 22,7% балыгчылыьын, тягр. 0,2% мешя тясяррцфатынын пайына дцшцр (2006). Торпагларын тягр. 1/4-и к.т.-на йарарлыдыр. Мцнбит торпаглар вя кифайят гядяр рцтубятин олмасы мцхтялиф биткилярин беъярилмясиня шяраит йарадыр. Ясас дянли битки чялтикдир. Чялтик якилмиш сащяляр 265 мин ща, йыьым 1,41 млн. т-дур (2007). Яла сортлу дцйц ихраъы (о ъцмлядян Йапонийайа) 284 мин т-дур. Шякяр гамышы плантаси- йаларынын сащяси 2007 илдя тягр. 10 мин ща (1950–60-ъы иллярдя тягр. 100 мин ща) тяшкил етмишдир. Шякяр идхалы (тямизлянмиш шякяря щесабланараг) 472,4 мин т-дур. Чай йарпаьы йыьымы 19,3 мин т (2007), о ъцмлядян “улун” чай сортунун дцнйа цзря истещсалынын тягр. 1/5-и. Чай йарпаьы идхалы 24,3 мин т-дур (ясасян, Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндян). Мейвя якинляри сащяси 217 мин ща-дыр. Мейвя йыьымы 2,3 млн. т-дур (маракуййа, манго, гуава, йемиш, бамбук будаглары вя с. дя дахил олмагла). Тярявяз биткиляри якинляри 157 мин ща; тярявяз йыьымы 2,7 млн. т-дур. Эцллярин, о ъцмлядян орхидейанын сянайе ясаслы беъярилмяси инкишаф етмишдир (апарыъы ширкят “Таиwан Суэар Ъорпоратион”, ТСЪ). Эцлчцлцк мящсулларынын дяйяри 384,9 млн. доллардыр (2006). Эцл ихраъы 77,9 млн. доллардыр, ясасян, Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриня вя АБШ-а. Щейвандарлыг (ясасян, донуз яти, гуш яти, йумурта) дахили истещлакы юдямир. Щейвандарлыг мящсуллары идхалы (2007 илдя 270 мин т, ят вя ялавя мящсуллар да дахил олмагла) ихраъы (тягр. 10 мин т) хейли цстяляйир. Дяниз балыг ову вя дяниз мящсуллары щасилаты 1,3 млн. т-дур (2006; о ъцмлядян 48%-и – дярин суларда балыг ову).

    Дяниз балыг овунун 1/2-и ихраъ олунур (илк нювбядя калмар, туна, тилапийа). Су биткиляри мящсуллары 316 мин т-дур (2006).


    Хидмят сферасы. Хидмятлярин дяйяр структурунда (2007) топдан вя пяракяндя тиъарятин пайына 26,2%, инзибати хидмятляря – 14,4%, малиййя хидмятляри вя сыьортайа – 14,1%, дашынмаз ямлакла ямялиййатлара – 11,4%, нягл. вя анбар тясяррцфатына – 8,4%, сящиййя вя сосиал тямината – 4,2%, елми-техники хидмятляря – 3,8%, мещманхана иши вя иътимаи иашяйя – 3,0%, тящсиля – 2,5%, диэяр сащяляря – 12,0% дцшцр.

    Тайванда 39 йерли коммерсийа банкы (Банк оф Таиwан, Ланд Банк оф Таиwан, Таиwан Ъооперативе Банк, Фирст Ъоммеръиал Банк вя с.), 32 Чин вя хариъи банкы; 313 к.т. кредит кооперативи, почт яманят системи фяалиййят эюстярир. Мяркязи банк функсийасыны Ъентрал Банк оф тще Републиъ оф Ъщина (Таиwан) йериня йетирир. 2007 илдя Тайвана Ч.-ин диэяр реэионларындан вя хариъи юлкялярдян 3,71 млн. няфяр сяфяр етмишдир.


    Няглиййат. Тайван инкишаф етмиш йерцстц нягл. шябякясиня маликдир. Дахили дашымаларда апарыъы йери автомобил нягл. тутур. Автомобил йолларынын уз. 40,3 мин км (2007), о ъцмлядян бяркюртцклц йоллар 38,2 мин км-дир. Автомобил нягл.-нын йцк дювриййяси 31 млрд. т/км (2006; ъями тягр. 600 млн. т йцк дашынмышдыр). Сярни- шиндашыманын (о ъцмлядян шящярлярарасы) хейли щиссяси автобус нягл.-нын пайына дцшцр. Цмуми истифадядя олан д.й.-ларынын уз. 1438 км, о ъцмлядян 345 км-индя релслярарасы мясафя 1435 мм (Тайбей– Гаосйун сцрятли д.й.), 1093 км-индя 1067 мм-дир. Дямир йолу васитясиля йцкдашымаларын (ясасян, ящянэдашы, семент, кюмцр) иллик щяъми азалыр, сярнишиндашымаларын ися артыр (щяр эцн 464,9 мин няфяр). Тайбей (8 хятт) вя Гаосйунда (2008; 1 хятт) метрополитен вар. 

     Авиасийадашыйан “Лйаонин” эямиси.

    Дяниз нягл. хариъи тиъарят йцкдашымаларынын (ясасян, контейнер; портларын цмуми йцк дювриййяси 13,7 млн. ИФЕ контейнери, 2007) бюйцк щиссясини щяйата кечирир. 7 бейнялхалг дяниз порту фяалиййят эюстярир. Башлыъа контейнер портлары Гаосйун (йцк дювриййяси 10,2 млн. ИФЕ контейнери), Сзилун (Тайбейин дяниз аванпорту) вя Тайчжундур. Дяниз тиъарят донанмасында 635 эями вардыр (2008), онлардан 11-и Сйанганын, 525-и хариъи юлкялярин (Панама, Либерийа, Сингапур вя с.) байраглары алтында цзцр. Авиасийа дашымаларына 18 аеропорт, о ъцмлядян Таойуан вя Гаосйунда 2 бейнялхалг аеропорт хидмят едир. Тайванын апарыъы авиаширкяти “Ъщина Аирлинес”дир.

    Хариъи игтисади ялагяляр. Хариъи тиъарят дювриййясинин щяъми 528 млрд. доллардыр (2008); ихраъ 273,4 млрд. доллар, идхал 254,6 млрд. доллардыр. Мцсбят хариъи тиъарят салдосу (18,8 млрд. доллар, 2008) гызыл валйута ещтийатларыны артырмаьа (291,7 млрд. доллар, 2008 илин сонлары) имкан верир. Ямтяя ихраъатынын ясас маддяляри електрон сянайеси мящсуллары, автомобилляр цчцн комплектляшдириъи детал вя агрегатлар, електрик мяишят ъищазлары, кимйяви препаратлар, пластик кцтля, яъзачылыг препаратлары вя тохуъулуг мямулатларыдыр. Ямтяялярин ясас щиссяси Сйанган вя Аомын да дахил олмагла Ч.-ин диэяр реэионларына (ъями 40,7%), щямчинин Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриня (Тайланд, Малайзийа, Индонезийа, Филиппин, Сингапур вя Вйетнам; ъями 14,5%), АБШ (13%), АИ юлкяляри (10,9%), Йапонийа (6,5%) вя Корейа Респ.-на (3,2%) эюндярилир (2007). Ямтяя идхалатынын ясас маддяляри електрон ъищазларын детал вя щиссяляри, машын вя аваданлыглар, нефт, майеляшдирилмиш тябии газ, цзви кимйа мящсуллары вя металлардыр. Тайванын ясас ямтяя тядарцкчцляри Йапонийа (21%), Сйанган вя Аомын да дахил олмагла Ч.-ин диэяр реэионлары (13,6%), Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляри (10,8%), АБШ (12,1%), АИ юлкяляри (9,1%) вя Корейа Респ.-дыр (6,9%). Бирбаша хариъи инвестисийа ахыны 15,36 млрд. доллар, капитал ихраъы 16,44 млрд. доллардыр (2007). Тайван капитал гойулушларынын (9,97 млрд. доллар, 2007) бюйцк щиссяси Ч.-ин диэяр реэионларына йюнялдилир.


                                                                                                            Силащлы гцввяляр


    ЧХР-ин силащлы гцввяляри (СГ) низами вя ещтийат компонентляриндян ибарятдир; цмуми сайы тягр. 5,1 млн. няфярдир (2006). Низами компонентя Чин Халг Азадлыг Ордусу (ЧХАО; тягр. 2,6 млн. няфяр) вя Силащлы Халг Милиси (1,5 млн. няфяр), ещтийат компонентиня Кюнцллц халг гошуну (кадр вя цмуми халг гошунларынын дахил олдуьу кцтляви щярбиляшдирилмиш тяшкилат) дахилдир. ЧХР-ин иллик щярби бцдъяси 45 млрд. доллардан чохдур (2007).

    СГ-йя шяхси щейяти ЧКП МК Щярби шурасы иля ейни олан Мяркязи Щярби Шура (МЩШ; мцщарибя заманы Али баш команданлыг функсийасыны йериня йетирир) рящбярлик едир. МЩШ-йя Мцдафия Назирлийи, Баш Гярарэащ (БГ) вя ЧХАО-нун сийаси, силащ вя щярби техника, арха ъябщя Баш идаряляри табедир. Мцдафия назири МЩШ вя ЧКП МК Щярби шурасынын сядр мцавинидир, ЧХАО БГ-нин ряиси, ЧХАО Баш идаряляринин ряисляри вя мцхтялиф нюв СГ-нин команданлары ися МЩШ вя ЧКП МК Щярби шурасынын цзвляридир. ЧХАО Стратежи ракет гошунларындан (СРГ), Гуру гошунларындан (ГГ), ЩЩГ вя ЩДГ-дян ибарятдир. ГГ-нин гярарэащы функсийасыны ЧХАО БГ-и йериня йетирир. Гошунлара рящбярлийи мцдафия назири щяйата кечирир. Силащлы Халг Милисиня дахили, сярщяд, йаньын, мешя мцщафизяси гошунлары, щямчинин йол-иншаат, щидроенерэетика обйектляринин тикинтиси вя мцщафизяси, гызыл щасилатынын тяминаты цзря гошунлары дахилдир. Силащлы Халг Милиси гошунлары Иътимаи Тящлцкясизлик Назирлийиня, Кюнцллц халг гошуну ися ЧХР МЩШ-нин Кюнцллц халг гошуну мясяляляри цзря идарясиня вя ЧХАО БГ-нин Кюнцллц халг гошуну мясяляляри цзря шюбясиня табедир. Мцщарибя дюврцндя Силащлы Халг Милиси ЧХАО бюлмяляри иля сых баьлы шякилдя тапшырыглары йериня йетирмяк, Кюнцллц халг гошуну ися ЧХАО вя Силащлы Халг Милисинин там комплектляшдирилмяси цчцн нязярдя тутулмушдур.

    Вязифяляринин хцсусиййятиня эюря ЧХАО стратежи нцвя гцввяляри (СРГ, стратежи авиасийа вя атом ракет суалты донанмасы), цмуми тяйинатлы гцввяляр [ГГ, ЩЩГ (стратежи авиасийа истисна олмагла)] вя ЩДГ-йя (атом ракет суалты донанмасы истисна олмагла) бюлцнцр. СРГ (120 мин няфяр) тягр. 200 стратежи тяйинатлы баллистик ракет цчцн бурахыъы гурьуйа (БГ) маликдир. ГГ (тягр. 1,6 млн. няфяр) 7 щярби даиря, 28 яйалят щярби даиряси, 4 гарнизон команданлыьы, мцхтялиф шякилдя тяшкил олунмуш 18 ордудан (30–65 мин няфяр, адятян 2–3 механикляшдирилмиш, йахуд моторлашдырылмыш пийада дивизийасы вя йа бригадасы, танк дивизийасы, йахуд бригадасы, артиллерийа дивизийасы, йахуд бригадасы, зенит ракет, йахуд зенит артиллерийа бригадасы) ибарятдир. Ъями ордуларын тяркибиня 15 пийада, 3 механикляшдирилмиш, 2 амфибийа-щцъум, 24 моторлашдырылмыш пийада, 9 танк, 7 артиллерийа дивизийасы, 12 танк, 1 механикляшдирилмиш, 22 моторлашдырылмыш пийада, 14 артиллерийа, 1 танкялейщиня, 9 зенит ракет, 12 зенит артиллерийа бригадасы, 4 танкялейщиня полк; 2 даь-пийада, 1 моторлашдырылмыш пийада, 1 ракет, 1 мцщяндис ялащиддя бригадалары; моторлашдырылмыш пийада, артиллерийа, зенит артиллерийа, 5 сярщяд вя с. ялащиддя полклары; йерлярдя гошун: 12 пийада дивизийасы, 1 даь-пийада вя 4 пийада бригадасы, 87 пийада баталйону, 50 мцщяндис полку, 50 рабитя полку дахилдир. Ещтийат гцввяляр (1 млн. няфяр) 42 дивизийа (пийада, артиллерийа, зенит ракет) вя арха ъябщяни тямин едян 7 бригададан ибарятдир. Силащлары: тягр. 8,6 мин танк (о ъцмлядян йцнэцл – 1 миндян чох); 4,5 миндян чох зирещли транспортйор вя ПДМ; 14 мин сящра артиллерийа топу; 1,2 мин юзцйерийян гаубитса; 100 гаубитса топу; 2,4 мин йайлым атяши реактив системи (ЙАРС); 6,5 мин танкялейщиня идаряолунан ракет цчцн бурахыъы гурьу (ТЯИР БГ); 7,7 мин танкялейщиня артиллерийа топу; 15 мин зенит топу вя зенит ракет комплекси цчцн бурахыъы гурьу (ЗРК БГ); щямчинин щеликоптерляр, пилотсуз УА-лары. ЩЩГ-йя (400 мин няфяр, о ъцмлядян 210 мин няфяр ЩЩМ-дя) стратежи, бомбардманчы, щцъум, гырыъы, кяшфиййат вя щярби няглиййат авиасийасы, зенит ракет гошунлары, зенит артиллерийасы вя радиотехника гошунлары дахилдир. ЩЩГ 2,6 миндян чох дюйцш тяййаряси, тягр. 500 ЗРК вя мцхтялиф нюв щеликоптерлярля силащланмышдыр. ЩДГ (255 мин няфяр) Шимал (ясас базасы – Синдао), Шярг (ясас базасы – Шанхай) вя Ъянуб (ясас базасы – Чжантсзйан) донанмаларындан ибарятдир; бундан ялавя ЩДГ-нин тяркибиня 2 дяниз пийадалары бригадасы вя дяниз авиасийа бюлмяляри дахилдир. 300-дян чох эями (о ъцмлядян 100-дян чох суалты гайыг), тягр. 200 ракет вя 150 торпеда катери, 500-дян чох дюйцш тяййаряси вя 25 щярби щеликоптер иля силащланмышдыр.


    ЧХАО вя Силащлы Халг Милисинин комплектляшдирилмяси чаьырыш вя мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Щярби хидмятя 18–25 йашында шяхсляр чаьырылыр, хидмят мцддяти 24 айдыр. Команда щейяти цчцн кадрлар щярби академийаларда, щярби институтларда, али вя орта щярби мяктяблярдя, щямчинин мцхтялиф тякмилляшдирмя курсларында щазырланыр. Сяфярбярлик ещтийатлары 361,3 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар тягр. 198 млн. няфярдир.


    Т а й в а н ы н  силащлы гцввяляри ГГ, ЩЩГ, ЩДГ, Арха ъябщянин бирляшмиш команданлыьы, СГ ещтийатынын команданлыьы вя щярби полисдян (ъями тягр. 290 мин няфяр; 2008) ибарятдир, щярбиляшдирилмиш бирляшмяляр (17 мин няфярдян чох) дя вар. Иллик щярби бцдъяси 10 млрд. доллардан чохдур (2008).


    СГ-нин баш команданы Чин Респ.-нын президентидир. Милли Тящлцкясизлик Шурасы (президент тяряфиндян формалашдырылыр) мцдафия сийасятиня цмуми нязарят едир, милли мцдафия назиринин (мцлки шяхс) башчылыьы алтында Милли Мцдафия Назирлийи ися ону билаваситя щяйата кечирир. СГ-йя бирбаша рящбярлик едян БГ ряиси милли мцдафия назириня табедир.


    ГГ (тягр. 200 мин няфяр) 1,8 миндян чох танк, тягр. 900 зирещли транспортйор, тягр. 1,8 мин топ (о ъцмлядян 300-дян чох юзцйерийян артиллерийа гурьусу), тягр. 1 мин танкялейщиня идаряолунан ракет цчцн бурахыъы гурьу (ТЯИР БГ), 600-дян чох сащил артиллерийа топу, тягр. 400 зенит артиллерийа системи, тягр. 130 ЗРК, тягр. 470 дашынан зенит-ракет комплекси (ДЗРК), 90-дан чох тяййаря (о ъцмлядян 30 тялим тяййаряси) вя тягр. 120 орду авиасийасы щеликоптери иля силащланмышдыр. ЩЩГ (тягр. 45 мин няфяр) гырыъы, гырыъы- бомбардманчы, няглиййат вя ялащиддя ескадрилйалар кими тяшкил едилмиш ахтарыш-хиласедиъи авиасийа иля тямсил олунур; ЩЩМ авиасийа команданлыьы да вар. Тягр. 600 тяййаря (о ъцмлядян 478-дян чох дюйцш тяййаряси) вя тягр. 40 щеликоптер иля силащланмышдыр. ЩДГ (тягр. 50 мин няфяр) донанма, дяниз авиасийасы, дяниз пийадалары (тягр. 15 мин няфяр), сащил ракет-артиллерийа гошунлары, щярби-дяниз районлары вя арха ъябщя команданлыгларындан ибарятдир; 50-дян чох дюйцш эямиси (о ъцмлядян 4 суалты гайыг), 50 ракет вя 270-дяк десант катери, тягр. 30 тяййаря вя 29 дяниз авиасийа щеликоптери иля силащланмышдыр. Силащлары вя щярби техникасы Тайван вя хариъи юлкялярин (ясасян, АБШ) истещсалыдыр. 

    СГ цмуми щярби мцкялляфиййят ясасында 20 йашында кишилярдян, щямчинин мцгавиля ясасында комплектляшдирилир; чаьырыша ясасян хидмят мцддяти 20 айдыр. Сяфярбярлик ещтийатлары тягр. 6,5 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар тягр. 5 млн. няфярдир.

                                                                               Сящиййя


    Ч.-дя ящалинин 100 мин няфяриня 155 щяким, 111 орта тибб ишчиси (2006), 11 стоматолог, 28 яъзачы, 3 мама (2002) дцшцр. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 4,7%-ни (2003) тяшкил едир (бцдъя щесабына – 38%, юзял сектор щесабына – 62% малиййяляшдирмя; 2005). Сящиййя системинин щцгуги тянзимлянмяси юлкянин Конститусийасы, шящяр гуллугчуларынын база тибби сыьортасы щаггында ЧХР Дювлят шурасынын гярары (1998); тибби практика щаггында (1999), ящали вя аиля планлашдырылмасы щаггында (2001), дярманлар щаггында (2001), инфексион хястяликлярин гаршысынын алынмасы вя мцалиъяси щаггында (2004) ганунлар; вярямин профилактикасы, мцалиъяси, нязаряти цзря тядбирляр щаггында гярар (1991) вя яняняви Чин тябабяти щаггында Ясаснамя (2001) иля щяйата кечирилир. Сящиййя системиндя ясаслы ислащатлар апарылыр. Тяшкилатималиййя дястяйинин йерли щакимиййятя щяваля едилмяси базарын ихтисаслашдырылмыш йардым вя бащалы дярманларла долдурулмасына сябяб олур. Тяминатсыз ящалинин юдяниш габилиййяти олмадыьындан онун тибби хидмятляр (о ъцмлядян илк тибби-санитарийа йардымы) истещлакы азалыр. Сящиййя вя аиля планлашдырылмасы мяркязляринин хидмятляри дахил олмагла, тибби хидмят азтяминатлылар цчцн дя ихтисар едилир. Чин яняняви (халг) тябабяти щякимляри дя тибби хидмят эюстярирляр. Ян чох йайылмыш инфексийалар – бактериал диарейа, щепатит Б (ящалинин 10%-и), лептоспироз вя малйарийадыр. Йашлы ящали арасында юлцмцн ясас сябябляри бядхассяли шишляр, сереброваскулйар хястяликляр, травмалар, аь ъийяр вя цряйин ишемик хястяликляридир (2005). Бцтцн юлцм щадисяляринин 80%-нин сябяби хроники хястяликлярдир. Ханчжоу; балнеоложи (Шинчен, Тангантсзы, Сзимо вя с.), даь иглими (Кунмин, Лушан, Мугансан, Тайшан, Чаншан вя с.), дянизйаны иглим (Бейдайхе, Тсиндао, Йантай вя с.) курортлары вар. 

     Бейдайхе курорт зонасы.


    Т а й в а н д а  ящалинин 100 мин няфяриня 220 щяким, 481 орта тибб ишчиси вя мама, 26 стоматолог, 120 яъзачы дцшцр; 131152 хястяхана чарпайысы вар (2006). Тибби йардымы (96%-и –Авропа нцмуняли, 4%-и – Чин халг тябабяти) 547 хястяхана (о ъцмлядян 24 тибб мяркязи, 55 район клиникасы, 344 даиря хястяханасы, 52 психиатрийа клиникасы) эюстярир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦРМ-ин 6,1%-ни тяшкил едир (бцдъя щесабына – 25,9%, юзял сектор щесабына – 53,6%, сащибкарлар щесабына – 15%, гейри-коммерсийа тяшкилатлары щесабына – 5,5% малиййяляшдирмя; 2006). Сящиййя системинин щцгуги тянзимлянмяси сцни ма- йаландырма щаггында (2007), орта тибб ишчиляри щаqгында (2004), физиотерапевтляр щаггында (1996, 2007), тибби сыьортанын милли системи щаггында (1994), психи саьламлыьын мцщафизяси щаггында (1992), кичик тибб ишчиляри щаггында (2000), тяъили тибби йардым щаггында (1995, 2004), щякимляр щаггында (1943, 2002), доьума йардым щаггында (2005), терминал вязиййятлярдя паллиатив йардым щаггында (2000) ганунларла; тибб мцяссисяляринин фяалиййятинин стандартлары щаггында Ясаснамя (1987, 2005) иля тянзимлянир. Мцасир тибби йардымы Чин халг тябабяти цсуллары (отларла мцалиъя, акупунктура) тамамлайыр. Сящиййя системи Сящиййя департаменти тяряфиндян идаря олунур вя чох ъящятдян АБШ-ын сящиййя системиня охшардыр; бцтцн хидмят сащяляриндя йцксяктехнолоэийалы диагностикайа вя ихтисаслашдырылмыш мцалиъяйя хцсуси диггят йетирилир. Ян чох йайылмыш инфексийалар – йаталаг, йапон енсефалити, щепатит А, денэе гыздырмасы, сары гыздырмадыр. Юлцмцн ясас сябябляри – бядхассяли шишляр, сереброваскулйар хястяликляр вя цряк-дамар системи хястяликляри, шякярсиз диабет, травмалар вя бядбяхт щадисялярдир.

     
                                                                                    Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри


    Ч.-ин тящсил системи дювлят нязарятиндядир. Иъбари тящсил пулсуздур. Ясас норматив функсийалар Тящсил Назирлийинин сялащиййятляриня аиддир. Тящсилдя “пилляли” идаряетмя вя малиййяляшдирмя системи фяалиййят эюстярир: али тящсил мяктябляриндя мяркяз вя яйалятляр сявиййясиндя (сонунъулар цстцнлцк тяшкил етмякля), база тящсилиндя ися йерли администрасийа, ясасян, гязалар сявиййясиндя. Ясас ганунвериъилик актлары: иъбари тящсил щаггында (1986, йени редаксийасы 2006), мцяллимляр щаггында (1993), тящсил щаггында (1995), пешя тящсили щаггында (1996), али тящсил щаггында (1998), гейри-дювлят тящсил системинин стимуллашдырылмасы щаггында (2002). Фасилясиз тящсил системи йарадылыр. Цмуми тящсил системиня (2007) дахилдир: мяктябягядяр тящсил (ушагларын тягр. 50%-и баьчалара, 70%-индян чоху ися щазырлыг синифляриня эедир), база [9-иллик ибтидаи иъбари (6–7 йашдан етибарян, ушагларын 99,3%-и) вя натамам орта тящсил (ибтидаи мяктябляри битирянлярин 100%-и)], пиллялярин нисбяти дяйишмякдядир (6 вя 3 ил, йахуд 5 вя 4 ил); там орта тящсил (3 ил, 60%-ядяк ушаг). Мцнтязям али мяктябляря (сайы 1867-дир) мяктяби битирянлярин 75%-и дахил олур. Пешя тящсили цчпиллялидир: ибтидаи (ибтидаи мяктяб базасында), орта ихтисас (техникумлар, педагожи мяктябляр, лисейляр вя с.) вя али (эянълярин 22%-и). Али тящсиля аид ясас пилляляр: бакалавриат (4 ил), ондан сонра аспирантура; маэистратура (2–3 ил); докторантура (3 илдян йухары) вя щямчинин цмумиликдя 60% тялябянин тящсил алдыьы 2–3 иллик ихтисаслашдырылмыш али мяктяб вя факцлтяляр (о ъцмлядян али техникипешя коллеъляри). Бюйцкляр цчцн дя ейни бюлмяляри ящатя едян тящсил йарымсистеми фяалиййят эюстярир (ялавя тящсил, икинъи али тящсил, мцхтялиф курслар). 15–49 йаш арасында ящалинин савадсызлыг щядди 4% тяшкил едир. ЧХР-дя 2 миндян чох али тящсил мцяссисяси фяалиййят эюстярир. Ян ири али мяктябляр: Пекин ун-ти (1898), Синхуа (1911), Чин халг ун-ти (1950), Мяркязи миллятляр ун-ти (1951), Пекин педагожи ун-ти (1954); мяркязи академийалар: инъясянят (1918, индики ады 1950 илдян), театр (1950), декоратив-тятбиги сянят вя дизайн (1956) – щамысы Пекиндя; ун-тляр – Тунсзы (1907 илдя алманлар тяряфиндян йарадылмышдыр, индики ады 1927 илдян, Шанхай), Чжетсзйан (1897, индики статусу 1998 илдян, Ханчжоу ш.), Шандун (1901, Сзинан), Сычуан (1905), Сйанган (1887 илдя тибб коллеъи кими тясис едилмишдир, индики статусу 1911 илдян, Сйанган), Фудан (1905, индики ады вя статусу 1917 илдян) Нанкай (1919, Тйансзин ш.), Сун Йатсен ад. (1924, индики ады 1926 илдян, Гуанчжоу ш.), Мяркязи Ъянуб (2000, 3 ун-т базасында, Чанша ш.), щямчинин Ухан (1893, индики ады вя статусу 1923 илдян), Нанкин (1902), Сйамын (1921, 1937 илдян дювлят ун-ти) шящярляриндя ун-тляр. Елми-техники ун-тляр: Шимал-Шярг (1923, Шенйан ш.), Мяркязи Чин (1953, индики адла 1990-ъы иллярин сонундан, Ухан ш.), Чин (1958, Хефей ш.), Пекин техноложи (1960) ун-тляри. Ири юзял ун-тляр: “Дун Фан”, гийаби Хайдйан (Пекин), “Йан Ен” (Сйуанчжоу ш.), “Хуанхе” елми-техники (Хенан яйаляти), “Хуалйан” (Гуанчжоу) ун-тляри вя с. Ч.-дя 1372 академийа вя ун-т китабханасы, 781 кцтляви вя 1000-дян чох ихтисаслашдырылмыш китабхана вар. Милли китабханалар: Милли (1800 илдян сарай китабханасы кими фяалиййят эюстярмишдир, индики ады вя статусу 1987 илдян, 18 млн. нцсхя, фондларынын щяъминя эюря дцнйада 5-ъи йердядир; онун базасында 1999 илдя Милли електрон китабхана йарадылмышдыр, Пекин), Нанкин (1907), Шанхай (1952); ЧХР-ин академийалары, али мяктябляри вя елми тядгигат ин-тлары няздиндяки елми китабханалар.

     Чин Милли Китабханасы. Пекин.

    Ч.-дя 2300-дян артыг музей вардыр, милли музей ишляри цзря комитя йарадылмышдыр (2006). Ясас милли музейляр: Гугун сарай ансамблы (1420, 1914 илдян музейдир, Пекин; коллексийасынын бир щиссяси Тайбей ш.-ндядир) вя Шенйанда Син сцлалясинин сарайы; Ченде, Сучжоу, Уси, Йанчжоу ш.-ляриндя сарайлар вя орта ясрляр баь-парк маликаняляри; Пекиндя Эеолоэийа музейи (1916), Бойакарлыг академийасы няздиндя ряссамлыг галерейасы (Чин яняняви инъясяняти, 1958), Чин халг ингилабы щярби музейи (1958, 1960 илдя ачылмышдыр), Тясвири сянят музейи (1963 илдя ачылмышдыр, мцасир Чин инъясяняти), дцнйада ян бюйцк Мятбуат музейи (1996) вя Кино музейи (2005); Дцнйа инъясяняти музейи иля бирликдя “Чин йцзилликлярдя” Инъясянят мяркязи (2000), Милли музей [2003 илдя Тарих музейи (1912) вя Ингилаб музейинин (1950) бирляшдирилмясиндян йарадылмышдыр], щямчинин авиасийа, нумизматика, идман, кянд тясяррцфаты музейляри. Диэяр музейляр: Шанхай музейи (гядим инъясянят, 1952; йени бинасы – 1996), Син императору Шихуанди- нин мягбярясиндян терракота дюйцшчцляр (Сиан ш.), Банпо (Неолит дцшярэяси, 1958, Сиан ш.), гядим дюйцш арабалары музейи (1994, Шандун яйаляти), “Сансйа” (археоложи, 2005, Чунтсин ш.), каллиграфийа (2007, Шанчжи ш., Хейлунтсзйан яйаляти), чай (Чжетсзйан яйаляти), шярабчылыг (2002, Йантай ш., Шандун яйаляти) вя с. Мемориаллар: Конфуси (е.я. 5 ясрдян, Сйуйфу ш., Шандун яйаляти), Ли Бо (1959, Мааншан ш., Анхой яйаляти). Дювлят хадимляринин музейляри: Сун Йатсен (ев-музей, 1999, Гуанчжоу йахынлыьында), Мао Тсзедун (Шаошан ш., Йуннан яйаляти), Ден Сйаопин (ев-музей, 2001, Гуанйан ш., Сычуан яйаляти); шаир вя йазычыларын ев-музейляри: Ду Фу (1961, Ченду ш.), Лу Син (Пекин, Шанхай, Шаосин), Мао Дун (2007, Пекин). 


    Елми-техники тядгигатлара ЧХР Дювлят шурасы няздиндяки Елм вя Техника цзря Дювлят Комитяси рящбярлик едир. Елми тядгигатлар цч дювлят академийасы тяряфиндян тяшкил вя координасийа едилир: Чин ЕА (1949, Пекин; 12 филиалы, 6 бюлмяси, 123 елми тядгигат ин-ту), Мцщяндислик Елмляри Академийасы (1994, Пекин), Чин Иътимаи Елмляр Академийасы (1977, Пекин вя филиаллары; 35 елми тядгигат ин-ту). Бирбаша ЧХР Дювлят шурасына табе олан Тябият елмляри цзря Чин Милли Фонду мцщцм рол ойнайыр. Бир сыра назирликлярин няздиндя сащя академийалары фяалиййят эюстярир: к.- т., тибб, эеолоэийа елмляри, яняняви Чин тя- бабяти вя с. 100-дян чох ъямиййят вя ассосиасийа, 17 миндян чох ЕТИ фяалиййят эюстярир.

     Сзинхуа Университетинин инзибати бинасы. Пекин.

    Тайванда тящсил системи там орта вя орта ихтисас тящсили щаггында (2004), натамам орта тящсил щаггында (2006), гейри-дювлят мяктябляри щаггында (2006), ун-тляр щаггында (2007) ганунларла тянзимлянир. Тящсил системиня 3 – 6 йашында ушагларын мяктябягядяр тярбийяси, 9 иллик иъбари тящсил (6 иллик ибтидаи мяктяб; 3 иллик натамам орта мяктяб, ону битирдикдян сонра тящсили 3 иллик там орта мяктябдя вя йа 3 иллик орта пешя мяктябиндя, йахуд 5 иллик пешя коллеъиндя давам етдирмяк олар), али тящсил дахилдир (2008). 224 мин-дян чох ушаг (2005/06 тядрис или) мяктябягядяр тярбийя, 1 млн. 832 миндян чох шаэирд ибтидаи тящсил, 951 миндян чох шаэирд натамам орта тящсил, 420,6 миндян чох шаэирд там орта тящсил, 331,6 миндян чох шаэирд орта пешя тящсили, тягр. 1 млн. 260 мин тялябя ися али тящсил алыр. 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыг сявиййяси 96,97% тяшкил едир (2006). Ясас елми мц- яссисяляр, ири али мяктябляр, китабхана вя музейляр Тайбей, Тайнан, Тайчжунда йерляшир. Щямчинин Синчжу ш.-ндя Сзйао Тун (1896) вя Сзынхуа милли ун-тляри (1956), Милли океан ун-ти (1953, Сзилун), Тибб ун-ти (1954, Гаосйун) вя с. фяалиййят эюстярир.

                                                           Кцтляви информасийа васитяляри


    Ч.-дя мцасир типли гязетлярин няшриня19 ясрин орталарындан башланылмышдыр. ЧХР-дя цмуми тиражы 35 млрд. нцсхя олан дюври няшрлярин сайы 2 миндян чохдур (2008). Онларын тягр. 20%-и ЧКП органыдыр. Апарыъы цмуммилли гязетляр (щамысы Пекиндя): “Женмин жибао” (“Халг гязети”; ЧХР МК-нын органы; 1948 илдян, эцндялик; тягр. 5 млн. нцсхя), “Гунжен жибао” (“Фящля гязети”; Цмумчин щямкарлар иттифаглары федерасийасынын органы; 1949 илдян, эцндялик; 2,5 млн. нцсхя), “Сзефантсзйун бао” (“Азадлыг ордусу”; ЧКП МК Щярби шурасынын органы; 1956 илдян, эцндялик; тягр. 800 мин нцсхя), “Чжунго тсиннйан бао” (“Чин эянъляри”; Чин Коммунист Эянъляр Иттифагы МК-нын органы; 1951 илдя тясис едилмишдир, 1978 илдян щяфтядя 4 дяфя чыхыр; 3 млн. нцсхя). Елм вя тящсил мясяляляри “Гуанмин жибао” (“Зийа”; 1949 илдян; тягр. 6 млн. нцсхя) эцндялик гязетиндя ишыгландырылыр. Инэ. дилиндя “Ъщина Даилй” гязети (1981 илдян, эцндялик) бурахылыр. Ири реэионал гязетляр: “Ситсзан жибао” (“Тибет гязети”; 1956 илдян, Лхаса, эцндялик, Чин вя Тибет дилляриндя), “Нанфан жибао” (“Ъянуб гязети”; 1952 илдян, Гуанчжоу, эцндялик), “Синтсзйан жибао” (“Синтсзйан гязети”; 1956 илдян, Урумчи, эцндялик), “Гуанси жибао” (“Гуанси гязети”; Наннин, эцндялик). Апарыъы журналлар (щамысы Пекиндя): “Тсйуши” [“Щягигятя доьру”; ЧКП МК-нын нязяри органы; 1958 илдян, 1988 илядяк “Хунтси” (“Гызыл байраг”) адланырды”], “Женмин хуабао” (“Иллцстрасийалы халг гязети”; 1951 илдян, айлыг; Чин вя 17 хариъи 
    дилдя няшр олунур), “Пекинэ Реwиев” (1958 илдян, щяфтялик; инэ., алм., фр., исп. вя йапон дилляриндя). Радио верилишляри 1927 илдян апарылыр. 1947 илдя юлкядя 42 дювлят, 90 юзял вя хариъи радиостансийа фяалиййят эюстярирди, 1949 илдя миллиляшдирилмишдир. Пекин ш.-ндя Мяркязи Халг Радио Верилишляри Стансийасы йарадылмышдыр. Мцхтялиф мялуматлара эюря, юлкядя 1200-дяк радиостансийа ишляйир (2008). Чин Бейнялхалг Радиосу (1941 илдян) 38 дилдя вя 5 йерли Чин диалектиндя верилишляр йайымлайыр (2008). Телевизийа 1958 илдян фяалиййят эюстярир. 450-дян чох телестудийа вар (2008). Ики дювлят информасийа аэентлийи: Синхуа (1931 илдя Жуйтсзин ш.-ндя тясис едилмиш, 1937 илядяк “Гырмызы Чин” адланмышдыр; 1937 илдян Пекиндядир), Чжунго (1952 илдян, Пекин; хариъдя йашайан чинлиляри мялуматландырмаг мягсяди дашыйыр). 

     “Шярг инъиси” телегцлляси. Шанхай.

    Тайванда 600-дян чох гязет вя журнал няшр олунур. Дюври няшрлярин чоху инэ. дилиндя (щамысы Тайбей ш.-ндя) бурахылыр: “Индепендент Евенинэ Пост” (1947 илдян, эцндялик; тягр. 300 мин нцсхя), “Индепендент Морнинэ Пост” (1988 илдян, эцндялик; тягр. 300 мин нцсхя), “Ъоммеръиал Тимес” (1978 илдян, эцндялик; тягр. 250 мин нцсхя), “Ъщина Пост” (1952 илдян, эцндялик; тягр. 150 мин нцсхя) гязетляри, “Фрее Ъщина Жоурнал” (1964 илдян, тягр. 35 мин нцсхя). Чин дилиндя апарыъы гязетляр (щамысы Тайбей ш.-ндя): “Сеншен бао” (“Йени щяйат”; 1945 илдян, эцндялик; 460 мин нцсхя), “Лйанхебао” (“Эцндялик хябяр иъмалы”; 1951 илдян, эцндялик; 1,2 млн. нцсхя). Чин вя инэ. дилляриндя “Чжунйан жибао” (“Ъентрал Даилй Неwс”; Гоминдан органы; 1928 илдян, эцндялик; тягр. 600 мин нцсхя), “Чжунго жибао” (“Ъщина Тимес”; 1950 илдян, эцндялик; 1,2 млн. нцсхя) гязетляри няшр олунур. Радио вери- лишляри Чин Радио Верилишляри Корпорасийасы (“Броадъастинэ Ъорпоратион оф Ъщина”, БЪЪ; Тайбей ш.) тяряфиндян щяйата кечирилир. Тайван телевизийа ширкяти (“Таиwан Телевисион Ентерприсе”, ТТВ; 1962 илдя тясис едилмишдир; Тайбей ш.) фяалиййят эюстярир. 76 телеканал, 229 ултрагыса вя 140 орта дальалы радиостансийа вар. “Ъунйан ше” Мяркязи Хябяр Аэентлийи (1924 илдян, Тайбей ш.) 1995 ил декабрын 30-да миллиляшдирилмишдир; “Синхуа” (“Йени Чин” Хябяр Аэентлийи вя йа Чин Хябярляр Хидмяти) 1949 илдян рясми хябяр аэентлийи кими фяалиййят эюстярир. 

                                                                                       Идман


    Ч.-дя физики тямринлярин йайылмасы щаггында илк мялуматлар халг арасында эениш тятбиг олунан мцалиъяви эимнастиканын мцхтялиф нювляриня, аьрыкясиъи масажларын, хястяликляри вя сонсузлуьу мцалиъя мягсяди дашыйан мярасим рягсляриня, щямчинин дюйцш рягсляринин йайылмасына даир системляшдирилмиш гейдлярдян ибарят “Кунфу” китабында (ещтимал ки, е.я. 2698) верилир. Бядян тярбийяси Чжоу дюврцндя (е.я. 12/11–3 ясрлярдя) хейли инкишаф етмишди. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврцндя зярбяси ялин ичи иля (шоубо, сзитсйао) вурулан дюйцш сянятляри популйар иди; сйанпу эцляши йайылмышды (сонрадан онун ясасында йапон эцляши сумо йаранды); футболу хатырладан ойун (тсу чу) ойнамаьа башладылар: топлары щейван дярисиндян тикир, гапы диряклярини бамбук аьаъындан дцзялдирдиляр. Ч. футболу тямтяраглы байрамларын ваъиб щиссясиня вя щярби щазырлыг елементиня чеврилмишди. Шаолин монастырынын диварлары арасында “щейвани цслублар” (усинси) йаранды; бу, пялянэ, яждаща, бябир, илан вя дурнанын вярдишляринин имитасийасы олан мцяййян ардыъыллыгла 5 тямриндян ибарят иди. 

    Чин шащматы сйантси феодализм дюврцндя мейдана эялмишдир. Сйантсидя фигурлар 10 цфцги вя 9 шагули хятт цзря щярякят едир, нюгтялярдя ися дайаныр. 1956 илдян сйантси дювлят бядян тярбийяси вя идман системиня дахил едилди, мцнтязям олараг цмумчин йарышлары кечирилмяйя башланды, яйалятлярин чохунда сйантси цзря хцсуси идман ъямиййятляри, шящярлярдя ися мяктябляр, клуб вя академийалар йарадылды. Ойун Ъянуб-Шярги Асийанын бир сыра юлкясиндя йайылмыш, Асийа сйантси федерасийасы тясис олунмушдур. Асийа чемпионатлары кечирилир (1980 илдян). 

     2008 ил Пекин Олимпиадасынын эимнастика цзря галиби олмуш гадынлардан ибарят Чин йыьма командасы.

    Мин дюврцндя мейхуатсйуан – “эавалы чичяйи дюйцш сяняти” эениш йайылмышды. Эавалы чичяйи Ч.-ин вя Шаолин дюйцш сянятляринин символудур. Щямин дюврдя куайтсзйао (рягиби ъялд йеря сярмяк баъарыьы иля сяъиййявидир) вя дигунтсйуан (йыхылдыгда мцбаризя техникасы) дюйцш сянятляри хейли тякмилляшмишди. 1561 илдя сяркярдя Си Сзигуан (1528–88) дюйцш сянятляри тясвир олунан “Сзисйаосиншу” китабыны (“Техникалар вя тясир гцввяси щаггында йени китаб”) йазды. Дюйцш сянятляринин дяфялярля гадаьан олунмасына бахмайараг, онларын халг арасында шющряти даим артыр, биринин йоха чыхмасы диэяринин йаранмасы иля нятиъялянирди. 

     2012 ил Лондон Олимпиадасынын суйа синхрон тулланма цзря галибляри – Чен Жолин вя Хао Ван.

    Бязи дюйцш сянятляри, мяс., тайсзитсйуан, танлансйуан вя байхетсйуан эениш йайылмышды. У Чжун (батсзисйуан), Чен Хен (тсайлифо) вя Дун Хайчуан (багуачжан) кими усталар бир сыра популйар цслублар йаратмышдылар. 1909 илдя Шанхайда Сзинйу тийуй хуей дюйцш сянятляри ин-тунун ясасы гойулду. Лакин Син сцлалясинин сонунда (1900-ъц иллярин яввялляри) дюйцш сянятляри юз нцфузуну итирди. 20 ясрдя йени дюйцш сяняти – ушу популйарлашды. 1991 илдя Пекиндя ушу цзря илк дцнйа чемпионаты кечирилди. 

    1959 илдян програмына 42 идман нювц цзря йарышларын дахил едилдийи Цмумчин спартакиадалары кечирилир.

     Чин Олимпийа Комитяси илк дяфя 1910 илдя йарадылмышдыр. Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында (1932, 1936, 1948) иштирак етсяляр дя, мцкафата лайиг йеря чыха билмямишляр. 1949 илдя Ч. Олимпийа Комитяси йенидян тяшкил едилдикдян сонра (БОК тяряфиндян 1954 илдя танынмышдыр), юлкя Олимпийа Ойунларында (1952) бир идманчы иля тямсил олунду. БОК-ун 1958 илдя Чин Тайбейинин (Тайпей: Тайван) Олимпийа Комитясини танымасына етираз яламяти олараг Ч. Олимпийа щярякатында иштирак етмякдян имтина етди. 1979 илдя БОК Ч. Олимпийа Комитясини йенидян таныды. 1984 илдян (Лос-Анъелес) Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында иштирак едирляр; Йай Олимпийа Ойунларында цмумиликдя 474 медал (201 гызыл, 144 эцмцш, 129 бцрцнъ) газанылмышдыр. Гейри-рясми команда щесабында Ч. йыьма командасы юз нятиъялярини даим тязяляйир: Атлантада (1996) – 4-ъц йер (16, 22, 12); Сиднейдя (2000) – 3-ъц йер (28, 16, 15); Афинада (2004) – 2-ъи йер (32, 17, 14); Пекиндя (2008) – 1-ъи йер (51, 21, 28), Лондонда (2012) – 2-ъи йер (38, 27, 23). 

    Ян танынмыш Ч.идманчыларындан:эимнаст Ли Нин Лос-Анъелесдя (1984) чохнювчцлцйцн мцхтялиф нювляриндя 3 гызыл (сярбяст щярякятляр, идман атында вя щалгаларда щярякятлярдя) вя 2 эцмцш (команда биринъилийи вя сцрятля гачараг тулланма) медал; Лин Ли – Барселонада (1992) комплекс цзэцчцлцк йарышларынын (200 м мясафяйя) галиби вя эцмцш медалчысы (400 м мясафядя комплекс цзэцчцлцк вя 200 м-дя брасс); Ван Сзйунсйа – Атлантада (1996) гызыл (5000 м мясафяйя гачыш) вя эцмцш медал (10 000 м мясафяйя); Лйу Сйан Афинада (2004, 110 м мясафяйя гачышда манеяляри дяфетмя) чемпион, дцнйа рекордчусу; суйатулланан Тйан Лйан Сиднейдя (2000) вя Афинада (2004) 10 м-лик гцллядян суйатулланмада (фярди вя синхрон) 2 гызыл, 1 эцмцш вя 1 бцрцнъ медал вя б.

     “Гуш йувасы” Пекин милли стадиону.

    Команда идман нювляриндян волейбол, баскетбол вя футбол даща популйардыр. Ч.- ин гадынлардан ибарят волейбол командасы Олимпийа Ойунларынын (1984, 2004) галиби, щямчинин эцмцш (1996) вя бцрцнъ (1988, 2008) мцкафатчысы; чимярлик волейболу цзря гадын дуетляри Олимпийа Ойунларында (2008) эцмцш вя бцрцнъ мцкафатчылар олмушлар. Ч.-ин гадынлардан ибарят баскетбол йыьма командасы дяфялярля Олимпийа Ойунларынын мцкафатчысы олмушдур: (1984, Лос-Анъелес – 3-ъц йер; 1992, Барселона – 2-ъи йер). 2002 илдян Милли Баскетбол Ассосиасийасынын (МБА) “Щйустон Рокетс” клубунда Ч. баскетболчусу Йао Мин [бойу 2 м 29 см, 2000-ъи иллярдя юлкянин ян популйар идманчыларындан бири, Пекин Олимпийа Ойунларынын (2008) ачылышында Ч. йыьмасынын байрагдары] мцвяффягиййятля чыхыш едир. МБА-да Ч.-ин илк тямсилчиси “Даллас Маверикс” (2001) вя башга клубларда чыхыш едян Ван Чжичжи олмушдур. Футбол цзря гадынлардан ибарят Ч. йыьма командасы Олимпийа Ойунларынын (1996) вя дцнйа чемпионатынын (1999) финалчысы, 8 дяфя Асийа кубоку йарышларынын галиби (1986–2006) олмуш, йыьманын щцъумчусу Сун Вен ФИФА тяряфиндян 2002 илдя “йцзиллийин” ян йахшы футболчусу сечилмишдир (АБШ футболчусу М.Ейкерсля бирликдя); футбол цзря кишилярдян ибарят Ч. йыьма командасы Асийа кубоку йарышларынын финалчысы (1984, 2004), дцнйа чемпионатынын иштиракчысыдыр (2002). 

     Ч. идманчыларынын щазырлашдырылмасында ян чох диггят ъцдо, таеквандо, йунан-Рома вя сярбяст эцляш, гылынъойнатма, цзэцчцлцк, йцнэцл атлетика, теннис вя бокса айрылыр. Афина Олимпийа Ойунларында (2004) Ли Тин вя Сун Тйантйан теннис турнириндя гадынларын гоша йарышларында гызыл медал газанмышлар. Чжен Сзе гоша йарышларда Австралийанын ачыг чемпионатынын (2006) вя Уимблдон турниринин (2006) галиби олмуш, 2008 илдя бу турнирин тякбятяк йарышларында йарымфинала чыхмышдыр. Пекин Олимпийа Ойунларында (2008) Ч. боксчулары 2 гызыл, ъцдочу гадынлары ися 3 гызыл медал газанмышлар. 


    Ч. идманчылары Гыш Олимпийа Ойунларында (1980–2006) 33 медал (4 гызыл, 16 эцмцш, 13 бцрцнъ) газанмышлар; ян эянъ Олимпийа идман нювляриндян бири олан шорт-трекдя (1992 илдян, 20 медал) уьурла чыхыш етмишляр (3 гызыл, 10 эцмцш, 7 бцрцнъ), о ъцмлядян Ч. идманы тарихиндя илк дяфя Гыш Олимпийа Ойунларында (2002, Солт-Лейк-Сити) 2 гызыл медалы Йан Йан ялдя етмишдир (500 м вя 1000 м мясафялярдя). Диэяр гыш идманы нювляриндян даща чох фигурлу конкисцрмя, хизяксцрмя идманы, фристайл вя биатлон популйардыр. Ч. биатлончусу Ван Чунли биатлон цзря дцнйа кубоку мярщялясинин (6.12.2008, Естерсунд) спринтер йарышында илк дяфя гялябя газанмышдыр (7,5 км мясафядя). 1995 илдя Лу Чен фигурлу конкисцрмя цзря дцнйа чемпиону, 1994 вя 1998 иллярдя Гыш Олимпийа Ойунларында 3-ъц йери тутмушдур. 2002, 2003, 2006 вя 2007 иллярдя Ч. фигурлу конкисцрянляри гоша йарышларда дцнйа чемпионатынын гызыл медалларыны газанмышлар. 2009 илин йанварында Москвада кечирилян спринтер чюхнювчцлцйц цзря дцйа чемпионатында Ван Бейсин галиб олмушдур. 


    1990-ъы иллярин сону – 2000-ъи иллярин яввялляриндя юлкядя даь-хизяк идманынын инкишафына имкан йарадан 300-я йахын хизяк идманы мяркязи, о ъцмлядян ири “Сун Моунтаин Йабули” даь-хизяк мяркязи (Харбин ш. йахынлыьында) тикилмишдир. 1996 илдя Харбиндя Асийа Гыш Ойунлары кечирилмиш, 2009 илин февралында ися шящяр Гыш Универсиадасы пайтахтына чеврилмишдир (идманын 12 нювц цзря). Идман обйектляри арасында: “Щарбин Иъе Ъентер” щоккей сарайы (1981 илдя тикилмишдир; 8,0 мин йер), 2008 илин йазында бурада гадынлар арасында шайбалы щоккей цзря дцнйа чемпионаты кечирилмишдир; конкисцрмя мяркязи вя фигурлу конкисцрмя идманы сарайы. Харбиндя чохсайлы идман обйектляринин иншасыны планлашдыран Ч. рящбярлийи ону 2018 ил Гыш Олимпийа Ойунларыны гябул етмяйя иддиалы шящярлярин мцсабигясиня щазырлайыр.


    Ч.-дя гейри-олимпийа идман нювляриндян автомобил йарышлары вя шащмат даща популйардыр. 2004 илдян Шанхай бейнялхалг автодромунда “Формула-1” – дцнйа чемпионатынын мярщяляси – Чин Граприси кечирилир. 1978 илдян Ч. шащматчылары Цмумдцнйа шащмат олимпиадаларында иштирак едирляр; гадынлардан ибарят команда даща бюйцк нятиъяляр ялдя едяряк 1998, 2000, 2002 вя 2004 иллярдя гызыл ме
    даллар газанмышдыр; кишилярдян ибарят команда 2005 илдя кечирилмиш командалар арасында дцнйа чемпионатынын вя 2006 илдя Цмумдцнйа олимпиадасынын эцмцш мцкафатчысы олмушдур. 1983 илдя гроссмейстер Лйу Шилан дцнйа биринъилийиня иддиачыларын матчларында иштирак етмишдир. Се Сзйун (1991–96, 1999–2001), Чжу Чен (2001) вя Сйуй Йуйхуа (2006) шащмат цзря дцнйа чемпиону олмушлар. 2007 илдя Ч. йыьма командасы гадын командаларынын 1-ъи дцнйа чемпионатында гялябя газанмышдыр (Йекатеринбург). 2008 илдя 14 йашлы Хоу Ифан гадынларын дцнйа чемпионатында (Налчик) финала чыхмышдыр. 1999 илдя дцнйанын ян эянъ гроссмейстерляриндян бири олан 13 йашлы Бу Сйанчжи 2005 илдян чохсайлы мютябяр йарышларда Ч. йыьмасына башчылыг етмишдир. 2008 илин декабрында Нансзин ш-ндя ФИДЕ-нин 21-ъи дяряъя (Ч. тарихиндя ян бюйцк турнир) цзря бейнялхалг турнириндя иштирак етмиш вя 3-ъц йери тутмушдур. Дцнйа кубоку йарышларында (2007) гроссмейстер Ван Йуе мцвяффягиййятля чыхыш етмишдир. 


    Пекинин Олимпийа пайтахты сечкиляриндяки (13.7.2001) гялябясиндян сонра Олимпиаданын тяшкилат комитяси, Чин Олимпийа Комитяси вя Тящсил Назирлийи “Олимпийа тящсили” Милли Програмынын щазырланмасы тяшяббцсцнц галдырмыш вя мяктяблярдя Олимпийа дярсляринин тядрисиня башламышды. Щямин програмда 400 млн. мяктябли вя 400 мин мяктяб иштирак етмишдир. 

    Олимпийа Ойунларына щазырлыг дюврцндя Ч.-дя бир чох ири йарышлар, о ъцмлядян бокс (Мйанйан, 2005) вя цзэцчцлцк цзря дцнйа чемпионатлары (гыса мясафяли суда – уз. 25 м олан щовузда; 2006, Шанхай), аварчякмянин байдарка вя каное нювцндя дцнйа кубоку (2006, Гуанчжоу) кечирилмишдир. 

    2008 илин йазында Олимпийа паркында Олимпийа Ойунлары цчцн хцсуси олараг “Гуш йувасы” чохфунксийалы Пекин милли стадиону (90 миндян чох йер; лайищянин дяйяри тягр. 325 млн. авро); Олимпийа Ойунлары (2008) цчцн цмумиликдя 37 идман обйекти (31-и Пекиндя олмагла) тикилмиш вя йенидян гурулмушдур (ян ириляри: Милли идман сарайы, “Су кубу” милли су мяркязи, Олимпийа баскетбол стадиону, Олимпийа паркы, Олимпийа конгрес мяркязи вя с.). Йелкян идманы цзря Олимпийа йарышлары Тсиндаода, атчылыг идманы цзря ися Щонконгда кечирилмишдир. Цмумиййятля, Пекин Олимпийа Ойунларында (2008) 204 юлкядян 11028 идманчы иштирак етмиш, о ъцмлядян Ч. йыьмасыны 639 идманчы тямсил етмишдир. 

    Тайван командасы Олимпийа Ойунларында айрыъа команда шяклиндя чыхыш едир. Онлар цмумиликдя Олимпийа Ойунларында (1960–2012) 21 медал (2 гызыл, 7 эцмцш, 12 бцрцнъ) газанмышлар. 

    Олимпийа Ойунлары (8.8. – 24.8.2008) баша чатдыгдан сонра Пекиндя кечирилян Паралимпийа Ойунларында (6.9. – 17.9. 2008) 148 юлкядян 4200-я йахын ялил идманчы иштирак етмишдир. Ч. командасы гейри-рясми команда щесабында 211 медал (89 гызыл, 70 эцмцш, 52 бцрцнъ) газанараг 1-ъи йери тутмушдур. 2008 илин октйабрында Пекиндя кечирилян 1-ъи Цмумдцнйа интеллектуал ойунларында йарышларын програмына шащмат, дама, го, бриъ вя сйантси дахил едилмишдир. Ч. йыьмасы цмумкоманда щесабында 26 медал (12, 8, 6) газанмышдыр.

     Щонконгун жокей-клубу (ясасы 1884 илдя гойулмушдур; 1959–96 иллярдя Щонконгун Крал жокей-клубу адланмышдыр) ъыдыр йарышларыны ики ипподромда – Ша Тин вя Хеппи-Валлидя кечирир. Щяр ил бир сыра яняняви бейнялхалг йарышлар кечирилир, о ъцмлядян декабрда мцкафат фонду бир нечя млн. доллар олан Щонконг Бейнялхалг мцкафатлары ойнанылыр. 2012 илдя Лондонда кечирилян Паралимпийа Ойунларында Ч. командасы цмуми щесабда 1 йери тутараг 231 медал (95 гызыл, 71 эцмцш, 65 бцрцнъ) газанмышдыр.

                                                                                                    Фялсяфя


    Фялсяфя Ч.-дя е.я. 1-ъи миниллийин орталарында мейдана эялмишдир. Сонрадан яняняви Чин фялсяфяси лексиконунун бюйцк щиссясини тяшкил етмиш айры-айры фялсяфи идейалар вя мювзулар, щямчинин чохлу терминляр ян гядим йазылы абидяляр олан “Шу сзин”, “Ши сзин”, “И сзин”дя артыг мювъуд иди. Ч.-дя фялсяфи нязяриййянин тарихян илк мютябяр йарадыъысы олан Конфуси жуларын (алимлярин, савадлы адамларын) рущани яняняляринин ифадячиси кими чыхыш етмишдир. “Жу” термини Ч.-дя фялсяфянин мейдана эялдийи вахтдан йалныз онун мяктябляриндян бирини йох, даща чох юзцндя фялсяфя, елм, инъясянят вя дин яламятлярини бирляшдирян ващид идеоложи комплекси, конфусичилийи билдирмишдир. Бу яламятлярин нисбяти мцхтялиф дюврлярдя фяргли олмушдур. 

    Яняняви тарихи гейдяалынмайа эюря, Конфусинин юзцндян бюйцк мцасири даосизмин баниси, “Дао де сзин” китабынын мцяллифи щесаб едилян Лао-сзы олмушдур. Лакин щазырда мцяййян едилмишдир ки, билаваситя даосизмя аид илк ясярляр конфусичиликдян сонра йазылмыш, щятта, ещтимал ки, онлара ъаваб реаксийасы олмушдур. Эюрцнцр, Чин фялсяфяси тарихиндя Син дюврцня гядярки (е.я. 3 ясрин сонларынадяк) мярщялянин яняняви олараг “йцз мяктябин” бярабярщцгуглу полемикасы дюврц кими сяъиййяляндирилмяси дя цбащисялидир, чцнки о дюврцн бцтцн фялсяфи мяктябляри е.я. 2 ясрдя рясми ортодоксал идеолоэийа статусуну газанмыш конфусичилийя мцнасибятдя юзлярини мцяййян едирдиляр. 

    Чин фялсяфясинин цмуми характери. Конфуси вя илк философлар олан жулар юзляринин ясас вязифялярини ъямиййят щяйатынын вя инсанын шяхси талейинин нязяри дяркиндя эюрцрдцляр. Мядяниййятин дашыйыъылары вя йайыъылары кими онлар йазылы, илк нювбядя, тарихи, ядяби вя протоелми сянядлярин (мядяниййят, йазы вя ядябиййат Чин дилиндя бир терминля – “вен”ля ифадя едилирди) сахланмасы вя тякрар истещсалы цчцн мясул олан сосиал институтларла, бу институтлары тямсил едян скриб-шиляр (хронографлар, астрологлар, астрономлар) иля сых баьлы идиляр. Конфусичилийин рясми идеолоэийайа даим иддиалылыьы, сосиал-сийаси вя етик проблематиканы юня чякмяси вя текстоложи канону цмумметодоложи принсип гисминдя гябул етмяси кими хцсусиййятляри бурадан иряли эялмишдир. Артыг е.я. 2 ясрдя фялсяфи фикрин щям дювлят институтлары, щям дя “классик ядябиййат”ла – каноник мятнлярин мцяййян дясти иля ялагясини тясбит едян сынаг системи формалашмаьа башламышды. Йцксяк сосиал статусу сайясиндя фялсяфя Чин ъямиййятинин щяйатында чох бюйцк ящямиййят кясб етмиш, щямишя “елмлярин шащы” олмушдур. Лап яввялдян Конфусинин мярамы “йаратмаг йох, ютцрмяк, гядимлийя инанмаг вя ону севмяк” (“Лун йуй”, ВЫЫ, 1) олмушдур. Бу заман гядим мцдриклийин эяляъяк нясилляря ютцрцлмяси акты йарадыъы сяъиййя дашыйырды, чцнки илк конфусичилярин истинад етдикляри архаик ясярляр (канонлар) онларын мцасирляри тяряфиндян артыг аз анлашылыр вя идраки шярщляр тяляб едирди ки, бу да йенидян дяркетмя тящлцкяси иля баьлы иди. Нятиъядя тяфсирчилик вя гядим классик ясярлярин екзеэези Чин фялсяфясинин цстцн формалары олмушдур.

    Конфусинин “ютцрмяк” истядикляри, ясасян, “Шу сзин” вя “Ши сзин” тарихи вя ядяби абидялярдя гейдя алынмышды. Фялсяфи ясярлярдя яняняви олараг ядяби форма щаким иди. Ч. фялсяфяси бу ъящятлярини 20 ясрин яввялляриня Гярб фялсяфясинин тясириля Чиндя гейри-яняняви фялсяфи нязяриййяляр мейдана эялянядяк сахламышды.

    Идеал анлайышыны олдуьу кими ишляйиб-щазырламамыш Ч. классик фялсяфясинин спесификасыны илк нювбядя натурализмин щюкмфярмалыьы мцяййянляшдирир. Платонизм, йахуд неоплатонизм типли инкишаф етмиш идеалист нязяриййялярин олмамасы формал мянтиг кими универсал цмумелми алятин олмамасыны да шяртляндирмишди. Мяншяъя мифик тясяввцрляр, фалчылыг практикасы образлары вя тясяррцфаттянзимляйиъи фяалиййятля баьлы олан категорийаларын Ч. аналоглары ян яввял натурфялсяфи мяна дашымыш вя тяснифат матрисляри гисминдя истифадя едилмишдир. Мяс., икили ин вя йан, йахуд лйан и– “образлар икилийи”; цчлц – тйан, жен, ди – “сяма, инсан, торпаг”, йахуд сан тсай – “цч материал”; бешли – у син – “беш елемент”. Мцасир Ч.-дя “категорийа” (фанчоу) термини нумероложи етимолоэийайа маликдир, чцнки “Хун фан” дцнйаэюрцшц компендиумунун ясасландыьы 9 ханалы (9 – чоу) квадрат гурулушдан йаранмышдыр. Чиндя мянтигин йерини нумеролоэийа (сйан шу чжи сйуе – “рямзляр вя рягямляр щаггында тялим”), йяни елементляри рийази обйектлярдян – юз араларында бир-бири иля рямзи, ассосиатив, естетик, тялгинедиъи вя с. шякилдя баьлы олан рягям комплексляри вя щяндяси структурлардан ибарят формалашдырылмыш нязяри систем тутурду. Ч. классик фялсяфясинин идрак методолоэийасынын дяркинин ян гядим вя канонлашмыш формалары бир тяряфдян “Чжоу и” (“И сзин”), “Хун фан”, “Тай сйуан сзин” нумеролоэийасында, диэяр тяряфдян ися “Мо-сзы”, “Гунсун Лун-сзы”, “Сйун-сзы” протомянтигиндя реаллашмышды.

    Ч. нумеролоэийасынын юзцлцнц щяр бири ики мцхтялифликля тямсил олунан цч тип об- йект тяшкил едир: 1) “рямзляр” – а) триграмлар, б) щексаграмлар (гуа); 2) “рягямляр” – а) хе ту, б) ло шу; 3) “рямз” вя “рягямлярин” ясас онтоложи цгнумлары – а) ин йан (гаранлыг вя ишыглыг), б) у син (беш елемент). Бу системин юзц ики башланьыъ нумероложи рягям – 3 вя 2 цзяриндя гурулмушдур. Чин яняняви мядяниййятиндя истифадя едилян графики рямзляшдирмянин бцтцн цч ясас нювц онда якс олунмушдур: “рямзляр” – щяндяси формалар; “ядядляр” – рягямляр; ин йан, у син – щероглифляр. Чин йазысынын ян гядим нцмуняляри фалчы сцмцкляри цзяриндя сон дяряъя нумероложиляшдирилмиш йазылардыр; сонралар да каноник мятнляр юзцнцн узун тарихи ярзиндя йцксяк дяряъядя формалашмыш нумероложи стандартлара уйьун йарадылырды.

    Мящз бу амил Ч. нумеролоэийасынын протомянтиг цзяриндя гялябя чалмасында щялледиъи рол ойнамышдыр, чцнки сонунъу ня формал, ня дя формаллашмыш иди вя буна эюря дя ялверишли вя компакт методоложи алят кейфиййятиня малик дейилди.

     Ясас мяктябляр. Ч. фялсяфяси юз мювъудлуьунун башланьыъ дюврцндя (е.я. 6–3 ясрляр) фялсяфи, елми вя дини биликлярин диференсиасийайа уьрамадыьы шяраитдя “йцз мяктябин рягабяти” (бай сзйа чжен мин) кими тягдим олунан сон дяряъя мцхтялиф бахышларын вя ъяряйанларын мяъмусуну якс етдирирди. Бу мцхтялифлийин тяснифи цчцн илк ъящдляри бцтцн оппонентлярини тянгид етмяйя ъан атан конфусичилик вя даосизм тямсилчиляри эюстярмишляр. Конфусичи “Сйун-сзы” трактатынын 6-ъы фясли (“Фей ши-ер сзы” – “Он ики мцтяфяккиря гаршы”) мяхсуси олараг буна щяср едилмишдир. Бурада Конфусинин вя онун шаэирди Сзы Гунун (е.я 5 яср) тяблиь олунан тялиминдян башга, мцяллиф ъцт-ъцт тягдим едилян 12 мцтяфяккирин “алты тялим”ини сечяряк онлары кяскин тянгид етмишдир. Тяхминян синхрон вя тиположи ъящятдян охшар тяснифат “Чжуан-сзы”нын (е.я 4–3 ясрляр) сонунъу 33-ъц фяслиндя (“Тйансйа” – “Ярши-фяляк”) вардыр; бурада да алты истигамятя бюлцнян “йцз мяктяб”я (бай сзйа) гаршы гойулан конфусичилярин ясас тялими фяргляндирилир. 

    Сыма Тсйан тяряфиндян тяртиб едилмиш “Ши сзи” биринъи сцлаля тарихиндя садаланмыш вя сяъиййяляндирилмиш алты мяктяб:1) Гярб ядябиййатында щямчинин “натурфялсяфи” адланан “дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктяби (инйан сзйа); 2) “алимляр мяктяби” (жу сзйа), йяни конфусичилик; 3) “Мо [Ди] мяктяби” (мо сзйа, моизм); 4) Гярб ядябиййатында щямчинин “номиналист” вя “диалектик-софист” адланан “адлар мяктяби” (мин сзйа); 5) “ганунлар мяктяби” (фа сзйа), йяни леэизм; 6) “Йол вя бярякят мяктяби” (дао де сзйа), йяни даосизм. Ян йцксяк гиймятя лайиг эюрцлмцш сонунъу мяктяб йердя галан бцтцн мяктяблярин ясас мязиййятлярини синтез едян кими (неъя ки “Сйун-сзы” вя Чжуансзы”да конфусичилик) тягдим олунмушдур.

    Бу схем Лйу Синин (е.я. 46 – ерамызын 23 или) Чиндя ян гядим “И вен чжи” (“Мащираня вя зяриф мятнляр щаггында трактат”) каталогунун ясасыны тяшкил едян тяснифати-библиографик ясяриндя инкишаф етдирилмиш, Бан Гу тяряфиндян тяртиб олунмуш икинъи сцлаля тарихи “Тсан Хан шу”-нун (“Еркян Хан сцлалясинин тарихи”) 30-ъу фяслини тяшкил етмишдир. Тяснифатда мювъуд 6 мяктябя 4 йениси: “шагули вя цфцги [сийаси иттифаглар] мяктяби” (сзун хен сзйа), еклектик-енсиклопедик “азад мяктяб” (сза сзйа), “аграр мяктяб” (нун сзйа) вя ашаьы сосиал тябягялярин бахышларыны якс етдирян “кичик изащлар мяктяби” (сйао шо сзйа) – фолклор мяктяби ялавя олунмушдур.

    Лйу Син “бцтцн философлары” (чжу сзы) ящатя едян “он мяктяб”дян (ши сзйа) щяр биринин мяншяйиня даир нязяриййяни тяклиф етмишдир. Бу нязяриййяйя эюря, яняняви Ч. мядяниййятинин формалашмасынын башланьыъ дюврцндя, йяни е.я. 1-ъи миниллийин илкин ясрляриндя сосиалюнямли биликлярин дашыйыъылары рясми шяхсляр олмушлар, башга сюзля “алимляр” – “мямур”, “мямурлар” ися “алим” идиляр. “Щягиги щюкмдар йолунун” (ван дао) тяняззцлц, йяни щакимиййятдя олан Чжоу евинин зяифлямяси нятиъясиндя мяркязляшдирилмиш инзибати структур даьылмыш вя онун рясми статусдан мящрум едилмиш тямсилчиляри юзял щяйат тярзи кечирмяйя, юз йашайышларыны тямин етмяк цчцн билик вя баъарыгларыны мцяллим, ваиз, мцрябби гисминдя щяйата кечирмяйя мяъбур олмушдулар. Дювлятин парчаланмасы дюврцндя вахтиля ващид администрасийанын айры-айры сащяляринин нцмайяндяляри мцхтялиф фялсяфи мяктябляр йаратдылар; мяктяблярин “сзйа” (щероглифин щярфи мянасы “аиля”дир) адланмасы да онларын юзял сяъиййя дашыдыьыны эюстярир. Конфусичилийи маариф идарясиндян чыханлар йаратмышдылар; онлар щакимляря ин йан гцввяляриня риайят етмякдя йардымчы олур, “Лйу и”, “У сзин”, сонралар ися “Ши сан сзин” каноник мятнляринин “йазылы мядяниййятиня” (вен) сюйкянмякля вя щуманизми (жен), тяляб олунан ядаляти (и) ясас эютцрмякля тярбийяедиъи тясири неъя щяйата кечирмяйин йолуну эюстярирдиляр. Даосизми (дао сзйа) ися хронографийа вя астролоэийа (ши гуан) идарясиндян чыханлар, уьур вя мяьлубиййятлярин, мювъудлуг вя юлцмцн, дярд вя хошбяхтлийин, гядимлик вя мцасирлийин йолуна (дао) даир салнамяляр тяртиб едянляр йаратдылар. “Дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктябини эюйцн яламятлярини, Эцняши, Айы, улдузлары, космик орийентирляри вя заман явязлянмялярини мцшащидя едян астрономийа вя тягвим щесабламалары (Си-хе гуан) идарясиндян чыханлар йаратдылар. “Яхлаг”а (ли) ясасланан идаряетмяни мцкафатлар вя ъязаларла, мцяййян ганунларла (фа) тамамлайан мящкямя идарясиндян чыханлар леэизми йаратдылар. “Адлар мяктяби”ни айин-мярасим (ли гуан) идарясиндян чыханлар йаратдылар; гядимлярдя рцтбя вя айинлярдя номинал иля реал цст-цстя дцшмцрдц вя онлары бир-бириля узлашдырмаг бу идарянин фяалиййятиня аид иди. Мябяд эюзятчиляриндян чыханлар моизми, сяфирлик идарясиндян чыханлар дипломатик “шагули вя цфцги мяктябини” [сийаси иттифаглар]; дювлятдя гайда-гануну сахламаг наминя моизм вя конфусичилик, “адлар мяктяби” вя “ганунлар мяктяби”нин идейаларыны уйьунлашдыран мцшавирляр арасындан чыханлар еклектик-енсиклопедик “азад мяктяб”и; якинчилик идарясиндян чыханлар “аграр мяктяб”и; ашаьы дяряъяли мямурлар арасындан чыханлар “кичик изащлар мяктяби”ни йаратдылар. Щярби идарядян чыхан тящсиллилярин тямсил етдийи “щярби мяктяб” (бин сзйа) хцсуси бюлмяйя аид иди. 

    Бу нязяриййянин мцяллифляри, “кичик изащлар мяктяби”ни диггятялайиг билмяйяряк, бир-бириня гаршылыглы якс олан, лакин бир-бирини формалашдыран, йяни ейни бир щядяфя мцхтялиф йолларла эедян вя цмуми идейа базисиня – “Алты канон”а (“Лйу сзин”) сюйкянян диэяр доггуз мяктяби гябул едирдиляр. Цмуми дювлят системинин даьылмасынын нятиъяси кими нязярдян кечирилян фялсяфи мяктяблярин мцхтялифлийи системин бярпасы вя фялсяфи фикрин бирляшдириъи конфусичилик мяърасына гайытмасы заманы арадан галдырылмалыдыр. Бу онцзвлц тяснифатын гайнаглары е.я. 3–2 ясрлярин енсиклопедик абидяляриндя (“Лйуй-ши чун сйу” вя “Хуайнан-сзы”) излянилир. 

    Мяркязляшдирилмиш Хан империйасынын формалашдыьы дюврдя йаранмыш Лйу-Син – Бан Гу нязяриййяси яняняви елмдя классик нязяриййя статусуну газанды. Онун тякмилляшдирилмяси Ч.-ин бцтцн тарихи бойу давам едирди; Чжан Сйуечен (1738–1801) вя Чжан Бинлин бу ишдя хцсусиля фярглянмишляр. 20 яср Чин фялсяфясиндя нязяриййя бир тяряфдян Ху Шинин тянгидиня мяруз галмыш, диэяр тяряфдян ися Фен Йулан (1895–1990) ону дястякляйяряк инкишаф етдирмишдир. Фен Йулан беля бир нятиъяйя эялмишдир ки, алты ясас мяктяби няинки мцхтялиф пешя сащибляри, щям дя мцхтялиф шяхсиййят типиня вя щяйат тярзиня малик инсанлар: алим-интеллектуаллар конфусичилийи; ъянэавярляр, башга сюзля, эязярэи щярбчиляр вя сяняткарлар моизми; защидляр вя эушянишинляр даосизми; полемист натигляр “адлар мяктяби”ни; оккултистляр вя нумерологлар “дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктябини; сийасятчиляр вя щакимлярин мцшавирляри леэизми йаратмышлар.

    Яняняви Чин рущани мядяниййятиндя мяркязи ролу конфусичилик ойнамышдыр. Она эюря дя онун тарихи, ян азы Хан дюврцндян башлайараг, бцтцн Чин фялсяфяси цчцн тямял олмушдур. Конфусичилийин тарихи цмуми шякилдя щяр биринин башланьыъы глобал сосиал-мядяни бющранла баьлы олан дюрд дювря бюлцнцр: е.я. 6–3 ясрляр; е.я. 3 яср – ерамызын 10 ясри; 11–20 ясрляр; дюрдцнъц дювр 20 ясрдя башламышдыр вя цмумдцнйа фялакятляриня, глобал информасийа просесляриня (мяс., Гярб нязяриййяляринин Ч.-дя кюк салмасына) реаксийа иля баьлыдыр. Онларын новаторъасына йенидян дярк олунмасы цчцн яввялки конфусичилик вя неоконфусичилик мцддяаларындан истифадя едилмишдир.

                                                                                                      Яdяbiyyat


    Ч. dilindя яdяbiyyat dцnyanын яn qя- dim яdяbiyyatlarыndan biridir. O, mяnшяcя dini ayinlяrlя baьlыdыr: ehtimal ki, Neolit dюvrц ayinlяrindя (tяqr. e.я. 6–5-ci minilliklяr) musiqi vя rяqs sяnяti ilя yanaшы, nяьmя-шeir yaradыcыlыьы da мейдана эялmышdыr. Ч. dilindя ilk yazыlы mяtnlяr hesab edilяn fal sцmцyц цzяrindяki yazыlarы (e.я. 14–11 яsrlяr) sonralar tunc epiqrafиka (e.я. 10–8 яsrlяr) яvяz etdi. Чjou dюvrцnя aid konfusiчilik vя daosizm kaнonlarыna dair яsяrlяr erkяn yazыlы abidяlяrdяndir. Bu dюvrdя ерамызын 1 яsrinяdяk bцtцn yazыlы vя poetik mяtnlяri bildirяn xцsusi “ven” (yazы iшarяlяri, yazы) vя шi (poeziya, шeir) terminlяri meydana gяldi. Sonralar konfusiчilikdя yazы dюvlяtin яsasы kimi maarif vя mяdяniyyяtlя eynilяшdirildi; yazыlы mяtn ictimai baxыmdan яhяmiyyяt kяsb edяn funksiyalarын (maariflяndirici, tяhsillяndirici, tяrbiyяedici, nяsihяtamiz) yerinя yetirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulurdu. Bu, чox hissяsini rяsmi (ali fяrmanlar, hюkmdara mяruzяlяr, rяhbяr шяxslяrin sяrяncamlarы vя tabe шяxslяrin raportlarы), memorial (epitafиyalar) vя epistolyar janrlar tяшkil edяn sonrakы dюvr Ч. яdяbiyyatыnыn spesifиkasыnы шяrtlяndirdi. Konfusiчilikdя poeziyaya xцsusi яhяmiyyяt vеrilirdi. Ч. tarixindя ilk яdяbi-poetik abidя “Nяьmяlяr kitabы” antologiyasы (“Шi szin”, e.я. 11–7 яsrlяr) eyni zamanda “Beш qayda” toplusuna daxil olan kanonik kitablardan biridir (tяrtibчisi Konfusi hesab edilir). “Nяьmяlяr kitabы” qяdim Ч. poetik yaradыcыlыьыnын janr vя mюvzu zяnginliyini gюstяrir. Burada altыlыqdan baшlamыш 50 vя daha чox misradan ibarяt mцxtяlif janrda [odalar (ya), mяbяd mahnыlarы (sunн) vя s.] 305 яsяr toplanmышdыr. Qяdim Ч. яdяbiyyatынын digяr abidяsindя – “Чu beytlяri” (“Чu tsы”, eramыzыn 2 яsri) antologiyasыnda Ч.-in cяnubunda yaranmыш poetik яsяrlяrdяn nцmunяlяr verilmiшdir (ilk Ч. шairi hesab edilяn Syuy Yuanыn, hяmчinin Sun Yuyуn yaradыcыlыьы). Чu poeziyasы цчцn yerli dini-mifoloji tяsяvvцrlяrdяn irяli gяlяn sцjet vя obrazlardan istifadя, aydыn ifadя olunmuш fяrdi baшlanьыc sяciyyяvidir.

    Тысбаьа чанаьы цзяриндя фал йазылары. Шан дюврц. Анйан.  Щенан вилайяти. Чин милли музейи. Пекин.

     Qяrbi Xan vя Шяrqi Xan imperiyalarы dюvrцndя mцяllif poeziyasы tam bяrqяrar oldu. Burada nяzmlя nяsrin nюvbяlяшmяsindяn ibarяt fu odalarы (bir neчя yцz misrayadяk) яsas yer tuturdu. Mey Шen, Szya И, Sыma Syanju, Yan Syun, Чjan Xen vя b. Xan dюvrцnцn tanынmыш шairlяri idi. Hюkmdar, alim vя mцtяfяkkirlяr tяrяfинdяn dя odalar yaradыlыrdы. Cяmi 230 siyasi-nяsihяtamiz, lirik xarakterli, o cцmlяdяn antisosial motivli (tяrki-dцnyalыьa чaьыrыш) vя s. tam mяtn vя hissяlяr saxlanыlmышdыr. Sonrakы tarixi dюvrlяrdя fu odalarы yayыlmыш poetik janrlardan biri kimi qalsa da, Ч. яdяbiyyatыnda mцhцm yer tutmurdu. Xan dюvrцnцn lirik irsi hяmчinin xцsusi dюvlяt idarяsinin (Yuefu Палатasы, e.я. 114 – eramыzыn 6 яsrи) mяmurlarы tяrяfindяn yazыya alыnmыш xalq nяьmяlяri, qismяn щямин mямуrlarыn yaратдыqlarы dini nяьmяlяр vя qu шi йuefu adlanan 20 qяdim anonim шeirdяn ibarяtdir. Е.я. 4–3 ясрлярдя (qismяn “Sяма oьlu Mуnun hяyatы” vя s.), hяmчinin Xan dюvrцndя (“Чjao-Uчan qaranquшun qeyрi-rяsmi tяrcцmeyi-halы” vя s.) tarixi шяxsiyyяtlяr haqqыnda yaranmыш яsяrlяr Ч. nяsrinin яn qяdim nцmunяlяridir. Onlar tarixnяvislиyin bioqrafik (чjuan) janrыnын bir variantы idi.

     Тсао Сйуетсинин “Гырмызы кюшкдя йуху” романынын ялйазмасындан сящифя. 1759 ил.

    3– 6 яsrlяrdя Ч. пoeziyasынda ясas yeri ilk dяfя olaraq lirik janrlar – si vя yuefу tutdu. Шяrqi Xan imperiyasыnыn mяhvi, юlkяnin parчalanmasы Ч. cяmiyyяtinin mяnяvi hяyatыnda dяyiшikликlяrя sяbяb oldu: шяxsiyyяt dяyяrlяri, insanыn daxili azadlыq hцququ юn plana чяkildi. Konfusiчi mяnяvi-etik ideallarыnыn nцфuzunun nяzяrячarpacaq dяrяcяdя azalmasы digяr ideoloji sistemlяrin – daosizmin, Ч. buddizminin inkiшafыna imkan yaratdы. Poeziyada insanыn emosional durumunun ifadяsinя yaxыn yeni, estetik yanaшma цsulu meydana gяldi. Иnsanlarыn “iьtiшaш dюvrцndяki” axtarышlarы, hiss vя hяyяcanlarы daosizm (юlmяzlik axtarышlarы, daonun dяrk edilmяsi naminя sosial fяaliyyяtdяn imtinaya чaьыrыш) vя buddizm mюvzulu lirik яsяrlяrdя, peyzaj lirikasынda (“daьlar vя sular poeziyasы”) юz яksini tapdы. Mяhяbbяt lirikasы xцsusilя uьur qazandы; saray hяyatынын dяbdяbяsini, qadыn gюzяlliyini vя sevgini tяrяnnцm edяn (“Nefrit bцrcцн yeni mahnыlarы” antologiyasы) “saray poeziya цslubu” yarandы (qun ti шi, 6 яsrin 1-ci yarыsы). Tsao Чji, Szi Kan, Juan Szi (3 яsr), Tao Yuanmin, Se Linyun, Bao Чjao, Yuy Sin (6 яsr) bu dюvrцn gюrkяmli шairlяri idilяr.

    Ч. яdяbi-nяzяri fиkri Tsao Pinin “Klassika haqqыnda dцшцncяlяr”, Lu Szinin “Bяdii яdяbiyyat haqqынda oda” (hяr ikisi 3 яsr), Шen Yuenin “Tarixчinin mцhakimяlяri”, Чjun Жunun “Шeir kateqoriyalarы” (hяr ikisi 5 яsrin sonu – 6 яsrin яvvяllяri), Lyu Senin “Yazыlarыn qяlbindя heykяllяшяn яjdaha” (6 яsrin яvvяllяri) traktatlarыnda, Syao Tunun “Bяdii яdяbiyyatdan seчilmiш яsяrlяr” (6 яsrin яvvяlляri) антолоэийасында ifadя edilirdi. Bu яsяrlяrdя яn qяdim dюvrlяrdяn baшlayaraq milli яdяbiyyatыn tarixi tяsvir olunur, janrlar цzrя tяsnifat aparыlыr, tematik cяrяyanlar, mцxtяlif mцяlliflяrin yaradыcыlыьы xarakterizя edilir, шeir sяnяti qaydalarы nяzяrdяn keчirilir vя s.

     Syaoшo tяhkiyя nяsrinin тяшяккцлц dя 3–6 яsrlяrя tяsadцf edir. Яvvяllяr “syаoшo” (“ящямиййятсиз мцщакимяlяr”) сюзц sadя adamlar arasынda gязян xяbяr vя шayiя mяnasыnda iшlяniрdi. Artыq e.я. 2–1 ясрлярдя syaoшo toplуlaры yaраdыlsa da, saxlanыlmamышdыr. 3–6 яsrlяrя aid edilяn toplулар isя natamam фрагmentlяrdяn (mцxtяlif яsяrlяrdяn sitatlar, hadisяlяr haqqыnda qeydlяr) vя bяdii hekayяляrdяn ibarяtdir. Syaoшo hekayяlяrini bцtцn qeyri-adi шeylяrя maraq, mюcцzяyя inam (Qan Baonun “Ruhlarын axtarышы haqqыnda qeydlяr” яsяri, 4 яsr) sяciyyяlяndirir. Buddizm mюvzusunda mяcmuяlяr (Van Yanын “Axirяt dцnyasыndan xяbяrlяr”, 5 яsr), tarixi шяxsiyyяtляr haqqыnda яfsanя vя lяtifя toplularы da (Lyu Иtsinin “Kюhnя шayiяlяr yeni yozumda”, 5 яsrin 1-ci yarыsы) bu dюvrя aiddir.

     Tan imperiyasы dюvrцndяn 2300 шairя aid edilяn tяqr. 50 min poetik яsяr saxlaнылmышdыr. Bu dюvrдя, bir qayda olaraq, “klassik Чin poeziyasы” adlandыrыlан “yeni цslublu шeirlяr” (sin ti шi) ясас йер тутурду. 4 шeir formasы цstцnlцk tяшkil edirdi: beшsюzlц vя yeddisюzlц (hяr misrada mцvafiq olaraq 5 vя 7 heroqlif юlчцdя) yazыlan dюrdmisralы vя sяkkizmisralы шeirlяr. Onlarын hamыsы шeir sяnяti vя kompozisiyanын ciddi qaydalarынa tabe idi. Tan imperiyasыnын sonunda tsы yeni poetik janrы – hяr misrada qeyri-mцntяzяm sayda sюзлярля mahnы melodiyalarынa yazыlmыш шeirlяr yarandы. Formaca esseйя yaxын olan quven nяsr janrы (kюhnя цslublu bяdii яdяbiyyat) meydana gяldi (Xan Yuyun, Lyu Szunyuanын yaradыcыlыьы). Syaoшo formasыны dяyiшяrяk чuantsi janrыna чevrildi; Ч. яdяbiyyatы ilk dяfя шяhяr яhlinin, mяmurlarын gцndяlik hяyatынa mцraciяt etdi. Яvvяldяn mяhяbbяt motivlяri ilя mяhdudlaшan tsы lirikasы Beш sцlalя vя Шimali Sun dюvrцndя mяzmun dяrinliyi vя mюvzu mцxtяlifliyi kяsb etdi. “Szyansi mяktяbi” шairlяri hesab edirdilяr ki, poetik yaradыcыlыьын tяkanverici qцvvяsi mцяlliфи яhatя edяn varlыq, onun yaшantыlarы deyil, mцcяrrяd obrazlar vя idеyalardыr (Xуan Tintszyan, 11 яsrin 2-ci yarыsы). Cяnubi Sun dюvrцndя Ч.-in isтilasы vя bunуnla baьlы faciяvi hadisяlяr bir mцddяt lirikaya яvvяlki реалistлиyи, emosionallыьы vя vяtянdaш paфоsunu qaytardы. 12 яsrdя шairя Лi Тsinчjao vя шairlяrdян Yan Vaнli, Фан Ченда, Lu Yu vя Sin Tsitsзinin yaradыcыlыьы ilя Ч. lirikasыnыn qыzыl яsri baшa чatdы.

    Nяsr daha da inkiшaf edirdi. Yeni yaradыcыlыq nюvц – mцxtяlif шeir misralarы ilя birlяшdirilmiш sцjetli vя sцjetsiz nяsr parчalarыndan ibarяt bitszi toplularы (fыrчa ilя yazы) meydana gяldi. Bitszi toplularы Шimali Sun яdiblяrы (Ouyan Syu, Su Шi) vя tяhsilli mяmurlar tяrяfинdяn yaradыlыrdы. Чuantsi novellalarы dastanчыlaрыn improvizяlяrindяn yaranan шяhяr povesti xuabenlя (dastanыn яsasы) dolьunlaшdы. Xuabendя чox зaman komik чalarlы macяra, detektiv vя sevgi sцjetlяrindяn geniш istifadя edilirdi; personajlar daha чox kяndli, sяnяtkar, ticarяtчi, kiчik mяmur vя rahiblяrdяn olurdu. 

    Ч.-in monqollar tяrяfиndяn istilasы (Yuan dюvrц) яdяbiyyatын simasыnы dяyiшdirdi:mяьlub edilmiш xalqын milli-mяnяvi dяyяrlяrinin xяzinяsi olan poeziyaya monqol hakimiyyяti tяrяfинdяn gizli qadaьa qoyuldu. Bu dюvrdя dram vя roman inkiшaf etmяyя baшladы. Yuan dramы (730 pyesin yaradыldыьы mяlumdur, onlardan 170-i saxlanыlmышdыr) tarixi, dini, macяra vя sevgi mюvzularынda pyeslяr (Quan Xantsinin “Dou E-nin yeri-gюyц hяyяcanlandыran incikliyi”, 13 яsr; Ma Чjiyuanыn “Xan sarayынda payыz”, Van Шifunun “Qяrb fligeli”, hяr ikisi 13 яsrin 2-ci yarыsы – 14 яsrin яvvяllяri vя s.) daxil olmaqla, 12 sцjet tipindяn istifadя edirdi. Tsyuy ariyalar Yuan dюvrцnцn lirik-poetik irsini tяшkil edяn mцstяqil nяzm яsяr-lяrinя (santsyuy) чevrildi. Ч. romanынын qaynaqlarы dastanчы rяvayяtlяri vя onlarыn яsasыnda yaranan pinxua xalq kitablarы, hяmчinin tarixnяvisliyя dair яdяbiyyat idi. Иlk romanlar (Lo Quanчjunun “Цч sяltяnяt”, Шi Nayanыn “Чay кюрфязляри”, hяr ikisi 14 яsr) Xan imperiyasынын mяhvi zamanы vя Шimali Sun imperiyasыныn mяhvindяn яvvяl baш vermiш tarixi ha- disяlяря hяsr edilmiшdi. Bu яsяrlяrlя Ч. romanынын tarixi vя macяra nюvlяrinin яsasы qoyuldu.

    Mин vя Siн sцlalяlяri dюvrцndя poetik yaradыcыlыq daha чox Ч. klassik poeziyasы яnяnяlяrinя sюykяnirdi. Min дюvrцndя bu, milli bяdii яnяnяlяri (Qao Tsinin yaradыcылыьы, 14 яsr vя b.) canlaндырmaq (мonqol hюkmranlыьынdan soнra) meyillяri, Sin dюvrцнdя isя mancur hюkmranlыьы zamanы milli-mяnяvi dяyяrlяri qorumaq cяhdlяri ilя izah edilirdi. 16–18 яsrlяrdя biтszi яnяnяlяrini davam etdirяn nяsr janrlarы inkiшaf etdi (Pu Sunlinin novellalar toplusu; Fen Menlun, Lin Menчu tяrяfинdяn tяrtib edilmiш xuaben toplularы; Yuan Meyin, Szi Yuanын яsяrlяri). Roman janrы yeni nюvlяrlя zяnginlяшdi: mяiшяt, mяhяbbяt (“Qыzыl vazada gavalы чiчяklяri”, 16 яsr vя s.), didaktik-satirik (U Szinszыныn “Konfusiчilяrin qeyri-rяsmi tarixi” vя s.). U Чenenin “Qяrbя sяyahяt” fantastik romanы, Tsao Syuetsinin “Qыrmыzы kюшkdя yuxu” mяiшяt romanы meydana gяldi.

    19 яsrin 2-ci yarыsыnda Ч. cяmiyyяtini bцrцyяn bюhran яdяbiyyat qarшыsыnda aktual mяzmunlu vя geniш oxucu kцtlяsi tяrяfинdяn baшa dцшцlяn olmaq tяlяblяrini qoydu. Иfшaedici roman geniш inkiшaf etdi (Lyu E, Li Baotszya, U Voyao, Szen Pu). Ч. ziyalыlarыnын xaricdя olmuш nцmayяndяlяri xarici юlkяlяrin яdяbiyyat tяcrцbяsinя mцraciяt etdilяr. 19 яsrin sonlarыnda шair vя diplomat Xuan Szunsyan poeziyanыn forma vя dilinin yenilяшmяsi mяsяlяsini irяli sцrdц. 0 яsrin яvvяllяrindя яdib Lyan Tsiчao nяsrdя sadяlяшdirilmiш “yeni цslub” yaratdы. Xarici яdяbiyyatdan tяrcцmяlяrin sayы чoxaldы. Lakin яdяbiyyatda яsl yenilяшmя яdяbiyyat inqilabы gediшindя baш verdi; 1917 ildя “Yeni gяnclяr” jurnalыnda Xu Шinin “яdяbiyyatын dili danышыq dili, bяdiilik meyarы isя tяsvirin hяqiqiliyi olmalыdыr” fиkrini tяsbit edяn “Яdяbiyyatыn islahatыna dair qeydlяr” adlы mяqalяsinin dяrc edilmяsi inqilabыn baшlanьыcы idi. Lu Sinin “Dяlinin gцndяliyi” (1918) hekayяsi, Xu Шinin “Hяyatын baшlыca iшi” (1919) komediya-pyesi vя “Tяcrцbяlяr” (1920) шeir toplusu yeni яdяbiyyatын ilk nцmunяlяri oldu. “Dюrd may” hяrяkatыныn (1919) rяvac verdiyi milli юzцnцdяrkin yцksяliшi danышыq dilindя 400-я yaxыn qяzet vя jurnalын чыxmasынa sяbяb oldu. Aparыcы mюvqe tutan nяsrin яsas janrы hekayя (Bin Sin,Ye Шaotszyun, Van Tunчjao vя Yan Чjenшenin yaradыcыlыьы) idi. Poeziyada (Bin Sin, Kan Baytsin, Шen Иnmo vя b.) qafиyяdяn imtina edildi, sяrbяst шeir geniш yayыldы. Dram Ч. dramaturgiyasы яnяnяlяrindяn uzaqlaшmaьa vя Гяrb театры prinsipляrini mяnimsяmяyя baшladы (Din Silinin, Xun Шeniн, Тyan Xanыn pyеslярi).192l илдя Pekindя (цzvlяri Чjoу Szojen, Шen Йanbin, Ye Шaotszyun, Syuy Diшan, Van Tуnчjao vя b.) тяnqidi реализmя meyil edяn “Яdяbiyyatы юyrяnяn cяmiyyяt” yaradыldы. Elя hяmin vaxt чinli tялябяляр tяrя- findяn Tokioda tяшkil edilmiш “Yara- dыcыlыq” cяmiyyяtinin цzvlяri (Qo Mojo, Yuy Dafu, Чen Fanyu, Чjan Szыpin, Tyan Xan vя b.) Avropa romantizmi vя moдernizmi istiqamяtindя yazыrdыlar. 1927– 37 illяrdя marksist yюnцmlц яdяbiyyat яsas yer tuturdu. Onun lideri Lu Sin idi. Szyan Quantsы, Mao Dun, Din Lin, Чjan Tyanyi, Sya Yan, Ye Szы vя b. yazычыlar incяsяnяtdя marksisт gюрцшляri mяnimsяmiш, rus vя sovet яdяbiyyatы tяcrцbяsindяn bяhrяlяnirdiляr. Eyni zamanda hakimiyyяt tяrяfиndяn himayя olunan milliyyяtчi яdяbiyyat da inkiшaf edirdi (Van Pinlin, Xuan Чjensya vя Шao Syunmeyin poeziyasы, Li Szanxuanыn, Van Qoanыn nяsri).

    1937– 45 illяrdя яdяbiyyatын sяciyyяvi xцsusiyyяti onun nikbinlik vя qяhrяmanlыq ruhunda, tяшviqat yюnцmlц olmasы idi. Sяnяdli nяsr janrы inkiшaf edir, poeziyada yeni janrlar – deklamasiya xarakterli, divar шeirlяri yaranыrdы. Qomindan nяzarя-indя olan rayonlarda 1940-cы illяrin яvvяllяrindя rцшvяtxorluq, mяmurlarыn mяnяvi pozьunluьu, xцsusi xidmяt orqanlarыnыn terroru vя milli maraqlara xяyanяt яdяbiyyatын (Mao Dun, Lao Шe vя Шa Tinin romanlarы, Qo Mojonun, Din Silinin pyeslяri) яsas mюvzularы idi; siyasi satira mцhцm yer tuturdu. “Azad edilmiш rayoнlar”ын ядябiyyaтыnda Mao Tsze- dunun “яdяbiyyat фяhlя, kяndli vя ясэярlяrин марагларына xidmят eтmяli, oнlaрыn alышdыьы bяdii formalardan istifadя eтmяlidir” gюstяriшinя (1942) riayяt oluнурdu. Ч. kяндинdяki islahaтлардан yazan Чjao Шuli vя Чjou Libonun yaradыcыlыьыnda xalq яdяbiyyatы яnяnяlяri ilя yeni яdяbiyyat чulьaшыrdы. Sun Li, Lyu Bayyu, Tsyu Dunpin, Ma Fen, Kun Szyue vя Yuan Szinin nяsr яsяrlяrindя ordu problemlяri яsas yer tuturdu. Poeziyada Ay Tsinin, Tyan Szyanын, Ke Чjunpinin, Xe Tsifanын, Juan Чjantszinin, Li Szinin istedadы aшkara чыxdы. Xe Szinчji vя Din И solчu incяsяnяtin яn gюrkяmli яsяrlяrindяn biri olan “Saчlarы aьarmыш qыz” musiqili dramыnыn mяtnini yazdыlar (1945). Vяtяndaш mцharibяsi (1946–49) zamanы “azad edilmiш rayonlar”да Чjou Liбonun, Din Linin, Tsao Minin yaradыcыlыьы seчilirdi. Qomindan nяzarяtindя olan яrazilяrdя yaшayan yazычыlarын (Шen Tsunven, Van Tunчjao, Ba Tszin, Din Silin) яsяrlяrindя mюvcud rejimin tяnqidi getdikcя kяskinlяшirdi.


    ЧXR yaradыldыqdan (1949) sonra bяzi яdiblяr (Lao Шe, Ba Szin, Tsao Yuy) kюnцllц olaraq yaradыcыlыq sяrbяstliyindяn imtina edяrяk яdяbiyyatыn partiyalылыьы prinsipini яsas tutdular; digяrlяri isя (Шen Tsunven, Tsyan Чjunшu) яdяbi fяaliyyяtlяrini dayandыrdыlar. Ч.-in яdяbi hяyatынa sovet яdяbiyyatы mцhцm tяsir gюstяrirdi. 1950-ci illяrdя mюvzu vя sцjetlяr, яsasяn, sosialist islahatlarыnыn tяrяnnцmц (Чjao Шulinin, Ma Fenin, Li Чjunun, Tsao Minin, Чjou Libonun, Ley Szyanын nяsri, Li Szi vя Juan Чjantszinin poemalarы vя s.), Чin кommunist partiyasынын inqilabi keчmiшinin tяrifи (Lyu Bayyu, Sun Li, Du Penчen, Чen Denke, Kun Szyue vя Yuan Szinin romanlarы, Ke Чjunpinin poeziyasы), Amerika tяcavцzkarlarы ilя mцbarizяdя Koreya xalqынa kюmяk edяn Ч. яsgяrlяrinin qяhrяmanlыьынын tяsviri (Vey Vey, Lu Lin vя Lao Шenin nяsri, Tyan Szyanыn шeirlяri vя s.) ilя mяhdudlaшыrdы. Чin vя sovet xalqlarынын dostluьu mюvzusu яsas yer tuturdu (Qo Mojo, Ay Tsin, Szan Ketszya, Szou Difan vя b.). 1950-ci illяrin sonlarыnda яdяbiyyatыn siyasяtdяn asыlыlыьы qяti olaraq tяsbitlяndi, sosialist realizmini “inqilabi realizm ilя inqilabi romantizmin birlяшdirilmяsi” metodu яvяz etdi. 


    “Mяdяni inqilab”(1966–76) dюvrцndя, demяk olar ki, bцtцn Ч. yазычылары rеprеssiyaya mяruz qaldыlar, яdяbi hяyat dayandы, yeganя icazяli incяsяnяt formasы Mao Tsзedуnun idеyalaрыны tяbliь еdяn 10 “nцmunяvi inqilabi tamaшa” idi. 1970- ci illярin яvvяllяrindя реpреssiya olunmuш yazычыlarыn bir hissяsi bяraяt aldы, bir neчя яdяbi jurnal dяrc edilmяyя baшladы. Mao Tszedunun юlцmцndяn (1976) sonra яdяbi hяyatыn canlanmasы цчцn шяrait yarandы. Lu Sinxua, Lyu Sinyu vя Su Шuyanыn яsяrlяri “mяdяni inqilab” dюvrцnцn cinayяtlяriни ifшa edirdi; onlarыn sяbяblяrыnыn dяrindяn dяrk edilmяsi Van Men, Tsun Yeysi, Fen Szitsay vя Чjan Syanlyanыn yaradыcыlыьы цчцn sяciyyяvi idi. Yaшлы yazычыlar (Ba Szin, Ay Tsin vя b.) яdяbiyyata qayыdыr, gяnc yaradыcы nяsil (Ye Sin, Te Nin, Чjan Sinsin vя b.) formalaшыrdы. Иslahatlar vя dцnyaya aчыqlыq siyasяti 1980-ci illяrin яvvяllяrindя “islahatlar яdяbiyyatы” cяrяyanыnы yaratdы (Sзyan Szыlun, Ke Yunlu, Чjan Sze vя b.), 1920–40-cы illяrdя fяaliyyяt gюstяrmiш Ч. yazычыlarыnыn (Шen Tsunven, Lao Шe, Чjan Aylin vя b.) яsяrlяrinя yenidяn qiymяt verildi, xarici юlkяlяrlя яdяbi яlaqяlяr bяrpa edildi. Yeni yaranmыш “kюklяrin axtarышы яdяbiyyatы” (Xan Шaoqun, A Чen, Szya Pinva, Taшi Dava vя b.) xalq mяdяniyyяtinя mцraciяt edяrяk qяdim яnяnяlяrin qorunmasыna чalышыrdы. Modernizmin vя postmoderniz-min tяsirilя avanqard яdяbiyyatы meyda- na gяldi (nяsrdя Van Шo, Yuy Xua, Ge Fey, Sun Qanlu, Lyu Sola, poeziyada Bey Dao, Qu Чen, Tsan Syue, Шu Tin, dramda Шa Yesin, Qao Sin tszyan, Lyu Шuqan).


    1990-cы illяrin яvvяllяrindя яdяbiyyatын ideologiyasыzlaшdыrыlmasы prosesi davam edirdi. Neorealizm (Чi Li, Fan Fan, Yan Lyanke), psixoloji qadын nяsri (Van Anyi, Чen Jan, Syuy Kun, Vey Xuey) inkiшaf edirdi. Yazычыlardan Tsyu Xuadun, Чju Ven, Dyao Dou tяrяfindяn bцtцn яnяnяlяrя qarшы чыxan fяrdi yazы prinsiplяrи tяbliь olunurdu. Macяra vя detektiv janrынda яdяbiyyat geniш yayыlыr. ЧXR яdяbiyyatы tarixindя dramaturq vя nasir Qao Sintszyan (1980-ci illяrin sonundan Fransada yaшamышdыr) 2000 ildя ilk Nobel mцkafatы laureatы olmuшdur. 2012 ildя isя Mo Yan hяmin mцkafata layiq gюrцlmцшdцr.


    Ч. яrazisindя yaшayan digяr xalqlarын dillяrindя olan яdяbiyyat haqqынda bax Monqolustan, Tibet muxtar rayonu mяqalяlяrinин яdяbiyyat bюlmяsinя, hямчinin Uyьur яdяbiyyatы mяqalяsinя.


    Aзяrb. – Ч. яdяbi яlaqяlяrinin tarixi qяdimdir. Nizami Gяncяvi “Yeddi gюзяl” poемаsыnda Ч. gюzяliniн obrazыnы yaratmышdыr. Azяrb. шair vя yazычыlarы Ч. xalqыnыn milli vя ictimai azadlыq мцbaрizяsindяn bяhs еdян яsяrlяr [S.S. Axundovun “Mister Qreyin kюpяyi” hekayяsi, S. Rцstяmin “Чinli qardaш”, R. Rzanыn “Haray, dostlar”, O. Sarыvяllinin “Шяrqin цfцqlяri”, Hцseyn Arifиn “Dostluq” шeirlяri, T. Elчinin “Pekin zяngi” poemasы vя s.] yazmышlar. Ч. шair vя yazычыlarы (Ay Tsin, Ke Чjunpin vя b.) Azяrb.-a яsяrlяr hяsr etmiшlяr. Ч. yazычыlarыныn bir sыra яsяri Azяrb. dilinя, Azяrb. яdяbiyyatыnыn bяzi nцmunяlяri isя Чin dilinя tяrcцmя olunmuшdur.

                                                                                                 Мемарлыг вя тясвири сянят


    Ч. инъясяняти Неолит дюврцндян бу эцня гядяр фасилясиз вя ирялийя доьру инкишаф етмишдир. 5 мин ил ярзиндя бядии янянянин тякамцл сабитлийи онун етник вя структур бирлийи иля тямин олунмушдур. Ч. инъясяняти инкишафынын щяр бир мярщялясиндя техники мцкяммяллийя, бядии ифадя дольунлуьуна вя естетик рефлексийа биткинлийиня чатмагла тарихи формасийаларын явяз олунмасы заманы баш верян бющранларын нятиъясини минимума ендирирди.

     Сахсы габлар. Е.я. 3-ъц миниллик. Йаншао мядяниййяти. Гугун музейи. Пекин.


    Ян гядим дювр. 20 ясрдя археоложи тядгигатлар нятиъясиндя Хуанхе вя Йансзы чайларынын щювзяляриндя бир сыра Неолит мядяниййяти (е.я. 10-ъу миниллийин сонларындан) нцмуняляри ашкар едилмишдир. Чин Неолитинин полисентриклийиня вя онун мяркязляринин инкишафынын мцхтялиф мярщялядя олмасына бахмайараг, керамикадан вя нефритдян щазырланмыш мямулатлар Ч. ареалы абидялярини гейри-Чин абидяляриндян фяргляндирян пластик тяфяккцр системинин цмумилийини нцмайиш етдирир.

     Инсан-шир щейкяли. Мярмяр. Е.я. 2-ъи миниллик.Ин (Шан) дюврц. Гугун музейи. Пекин.


    Неолит дюврц керамикасы ял иля спиралвары-лентвары йапма мярщялясиндян (е.я. 6–4-ъц минилликляр) дулус чархында щазырланмасынадяк (е.я. 3-ъц миниллик) йол кечмишдир. Габларла йанашы, йапма маскалар вя башлар, кичик щейкялляр вя тикили моделляри дя щазырланырды. Керамика декору монохромийадан (е.я. 6–5-ъи минилликляр) полихромийадяк (е.я. 4-ъц иниллик) тякамцл етмиш вя йенидян монохромийайа (е.я. 3-ъц миниллик) цстцнлцк вермишдир. Нефритдян балталар, бычаглар, асма бязяк яшйалары, бойунбаьы, зоо- вя антропоморф пластика нцмуняляри вя с. щазырланырды. 

    Гядим чарлыглар вя империйалар. Е.я.2-ъи минилликдя Ч. яразисиндя илк дювляти бирликляр йаранмыш вя Тунъ дюврц башламышдыр. Археологлар тяряфиндян Ин (Шан) сцлалясиня аид онларла шящяр йери (Ерлитоу, Ванченган, Шантсзе, Ерлиган, Шисйангоу, Сйаошуансзйао; щамысы индики Хенан яйалятиндя) ашкар едилмишдир. Ян бюйцк “Ин харабалыглары” комплекси Анйан ш. йахынлыьындадыр. Бцтцн тикилиляр аьаъдан иди. Йералты дяфн камералары да аьаъла иш- лянирди; йашайыш тикилиляринин вя дяфн камераларынын диварлары рясмлярля бязядилирди.

     Малахит вя фирузя иля бязядилмиш Ху вазасы. Тунъ. Гярби Ъжоу дюврц (е.я. 5–4 ясрляр). Гийме (Эуимет) музейи. Парис.


    Шан хяттатлыьы тысбаьа чанаьынын чатлары вя гарамалын кцряк сцмцкляри иля фалабахма айинляри просесиндя йаранмышды; 150 миндян чох цстц йазылы сцмцк вя чанаг ашкар олунмушдур. Шан фал йазыларынын пластик хцсусиййятляри 20 яср  яттатлары тяряфиндян сзйа-гу (“галхан- сцмцк”) хятт нювцндя эениш интерпретасийа олунурду. Шан айинляриня рущлара гурбанлыг йемякляри вермяк дя дахил иди. Бу заман чякиси 15–60, бязян дя 700 кг-дяк олан бцрцнъ габлардан истифадя едилирди.


    Е.я. 2-ъи миниллийин сонларында Неолит керамикасынын формалары ясасында тунъдан айин мямулатынын эениш нювлярийаранды: йемяк щазырламаг (дин, ли, фу, йан газанлары), гурбанлыг йемяклярини тягдим етмяк (лар гуй, ковш сао), шярабы гыздырмаг, суда щялл етмяк вя тюкмяк (чайдан – хе, бардаг – гуан), су тюкмяк (пийаля – пан, ляйян вя бардаг – сзйан) цчцн габлар. Габлар спиралвары булудлар, бир-бириня сармашан щяндяси фигурлардан ибарят нахышларла бязядилирди. Шан дюврцнцн сонларында ширли керамика вя даш кцтлясиндян ибарят “аь керамика” мейдана эялди.

    Ъжоу дюврцндя инъясянят ли етик-айин комплекси тяркибиндя инкишаф етмяйя башлады; хяттатлыг инъясянятин мцстягил, ян йцксяк сосиал статуслу нювц кими формалашды. Монументал бойакарлыг вя ипяк тумар цзяриндя бойакарлыг эениш инкишаф етди. Мемарлыгда аьаъ тикилиляр цстцнлцк тяшкил едирди. Икимяртябяли павилйонлар вя чохмяртябяли бцръляр инша олунурду. Тягр. е.я. 9–8 ясрлярдя кирямит вя кярпиъдян платформа вя гала диварларына цзлцк чякилмясиндя истифадя едилирди. Е.я. 5–3 ясрлярдя автохтон мядяни зоналарын: мяркязи чарлыьын, Чу ъянуб чарлыьынын, Син шимал-гярб чарлыьынын, Тси вя Йан шярг чарлыгларынын инъясянятиндяки юзцнямяхсуслуг парлаг шякилдя юзцнц эюстярирди. Хан дюврцндя илк каьыз мейдана эялди.


    Ерамызын яввялляриндян башлайараг хяттатлыг сяняти щям реэионал яняняляр дахилиндя интишар тапан аноним тякамцл просесляри нятиъясиндя, щям дя йарадыъы шяхсиййятлярин айдынлатмалары сайясиндя инкишаф едирди. Ду Ду, Тсай Йун, Чжан Чжи вя Чжун Йу мцяллиф хяттатлыьынын йарадыъылары вя илк нязяриййячиляри идиляр. Конфусичи дцнйаэюрцшц комплекси сарай ряссамлыьынын нясищятамиз функсийаларыны вя онун жанрларынын спесификасыны мцяййянляшдирмишди. Мемарлыьын инкишафы феншуй нормативляриня сюйкянирди. Тикинтидя каркас-диряк методу ясас сайылырды. Хан дюврцндя тунъ эцзэц, нефрит вя лак мямулаты истещсалы инкишаф етмишди.


    “Иьтишаш дюврц” (3–6 ясрляр). Гядим мядяни мяркязляри талан едян кючярилярин кцтляви басгынлары юлкянин бу дювр сийаси пяракяндялийини артырырды. Лакин сосиал фялакятляр инъясянятин цмуми позитив динамик инкишафыны дайандыра билмямишди; сянятдя анонимликдян мцяллиф йарадыъылыьына кечид тамамланырды. Йаделли сцлалялярин щакимиййяти алтында олан Ч.-ин шималы Хан каллиграфийасынын айин-монументал яняняляринин сахландыьы мяркяз иди. Ч. дювлятчилийинин горунуб сахландыьы ъянубда Вей, Су, Лу, Йуй вя Се сяняткар аиляляринин, щямчинин мяшщур Ванлар аилясинин йарадыъылыьы иля баьлы олан мцяллиф йениликляри инкишаф етмишди.

     Йунган маьара мябядиндя дивар рясмляри. Шанси яйаляти.


    Гу Кайчжи юз дюврцнцн ряссамлары ичярисиндя биринъи иди. “Иьтишаш дюврц”нцн сонларында щяля Хан дюврцндя мейдана эялмиш мянзяря фонлары тядриъян мцстягил Шан-шуй (“даьлар–сулар”) жанрына чеврилди (Ъжан Сзытсйанын “Бащар эязинтиси” тумары, Гугун музейи, Пекин).


    Бу дюврдя буддизмин эениш йайылмасы иля ялагядар Ч. мядяниййяти юз тарихиндя илк дяфя олараг йаделли тясвири сянят нормативлярини гябул етмишдир. Могао маьара монастыры, Бинлинсы (5–10 ясрляр), Майтсзишан (4–17 ясрляр; щяр икиси Гансу яйалятиндядир), Йунган (5–12 ясрляр, Шанси яйаляти), Лунмын (5–9 ясрляр; Хенан яйаляти) гайа мябядляри, Сйуанкунсы буддист даь монастыры (тягр. 5–17 ясрляр, Шанси яйаляти) Ч.-буддизм инъясянятиня аид ян ири ансамбллардыр.


    Кобуд физики ямяк тяляб едилдийиндян Ч.-дя щейкялтярашлыг щеч вахт йцксяк инъясянят категорийасына дахил едилмямиш вя интеллектуаллар бу сащяйя мараг эюстярмямишляр. Буна эюря дя щейкялтярашлыьа даир ясярляр йазылмамыш, яксяриййяти савадсыз вя йа азсавадлы сяняткарлар олмуш щейкялтярашларын адлары унудулмушдур. Щейкялтярашлар даща чох дяфн комлпексляринин тяртибаты цзяриндя ишлямишляр. Буддизм Ч.-я ситайиш образларынын йарадылмасы янянясини эятирмякля щейкялтярашлыг сянятинин инкишафына ялавя тякан верди. Мещраб щейкялтярашлыг ансамбллары мябяд бязякляринин ясас елементляриня чеврилди. 4–8 ясрлярдя 6 буддист пластика мяктяби формалашмышды: Шенси, Шанси, Хебей, Ъянуб-Шярг, Шандун вя Сычуан. 


    Тятбиги сянят нцмуняляриндя щинд вя Йахын Шярг яняняляринин тясири дуйулур. Даш кцтляли керамиканын ян эюзял нцмуняляри Хунчжоу (Сзйансу яйаляти), Учжоу (Чжетсзйан яйаляти) вя Йуечжоу (Хубей яйаляти) емалатханаларында истещсал едилмишдир.


    Суй вя Тан империйалары (6 ясрин сону 
    – 10 ясрин яввялляри). Тан сцлаляси дюврцндя кечмишдя чалышмыш усталарын йазы техникасы вя бядии цсуллары сарай хяттатлары тяряфиндян синтез едилди; бу синтез ясасында онларын щяр бири юз фярди цслубуну, цслубларын мяъмусу ися хяттатларын бцтцн эяляъяк нясилляри цчцн ортодоксал норма статусу кясб етмиш ващид фонд йаратды. Тан ряссамларынын ясярляри бизя, ясасян, сонракы йцзилликлярин сурятляри кими тумарлар шяклиндя эялиб чатмышдыр. Тан дюврцндя шагули форматда тумарлар (ени 30–40 см, уз. 100–130 см) мейдана эялди.

     Линйуншан даьында Бюйцк Будда щейкяли. 8–9 ясрляр. Сичуан яйаляти.


    Рянэкарлыг департаментиня тящким едилмиш сарай ряссамлары мямур рцтбяляриня малик идиляр. Онлар сарайларын, яйанларын олдуьу йерлярин вя сярдабаларын диварларыны рясмлярля бязяйирдиляр. Шащзадя ханым Йунтайын дяфн комплексиндяки рясмляр (706, Сианы йахынлыьында, Шенси яйаляти) монументал рянэкарлыг инъисидир. Дюврцн апарыъы фигуратив жанры женйу (“инсанлар вя яшйалар”) адланырды. Бу жанра портрет, сарай, шящяр вя кянд щяйаты сящняляри, щямчинин тарихи-ясатири мювзулар дахил иди. Хуанйао (эцлляр вя гушлар) адла- нан анималист жанрда юкцзляр, атлар, пялянэляр, яждащалар вя балыглар тясвир едилирди. Тан дюврцндя рянэкарлыг янянясинин сонракы инкишафынын 2 ясас хятти мцяййянляшди: биринъиси – гядим гун-би техникасы вя сешен (щярфи мянада щяйаты тясвир етмяк) естетик принсипи иля баьлы иди (Ли Сысйун, Ли Чжаодао, Йан Либен, Чжан Сйуан вя б.), икинъиси йени сзйан-би техникасы ясасында йаранмыш вя се и (щярфи мянада идейаны якс етдирмяк) принсипини ифадя едирди (баниляри Ван Вей вя У. Даотсзы иди). Тан рянэкарлыьынын бцтцн истигамятляри цчцн цслуб садялийи вя щармоник образларын бцтювлцйц сяъиййявидир. Чжан Хуайгуан, Ван Вей, Чжан Йанйуан вя б. эюркямли инъясянят нязяриййячиляри идиляр. Сычуан яйалятиндяки Линйуншан даьында гайада йонулмуш 70 м-лик Бюйцк Будда щейкяли (8 яср) Тан дюврцнцн ян нящянэ абидясидир. Тан императорларынын пайтахты Чанйан шящяри (индики Сиан, Шенси яйаляти) нящянэ шящярсалма ансамблы (сащ. 84.1 км2) иди. Нанчансы (782) вя Фогуансы (857, щяр икиси Шанси яйалятиндя) монастырларында аьаъдан Будда мябядляри сахланылмышдыр.


    Будда мябядинин фяргляндириъи хцсусиййяти пагода (бао-та) иди. Функсийаларына эюря, сахланъ (дини яшйалар, тумарлар, монастыр хязиняси) ролуну ойнайан пагодалар вя хатиря пагодалары (кремасийа урналары йерляшдирилян мемориаллар) олурду. Тан сцлаляси дюврцндя император дяфн комплексляри сон дяряъя эениш мигйасда тикилирди. Сиан ш. ятрафындакы 18 сярдабадан ибарят ансамбл 7–8 ясрляря аиддир. Бязи комплекслярдя “Рущлар йолу”нун тяртибатыны тяшкил едян ири (щцнд. 2–6 м) даш щейкялляр сахланылмышдыр (Сйанлин сярдабасында 100-дян артыг, Шунлин сярдабасында 30 щейкял). Тан дюврцнцн дяфн щейкялтярашлыьы еля эениш вцсят алмышды ки, онун юлчцлярини вя сайыны ганунвериъиликля яйанларын мянсябиня уйьун шякилдя тянзимлямяк зяруряти йаранды. 6 ясрин сонлары – 7 ясрин яввялляриндя рянэли вя ишыгкечирмяйян даш кцтляли керамикадан фярглянян аь вя “ишыгкечирян” чини мейдана эялди. Илк чини мямулатлары Динчжоу (Хебей яйаляти) емалатханаларында, 8 ясрдя ися Сзиндечжендя (Сзйанси яйаляти) щазырланырды.

     Тсйан Ъйуан. “Чичякли армуд будаьы”. Тягр. 1280. Метрополитен-музей. Нйу-Йорк.


    Тан дюврцндя полихром ипякдян эениш истифадя едилирди. Атлаз, мяхмяр, зярхара кими йени нюв парчалар мейдана эялди. Ряиййятин палтары, яввяллярдя олдуьу кими, чятянядян иди, лакин памбыг парча истещсалынын илк мяркязляри йаранырды. Ч.-дя гызыл вя эцмцш мямулатлар истещсалынын эе
    нишлянмяси Тибет вя Сасани тясирляри иля бир вахта дцшцрдц. Ч. сяняткарлары гызыл суйуна салма, басманахыш, филигран вя зярбетмя кими Гярбдян эялян йени техникалары мцкяммял мянимсямишдиляр.


    Беш сцлаля вя Сун империйасы дюврц (10 ясрин яввялляри – 13 ясрин 2-ъи йарысы). Беш сцлаля вя Сун сцлаляси дюврляриндя инъясянят сарай месенатлыьынын вя юзял коллексийачыларын (онларын коллексийасы бюйцк музей щяъминдя олурду) щимайяси иля инкишаф едирди. Сарай яйанларынын йцксяк мядяни сявиййясини тямин етмяк мягсядиля император Хуей-сзун (Чжао Сзи) тяряфиндян 1104 илдя сарай хяттатлыг мяктяби (Шусйуе) вя 1112 илдя Хуайуан рянэкарлыг академийасына чеврилян рянэкарлыг мяктяби (Хуасйуе) йарадылды. Беш сцлаля дюврцнцн ян эюркямли сяняткары Йан Нинши иди. Сун дюврц хяттатлыг мяктябляринин баниляри Тсай Сйан, Хуан Тинтсзйан, Су Ши вя Ми Фу олмушлар.


    Монументал даш щейкялтярашлыьы императорлар Шен-сзун (1085) вя Чже-сзунун (11 яср; щяр икиси Хенан яйаляти) дяфн йерляриндяки абидяляр иля тямсил олунур. Эилдян чох сайда мещраб щейкялтярашлыьы нцмуняляри сахланылмышдыр: Датун ш.-ндяки (Шанси яйаляти) Хуайансы монастырынын 11 ясря аид ансамбллары, Линйансы монастырынын (Шандун яйаляти) архатлар групу вя с. Лао-сзынын Футсзйан яйалятиндяки абидяси гайа щейкялтярашлыьынын шащ ясяридир (щцнд. 5 м; 12 яср).


    Ачыг-йашыл рянэли ширли керамика нювцнцн – селадонун (доутсинтаонун) истещсалы Беш сцлаля дюврцндя башламыш, Сун дюв- рцндя эениш йайылмышды. Лунтсйуандакы емалатханалар вя Йуйчжоудакы собалар чох мяшщур иди. Динчжоу (Хебей яйаляти), Жуйао вя Сзйунйаодакы (щяр икиси Хенан яйалятиндя) емалатханалар чини истещсалы мяркязляриня чеврилмишди. Лакин дювлятя мяхсус ян ири мяркяз Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти) иди; бурада йцксяккейфиййятли даш кцтля вя чини истещсал едилирди. Сун тохуъулары ке-сы (“ойма нахышлы ипяк”) техникасыны мцкяммял мянимсямишдиляр; онларын усталыьы мцряккяб рянэкарлыг ясярляринин дягиг сурятлярини йаратмаьа имкан верирди.


    Йуан империйасы (13 ясрин 2-ъи йарысы – 14 ясрин орталары). Йуан сцлаляси дюврцндя Ч. бцтцнлцкля монгол ханларынын щюкмранлыьы алтында иди. Бу дюврдя хяттатлыг яняняси юзцнцн йени тякамцл фазасына дахил олду. Чжао Менфу, Йан Вейчжен вя Чжан Йуй дюврцн эюркямли хяттатлары идиляр. Монгол инзибатчылары рясмян йалныз буддист вя даосист рянэкарлыьыны щимайя едирдиляр, лакин венженхуа сяняткарларынын йарадыъылыьы сайясиндя Ч. яняняляри няинки юз принсиплярини горуйуб сахлайа билди, щям дя йени чох йцксяк нятиъяляр ялдя етди. Ч. тянгиди Йуан дюврцнцн “алты дащи” рянэкарыны гейд едир: Чжао Менфу, Гао Кегун, Хуан Гунван, У Чжен, Ни Сзан вя Ван Мен. Монументал ясярлярдян Йунлегундакы (Шанси яйаляти) даосист мябядинин дивар рясмляри дюврцмцзядяк горунуб сахланылмышдыр. Тибет мемарлыьынын тясири Пекиндяки Байта пагодасында (1271) юз яксини тапмышдыр.

     Ши Тао. “Узагдан ешидилян эюй эурултусу”. 1690 ил.


    Мин империйасы (14 ясрин 2-ъи йарысы – 17 ясрин орталары). Мин сцлаляси дюврцндя милли мядяниййятин башга мядяниййятлярдян цстцнлцйц дцшцнъяси яняняви Ч. мядяниййяти институтларынын бярпасы вя эенишлянмясиня сябяб олду. Мядяни ирсин, илк нювбядя Сун вя Йуан дюврляри мядяни ирсинин нювбяти системляшдирилмяси вя тясбитлянмяси щяйата кечирилди. Бу дюврцн ясас хцсусиййяти апарыъы бядии просеслярин вя ян йцксяккейфиййятли ясярлярин янянячиляр, йахуд експериментаторларла дейил, бюйцк яйалят мяркязляриндя локаллашан ара ъяряйанларла баьлы олмасы иди.


    1420-ъи иллярдя Рянэкарлыг Академийасы бярпа олунду. Хяттатлыгла бярабяр рянэкарлыг да сцрятля инкишаф едирди; реэионал мяркязлярин вя мяктяблярин бир-бири иля рягабяти бядии мящсулун чохлуьуна, онун йцксяккейфиййятли олмасына ряваъ верирди. Дювлят академик системиндян кянарда чалышан савадлы, пешякар ряссамлар тябягяси мейдана эялди. Онларын гейри-рясми йарадыъылыг бирлийи “Ма-Сйа мяк- тяби”нин цслубуну дирчялдян “Чже мяктяби” олду: Дай Сзин, У Вей, Лан Ин вя б. “У мяктяби”ня (умен пай) мянсуб олан ряссамлар венженхуа ъяряйаныны инкишаф етдирирдиляр: Шен Чжоу, Вен Чженмин, Вен Божен, Ван Чун, Чжан Фуйан, Чен Чун, Тсйан Гу вя б. Нязяри ъящятдян дцшцнцлмцш бядии принсип кими еклектизм Мин рянэкарлыьынын бцтцн ъяряйанларына хас иди.


    Мин епохасында Пекин йенидян гурулду. Шящярин планы бири диэяринин дахилиндя олан дцзбуъаглы кими иди: мяркяздя Йасаг шящяр вя ятрафында Дахили шящяр. Ъянубдан она Байыр шящяр бирляширди; сонунъунун архасында Эюй мябяди йерляширди. Бцтцн ансамблларда ох цзря эцзэц симметрийасы принсипи цстцнлцк тяшкил едирди. Нанкин ятрафындакы император Чжу Йуанчжанын вя Пекин ятрафындакы 13 императорун дяфн комплексляри ян мющтяшям мемориал ансамбллар иди. 8 ясрин сонларында – 9 ясрдя Ч.-дя йайылмыш мцсялман мемарлыьы тезликля юз хцсусиййятини итирди. Тсинчжендасы мясъидиндя (Сиан ш.) мцсялман мемарлыг цслцбу йалныз интерйерин декорунда мювъуддур.


    Мин дюврцнцн тятбиги сяняти даща чох мебел вя керамикада нязяря чарпан функсионал вя естетик вящдяти иля фярглянирди. Сзиндечжендя (Сзйанси яйаляти) 300-я гядяр дювлят собасы фяалиййят эюстярирди. Чини габларын нахышларында эюй рянэля йанашы, гырмызы рянэ дя истифадя едилирди.


    Син сцлаляси дюврц (17 ясрин орталары – 20 ясрин яввялляри). Монголлардан фяргли олараг, манъурлар Ч.-и зябт етдикдя юлкянин мядяни щяйатында иримигйаслы низамсызлыг йаратмадылар, лакин манъур идарячилийинин мящдудлуьу рясми инъясянятин инкишафыны лянэитди. Бунунла беля, манъур сензурасы Ч. бядии мцщитини бцтцнлцкля юзцня табе едя билмяди, милли ирс ляйагятля инкишаф етдирилирди. 17 ясрин 2-ъи йарысындан 18 ясрин орталарынадяк хяттатлыг сащясиндя Дун Тсичан цслубу цстцнлцк тяшкил едирди. Чжан Чжао, Лйу Йун, Вен Фанган кими сяняткарларын йарадыъылыьы сайясиндя пешякарлыьын йцксяк сявиййяси сахланылмышды. Син дюврцндя Ч. ряссамлары йцксяк янянянин академик юлэцнляшмяси вя бядии кейфиййятин базар тяняззцлц тящлцкялярини дяф етмяли олурдулар. Сарай ортодоксал рянэкарлыьы консерватизми, техники камиллийи вя декоративлийи иля фярглянирди (Ван Шимин, Ван Сзйан, Ван Хуей, Ван Йуантси “Ванлар дюрдлцйц”). Ортодокслара гаршы фярдиййятчи ряссамлар [ян мяшщурлары Чжу Да (Ба-да шан-жен) вя Ши Тао идиляр] чыхырдылар. 18 ясрдя “фярдиййятчилярин” йцксяк янянясини “Йанчжоу ба гуай” (“Йанчжоудан олан сяккиз гярибя адам”) бирлийи давам етдирирди, лакин даща гярибя вя садяляшдирилмиш шякилдя. Сзин Нун, Чжен Се, Ли Сан, Ло Пин, Хуан Шен вя б. бу бирлийин цзвляри идиляр.

                 
        13 императорун мягбяря комплекси. Император Ъжу Динин мягбярясинин аным залы (солда) вя комплексин “мцгяддяс йолу”(саьда). Пекин.


    Син мемарлыг цслубу щядсиз декоративлийи вя тикилилярин гейри-Чин форма вя типляриндян истифадя етмяси иля сяъиййялянирди. Гядим ансамбллар [Пекиндяки Гугун сарайы, Тсйуйфу ш.-ндя (Шандун яйаляти) Конфуси мябяди комплекси вя с.] реконструксийа олунурду. Пекиндя Йунхегун мябяди, Пекин йахынлыьында Бийунсы мябядинин Сзинчанбаосзота пагодасы, Ченде гязасында (Хебей яйаляти) Путосзунченмйао мябяди 18 ясрдя Чин-Тибет цслубунда инша едилмишдир. Турфандакы (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну) мясъидляр Чин-мцсялман, Йуанминйуан паркындакы император игамятэащынын бир щиссясинин тяртибаты Чин-Авропа цслубундадыр.


    Мин вя Син сцлаляляри дюврцндя тарихи Шан вя Чжоу сцлаляляринин император баьларындан башлайан баьсалма сянятинин инкишафы давам едирди. Сонралар баьлар бцтцн варлы аилялярин мяишятинин айрылмаз щиссясиня чеврилди. Мин вя Син дюврляриндя сащяси йцз щектарларла олан император парклары (Пекиндя Йасаг шящярин парк комплекси, шящярятрафы Ихейуан паркы вя с.), чох да бюйцк олмайан шящяр вя шящяр-ятрафы юзял баьлар (Сучжоуда Чжочженйуан вя Лйуйуан, Шанхайда Йуййуан баьлары вя с.), мябяд парклары, тябии горугларда парклар мювъуд иди. Ч. баьлары мемарлыг формаларынын (дахили вя хариъи диварлар, павилйонлар, кюшкляр, галерейалар, дюшянмиш мейданча вя ъыьырлар) зянэинлийи, дашдан дцзялдилмиш кичик даьлара, маьаралара уйьун сцни эюл вя ахарлар, классик мятнлярин йаратдыьы ассосиасийаларла мящдудлашан флора вя фауна нцмуняляри, дибчяк эцлляринин явязлянян експозисийасы иля фярглянирди.


    Чини истещсалынын мяркязи мямулатын йени формаларынын мейдана эялдийи Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти) иди. Чини емалатханалары Дехуа (Футсзйан яйаляти) вя Ланйаода (Сзйанси) да фяалиййят эюстярирди. Гызылы нахышларла ишлянилмиш фентсин (“чилянмиш кобалт”) техникасы йаранмышды. Яняняви мювзулардан савайы, рясмлярдя Орта Асийа вя Авропа сцжетляриндян дя истифадя олунурду. 18 ясрдя бядии металда Чин-Тибет цслубу йайылмышды.


    20 яср – 21 ясрин яввялляриндя тясвири сянят. 20 яср Ч. тясвири сянятинин инкишафы 3 мярщяляйя бюлцнцр: 1912–49, 1949–76 вя 20 ясрин сонунъу рцбц. Синхай ингилабы яняняви мядяниййят институтларынын модернляшмясинин ясасыны гойду: кцтляви дювлят музей вя сярэиляри ачылды, сянят базары демократикляшдирилди, Гярб нцмуняляри ясасында орта вя али ряссамлыг тящсили мяркязляри йарадылды.

     Турфан мясъиди. Синтсзйан-Уйьур мухтар району.


    20 ясрин 1-ъи йарысында У Чанши, Кан Йувей, Ло Чженйуй, Тан Йанкай, Йуй Йужен вя б. эюркямли хяттатлар фяалиййят эюстярирдиляр.


    Сарай академик системинин зяифлямяси реэионал рянэкарлыг мяркязляринин инкишафына имкан йаратды. Сйао Сун, Лин Шухуа, Чен Шаомей Пекин мяктябини; Ван Чен, И Дахан вя б. Шанхай мяктябини; Лйан Динмин, Чжао Шаоан вя б. Кантон мяктябини тямсил едирдиляр. Милли рянэкарлыг янянялярини гохуа ъяряйаны (Пан Тйаншоу, У Чанши, Тси Байши, Хуан Бинхун) давам етдирирди.


    ЧХР тяшкил олундугдан сонра ЧКП инъясянятдян идеоложи силащ кими истифадя едирди. Тяшвигатчы хяттатлыьын устасы Мао Тсзедунун юзц вя йахын силащдашлары Го Можо, Чен И, Кан Шен вя Лин Бйао идиляр. Йаьлы бойакарлыгда сосиалист реализми (Фен Фасы, Чен Ифей, Чен Имин, Вей Сзиншан), щейкялтярашлыгда Чин-совет ингилаби мемориаллар цслубу (Хуа Тйанйу, Го Тсисйан, Йе Йуйшан вя б.) щюкм-фярма олмушду. 20 ясрин сон рцбцндя пешякар хяттатлыг бирлийи 2 дцшярэяйя айрылмышды – яняняви йюнцмлц вя йенилик ахтаран сяняткарлар.


    Мцасир Ч. цчцн мцхтялиф ряссамлыг мяктябляри вя цслублар сяъиййявидир. Гохуа ъяряйанынын (Чен Шифа, Лу Йаншао, Ши Лу вя б.) инкишафы мцшащидя олунур. Ряссамлардан Чжан Датсйан, Шен Йаочу, Лйу Госун вя б., щейкялтярашлардан Чжу Мин, Йан Инфен вя б. Тайванда фяалиййят эюстярмишляр.


    19 яср–20 ясрин яввялляриндя мемарлыг. 19 ясрин 1-ъи йарысында шящярсалмада, мемарлыгда, паркларын лайищяляндирилмясиндя гядим янянялярин инкишафы давам едирди. Йцзиллийин орталарындан мемарлыг тяняззцля уьрады: мювъуд абидяляр кющнялир, йени тикинти ишляри апарылмырды. Дехейуан (1892) театр биналары комплекси, йенидян гурулмуш Ихейуан император парк-ансамблы (Пекин, 1888) 19 ясрин 2-ъи йарысынын диггятчякян тикилиляридир.

     Ихейуан император парк-ансамблы. Пекин.


    Бу дюврдя Кантонда (Гуанчжоу), Шанхайда, Тйансзиндя вя диэяр шящярлярдя тарихи цслубларда Авропа типли тикилиляр (килсяляр, банклар, мяктябляр) мейдана эялди, тядриъян йени тикинти технолоэийаларындан вя материаллардан (чугун, семент, бетон) истифадя олунмаьа башланылды. Гярб мемарлыьынын наилиййятляринин мянимсянилмяси 20 ясрин илк ониллийиндя хцсусиля эенишлянди. Хариъи мемарларла (Г.К. Мерфи, Л.Е. Худек) йанашы лайищялярдя Ч.-ин хариъдя тящсил алмыш эянъ мцтяхяссисляри дя (Лу Йанчжи, Йан Тинбао) иштирак едирдиляр. 1912 илдя император щакимиййяти деврилдикдян сонра сянайенин инкишафы шящярлярин эенишлянмясиня сябяб олду. Шанхайда апарылан тикинти ишляриндя дямир-бетон конструксийалар эениш тятбиг едилирди. Мемар Л.Е.Худекин ар деко цслубунда (Шанхайда “Парк-Щотел” мещманханасы, 1931–34; полад каркаслы эюйдялян, щцнд. 86 м; “Дагуанмин” кинотеатры, 1933, 1900 йерлик) вя бейнялмилял цслубда (Д.В. Бу вилласы, 1938) биналары инша едилди. Хариъи щямкарларынын наилиййятляриндян истифадя етмякля Ч. мемарлары йени милли цслубда биналар йаратмаьа чалышырлар [Сун Йатсен мягбяряси комплекси, Нанкин (1926–29), мемар Лу Йанчжи].

     Шанхай музейи.


    ЧХР-ин йаранмасындан (1949) сонракы 1-ъи бешилликдя (1953–57) тикинтидя ССРИ-нин 1930–40-ъы иллярдяки тяърцбяси нязяря алынырды: [“Достлуг” мещманханасы, Асийа вя Африка юлкяляринин тялябяляри цчцн санаторийа (щяр икиси – 1954, мемар Чжан Бо) вя Тикинти назирлийи (1955, мемар Гун Дешун)].


    1966 илдя “Мядяни ингилаб”ын башланмасы иля мцлки биналарын иншасы, демяк олар ки, дайандырылды. Игтисадиййатын либераллашдырылмасы гярарынын гябул едилмяси (1978) мемарлыьын йени инкишаф мярщялясинин башланьыъыны гойду. 1979–82 иллярдя Чин мяншяли Америка мемары Й.М.Пей Пекиндя “Сйаншан” мещманханасыны инша етди. Йенидян милли цслубун ахтарышларына башланды: Чин Милли китабханасы (1987, мемарлар Йан Тинбао, Чжан Бо вя б., Пекин) вя Гярби Пекин ваьзалы (1996, мемар Чжу Сзйанлу).

     Эюй мябяди. 15 яср. Пекин.


    Ч. мемарлары постмодернизм (Пекиндя Синхуа ун-тинин китабханасы, 1991, мемар Гуан Чжаое; Шанхай музейи, 1992–96, мемар Син Тунхе) вя неомодернизм (Нанкиндя йапон ишэалчылары тяряфиндян юлдцрцлянлярин мемориалы, 1985, мемар Тси Кан; “Бюйцк Чин сядди коммунасы” комплекси, Пекин йахынлыьында, 2002, мемарлар Йан Хочан, Гари Чан, К.Кума, С.Бан вя б.) цслубунда биналар инша едирляр. 1980–2000-ъи иллярдя Ч.-дя, ясасян, хариъи мемарлар фяалиййят эюстярмишляр (Шанхайда Сзин Мао эюйдяляни, 1998, “Скидмор, Оwings & Merrill” бцросу; Пекиндя Чин мяркязи телевизийасы комплекси, ОМА бцросу, 2002–08; Пекин бейнялхалг аеропортунун терминалы, 2003–08, мемар Н.Фостер; Лйанчжуда Лйанчжу мядяниййят музейи, 2003–07, мемар Д. Чипперфилд). 2008 илдя Пекиндя кечирилян йай Олимпийа Ойунлары иля ялагядар иншаат ишляри чох фяал сурятдя апарылырды


    (Олимпийа стадиону, 2002–08, “Щерзог & де Меурон” бцросу; “Ря- гямли Пекин” информасийа мяркязи, 2005– 08, мемарлар Чжу Пей вя У Тун).


    1997 иля гядяр Бюйцк Британийа идарячилийиндя олан Сйанганын (Щонконг) мемарлыьы Британийа мемарлыьы иля сых баьлы иди. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялл риндяки тикилиляр цчцн неоклассика (Ратуша, 1869, мемар Метр Ермит), сонралар ар деко (Ванчай базары, 1937) вя “мцасир 
    щярякат” (Мяркязи базар, 1938) цслублары сяъиййяви олмушдур. Тикинти апармаг цчцн торпаг сащяси аз олдуьундан щцндцр биналарын сайы артырды; 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Сйанганда эюйдялянлярин сайы 7 миня чатмышды (о ъцмлядян ЩСБЪ бинасы, 1979–86, мемар Н. Фостер; “Банк оф Ъщина” гцлляси, 1989, мемар Й. М. Пей; “Ъитиэроуп”ун бинасы, 1992, мемар Р. Им). Сцни йарадылмыш адада Чеклапкок бейнялхалг аеропорту (1998, мемар Н. Фостер) ачылмышдыр.


    1950-ъи иллярдя Азярб. ряссамларынын ясярляри Ч.-дя нцмайиш етдирилмишдир. 1956 илдя Азярб. Дювлят Инъясянят Музейиндя ЧХР декоратив-тятбиги сянят нцмуняляриндян ибарят сярэи тяшкил олунмушдур.

                                                                                    Мусиги


    Ч. мусигиси 50-дян чох милли яняняни бирляшдирир: тай (чжуанлар, мйао-йаолар) вя тцрк (уйьурлар, газахлар, гырьызлар) халгларынын, тибетлилярин, монголларын вя с. Ч. мусиги мядяниййятинин ян еркян абидяляри (сцмцкдян дцзялдилмиш шагули флейталар вя с., Хенан яйаляти) е.я. 6–5-ъи минилликляр, мусиги алятляринин илкин тясвирляри ися Ин (Шан) дюврцня аиддир. Ч. мусигиси Ъянуби, Мяркязи вя Гярби Асийанын мядяниййятляри иля гаршылыглы ялагядя инкишаф етмиш, Вйетнамын, Корейанын, Йапонийанын мусиги мядяниййятинин формалашмасына эцълц тясир эюстярмишдир. Ч. мусигиси, юлкя яразисиндян башга, Сингапурда, Ъянуб-Шярги Асийанын бир сыра диэяр юлкясиндя йайылмышдыр. Ч. мусигисинин ян гядим гаты халг инанълары вя шаманчылыгла баьлыдыр, бунларын ясасында мусигили рягс тамашалары дахил олмагла даосист айинляри тяърцбяси йаранмышдыр.

     Чин Милли Опера Театры. Пекин.


    Гядим Ч.-дя “мусиги” (йуе; сюз е.я.12 ясрдян мялумдур) анлайышы мцряккяб синкретик комплекси ифадя едирди. Е.я. 13– 12 ясрлярдя пешякар устад мусигичи статусу йаранды. Сонралар (е.я. 6 ясря гядяр) йуе (мусиги вя рягс) “алты сянят” системиня (лйуи; охатма, дюйцш арабасыны идаряетмя, хяттатлыг, рийазиййат вя етикетля йанашы) дахил иди. Сонда йуе сясляр сяняти (инйуе) кими конкретляшди.

    Щяля гядим дюврдя Ч. мусигисинин, ясасян, конфусичилик вя даосизм иля баьлы идеоложи, естетик вя нязяри ясаслары йаранмышды. Мусигинин ъидди рямзи-рягямли тяшкили сясдцзцмцнцн 5 пиллясинин уйьун эялдийи 5 илкин елемент принсипиня ясасланырды (лад – тйао консепсийасы “Ерйа” лцьятиндя вя е.я. 3 ясрин диэяр мянбяляриндя тясвир едилир) вя зодиакын 12 бцръцня мцвафиг иди. Е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысына аид “И сзин” китабындакы щексаграмларын ясасыны тяшкил етмиш 8 триграмла баьлы олан вя алятлярин, йахуд онларын ясас щиссясинин щазырландыьы материалларын (эил, даш, метал, дяри, аьаъ, бамбук, балгабаг, ипяк) дцнйанын ъящятляри, илин фясилляри иля координасийасына ясасланан баин (“сяккиз сяс”) мусиги алятляринин тяснифат системи йаранмышды. Оркестр ифачылыьы (дцнйада ян гядим) практикасы формалашмышды. Оркестрляря 3 груп алят дахил едилирди: зярб, няфяс, симли. Мусиги щяйаты астроложи тягвим цзря гурулмушду; сяслярин мцтляг йцксяклийи нязяря алынмагла 12 пярдяли лйуй-лйуй мусиги кюкц формалашмышды (ян гядим мцфяссял изащлардан бири “Лйуйши чунтсйу” трактатында верилмишдир, е.я. 239). Лйуй-лйуй мусиги кюкцнцн ясас пярдяси щакимиййятя эялян щяр йени сцлалянин астроложи параметрляриня уйьун олараг дяйишир, мцвафиг шякилдя сарай оркестринин алятляри, зянэляр вя литофонлар да дахил олмагла, йенидян кюклянирди.

     Яняняви эейимли вя гримли опера персонажы (“Щу кяндиня йол” операсы).


    Чжоу дюврцндя сарай оркестр мусигиси ифачылыьы вя рягслярля Дасыйуе сарай палатасы (тягр. 1,5 мин няфярдян ибарят (мусигичиляр щям бир гайда олараг, кор кишиляр, щям дя гадынлар иди) мяшьул олурду. Ядяби абидялярдя 70-дян артыг мусиги алятинин ады чякилир: чжун зянэляри, син литофонлары, гу тябилляри, бармагла чалынан син ситралары, се, шагули вя йан флейталар, додаг органы шен, чохлцляли флейта пайсйао. Мусиги алятляри конфусичи мятнляриндя (“Чжоу ли”, тягр. е.я. 3 яср), Сйуй Шенин “Ерйа”, “Шовен” лцьятляриндя (ерамызын тягр. 120 или), сонралар “Тун Дйан” (801) енсиклопедийасында тясвир едилмишдир. Сцлаля хроникаларында, ядяби вя фялсяфи мятнлярдя йалныз сарай оркестр мусигиси (ясасян, конфусичи мярасим мусигиси) щаггында мялумат верилмишдир. Хан дюврцндя сарай мусигиси 2 категорийайа бюлцнмцшдц: дини айинляр (йайуе) мусигиси вя яйлянъяли (халг мащныларына ясасланан вокал жанрлары; театрлашдырылмыш тамашалар, о ъцмлядян “щярби” вя “мцлки” рягс тамашалары) мусиги. Сарай оркестриндя тягр. 830 мусигичи, рягс труппасында 130-дан чох адам олурду. Мусиги щяйаты Йуефу сарай мусиги палатасы (е.я. 140–87 иллярдя император У-динин щакимиййяти дюврцндя йаранмышды; щейятиндя 829 мусигичи вар иди) тяряфиндян низамланырды; палата щямчинин сарай мусиги репертуарына салынмасы цчцн халг мащныларынын топланмасы вя ишлянилмяси иля дя мяшьул олурду. Сарай яйлянъя мусигисиня нязарят едян Дайуешу (Бюйцк Мусиги Палатасы) иля бярабяр, Мярасимляр вя Мусиги Назирлийи чярчивясиндя щярби мусигини идаря едян палата да тясис едилмишди. Театрлашдырылмыш пинлегуан (“йцз ойун”) мусигили тамашалары йаранмышды. Мусиги алятляринин тяркибиня ло синъляри дя ялавя олунмушду.


    Ерамызын илк ясрляриндя буддист мярасим мусигиси (санскритъя шенмин оху- малары, ясас жанры – фанпа) йайылмышды. Ч. мусигисиня щинд мусиги нязяриййясинин елементляри, щинд мелодик орнаментасийа техникасы вя с. дахил олду. Син алятиндя соло ифачылыг яняняси 3-ъц ясрдя эениш йайылмышды. Мусиги алятляри сырасына Мяркязи Асийадан эятирилмиш бо синъляри ялавя едилмишди.


    5–6 ясрлярдян щинд вя фарс мяншяли мащны-рягс тамашалары, йени мусиги алятляри – пипа лцтнйасы, били гобойу, арфайа бянзяр чянэ (Чин дилиндя кунхоу), гум сааты формасында тябилляр йайылмаьа башламышды. Сарай репертуарына гейри-чин мяншяли мусигинин (Корейа дювлятляриндян, Сямяргянд, Бухара, Тибет вя с.-дян) дахил едилмяси Тан дюврцндя чичяклянмя мярщялясини кечирян Ч. сарай мусигисинин бейнялмилял характер алмасына сябяб олду. Чанйан (индики Сиан), Лойан, Йанчжоу, Ченду мусиги мяркязляриня чеврилди. Сарай няздиндя 6 хцсуси мусиги мцясси- сяси, о ъцмлядян Дайуешу вя император щярямханасы цчцн мусиги мяктябляри фяалиййят эюстярирди. 7 ясрдя “чай еви гызлары” цчцн сарайданкянар мусиги тящсили мцяссисяляри мювъуд иди. 714 илдя император Сйуан-сзун Чанйанда тягр. 300 мусигичинин тящсил алдыьы Лийуан (“Армуд баьы”) мусигили театр тящсили мцяссисясинин бцнюврясини гоймуш, бунун ясасында Сйан-шао-йуан (“Мяляклярин мусиги сарайы”) тядрис мцяссисяси йаранмышды. Сарай мусигичиляри дювлят гуллары статусуна малик идиляр вя 5 ранга бюлцнцрдцляр. Чанйанда 4 оркестр фяалиййят эюстярирди: конфусичи мярасим, тянтяняли император, щярби вя император щярямханасы оркестрляри. Бу дюврдя инструментал вя вокал-инструментал яняняляр инкишаф едир, 6 ясрдян син ситрасы цчцн мусиги нота алыныр, йени алят – фансйан металлофону эениш йайылмаьа башлайыр. 12 щиссяли театрлашдырылмыш вокал-инструментал датсйуй формасы (Тан вя Суй дюврляриндя мязмунъа тарихи вя иътимаи щадисялярля баьлы 3 миндян артыг композисийа йарадылмышды), сзатсйуйсзы
    камера вокал-инструментал жанры, син аля- тиндя чалмаг, пипанын мцшайияти иля епик гящряманлыг дастанларыны сюйлямяк яняняси (дастанчылар эилдийада бирляширдиляр) инкишаф етмишди. Сун дюврцндя йени иътимаи тябягялярин (таъирляр, тиъарятчиляр) формалашмасы, эениш урбанизасийа инъясянятин тамаша нювляринин популйарлыьыны артырмышды. Щяля 8 ясрдя халг мащны йарадыъылыьы ясасында мейдана эялмиш тсы вокал жанры инкишаф етмиш, пешякар гадын мцьяннилярин ифасында данышыг дилиндя сяслянян бу мащнылар апарыъы шящяр жанры олмуш вя 13–19 ясрлярдя Ч. мусигисинин реализя олунмасынын апарыъы формасына чевриляряк, классик Ч. театрынын инкишафына бюйцк тясир эюстярмишдир. Тарихи рявайят жанры (баллада типли) шочанын да классик театра тясири олмушдур. Ч.-ин шм.-ында йаранмыш вя тез бир заманда бцтцн юлкяйя йайылмыш сзатсзйуй мусигили драм жанры классик формасыны 13 ясрдя алмышдыр. Сзатсзйуйда речитатив диалоглар баш гящряманларын “арийалары” (тсйуй) иля нювбяляширди (тягр. 65 стандарт мелодийа мювъуд иди), оркестря пипа, йан флейталар, тябилляр, синъ, аьаъдан дцзялдилмиш шахшахлар дахил иди. Ч.-ин ъ.-унда нанси мусигили театр жанры формалашмыш, мусигили кукла театры (щяля Тан дюврцндя мялум олан) инкишаф етмишди. Чен Йанын “Йуешу” енсиклопедик ясяри вя Шен Конун “Ментси битан” мусигили-естетик трактаты Сун дюврцндя йаранмышдыр.


    Мин дюврцндя 4 пярдяли кунтсйуй драмы ясас мусигили театр жанры олду. 16 ясрдя бу жанрда “арийалар” нота салынды вя щаггында трактатлар (о ъцмлядян Сзи Анын “Шанлун” – “Няьмя охумаг щаггында трактат”ы) йаранды. Сарай яйлянъя мусигиси оркестринин тяркибиня йени алятляр (ерху вя хутсин аилясиня аид йайла чалынан диэяр алятляр), репертуарына ися чжурчженей мелодийалары дахил едилмишди. Сансйан лцтнйасы (12 ясрдян мялумдур) эениш йайылмышды. 1584 илдя лйуй-лйуй системи цзяриндя ишлямиш мусиги нязяриййячиси Чжу Сзаййуй бярабяр темперасийа нювцнц иъад етмишдир. Кунтсйуй жанрынын инкишафы 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя сзин-сзйуй жанрынын (Пекин операсынын) йаранмасына эятириб чыхартды. Йени яняняляр мейдана эялди: ерху, хутсин, сйао флейтасында вя с. мусиги алятляриндя ифа олунан шящяр камера-инструментал мусигиси; пешякар мцьянни-щекайятчи шошудлар тяряфиндян ифа олунан (юз мцшайияти иля) ики мусигили щекайят формасы (пипанын мцшайияти иля рягсляр; дагу тябилинин вя аьаъдан дцзялдилмиш кастанйетин, йахуд сансйан лцтнйанын мцшайияти иля дагутсылар). Йени алят – йантсин симбаллары йайылды. Шящяр вя кянд мусиги яняняляринин чоху бу эцнядяк сахланылмышдыр.


    Инэилтяря-Чин мцщарибясиндян (1840–42) сонра юлкядя Авропанын – христиан кился мусигисинин, щярби няфяс оркестрляринин тясири щисс олунмаьа башлады; йени, Авропа типли мяктяблярдя няьмя вя Авропа мусиги нязяриййяси дярсляри кечирилир, Ч. цчцн йени олан мяктяб мащнылары жанры йаранырды; авропалашма просеси 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя хцсусиля нязяря чарпырды. 1919–49 илляр арасында Ч.-ин мусиги мядяниййяти, ясасян, милли азадлыг щярякаты иля баьлыдыр. Мяктяб мащнылары ясасында вятянпярвярлик рущунда кцтляви мащнылар вя кантата жанрлары йаранды; бу ъяряйанын нцмайяндяляри Не Ер (“Кюнцллцляр маршы”нын мцяллифи, 1935; 1949 илдян ЧХР-ин Дювлят щимни) вя Сйан Синхай (“Хуанхе щаггында кантата”нын мцяллифи, 1939) мцасир Ч. мусигисинин баниляридирляр. Мусиги хадими Сйао Йумейин дястяйи иля 1919 илдя Пекин ун-тиндя мусиги шюбяси йарадылмыш (тядрис Авропанын мусиги мяктябляринин програмы цзря апарылырды), 1927 илдя Шанхайда юлкядя илк консерваторийа ачылмышдыр. 1930–40-ъы иллярдя Авропада вя Ч.-дя тящсил алмыш бир сыра бюйцк мусигичиляр мейдана эялди: Хуан Сзи, Лйу Тйаннуа, Ма Сытсун, Тан Сйаолин, Сзйан Венйе, Хе Лутин вя б. Бястякарлар йарадыъылыгларында яняняви Ч. мусигисинин интонасийа кюкцнц 19 яср Авропа мусиги формалары иля бирляшдирмяйя чалышырдылар. Йапонийа иля мцщарибя (1937–45) дюврцндя демократик мейилляр эцълянир, мусиги йарадыъылыьы груп щалында инкишаф едирди (1945 илдя Лу Син ад. Инъясянят Академийасында бястякарлардан Ма Ке, Чжан Лу вя Тсйуй Вейин “Сачы аьармыш гыз” мусигили драмы тамашайа гойулмушду).

    ЧХР-ин йаранмасы (1949) мусиги мядяниййятинин инкишафына тякан верди. Йени мусиги тядриси мцяссисяляри мейдана эялди, Ч.-ин вя хариъи юлкялярин ян йахшы мцтяхяссисляри дярс демяк цчцн ъялб олунду. Дювлят дястяйи иля яняняви Ч. вя Авро- па репертуары олан мусиги вя театр коллективляри йарадылды. Цмумчин Ядябиййат вя Инъясянят Ассосиасийасы (1949) тясис едилди. 1953 илдя Ч. Мусигичиляри Ассосиасийасы бу тяшкилатдан айрылараг, мцстягил фяалиййятя башлады. Юлкя рящбярлийи мядяниййят хадимлярини йцксяк идейалы, эениш кцтляляря цнванланан ясярляр йаратмаьа чаьырырды. 1959 илдя бястякарлардан Чен Ган вя Хе Ъжанхао Ч. янянялярини Авропа формалары иля бирляшдиряряк скрипка иля оркестр цчцн “Лйан Шанбо вя Чжу Интай” консертини йаратмышлар; бу ясяр Ч.-дя эениш популйарлыьыны сахламагдадыр. Дирижорлар Ли Делун, Тсао Пен, пианочулар Лйу Шикун, Ин Чентсзун, бястякарлар У Сзутсйан, Ду Минсин, Дин Шанде, мцьянниляр Чжоу Сйаойан, Го Шучжен щямин дюврцн мусигичиляридир. Ч.-ин мусиги мядяниййятиня 1966–76 иллярин “мядяни ингилаб”ы бюйцк зяряр вурду. Бу дюврдя Мао Тсзедунун идейаларына ъаваб верян вя сийаси шцарлары вясф едян 7 “нцмуняви” тамашадан баш- га (бунларын арасында “Гырмызы гадын баталйону” балети вя “Вехушан даьынын алынмасы” мусигили драмы вар) щяр щансы хариъи вя милли мусигинин ифасы гадаьан олунмушду. “Маонун ситат китабчасы”ндан мятнляря йазылмыш мащнылар йайылырды. Тящсил мцяссисяляри баьланмыш, бир чох эюркямли мусигичи репрессийайа мяруз галмыш, йахуд да “ямяк васитясиля йенидян тярбийялянмяк” цчцн кяндляря сцрэцн едилмишди.


    1980-ъи иллярдян Ч. мядяниййяти Авро па мядяниййяти иля ялагялярин эенишлянмясиня йюнялмиш дювлят ислащатлары мяърасында инкишаф едир. Юлкянин али мусиги мяктябляринин иши бярпа олунмуш, йени мусиги тящсили мцяссисяляри ачылмышдыр. Артыг 1980-ъи иллярдя Ч. али мяктябляри 20 яср гярб бястякарлыг техникасына йийялянмиш “йени дальа” бястякарларыны щазырламышды: Тан Дун (АБШ-да йашайыр), Чен Тсиган (Франсада йашайыр), Сзо Чженгуан (Русийада йашайыр), Го Вентсзин, Хе Сйунтйан, Йе Сйаоган вя б.-лары. Сзин Сйанын “Чюл” (1987), Го Вентсзинин “Дялинин гейдляри” (1994) опералары, Чен Тсиганын “Гырмызы фянярляр” (2001) балети, симфоник вя камера мусигисиндян ибарят ясярляр йаранмыш (Чен Пейсйун, Чжу Сзйанер, Ван Силин вя б.-лары), популйар мащны жанры сцрятля инкишаф етмишдир. Щонконг вя Тайван мащныларынын йени Ч. мусигисиня бюйцк тясири олмушдур. Мцхтялиф милли байрамлар бярпа олунур (Бащар, Пайызын ортасы, Йуннанда Су байрамлары вя с.), бейнялхалг (Пекин, Шанхай) вя милли (Инъясянят фестивалы) мусиги фестиваллары кечирилир. Тарихи вя етнографик сцжетли бюйцк мусигили театр шоулары, телевизийа мусиги мцсабигяляри чох популйардыр. Дирижорлардан Чен Сзохуан, Тан Мухай, Чен Сейан, Ли Синтсао, Йуй Лун; мцьяннилярдян Ху Сйаопин, Лйао Йунчан; пианочулардан Лан Ланг, Ли Йунди; виолончелчалан Ван Сзйан танынмыш ифачылардыр. Ван Гуантси, Йан Инлу, Ин Фалу; Сйуй Чанхуей (щям дя фолклорчу, Тайван) 20 ясрин эюркямли мусигишцнасларындандыр. Ч.-дя 10 опера театры, (о ъцмлядян Пекиндяки Мяркязи, 1952; Шанхай, 1956 театрлары; 25 симфоник оркестр (о ъцмлядян Шанхай, 1922; Милли симфоник, 1956; Чин филармоник, 2000 оркестрляри), 25 али мусиги тящсили мяктяби, о ъцмлядян Мяркязи, Чин, Шанхай, Тйансзин консерваторийалары фяалиййят эюстярир (2008).


    Азярбайъан-Чин мядяни ялагяляринин тарихи чох гядимдир. Бу ялагяляр 20 ясрин орталарында бир гядяр дя эенишлянмишдир. ССРИ халг артисти Р.Бещбудов 1952 илдя бир груп совет инъясянят усталары иля бирликдя ЧХР-дя консертляр вермиш, Азярб. Дювлят Мащны вя Рягс Ансамблы ися 1958 илдя Пекин вя с. шящярлярдя чыхыш етмишдир. Мцстягиллик дюврцндя Азярб. Респ. иля ЧХР арасында мядяни ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланмышдыр (1994). 1996 илдя ЧХР-ин Гуанчжоу вилайятинин Дювлят Мащны вя Рягс Ансамблы Бакыда консерт програмы иля чыхыш етмишдир. ССРИ халг артисти З.Ханларова вя Азярб. Дювлят Рягс Ансамблы 1997 илдя ЧХР-дя гастрол сяфяриндя олмушдур. 2010 илдя Чиндя тяшкил олунан “ЕХПО–2010” Цмумдцнйа сярэисиндя Азярб. Респ.-нын Милли Эцнц кечирилмиш, тядбирдя танынмыш мядяниййят вя инъясянят хадимляри иштирак етмишдир. 2011 илдя ЧХР-дя Азярб. мядяниййяти эцнляри кечирилмиш, инъясянят усталары (Азярб. Дювлят Рягс Ансамблы, Дювлят Камера Оркестри, муьам ифачылары) эениш консерт програмы иля чыхыш етмишляр.

                                                                                Рягс вя балет


    Ч.-дя рягс сяняти чох гядим дюврдя йаранмышдыр. Щяля е.я. 2-ъи минилликдя Чин мятнляриндя “у” (рягс) щероглифиня раст эялинир. Чжоу дюврцндя мярасим рягсляриндя символик мяна дашыйан щярякят канонлары ишляниб щазырланмышды. Бу дюврдя пешякар мусигичиляр вя ряггаслар мювъуд иди. Онлары император шянликляриня, мябяд байрамларына дявят едирдиляр. Рягсляр конкрет щадисяляря, тарихи гящряманлара, илащи эцввяляря аид сцжетляря ясасланырды. Сцжетляри вя щярякятляри иля фярглянян ики рягс жанры–вен у (мцлки рягсляр) вя у у (щярби рягсляр) формалашмышды. Мусиги вя рягс щям дя тярбийя васитяси сайылдыьы цчцн бу сянятляря йийялянмя эениш вцсят алмышды. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврляриндя дя дини айинлярдя вя халг мярасимляриндя апарыъы йер тутан рягс сяняти конфусичилийин тясири алтында иди. Характерини дяйишмиш мярасим рягсляр гядим рягсляря хас олан маэик овсунлар вя гязябли чаьырышларла мцшайият олунмурду вя мусиги иля бирликдя ъидди ишляниб щазырланмыш айинляря уйьун шякилдя мярасимин язямятини вя дябдябясини нязяря чарпдырырды. Конкрет тарихи щадисяляря ясасланан рягслярля йанашы уйдурма сцжетлярля баьлы рягсляр дя мейдана эялмишди.

     “Минялли Гуанйин” рягси.


    Каллиграфийада олдуьу кими рягсдя дя хятлярин комбинасийасы, композисийанын цмуми контуру ящямиййят кясб едирди. Хан дюврцндя эениш йайылмыш вя сонракы дюврцн рягс сянятиня дахил олмуш рягс нювляриндян бири яняняви рифащдилямя щероглифлярини тясвир едян гурулушлар иди. Чанйан ш.-ндя Ч.-ин айры-айры вилайятляриндян топланмыш мцьяннилярин, ряггас вя ряггасялярин (онларын сайы 800 няфяря чатырды) ишляри цзря Мусиги палатасы (Йуефу) тясис олунмушду. Сонракы йцзилликлярдя репертуар вя ифачылыг техникасы зянэинляшдирилди. Гейри-пешякар рягс сяняти эениш инкишаф етди. Суй дюврцндя Дунду (индики Ло- йан) ш.-ндя байрамларла ялагядар мащны вя рягс тамашаларында онминлярля адам иштирак едирди.


    Тан дюврц рягс сянятинин чичяклянмяси, онун естетик принсипляринин ишляниб щазырланмасы мярщяляси олмушдур. Рягсляри груплар цзря бюлмяйя башладылар: сзйан у (сярт, енержили), жуан у (йумшаг, зяриф), сзы у (щероглифляр рягси), хуа у (эцллярин рягси), ма у (атларла рягсляр) вя с. Тан дюврц рягсин мцстягил инъясянят нювц кими инкишафынын сонунъу мярщялясидир. Сонралар рягс, няьмя вя сюзцн тядриъян бирляшмяси яняняви мусиги драмынын формалашмасына эятириб чыхартды. Датсйуй охума иля рягсин сцжет ясасында бирляшмясинин ясас формаларындан биридир (датсйуйун йаранмасы Хан дюврцня аид едилир). Мусиги эиришиндян, мащны вя мащны-рягс щиссяляриндян ибарят олан бу цчщиссяли ясярдя рягс цстцнлцк тяшкил едир. Синтетик театр тамашасынын йаранмасына эятириб чыхаран диэяр форма сцжетли пантомимадыр. “Армуд баьы” (714) ады иля бир нечя сарай тядрис мцяссисяси йаранмышды. Онлардан бири – “Мяляклярин еъазкар баьы” щюкмдар сарайында чыхыш едян ушаглара охумаьы вя рягс етмяйи ойрядирди.


    Сун дюврцндя рягсин пешякар сянят нювц кими инкишафы лянэиди. Рягс эетдикъя тамашанын йардымчы елементиня чевриляряк ону тамамлайырды. Бу синтетик тамаша формасынын тяшяккцлцня вя вокал сянятини, сюзц вя формаъа сящня щярякятиня йахын олан рягси йахшы билян йени актйортипинин йаранмасына имкан верирди. Театр пантомимасы юз популйарлыьыны сахлайараг, инкишаф едирди.


    Йуан дюврцндя ядяби драмын чичяклянмяси иля рягс тамамиля театрын табелийиня кечди. Сонралар кунтсйуй жанрында олан тамашалардан бир чоху балет-пантомимайа чеврилди. Пекин мусигили драмы сзин-сзйуй жанрында (18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри) балет-пантомималар эениш инкишаф етмишди (“Цч йол айрыъында”, “Сяма сарайында галмагал”). 1949 илдя Мяркязи Театр Академийасы няздиндя илк рягс труппасы йарадылды. Беля труппалар бцтцн юлкядя мейдана эялирди. 1953 илдя 1-ъи Цмумчин мусиги вя рягс фестивалы кечирилди. 1960-ъы иллярин яввялляриндя ЧХР-дя 20-дян чох рягс коллективи фяалиййят эюстярирди.

     “Клауд эейт” рягс театрынын актйорлары.


    Ч. тамашачылары Авропа классик балети иля 1920-ъи иллярдя рус балет артистляринин вя педагогларын Ч.-я гастроллары заманы таныш олмушлар. Лакин Авропа типли балетин йаранмасы 1950-ъи илляря тясадцф едир. 1950-ъи иллярин икинъи йарысында Ч. ряггас си Дай Айлйан Авропа балети иля Ч. классик рягсинин синтези ясасында “Сцлщ эюйярчини” адлы илк ящямиййятли сящня ясярини йаратмышдыр. Халг рягсляринин сящня цчцн ишлянилмяси ясасында “Шанаэцлля рягси”, “Достлуг”, “Чай йыьымы вя кяпяняклярин тутулмасы” вя с. балетляр йарадылмышдыр. 1954 илдя милли кадрлар щазырламаг цчцн Пекин Хореографийа Мяктяби тяшкил олунду (бядии рящбяр Дай Айлйан). 1953 илдя Пекиндя Мяркязи Опера вя Балет Театры ачылды. 1960 илдя Шанхай балет мяктябинин ясасы гойулду.


    1960-ъы иллярдя рягси ингилаби-кцтляви вя милли сянятя чевирмяк ады алтында бцтцн яввялки иллярин балет тамашалары репертуардан чыхарылды. Онлары щярби сцжетли дивертисментляр явяз етди
    (“Гырмызы гадын баталйону”, 1964, ссенари вя гурулуш Ли Ченсйан, Чон Сзутси вя Ван Сисйанындыр, Авропа хореографийасы ясасында). 1966– 1976 иллярин “мядяни ингилабындан” сонра классик балет бярпа олунмаьа вя йени балет коллективляри йаранмаьа башлады. 1979 илдя Ч.-дя ян ири Шанхай балет труппасы тяшкил едилди; онун репертуарына Чин мцяллифляринин ясярляри ясасында тамашалар (“Сачы аьармыш гыз”, “Туфан”, “А-Кйу”), щямчинин рус классик балетляри (П.И.Чайковскинин “Соналар эюлц”, “Шелкунчик”, С.С.Прокофйевин “Ромео вя Ъцлйетта” вя с.) дахил иди. Сун Шенйи, Фан Сйаофен танынмыш ифачылар олмушлар. 1981 илдя Ван Сйунйинин рящбярлийи иля Лйаонин балет труппасы йарадылмыш, бурада “Монгол ады”, “Лйан Шанбо вя Чжу Интай”, “Ики булагда Айын якси” кими милли тамашалар щазырланмышдыр. Чен Мей, Йан Сйаогуан апарыъы артистляр сырасындадыр. 1993 илдя Чжан Данданын рящбярлийи иля Гуанчжоу балет труппасы йарадылмышдыр. Мяшщур дцнйа классик балетляри иля йанашы “Ло чайынын пяриси”, “Сирли (га- ра) симург” вя с. милли тамашалар да эюстярилмишдир. 21 ясрин яввялляриня аид тама-шаларда балет вя сирк сянятинин синтези якс олунур (П.И. Чайковскинин “Соналар эюлц”, 2005, Гуандун щярби даирясинин яс
    эярляриндян ибарят сирк труппасы вя мцасир рягс тамашаларынын тяшкили цзря Шанхай ширкяти). Мцасир рягс сащясиндя щямчинин “Клауд эейт” рягс театры (Тайван), Мцасир рягс труппасы да (Сйанган) фяалиййят эюстярир.


                                                                                                        Театр


    Ч. театры яняняви, кукла вя драм нювляри иля тямсил олунур. Ч. яняняви театры юзцндя мусигини, охуманы, рягси, сящня нитгини, сирк жанрларынын техникасына вя дюйцш сянятляриня хас олан сящня щярякятини бирляшдирян синтетик театр сяняти нювцдцр. Ч. театр сянятинин кюкляри гядим шаманизм мярасимляри иля баьлыдыр. Шяр эцввялярин говулмасы, хястяликлярин гаршысыны алмагдан ютрц овсунлар, йаьыш йаьмасы цчцн дуалар, эяляъяк фялакятлярдян хябярвермя вя с. дини айинляр “но” адландырылырды. Бу айинляр бюйцк тябилин (онун даиряви формасы эюйц символизя едирди) йар дягиг ритмя ясасланырды. Сонралар театр сяняти арсеналына дахил олмуш символик аддым, яллярин пластикасы, бядян щярякяти канонлары йаранды; “но”нун мювзусу дини сцжетлярля эенишлянди. Чжоу дюврцндя пешякар актйорлуг (йу) конкрет адамлары, щейванларын вярдишлярини тяглид едян сарай тялхякляринин, ъыртданларын, мцьянни вя ряггасларын мцщитиндя инкишаф едирди. Охуйан вя рягс едян актйорлар “чан-йу”; тялхякляр, мязщякячиляр “пай-йу” адланырдылар. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврцндя театр тамашаларынын садя халг формалары: “Йцз ойун, йцз тамаша” (бай си), йахуд “Кялляляшмя, эцъ йарышы” (сзйаоди си) инкишаф етди. Бурайа акробатика, гылынъойнатма, жонглйорлуг, кяндирбазлыг, гылынъудма, одпцскцрмя вя с. дахил иди.

      Бядии кукла театры (Гуандун яйаляти). “Шащзадя Чичяк” операсындан сящня

    Тан дюврцндя шящярлярин, сяняткарлыг сащяляринин вя мядяни ялагялярин эенишлянмяси театр сянятинин инкишафына тякан верди. Буддизмин тясири бюйцк иди: буддист мусигиси вя иконографийасы (мцряккяб рясм вя жестин символикасы) актйорун ифачылыг сянятиня, сящня щярякяти канонунун формалашмасына тясир эюстярди. Тан дюврцндя сцжетли сящнялярин ролу артды. Бунлардан бири – “Маска” (“Дай мйан”, щярфи мянада – сифяти дяйишмяк) цзцнцн инъялийи иля гадына бянзяйян ъясур вандан бящс едир; дцшмянляри ващимяйя салмаг цчцн о, дюйцш заманы горхулу маска тахырды. Комик вя сатирик сяъиййяли пйес-диалоглар эениш йайылмышды. Тан императору Сйуансзунун (714) сарайы няздиндя “Армуд баьы” цмуми ады алтында илк тядрис мцяссисяляри йарадылмышды. Мцьянниляр, мусигичи- ляр, онларын сяняткарлыьы барядя мялумат верян юзцнямяхсус енсиклопедийалар – илк театр трактатлары йарадылды: Тсуй Пинтсинин “Сзйаофан палатасынын гейдляри” (8 ясрин 1-ъи йарысы), Дуан Антсзенин “Мусиги палатасы щаггында мцхтялиф гейдляр” (9 ясрин икинъи йарысы).


    Сун дюврцндя артыг мялум драм формалары тякмилляшдирил- ди. Онларын ясасында ики реэионал типи [шимал (бей тсйуй) вя ъянуб (нан тсйуй)] олан мусигили драм жанры сзатсзйуйун тамашалары йаранды. Шящярлярин инкишафы иля  шящяр стасионар театр-“лары мейдана эялмяйя башлады, кянд тамашачылары гаршысында чыхышлар едян эязярэи труппаларын сайы артды.


    Йуан дюврц Чин драмынын гызыл ясри иди. Ч.-ин монголлар тяряфиндян ишьала мяруз галдыьы вя ящалинин мядяни, нцфузлу тябягяси сайылан конфусичи алимлярин, шаирлярин, ядябиййатчыларын
    сыхышдырылдыьы шяраитдя щамыны тясирляндирян милли алчалдылма щиси халгын йцксяк тящсилли нцмайяндялярини садя адамларын щяйаты, мяишяти, изтираблары иля йахындан таныш олмаьа сювг етди. Бу ися Йуан драмы феноменини йаратды. Гуан Хантсин (“Эюйляри вя йери тялатцмя эятирян Доу Енин инъиклийи”), Ван Шифу (“Гярб флиэели”), Бо Пу (“Чинарлыгда йаьыш”), Ма Чжийуан (“Хан сарайында пайыз”) онун эюркямли нцмайяндяляридир. Йуан сцлаляси щакимиййятинин икинъи дюврцндя шимал драмы ъянуб драмы иля йахынлашмаьа башлады. Реэионал мящдудий- йятлярин арадан эютцрцлмяси цмуммилли театрын мейдана эялмяси цчцн зямин йаратды.Ифачылыгсянятинятялябкарлыгартды, инкишаф етмиш актйор амплуалары системи йарадылды: чженмо – баш киши персонажы (щяр актда йеэаня охуйан); ваймо вя футсзин– икинъидяряъяли киши персонажлары; сйаомо– оьлан, йенийетмя; чунмо – тамашаны ачан; сзин – мащиййятъя икинъи киши персонажы, адятян, мянфи; гу – мямур; пейлао – гоъа; банлао – оьру; чоу – бурнунда типик грими олан комик. Актйорлар символик жестляр вя шярти сящня реквизити яшйаларыны истифадя едирдиляр.


    Мин дюврц театрда кунтсйуй жанрынын йаранмасы вя чичяклянмяси иля гейд олунур. Бу жанр “Куншан операсы”, йахуд “Куншан театры” кими дя таныныр. Кунтсйуй жанрынын йаранмасы шимал вя ъянуб вокал мяктябляринин хцсусиййятлярини бирляшдирмиш мцьянни вя мусигичи Вей Лйанфунун (доьум вя юлцм илляри мялум дейил) ады иля баьлыдыр. Кунтсйуйун театр формасынын йарадылмасында мусигичи вя драматург Лйан Болун (16 яср) мцщцм ролу олмушдур. Онун инъя ядяби цслубда йазылмыш “Ипякйуйан гадын” пйеси тамашачыларын зийалы тябягясинин диггятини йени театр жанрына ъялб етмишди. Тан Сйансзу (16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляри) мяшщур драматург иди. Онун “Пион чичяйи кюшкц” пйеси кунтсйуйун репертуарынын ясасыны тяшкил едир. 18 ясрин яввялляриндя кунтсйуй юз популйарлыьыны дягиг мелодик ритми, сящнядяки щадисялярин, хцсусян дя дюйцш сящня мизанларынын эярэин темпи иля сечилян Ийан театрына (Сзйанси яйалятинин Ийан гязасында йарадылмышдыр) верди. Бу театрда популйар роман сцжетляри ясасында силсиля тамашалар ойнанылырды. Драматурэийанын инкишафы актйор сянятинин тякмилляшдирилмясиня вя театр щяйатынын фяаллашмасына тясир эюстярирди. 

    Мин дюврцндя, хцсусян виртуоз ифаны йцксяк гиймятляндирян тамашачыларын театра тясири артды. Актйорларын йцксяк ифачылыг мящаряти (хцсусиля куншан жанрында) амплуанын инъя актйор техникасы, пластик ифадялилик васитяляри тяляб едян субамплуалара бюлцнмясиня эятириб чыхарды. Шаосин мусигили драмы (шаосин сзйуй) Мин дюврцнцн сонларында (Шаосын гязасы, Чжетсзйан яйаляти) йерли мелодийалар ясасында мейдана эялмиш вя бюйцк шящярлярдя (Нинбо, Ханчжоу вя с.) йайылмышды. Сонралар бу жанр кунтсйуй вя динси театрларынын мелодийаларыны вя репертуарыны мянимсяйяряк яняняви театрын реэионал жанрына чеврилмишдир. 20 ясрин яввялляринядяк бу жанр репертуардан вя ифа цслубундан асылы олараг ики нюв труппаларла – “мцлки” пйесляр вя зяриф ифа цслубу (венси) труппалары, бир дя батал пйесляр (уси) труппалары иля тямсил олунурду. 1914 илдя бу ики цслуб цмуми труппаларда бирляшди. 1910-ъу иллярин орталарында Шанхайда вя реэионун диэяр мядяни мяркязляриндя йени театр жанры – Шаосин драмынын мелодийаларыны вя ифа цслубуну мянимсямиш йуетсзйуй жанры формалашды. “Лйан Шанбо вя Чжу Интай” бу жанрын популйар драмларындан биридир. 1970-ъи иллярдян бу жанр уьурла инкишаф едир (апарыъы театры Шанхай йуетсзйуй театрыдыр, Ч.-ин бир сыра яйалятиндя труппалар вар).


    Пекин, йахуд пайтахт мусигили драмы (сзинтсзйуй, башга ады сзинси) 19 ясрин орталарында мцстягил жанр кими формалашды. Онун йаранмасы 1790 илдя Анхой яйалятиндян пайтахта “Цч тянтяня” (“Сан син бан”), “Дюрд севинъ” (“Сы си”), “Бащар сящняляри” (“Чун тай”), “Щямряйлик бащары” (“Хе чун”) театр труппаларынын дявяти иля баьлыдыр. Пекиндя онлар “Анхой мяктябинин дюрд бюйцк труппасы” (“Сы да Хойбан”) адыны алды. “Дюрд севинъ” кунтсйуйун ифасы иля шющрят газанмышды.


    19 ясрин орталарында мусигили драм Ч. яняняви театрынын милли формасы олмуш, халг вя кцбар инъясянятинин бцтцн ъяряйанларыны юзцндя ъямляшдирмишди. О, дюрд ясас амплуадан ибарят иди: шен (киши гящряманы), дан (гадын гящряманы), сзин рянэлянмиш сифят адланан (киши персонажы хуалйан), чоу – (комик). Бцтцн амплуалар даща кичик субамплуалара бюлцнцрдц– сйаошен (эянъ гящряман), ушен (щярби гящряман), лаошен (йашлы гящряман); хуадан (алабязяк эейимли гыз) – характерик гадын гящряманы; даомадан (гылынъ-ойнадан вя сцвари гадын), удан (щярби гадын гящряманы). Характерик гящряманлара (о ъцмлядян мянфи вя мцсбят персонажлара) аид сзин амплуасы мцлки вя щярби субамплуалара бюлцнцр.


    19 яср театр формаларынын тякмилляшмясинин сонунъу мярщяляси олмушдур. Бу, юз яксини дюврцн нязяри ясярляриндя дя [ясасян, Сзйао Сйунун (18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри) “Театра даир сющбят” (“Сзйуй шо”), “Якинчинин садя халг театры щаггында сющбятляри” (“Хуабу нун тан”), “Драмын юйрянилмяси” (“Као тсйуй”) трактатларында] тапмышдыр. 19 ясрин сону –20 ясрин яввялляри йашлы нясил сящня усталарындан Тан Синпейин, Ван Йаотсинин ифачылыг фяалиййяти иля баьлы мяктяблярин формалашмасы мярщяляси сайылыр. 20 ясрин яввялляриндян йени нясил зийалылары кющня театрда ислащат апармаг, щятта ондан имтина етмяк вя театр сянятини авропалашдырмаг идейасыны иряли сцрдцляр. Бир сыра йени тамашалар йаранса да, онлар мяшщур труппаларын кющня тамашалары иля рягабят апара билмяди. Йапон истиласы дюврцндя вятянпярвяр рущлу ясяр вя тамашалар мейдана эялди. Бир сыра танынмыш театр хадими (Чен Йантсйу, Мей Ланфан) етираз яламяти олараг театрдан узаглашды. 1949 илдян сонра яняняви театрын фяал ислащаты мярщяляси башланды. 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында Ч. театры “мядяни ингилаб” дюврцнцн даьыдыъы сарсынтысына мяруз галды (яняняви театрын репертуарында йалныз тарихи-ингилаби мювзуда олан “Гырмызы фяняр”, “Шатсзйабан”, “Вейхушан даьынын алынмасы”, “Аь пялянэ алайына щцъум” кими нцмуняви щесаб едилян тамашалар сахланылмышды). 1970-ъи иллярдян мядяни ингилабын аъы нятиъяляри арадан галдырылмаьа башланды: бир чох мядяниййят хадими бяраят алды, яняняви репертуара гойулан гадаьалар эютцрцлдц, актйор кадрларынын щазырланмасы, театр ирсинин юйрянилмяси цзря ишляр бярпа едилди. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя яняняви театрын фяалиййяти там бярпа олунду.

    К у к л а  т е а т р ы. Дяфн мярасимляриндя вя айинлярдя, театр сящняляриндя чыхыш етмяк Ч. кукласынын яняняви олараг ики ясас функсийасыдыр. Щярякят едян куклалар щаггында илк мялумата “Ле-сзы”да (е.я. 4–3 ясрляр) раст эялинир. Билаваситя кукла театрынын йаранмасы Хан дюврц иля баьлыдыр; уста Ченпин мцщасиря заманы шящяри горумаг цчцн аьаъдан инсан фигурлары дцзялтмишди: онларын щярякяти, мцщасиряйя алынанларын бюйцк гошуна малик олмасы тяяссцратыны йаратмышды вя бу да дцшмяни мцщасирядян ял чякмяйя мяъбур етмишди. Театр куклалары “куйлей” адландырылырды. Тан дюврцндя мцхтялиф кукла нювляри йаранды; назик аьаъларда вя сапларда марионеткалар; барытла щярякятя эялян марионеткалар; су фейерийаларында чыхыш едян куклалар; дяри куклалар. Сапларла идаря олунан куклалар илк кукла нювцдцр, онлар ъянубда йайылмышды. Мяркязи индики Футсзйан яйаляти иди вя орада онлары “гызыл сапларла идаря олунан куклалар”, бу кукла нювц цчцн сцжетляри ися” гызыл саплар цчцн театр мятнляри” адландырырдылар. Сун дюврц кукла театры цчцн гызыл дювр сайылыр. Онун эениш репертуары сзатсзйуй пйесляриндян, хуабен шящяр щекайятляри сцжетляриндян, тарихи пйеслярдян вя с. ибарят иди. Куклалары идаря едянлярин усталыьы артмыш, онларын адлары мяшщурлашмыш вя театр тарихиня дахил олмушду. Куклаларын иштиракы иля кечирилян су фейерийалары популйарлыг газанмышды. Тамашалар ахшамцстц башланырды, хцсуси атяшфяшанлыгла, Ч. фянярляри иля ишыгландырылырды. Гайыг театрлары мцряккяб гурьуларла тяъщиз олунмушду. Куклалары идаря едян артистляр суда эизляняряк куклалары щярякятя эятирирдиляр. Сонракы ясрлярдя кукла театры юлкянин бцтцн шящяр, кянд, мябяд няздиндяки труппалар шябякясини ящатя етмишди. 1970–80-ъи иллярдя дювлят юлкянин кукла театрлары коллективляринин инкишафыны дястяклямишдир. Ч.-ин мяшщур марионетка театрларындан бири 1952 илдя йарадылмыш Тсйуанчжоу ш.-нин (Футсзйан яйаляти) кукла театры олмушдур. Мяшщур сяняткар-куклачылардан бири Хуан Сзйуйедир. Ч. куклачылары бу сянятин дцнйада танынмыш усталарыдыр: щяр кукла 30-дан чох сапла идаря олунур ки, бу да Ч.-дян кянарда надир щадися щесаб олунур.


    Ч.-дя д р а м  т е а т р ы н ы н инкишафы 1898–1905 иллярдя, “данышыг драмы”нын (хуатсзйуй) илк тяърцбяляри йаранандан сонра башлады. Онун йаранма тарихи 1907 илин йазы сайылыр. О заман Йапонийада охуйан Ч. тялябяляри Токиода “Бащар сюйцдц” (“Чун лйу ше”) труппасыны йаратдылар. Онун тяшкилатчылары арасында танынмыш театр хадими Оуйан Йуйтсйан вар иди. 1910 илдя Ван Чжуншен вя Жен Тйанчжи Шанхайда драм актйорлары щазырлайан “Гунтсзйан” театр мяктябини ачдылар. Онун илк тамашалары яняняви театрдан йени сянятя кечид формасында иди: гадын ролларыны кишиляр ифа едирди, актларарасы сцжетля баьлы олмайан мусиги нюмряляри сясляндирилирди; бунунла йанашы декорасийалардан, хцсуси ишыгландырмадан истифадя едилирди, ойун цслубу даща сярбяст олмушду. Пешякар актйорларын вя реж.-ларын чатышмамасы, ъидди драматурэийанын олмамасы, хариъи драм театрларынын тяърцбяси иля зяиф танышлыг йени театрын мющкямлянмясини чятинляшдирирди. 1911–13 иллярдя Шанхайда вя диэяр шящярлярдя йарадылмыш коллективлярин фяалиййяти гысамцддятли олду. 1920-ъи иллярдя сонралар танынмыш драматург вя театр хадимляри олмуш мцяллифлярин (Тйан Хан, Хун Шен) илк драмлары мейдана чыхды. 1920 илдя Шанхайда илк Авропа сосиал драмы – Б. Шоунун “Миссис Уорренин пешяси” тамашайа гойулду. 1921 илдя театр хадими Сун Чунфан ясасыны Авропа типли “данышыг драм”ынын тяшкил едяъяйи “гейри- коммерсийа” театрыны йаратмаьы тяклиф етди. Щямин вахт “Халг театры” ъямиййятинин цзвляри олан Оуйан Йуйтсйан, Сун Чунфан, Сйуй Банмей вя б. бу идейаны 
    дястяклядиляр. 1920-ъи иллярин яввялляриндя “Театр” (“Ситсзйуй”) журналы няшр олунмаьа башлады. 1920-ъи иллярин орталарында Пекиндя театр мяктяби вя “Йени Чин” (“Син Чйунхуа”) театр ъямиййяти йарадылды. Илк дяфя гарышыг киши вя гадын труппалары йарадылды. 1925 илдя Профессионал бядайе мяктяби няздиндя театр факцлтяси ачылды. 1927 илдя Шанхайда Тйан Ханем тяряфиндян инъясянятдя новатор тенденсийалары дястякляйян “Ъянуб ъямиййяти” (“Нанго Ше”) тясис едилди. 1929 илдя Шанхайда йарадылан “Бядии труппа” (“Ишутсзйуй ше) илк дяфя пролетар театры шцарыны иряли сцрмцшдцр. 1930 илдя Шанхайда Солчу театр коллективляри лигасы (1931 илдян Солчу театр хадимляри лигасы – “Нанго ше”) йарадылмышдыр. 1930–40-ъы иллярдя “азад олунмуш районларда” кянд ящалиси арасында иш апармаг цчцн Гырмызы орду сыраларындан тяшвигат бригадалары йарадылырды. 1970–90- ъы иллярдя кечмишдя популйар олан Ч. вя хариъи мцяллифлярин ясярляриня гойулан гадаьа эютцрцлдц. Драм театрларынын (хцсусиля ири шящярлярдя) йарадыъылыг фяалиййяти ъанланды. Пекин халг инъясяняти театрынын, Шанхай драм сяняти мяркязинин, Шенси вил.-нин халг инъясяняти театрынын, Сиан ш. драм театрынын, Пекин мядяниййят сарайынын репертуарлары эенишлянди. Ч.-ин Халг Азадлыг Ордусунун театрлар сийаси идаряси няздиндя театр труппаларынын йарадылмасы иши давам едир. Пекин халг бядайе театрында тамашалар гоймуш реж. вя сянятшцнас Сзйао Сзйуйин (Парисдя тящсил алмышдыр) мцасир Ч.-ин танынмыш театр хадимляриндяндир. Тайванда 1970–80-ъи иллярдян авангардчы труппалар (о ъцмлядян У.Сингонун рящбярлийи алтында “Мцасир яфсаня театры”) мювъуддур. 

                                                                                               Кино


    Ч.-дя эятирилмя филмлярин илк дяфя нцмайиши 1896 илдя Шанхайда олмушдур. Илк милли филм 1905 илдя Пекиндя чякилмишдир (“Динтсзйун даьы” – классик батал тамашадан бир сящня). Башланьыъдан Ч. киносу орта ясрляр каноник театры яняняляриня сюйкянирди: щадисяляри шярти дидактик формада тясвир етмяк манерасы узун илляр кинонун апарыъы естетик принсипи олараг галырды. Чжан Шичуан вя Чжен Чжентсйу илк Ч. реж-ларыдыр (1913 илдя “Евлянмя чятинликляри” адлы гысаметражлы бядии филм чякмишляр). Чжан Шичуан 1931 илдя “Мцьянни Гырмызы пион” адлы илк сясли филми чякмишдир. Шанхай ш. кино истещсалы цзря лидер олду. Бурада “Шанйу” китаб няшриййаты няздиндяки чякилиш шюбясиндя юлкядя илк павилйон инша едилди, 1921 илдя илк тамметражлы бядии филм – “Жан Жуйшен” сосиал драмы чякилди, 1920-ъи иллярдя сентиментал вя нясищятамиз филмляр чякян 3 апарыъы студийа (“Минсин”, 1922; “Тйанйи”, 1925, “Лйанхуа”, 1929) йарадылды. Чен Бугаонун “Шиддятли ахын”, “Йаз барамагурдлары”, Шен Силинин “Шан- хайын 24 сааты” (щяр цчц Ч. киносу тарихиндя кечид дюврц олан 1933 илдя – буржуа республикасынын легал чярчивяси дахилиндя сосиал-психоложи йюнцмлц солчу кинематографийанын йарандыьы заман чякилмишдир. “Йол” (1934, реж. Сун Йуй), “Балыгчылар няьмяси” (1934, реж. Тсай Чушен, Москва Бейнялхалг кинофестивалынын мцк.), “Шящяр лювщяляри” (1935) вя “Кцчя мялякляри” (1937, щяр икисинин реж. Йуан Мучжи). 1930-ъу иллярин яввялляриндяки филмлярдя щятта орта сявиййяли ясярляря беля ъанлы реаллыг веря билян актриса Жуан Линйуй (“Ойунъаг”, 1933; “Мцгяддяс”, 1934 вя с.) чякилмишдир. 1930-ъу иллярдя Манчурийайа йапон тяъавцзц вя Йапонийа-Чин мцщарибяси фактики олараг юлкядяки филм истещсалынын гаршысыны алмышды. Психоложи ифадялилик сащясиндяки ахтарышлар дюврц 1940-ъы иллярин сонуна тясадцф едирди [Ши Дуншанын “Узунлуьу сяккиз мин ли олан йол, ай вя булудлар”, Сзин Шанын “Сунгари чайында”, Тсай Чушен вя Чжен Сзйунлинин “Бащар сулары шяргя ахыр”, щамысы 1947; Фей Мунун “Шящяръикдя бащар” (1948) ясяри бу дюврцн ян эюзял ишляриндян иди. Филмдя дюврцн эярэин атмосфери интимкамера сцжетиндя ъанландырылмышдыр (беш персонаж шящяркянары маликанянин гапалы мяканында); Чжен Сзйунлинин “Гарьалар вя сярчяляр”, 1949]. 

    “Идейалылыьы” “бядииликдян” кяскин шякилдя айыран вя цстцнлцйц биринъийя верян Мао Тзседун ЧХР киносунун методоложи ясасыны гяти мцяййян етмишди. Реж. Шуй Хуанын “Сачы аьармыш гыз” (1950), “Линин дцканы” (1959) лентляри идеоложи ещкамлары бу вя йа диэяр шякилдя дяф етмиш филмляр арасындадыр. 1966–76 иллярин “мядяни ингилабы” дюврцндя ЧХР-ин кино истещсалы “ингилаби мейарлара” ъаваб вермядийиня эюря тамам дайандырылмышды. 1973 илдян дягигликля йохланылмыш персонажлары олан, тамашачыны онлары тяглид етмяйя чаьыран “нцмуняви ясярляр”ин бурахылышына башланылды. Тясирин даща еффектив олмасы цчцн киносеанслара мцтляг коллектив сурятдя эялмяк формасы тятбиг едилирди.

     “Хялвяти эялян пялянэ, эизлянмиш яждаща” филминдян кадр.


    Тайванда кино узун мцддят прокат формасында мювъуд иди. Яняняви мистик сцжетя малик, севэилилярин мябяддя мюъцзяли хиласы щаггында “Будданын эюзц” илк бядии филми 1922 илдя чякилмишдир. 1949 илдян сонра Тайванда кино антикоммунист рущлу щакимиййятин сийаси тязйиги шяраитиндя инкишаф едирди. Базар игтисадиййатынын инкишафы вя юзял истещсалын тяшяккцлц Тайван киносуна Чин (мелодраматик сцжет), Йапонийа (сентиментал аиля драмы) вя АБШ (динамик монтажын инкишафына ряваъ верян “аътион” жанры) киноестетикасы елементлярини бирляшдирмяк имканыны йаратды. 1963 илдя Щонконгдан Тайвана кючмцш реж. Ли Хансйан классик Ч. мядяниййятиндян бящряляняряк йени филмляр йаратды (“Лйан Шанбо вя Чжу Интай”, 1963; “Сиши”, 1966 вя с.) вя ада сакинляринин мараьыны милли тематикайа йюнялтди. 1970-ъи иллярин “торпаьа баьлылыг” дальасында Ли Синин киноестетикасы формалашды (“Пайыз едамы”, 1972). Ху Сзинчуанын (мцасир “кунфу” жанрынын сяляфи) “Ъянэавяр гадын” филми 1975 илдя Тайвана Ч. киносу цчцн Канн Бейнялхалг кинофестивалынын илк мцкафатыны эятирди.


    1980-ъи иллярдя щям континентдя, щям дя Тайванда сийаси-идеоложи аксентляри естетик планда верян, щятта епик материалда психоложи анализи юня чякян “йени кино” йаранды. Тайванда реж.-лардан локал психоложи сцжетляр тяряфдары Хоу Сйаосйан (“Оьлумун бюйцк кукласы”, 1983; “Щцзн шящяри”, 1989 вя с.) вя костйум дюйцш филмляри жанрында чякян Ли Ан (“Хялвяти эялян пялянэ, эизлянмиш яждаща”, 2000, “Оскар” мцк.), континентдя ися Чен Кайэе (“Сары торпаг”, 1984; “Бюйцк щярби парад”, 1986; “Ялвида, мяним ъарийям”, 1993; “Нящайятсизлик”, 1995) вя азад, буховсуз, юз шяхси йарадыъылыг фярдилийини тясдиг едян йени нясил кинематографчыларынын нцмайяндяси Чжан Имоу (илк иши “Гырмызы гаолйан”, 1987) лидер олдулар. Чжан Имоунун филми [Фей Мунун “Шящяръикдя бащар” (1948) филминдян сонра] инъясянятин щуманистляшдирилмяси йолунда Ч. киносу инкишафынын икинъи мярщялясидир. Сонунъу ишляриндя (“Гящряман”, 2002; “Учан хянъярляр еви”, 2004; “Гызылдан олан эцлцн ляняти”, 2006) реж. Шярг костйум дюйцш филмляринин стилистикасына цз тутур, сцжети батал тякбятяк дюйцш цзяриндя дейил, характерлярин конфликти цзяриндя гурур. Сзйан Венин ишляри яввялъя харизматик актйор кими (“Шанаэцлляр гясябяси”, “Гырмызы гаолйан” вя с.), сонралар ися парлаг фярди йолу олан реж. кими (“Ал эцняш эцнляри”, 1994; “Иблисляр кандардадыр”, 2000, Бейнялхалг Канн кинофестивалынын мцк.; “Онсуз да эцняш доьаъаг”, 2007) сечилир. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фяалиййят эюстярян реж.-лар даща чох сянядли цслуба цстцнлцк верир вя бязян филмляри нцмайишкараня аь-гара вариантда чякирляр. Бу реж.-ларын ишлярини инсана, онун дахили аляминя психоаналитик диггят фярглян- дирир. Ван Сйуанйанын “Айын тутулмасы” (1999, Бейнялхалг Москва кинофестивалынын мцк.) вя “Туйа яря эедир” (2007, Бейнялхалг Берлин кинофестивалынын баш мцк.), Лоу Йенин “Сучжоу чайы” (2000), Хо Сзйантсинин “О даь. О инсан. О кюпяк” (2000), Фен Сйаоганын “Эеъя банкети” (2006), Сзйа Чжанкенин “Сансйадан олан хейирхащ адам”, 2006, Венесийа Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцк.) филмляри цмумдцнйа шющряти газанмышдыр. Сйанган (1978 илдян), Шанхай (1993 илдян) вя Чанчунда (1995 илдян) бейнялхалг кинофестиваллары кечирилир.

                                                                                      Сирк


    Ч. сиркинин вятяни, адятян, Хебей вилайяти сайылыр. Ч-дя сирк сяняти (Сзатсзы) е.я. 8–5 ясрлярдян, акробатика мцстягил тамаша нювц оландан мялумдур. Эениш йайылмыш “бай си” (“йцз ойун”, “йцз тамаша”) тамашаларына эцъ жонглйорлуьу (аьыр атлетляр гоша, йахуд айрылыгда тякярлярля, дашларла жонглйорлуг едирдиляр), гылынъ вя низя ойнатма, шцвцлля акробатика, гылынъудма, эцляш вя с. дахил иди. Беля чыхышлар, адятян, зярб, няфяс вя симли алятлярдян ибарят оркестрля мцшайият едилирди. Ч.-ин сирк сяняти щярби, дини вя ямяк фяалиййяти иля сых баьлы олмушдур. Жонглйорлар вя акробатлар чыхышлары заманы аксессуар кими чох вахт ямяк алятляриндян, силащдан (чянбяр, гылынъ, бычаг вя с.), ев яшйаларындан (кятил, маса, бошгаб, су иля долу фырланан пийаля, долча вя с.) истифадя едирдиляр. Акробатларын суряти гядим китабларда, даш цзяриндя оймаларда, эил щейкялъик шяклиндя, гядим сярдабаларын дивар рясмляриндя вя с. щякк олунмушдур. Шандун, Хенан, Анхой, Сзйанси, Сычуан яйалятляриндя археоложи газынтылар заманы Гярби Хан вя Шярги Хан дюврляриня аид сирк тамашаларынын сцжетлярини, о ъцмлядян, “бошгабларла рягс”и (“бошгаблар цзяриндя рягс”и) якс етдирян релйефляр ашкар едилмишдир. Дунхуан маьараларында тапылан Тан сцлаляси дюврцня мяхсус фрескаларда акробатларын, мцьяннилярин, ряггасларын, атчапанларын сурятляри тясвир олунмушдур. Сун сцлаляси дюврцндя гадын вя киши идман эцляши популйар иди. Мин вя Син сцлаляляри дюврцндя акробатика сяняти яняняви мусигили театрын бир щиссясини тяшкил едирди.

     Пекин Император Сирки. “Бошгабларла рягс”.


    Стасионар сиркдя чыхыш едян илк “дювлят сирк коллективи” 1950 илдя Пекиндя тяшкил олунмуш Чин акробат труппасы иди. Сонралар Шанхайда, Чунсиндя Гуанчжоуда, Шенйанда, Уханда стасионар труппалар тяшкил едилмишдир. Бир нечя сяййар сирк коллективи дя мювъуддур. 1981 илдя Чин Акробатика Ассосиасийасы йаранмышдыр. Ч. сиркиндя мязщякячи нюмряляри, ящлиляшдирилмиш щейванлар, даиряви манеж олмадыьындан (тамашалар сящнядя эедир), партер жанрлары (акробатика, эимнастика, еквилибристика, жонглйорлуг, иллцзион сяняти) цстцнлцк тяшкил едир. Спесифик трйук комбинасийалары вя нюмряляр (мцхтялиф нюв кяндирбазлыг, ити бычаглары олан чянбяр цзяриндян атланма вя с.) хцсуси мараг кясб едир.


    Сяс тяглиди гядим сяняти (гушларын, тябиятя хас айры-айры сяслярин, мусиги алятляринин вя с.) 21 ясрдя дя мювъуддур. Милли театрлар яняняви баьлылыг мцхтялиф сянят нювлярини мянимсямиш Ч. сирк артистляри цчцн сяъиййявидир: Гуандундан олан артистляр У. Чжендан вя Вей Баохуа акробатиканы классик хореографийа иля бирляшдиряряк йени акробатик балет жанры йаратмышлар. 1987 илдян ики илдян бир Шитсзйачжуан ш.-ндя Чин Бейнялхалг сирк сяняти фестивалы кечирилир. 1996 илдя Чин Халг Респ.-нын Гаунъоу вил.-нин Дювлят мащны вя рягс ансамблынын Бакыда Дювлят Мащны Театрында ики консерти кечирилмишдир. Щямин илдя Азярбайъан Дювлят Филармонийасында вя Бакы Дювлят Сиркиндя Чин сирк усталарынын чыхышлары олмушдур.


    Яд.: Ш н е е р с о н Т. Музыкальная культура Китая. М., 1952; Я н   Ю н г о. История древнекитайской идеологии. М., 1957; Ащеп ­ к о в Е.А. Архитектура Китая. М., 1959; Г о  М о ж  о. Философы древнего Китая. М., 1961; А л е к с е е в   В.М. Китайская народная картина. М., 1966; З а в а д с к а я Е. В. Эстетические проб­ лемы живописи старого Китая. М., 1975; П о ­ с т р е л о в а Т.А. Академия живописи в Китае в Х–ХЫЫЫ вв. М., 1976;  А л е к с е е в В. Китайская литература. М.,1978; История китайской фи-лософии. М., 1989; С е р о в а С.А. Китайский театр и традиционное китайское общество (ХВЫ– ХВЫЫ вв.), М., 1990. К о б з е в А.И. Философия ки­ тайского неоконфуцианства. М., 2002; А л е к с е е в В. Труды по Китайской литературе. М., 2002–2003. Т. 1–2.; М а л я в и н В.В. Китайское искусство. М., 2004; С е р е б р я к о в  Е., Р а д и о н о в А., Р а д и о н о в а О. Справочник по истории литературы Китая (12 в.до н.э. – начало 21в). М., 2005; Б е л о з е р о в а  В.Г. Искусство ки­ тайской каллиграфии. М., 2007; Г р а н е М. Китайская мысль. М., 2008.

     

     

     

     






     



     

     

     










































     

     

     



Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    ÇİN

    ÇİN (Çin dilində Çjunqo–Aralıq dövləti) Ç i n  X a l q  R e s p u b l i k a s ı (ÇXR;Çin dilində Çjunxua jenmin qunxeqo).

     


                                                                   Ümumi məlumat

    Mərkəzi və Şərqi Asiyada dövlət. Ş.-­də və c.-­ş.-­də Sakit okeanın Sarı, Şərqi Çin və Cənubi Çin dənizləri ilə əhatələnir (sahil xəttinin uzunluğu 18 min km-­dən çoxdur); sahilində 5400­dən çox ada (ən böyükləri: Tayvan və Haynan) var. Quru sərhədlərinin uz. təqr. 22,8 min km­-dir. Şm.­ş.­də KXDR və RF ilə, şm.­-da Monqolustanla, şm.­-q.­-də RF, Qazaxıstan və Qırğızıstanla, q.­-də Tacikistan və Әfqanıstanla, həmçinin Kəşmirdəki nəzarət xətti boyu Pakistanla, c.­-q.­-də və c.­-da Hindistan, Nepal və Bu­ tanla, c-.­ş-.­də Myanma, Laos və Vyetnamla həmsərhəddir.

                                                                         
    Sah. 9,6 mln. km2-­dir (RF və Kanadadan sonra dünyada 3­-cü yer). Әh. 1,36 mlrd.­-dan çoxdur (2013; dünyada 1­-ci yer).Paytaxtı Pekin ş.­-dir. Rəsmi dil Çin dili, pul vahidi yuandır. İnzibati cəhətdən 23 əyalətə, 5 muxtar r­-na, mərkəz tabeliyində olan 4 şəhərə və 2 xüsusi inzibati r­-na bölünür.


    Ç. BMT­-nin (1945), BVF-­nin (1945), BYİB-­in (1945), ASİB-­in (1991), ÜTT-­nin (2001), ŞӘT-­in (2001) üzvüdür.

                                                                


                                                                    Дювлят гурулушу


    ЧХР унитар дювлятдир. Конститусийасы 4.12.1982 илдя елан едилмишдир. Идаряетмя формасы республикадыр; нцмайяндяли щакимиййят органлары олан халг нцмайяндяляри мяълисляри (ХНМ) бцтцн инзибати сявиййялярдя – нащийя, гяза вя яйалятлярдя йарадылыр. Бирбаша депутат сечкиляри йалныз ян ашаьы вя гяза сявиййяляриндя кечирилир, сонракы сявиййялярин депутатлары ашаьы сявиййяли ХНМ тяряфиндян сечилир.

                                                               

    Дювлят щакимиййятинин али органы олан Цмумчин Халг Нцмайяндяляри Мяълиси (ЦХНМ; тягр. 3 мин депутат) яйалятлярин, мухтар районларын, мяркяз табелийиндяки шящярлярин ХНМ, щямчинин щярби щиссяляр тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. ЦХНМ-ин сессийалары илдя 1 дяфя чаьырылыр. ЦХНМ-ин сессийалары арасында ЦХНМ-ин ганунвериъилик щцгугларына малик Даими комитяси (155 депутат) фяалиййят эюстярир. Али ганунвериъи орган олан ЦХНМ-ин сялащиййятиня игтисади инкишаф планларынын вя дювлят бцдъясинин тясдиги дя дахилдир. О, дювлят башчысыны – ЧХР-ин Сядрини (сялащиййят мцддяти 5 илдир, бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугуна маликдир), онун мцавинини, диэяр йцксяк вязифяли шяхсляри сечир, ЧХР-ин али иъраедиъи органы олан Дювлят шурасынын (щюкумятин) тяркибини тясдиг едир.


    Дювлят шурасы ЦХНМ-ин иъраедиъи органы вя али дювлят инзибати органыдыр; дювлят идарячилийинин бцтцн органлары она табедир. ЧХР-ин Дювлят шурасына фяалиййятдя олан ганунлар чярчивясиндя норматив актлары гябул етмяк щцгугу верилмишдир.

     

    ЧХР-ин щакимиййят органлары системи Чин Коммунист Партийасынын (ЧКП) рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярир; партийанын Чин ъямиййятиндяки апарыъы ролу фяалиййятдя олан Конститусийада тясбит едилмишдир. ЧКП нцмайяндяли органлар васитясиля ганунвериъи вя диэяр сащялярдя юз сийасятини щяйата кечирир. ЧКП МК бцтцн мцщцм дювлят мясяляляри иля баьлы гярарлар гябул едир, онлары тяклифляр шяклиндя ЦХНМ-я чыхарыр вя бурада щямин гярарлар ганунвериъилик формасыны алыр. ЧКП МК щямчинин Дювлят шурасына тювсийяляр веря вя онунла бирликдя гярарлар чыхара биляр; бу гярарлар ейни заманда щям дювлят актлары, щям дя партийа директивляри щесаб олунур.


    ЧХР-ин сийаси системинин юзцнямяхсус ъящяти тяшкилати бахымдан Халг Сийаси Мяшвярятчи Шураларынын (ХСМШ) органлары системи шяклиндя формалашмыш ващид вятянпярвярлик ъябщясинин мювъудлуьудур. Шуралар сийаси, иътимаи, мядяниййят, елми, дини вя диэяр тяшкилатларын, щямчинин Ч.-дя йашайан азсайлы халгларын нцмайяндялярини бирляшдирир. Цмуммилли Чин Халг Сийаси Мяшвярятчи Шурасы (ЧХСМШ) да дахил олмагла, ХСМШ бцтцн инзибати сявиййялярдя йарадылыр вя онларын цзвляринин сайы тягр. мцвафиг сявиййяли депутат кор- пусунун сайына бярабярдир. 

    ЧХР-ин тяркибиня эениш мухтариййятя вя дахили юзцнцидаряетмяйя малик хцсуси инзибати районлар дахилдир. Сйанган вя Аомын цчцн мцвафиг олараг Б.Британийа вя Португалийа иля баьланмыш сазишляря ясасян ЧХР-ин тяркибиня верилмяси актына гядяр орада мювъуд олмуш игтисади, иътимаи вя щцгуги системлярин 50 ил ярзиндя дяйишмязлийи тясбит едилмишдир. ЧХР-ин мяркязи щюкумят органларынын сялащиййят даирясиня бу яразилярин хариъи ялагяляри вя мцдафияси иля баьлы мясяляляр дахилдир. Онлара йалныз ЧХР-ин дювлят рямзляри вя вятяндашлыьы щаггында ганунлары шамил олунур. Сйанганда вя Аомында али юзцнцидаряетмя органлары бирбаша эизли сясвермя йолу иля сечилян ганунвериъи шуралардыр. Иъраедиъи щакимиййят органларына ганунвериъи шуралар тяряфиндян тяйин олунан администрасийа башчылары рящбярлик едирляр вя онларын няздиндя мяшвярятчи органлар – инзибати шуралар фяалиййят эюстярир. Администрасийа башчылары кечмишдя инэилис вя португал губернаторларын малик олдуглары сялащиййятлярин чохуна, мяс., ганунвериъи шураларын гябул етдийи актлара тяхирясалан вето гоймаг щцгугуна, ъинайят ъязасыны яфв етмяк, йахуд йцнэцлляшдирмяк щцгугуна вя с. маликдирляр. 


    Тайван яразисиня щазырда ЧХР-ин ганунвериъилийи шамил олунмур. Бурада идарячилик Чин Республикасынын 1947 ил конститусийасынын мцддяаларына ясасланыр вя бирбаша эизли сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилян президент, щямчинин Чин Республикасынын Милли мяълиси (334 депутат) тяряфиндян щяйата кечирилир. Конститусийада щакимиййятин реэионал сявиййядя 5 гола – Ганунвериъи, Иъраедиъи, Щцгуги, Имтащан вя Нязарят йуанларына бюлцнмяси нязярдя тутулмушдур. Ганунвериъи йуан бир щиссяси бирбаша, диэяр щиссяси ися партийа сийащылары цзря сечилян депутатлардан ибарятдир. Иъраедиъи йуанын сядри олан Щюкумят башчысыны Ганунвериъи йуанла разылашдырдыгдан сонра президент тяйин едир. Щцгуги йуанын сялащиййятляриня мцщакимя иърааты системи аиддир; о щямчинин Конститусийа мящкямяси функсийаларыны йериня йетирир. Имтащан йуаны мямурларын сечилмяси вя тяйинаты ишлярини,
    Нязарят йуаны ися щакимиййятин бцтцн голларынын фяалиййятиня нязаряти щяйата кечирир.

    ЧХР-дя чохпартийалы систем мювъуддур. Коммунист партийасындан башга, ЧКП-нин рящбярлийини гябул едян вя рясмян “демократик партийалар” адландырылан даща 8 кичик сийаси партийа (цзвляринин цмуми сайы тягр. 600 мин няфяр) фяалиййят эюстярир. Онлар ЧХР-ин йаранмасындан яввял мейдана эялмиш вя Гоминданла мцбаризядя ЧКП-нин мцттяфигляри кими чыхыш етмишляр. Бу партийалар мцхалифят дейил, онлар ЧКП-йя дост партийалардыр вя дювлят идарячилийиндя иштирак едирляр. “Демократик партийалар”а Чинин Ингилаби Гоминдан комитяси; Чинин Демократик лигасы; Чинин Демократик Милли Гуруъулуг ассосиасийасы; Чиндя Демократийанын Инкишафына Йардым ассосиасийасы; Чинин Фящля-Кяндли Демократик партийасы; Чинин Ядалятя Ъанатма партийасы; “3 сентйабр” ъямиййяти, Тайванын Демократик Юзцнцидаря лигасы аиддир. Сйанганда ЧКП-йя мцхалиф сийаси тяшкилат ролунда йерли Демократик партийа чыхыш едир. Тайванда апарыъы сийаси партийалар Гоминдан, Демократик мцтярягги партийа вя Йени Чин партийасыдыр.


                                                                                   Təbiət


    Sahil xətti. Ç.-­in sahilləri girintili­ çıxıntılıdır. Әn iri körfəzləri Qərbi Koreya, Lyaodun, Bohay və Bakbo (Tonkin), ən iri y­a­ları Lyaodun, Şandun və Leyçjouban­ daudur. C.­-da və c.­ş.­də ensiz sahilboyu ovalıqlarla əhatələnmiş kəskin parçalanmış abrazion­akkumulyativ sahillər üstünlük təşkil edir; ş.­-də zəif parçalanmış ovalıq və delta sahilləri səciyyəvidir.

     


    Relyef. Ç.­-in relyefinin rəngarəngliyi ərazinin mürəkkəb geol. quruluşu və böyük­ lüyü ilə əlaqədardır. Әrazinin 80%­ə qə­ dərini dağlar, yaylalar və platolar tutur. Hünd. amplitudu –155 m-­dən (Turfan çökəkliyi) 8848 m-­ədəkdir (Nepalla sər­ həddə Comolunqma d. – Yer kürəsinin ən yüksək nöqtəsi). Relyefində submeridional istiqamətli bir neçə iri vilayət ayrılır: Şimal­ Şərq dağlıq ölkəsi, Şərqi Ç.­-in alçaq akku­ mulyativ düzənlikləri, Cənub­Şərq dağlıq ölkəsi, Sinlin­Yunnan dağlıq ölkəsi, Şimali Ç.-­in plato və dağları, Şimal­-Qərb dağlıq ölkəsi və Tibet yaylası.


    Şimal­Şərq dağlıq ölkəsinə Böyük Xin­qan, Kiçik Xinqan silsilələri, Lyaosi yaylası, Mancuriya­-Koreya dağları daxildir. Ç.­i-n ucqar şm.-­ş.-ində Orta Amur ovalığı, ondan c.-­q.­-də geniş
    dağarası çökəklikdə Sunlyao düzənliyi yerləşir.


    Şərqi Ç.-­in alçaq akkumulyativ düzən­ likləri Böyük Çin düzənliyindən və ondan c.­-da yerləşən Yantszı çayının aşağı və orta axınlarının düzənliklərindən ibarətdir.

    Cənub­-Şərq dağlıq ölkəsi Nanlin, Uişan silsilələrini və Ç.­-in c.-­ş. hissəsinin [Yantszı çayının aşağı axınından Bakbo (Tonkin) körfəzinədək] digər silsilələrini əhatə edir. Silsilələr
    bir­birindən terraslaşmış geniş dərələrlə ayrılır. Әrazinin q.-­ində karst relyef formaları, o cümlədən Litszyan çayı dərəsində (Quansi çuxuru) mənzərəli qalıq dağlar yayılmışdır. Ç.­-in ucqar c.-­unda Sit­szyan, Beytszyan və Duntszyan çayları deltalarının yaratdığı alçaq düzənlik yer­ləşir.


    Sinlin-Yunnan dağlıq ölkəsi Tibet yay­ lasının ş. kənarı boyu geniş zolaqla Ç.-­in c. sərhədinədək uzanır. Tərkibinə Sinlin sil­ siləsi, Yunnan-Quyçjou yaylası, Sıçuan çö­kəkliyi daxildir.Şimali Ç.­-in plato və dağları (hünd.500–2000 m) Şansi yaylasından və onun ş. davamı Tayxanşan silsiləsindən, Löss pla­tosu və Ordos platosundan, İnşan d-­rından ibarətdir.


    Şimal-­Qərb dağlıq ölkəsi Ordos və Löss platolarından q.-də, Kunlun və Nanşan d­rından şm­-da yerləşir. Burada Monqol Altayı və Şərqi Tyanşanın silsilələri (hünd. 3000–5000 m) hünd. 900–1300 m olan geniş dağarası çuxurlarla (Cunqariya düzənliyi, Tarim və Turfan çökəklikləri) növbələşir.


    Tibet yaylası Ç.­-in c-.­q.-­indədir; hünd. 6000 m­-dən yuxarı olan dağ sistemləri ilə (Himalay, Qaraqorum, Kunlun, Nanşan, Çin­Tibet dağları) əhatələnmişdir.

    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Ç. ərazisinin çox hissəsini Kembriyəqədər yaşlı platforma və massivlər və Fanero­ zoyun onları əhatə edən və ayıran qırışıqlıq vil. və sistemləri tutur. Platforma və qırışıq­ lıq vil.­lərinin Kaynozoyda dağəmələgəl­ məyə məruz qalmış ayrı­ayrı sahələri Mərkəzi Asiya qurşağı dağlarını formalaş­ dırmışdır. Ç.­-in şm.-­ş.-­ində riftogenez fəal təzahür edir; ölkə ərazisini çoxsaylı seysmik qırılmalar kəsir.


    Ç.­-in şm. əyalətləri Son Proterozoy-­Pa­leozoyun Ural­Oxot mütəhərrik qurşağının c.-­ş. hissəsinə daxildir. Әrazidə intensiv dis­lokasiyaya uğramış və qranitoid plutonları ilə yarılmış
    vulkanogen­-çökmə süxur qatları (ofiolitlərlə qarışıq) yayılmışdır. Mütəhərrik qurşağın ş. hissəsini meridional istiqamətdə uzanan və Mezozoy-­Kaynozoyun çökmə qatları ilə dolmuş Sunlyao çökəkliyi tutur. Çökəklikdən q.­-də Böyük Xinqanın Yura vulkanik qurşağı uzanır.

    C.-­da Ural­-Oxot qurşağını ş.-­dən Çin­ Koreya platforması, q.­-dən isə Tarim plat­ forması məhdudlaşdırır. Çin­Koreya plat­ formasının bünövrəsi Erkən Kembriyəqədər yaşlı metamorfik süxurlardan, həmçinin qranitlərdən ibarətdir. Çökmə örtüyünü Üst Rifey­-Ordovikin karbonat­terrigenli dəniz çöküntüləri, Üst Paleozoy, Mezozoy və Kaynozoyun kömürlü sahil­dəniz və qırmı­zı rəngli kontinental qatları təşkil edir. Ta­rim platformasının bünövrəsi Kembriyəqə­dər yaşlı metamorfik əmələgəlmələrdən ibarətdir. Platformanın mərkəzi hissəsi ter­rigen­karbonatlı çökmələrlə örtülmüşdür. Platformalar bir­birindən Kaledonun Nan­şan qırışıqlıq sistemi ilə ayrılır.

        Тибет йайласы.


    Çin­-Koreya və Tarim platformalarından c.-­da enlik istiqamətində Son Proterozoy­ Paleozoyun Kunlun və Sinlin qırışıqlıq sistemləri uzanır. Ş.­-dən Tanlu qırılması ilə məhdudlaşan Sinlin qırışıqlıq sistemindən c.­-da qədim Cənubi Çin platforması yerlə­şir. Platformanın bünövrəsində Kembri­ yəqədər yaşlı bloklar vardır. Çökmə örtüyü Üst Rifey, Paleozoy və Triasın karbonat­ter­ rigenli dəniz çöküntülərindən, həmçinin Yura, Tabaşir və Kaynozoyun kontinental süxurlarından təşkil olunmuşdur; sonuncu­lar q.­-də Sıçuan sineklizini doldurur. Çökmə örtüyündə qədim buzlaq çöküntü laylarına, Perm platobazaltlarına rast gəlinir. Cənubi Çin platforması ilə Cənubi Çin dənizinin çökəkliyi arası Kaledonun Katasiya qırışıq­lıq sistemi uzanır və dəniz sahili boyunca Son Kimmeri dislokasiya və qranitoidlər zonası ilə əvəz olunur. 


    Kunlun və Sinlin silsilələrinin c. ya­ maclarından keçən Erkən Kimmeri deformasiya qurşağı Cənubi Çin platformasının q. kənarından c.­-a şaxələnərək Hind­-Çin y­-a­nadək uzanır. Ç.-­in Hindistan və Nepalla sərhədi boyu Neotetis okeanının yerində Eosenin sonunda Hind litosfer plitəsinin Avrasiya plitəsinin c. kənarı ilə kolliziyası nəticəsində yaranmış Himalayın Alp qı­rışıqlıq sistemi keçir. Litosfer plitələrinin bu günədək davam edən kolliziyası Tibet yaylasının qalxmasına, Ç. ərazisinin böyük hissəsində təkrar dağəmələgəlmələrə (Kun­ lun, Nanşan, Sinlin, Tyanşan, Altay) və dağarası çökəkliklərin (Cunqariya, Saydam və s.) yaranmasına səbəb olmuşdur.

      Хуаншан даьлары.


    Seysmiklik xarakterinə görə Ç. ərazisi 106° ş.u. ilə təqr. iki bərabər hissəyə bölü­nür. Q. hissəsində zəlzələlər iri dağ sistem­ləri ilə əlaqədardır və Tyanşanın c. kənarı boyu (1902 ildə
    8,1 bal gücündə Kaşqar zəlzələsi), Monqol Altayının q. yamacı boyu (1931 ildə 8 bal gücündə Monqol Altayı zəlzələsi; 10 min tələfat), Kunlun, Altıntaq, Nanşan dağlarının şm. kənarı (1920 ildə 7,8 bal gücündə; 200 min tələfat və 1927 ildə 7,6 bal gücündə; təqr. 41 min tələfat), Qaraqorum, Qandisışan və Hima­ layın ş. hissəsində (1950 ildə 8,6 bal gücündə Tibet­Assam zəlzələsi – dünyada ən güclü zəlzələlərdən biri; 1,5 min tələfat) və Tibet yaylasından ş.­-də və c.-­ş.­-də meri­ dional istiqamətli silsilələr boyu (1933 ildə 7,5 bal gücündə; 9 mindən çox tələfat) baş verir. Ç.-­in ş. hissəsinin düzənlik ərazilərin­ də seysmiklik rejimi qeyri­müntəzəmdir. Aktivlik dövrü çoxəsrlik sakitlik dövrü ilə əvəz olunur. Burada 1556 ildə Sinlin silsilə­ sinin ş. kənarında 8,1 bal gücündə (830 min tələfat), 1976 ildə Tanşan ş. r-­nunda, Pekin ş.­-ndən ş.­də 7,8 bal gücündə (240 mindən çox tələfat) zəlzələlər olmuşdur. Sonuncu güclü dağıdıcı zəlzələ 7,9 bal gücündə 12.5.2008 ildə Sıçuan çuxurunun şm.-­q. kənarında baş vermişdir (68 mindən çox tələfat).


    Ç. faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir. Daş kömür, volfram, molibden, qalay, sürmə, nadir torpaq elementləri, barit ehtiyatına görə dünyada 1­-ci yerdədir (2005–06). Dəmir, manqan, alüminium, mis, nikel, sink, qurğuşun, civə, qızıl, platin, beril, tantal filizlərinin, həmçinin fosforitlə­ rin və qonur kömürün böyük ehtiyatları var. Dünya neft ehtiyatının təqr. 2%­i (2006) və təbii yanar qaz ehtiyatının təqr. 0,8%­i (2005) şelf zonası da daxil olmaqla Ç. əra­zisindədir. Kəşf olunmuş neft ehtiyatının böyük hissəsi Ç.­-in şm.­-ş. və ş.­-ində Sunlyao və Şimali Çin neftli­-qazlı hövzələrin­dədir (Datsin, Lyaoxe, Şenli, Daqan ya­ taqları). Әn iri Karamay neft yatağı ölkənin şm.­-q.­-ində, nisbətən kiçik yataqlar Nanşanönü, Tarim, Saydam və Cunqariya hövzələrindədir. Təbii qazın əsas yataqları Ç.­in mərkəzi hissəsində Sıçuan və q.­-ində Tarim hövzələrində kəşf olunmuşdur. Daş kömür yataqları Böyük Çin düzənliyi, Or­dos (ölkənin şm.-­ında), Sıçuan, Tansin (ölkənin c.-­unda) və s. hövzələrdədir. İri yataqlar: Xuaybey, Kayluan, Datun və s.


    Volfram filizi hidrotermal damar (məs., Szyansi əyalətində Quymeyşan yatağı), təmas­metasomatik (Xunan əyalətində Yao­qansyan yatağı), qreyzen (Quandun əya­lətində Lyanxuaşan yatağı) və səpinti tip yataqlardadır. Molibdenin ən iri yatağı (Lyaonin əyalətində) skarn tiplidir; Xenan, Şansi, Girin (Szilin) əyalətlərində də ya­taqları var. Qalay filizinin əsas ehtiyatı kök­lü yataqlarda (ən irisi Yunnan əyalətinin Getszyu filizli r­-nunda, Quansi­-Çjuan mux­tar r­nunda Daçan yatağı) toplanmışdır; səpinti yataqları da (Getszyu) var. Sürmə filizi yataqları Xunan (Sikuanşan yatağı), Quyçjou, Quandun əyalətlərində və Quansi­ Çjuan muxtar r-­nundadır; kvars­antimonit damarlarından və daha mürəkkəb filiz cisimlərindən ibarətdir. Nadir torpaq elementlərinin (o cümlədən ittriumun) ehtiyat­ları, əsasən, Daxili Monqolustanda Bayan­ Obo yatağında toplanmışdır. Lyaonin əya­lətində də nadir torpaq elementlərinin yatağı var. Stratiform və stratiform­damar tipli əsas barit yataqları (Sinxuan, Yunnan) ölkə­ nin c. hissəsindədir.


    Ç.­də həmçinin uran, titan, xrom filiz­ləri, kükürd, pirit, flüorit, asbest, talk, maq­nezit, qrafit, daşduz, kalium duzu, bor, bentonit, kaolin, təbii tikinti materialları ya­taqları var. Almazın və pyezokvarsın kiçik yataqları aşkar edilmişdir. Çoxlu termal və mineral su bulaqları məlumdur.


    İqlim. Ç.­-in ərazisi üç iqlim qurşağı (mülayim, subtropik və tropik) hüdudla­rında yerləşir. Ölkənin qış iqlimini müəyyən dərəcədə Asiya qış antisiklonu formalaş­dırır. Mülayim və subtropik qurşaqlarda anomal soyuq qış səciyyəvidir. Mülayim qurşaq hüdudlarında kontit­nental (Şimali Ç. və Şimal­-Qərbi Ç.­-in plato və dağları) və musson (Şimal­-Şərq dağlıq ölkəsi, Böyük Çin düzənliyinin şm. hissəsi) iqlim vil.-­ləri ayrılır; ortaillik temp­r –5°C­-dən (Urumçi) 14°C­-yədək (Şanduny­a) dəyişir. Temp­run illik amplitudu 70°C­-yədək çatır (Turfan çökəkliyi). Qışı soyuq və uzunmüddətlidir, çox vaxt güclü şaxtalar və küləklər olur, qar az düşür; yanvarın orta temp­ru şm.-­ş.­-də –16­dan –25°C-­yədək (bəzən –40°C­-yə çatır), Şərqi Ç.-­də–6­dan 4°C­-yədəkdir. Yayı istidir; iyulun orta temp­-ru 20­-dən 26°C-­yədəkdir, Turfan çökəkli­ yində 34°C­-yə çatır. Yağıntının ortaillik miqdarı q. r-­nlarında 90 mm­-dən azdır (Tarim çökəkliyi), ş.­-ə doğru tədricən artır – 400–500 mm­-dən 850 mm­-ədək (Daxili Monqolustanın sahilyanı r­-nlarında).

     Уишан даьлары.


    Subtropik qurşaqda musson və yüksək­ dağlıq iqlim vil.-­ləri tipikdir. Musson iqlim vil.­nin qışı quru və soyuq, yayı rütubətli və isti, yazı və payızı uzunmüddətlidir. Yan­ varda orta temp­r 0­-dan 8°C-­yədək, iyulda 26-­dan 31°C-­yədək təşkil edir. Әn çox ya­ ğıntı ilin isti vaxtları düşür; ortaillik miqdarı sahilyanı ərazilərdə 1500 mm, Yantszı ça­yının orta axınında 1100 mm, Yunnan­ Quyçjou yaylasında 800 mm-­dir. Ç.-­in c. və ş. sahilləri yayda və payızda leysan və qasırğalardan ziyan çəkir.


    İqlimin zonallığı Tibet yaylasının yük­səkdağlıq sistemində pozulur. Yaylanın şm. və mərkəzi hissələrində yanvarın orta temp­ru –20-­dən –25°C-­yədək, iyulun orta temp­-ru 6–7°C təşkil edir; ş. hissəsində uyğun olaraq –8 və 12–14°C­-dir. Temp­run sut­ kalıq tərəddüdü böyükdür (30°C-­dən çox). Yağıntının ortaillik miqdarı ş.­də 250–750 mm, q.­-də 100–200 mm və daha azdır. Yaylanın c. və c.-­ş. hissəsinin iqlimi nisbətən yumşaqdır; yayda Hind okeanından əsən musson küləkləri bol yağışlar gətirir.


    Tropik iqlim qurşağı Sitszyan çayından c.­-dakı əraziləri, Cənubi Çin dənizinin sahillərini (25° şm.e.-­nədək), həmçinin Xaynan və Tayvan a-­rını əhatə edir. Yan­varın orta temp­ru 20–22°C, iyulun orta temp­ru 32°C­-dir. Yağıntının ortaillik miqdarı Tayvan a.­-nda 2460 mm­-dir; Cə­nubi Ç.-­in materik hissəsində 1680 mm­-ə­ dək azalır. Qar xətti Tibet yaylasının q. və ş. kənarlarında 4400–4600 m hünd.­dən, mərkəzi hissəsində 6200 m hünd.­dən keçir. Müasir buzlaşmanın sahəsi kiçikdir (təqr. 84 min km2). Әn iri buzlaşma mərkəzləri Qaraqorum, Kunlun, Nanşan, Şərqi Tyan­şan, Monqol Altayı d-­rındadır.

     Йансзы чайы.

    Daxili sular. Ç. ərazisi su ehtiyatı ilə zəngindir. Hövzəsinin sah. 100 km-dən yuxarı 50 mindən çox çay var. Çayların ümumi uz. 220 min km, axım həcmi 2,8 mlrd. km3­-dir. Yantszı, Xuanxe, Xuayxe, Sit­szyan, Lyaoxe, Amur çayları Sakit okean hövzəsinə, Tarim, Kaşqar, Yarkənd çayları daxili axım hövzəsinə, Tibet yaylasının c.­-undan başlanan çaylar (Mekonq, Hind, Brahmaputra, Saluin) Hind okeanı höv­ zəsinə, ucqar şm.­-q.­-də Qara İrtış çayı (İrtışın yuxarı axını) Şimal Buzlu okeanı hövzəsinə aiddir. Sakit okean hövzəsi çayları, əsasən, yağış suları ilə qidalanır; yay­payız aylarında gursuludur, daşqınlar olur. Çayların axımını tənzimləmək üçün bəndlər, iri hidrotexniki qurğular, su an­ barları və irriqasiya kanalları (Böyük kanal və s.) tikilmişdir. Daxili axım hövzəsinin çayları azsuludur; bəziləri yağmursuz dövrdə quruyur. Tibet yaylasının çayları, əsasən, qar və yağış suları ilə qidalanır.

     Тйанчи эюлц.


    Ç. ərazisində səthi 1 km-dən yuxarı olan 2800-dən çox göl var. İri göllərdən Duntinxu, Poyanxu, Tayxu şirinsulu, Ku­kunor, Lobnor, Namtso şorsuludur. Әn dərin (373 m) gölü Tyançidir. Yunnan­ Quyçjou yaylasında iri karst gölləri (Dyançi, Erxay) var.

    Ç.-­in təsərrüfatında yeraltı sular böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu suların ehtiyatı təqr. 900 mlrd. m-dir. 12 artezian hövzəsi mövcuddur. Ölkədə bərpa olunan illik su ehtiyatı da (2829 km3) böyükdür; adam­ başına düşən suyun illik miqdarı 2173 m3 təşkil edir.  İl ərzində ölkənin su ehtiyatının 20%-­indən çoxu istifadə olunur (bunun 77%-­i k.t.-­nın, 18%-­i sənaye müəssisə­ lərinin ehtiyaclarına, 5%­-i kommunal­ məişət sahələrinin su təminatına sərf edilir).

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Иглим шяраитинин, торпагямяляэятирян сцхурларын литоложи тяркибинин вя релйеф типляринин мцхтялифлийи, бир чох р-нларда миниллик чялтик сяпини тяърцбясинин, Шимали вя Шярги Ч.-ин гураглыг вя йцксякдаьлыг р-нларында ися щямчинин юрцшцн тясириндян дяйишмиш мцряккяб торпаг юртцйцнцн формалашмасыны мцяййян етмишдир. Якинчилийин 5 мин иля йахын инкишаф етдийи Ч.-ин Люсс платосунда вя аллцвиал дцзянликляриндя тябии торпаг юртцйц, демяк олар ки, йохдур вя беъярилян торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Тябии торпаг юртцйцнцн пайланмасында щям енлик-зонал, щям дя йцксяклик-гуршаг ганунауйьунлуглары юзцнц эюстярир.

     Гоби сящрасы.

     Ч.-ин мцлайим гуршаьынын щцдудларында эениш сащялярдя гонур-мешя, о ъцмлядян подзоллашмыш торпаглар йайылмышдыр. Онлар даьятяйи дцзянликлярдя вя Хуаyхе чайындан шм.-дакы алчагдаьлыгларда инкишаф етмишдир. Бюйцк вя Кичик Хинганын тцнд рянэли ийняйарпаглы даьлыг мешяляринин алтында иллцвиал-дямирли подзол торпаглар йайылмышдыр. Тайханшан силсиля- синин ш. йамаъларында, Синлин вя Дабешан силсиляляринин голларында сары-гонур торпаглар формалашмышдыр. Чямян, чямян-гараторпаг вя гящвяйи торпаглар Шимал-Шярг даьлыг юлкяси вя Шярги Ч.-ин аллцвиал дцзянликлярини тутур. Сунгари, Нентсзйан вя Лйаохе чайларынын аккумулйатив дцзянликляринин йцксяк сявиййяляриндя гараторпагвары чямян торпаглары (хету) йайылмышдыр. Бунлар Бюйцк Хингана йахын даща гураг р-нлардакы йуйулмуш гара-торпагларла явяз олунур. Вахташыры су алтында галан дцзянликлярин ашаьы сявиййяляриндя тцнд рянэли глейлянмиш чямян, чох вахт шоран вя солод торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Шандун вя Лйаодун йарымадаларынын йцксякликляриндя йуйулмуш гящвяйи торпаглар йайылмышдыр. Мцлайим вя субтропик гуршагларын сярщядиндя, Хуан- хе, Хуайхе вя Йансзы чайларынын аллцвиал дцзянликляриндя, аллцвиал дцзянликлярин тозвары, карбонатлы эиллиъяляриндя чямян- гящвяйи торпаглар формалашмышдыр. Аллцвиал вя чялтик торпаглары Йансзы чайынын делтасы вя орта ахыны дцзянликляриндя, Минтсзйан чайы дярясиндя, Ченду дцзянлийиндя инкишаф етмишдир. Шярги Ч.-дяки чайларын делталарында шоранлашмыш торпаглара раст эялинир. Люсс платосунун боз-гящвяйи торпаглары (хейлуту) шабалыды вя гара бозгыр торпагларын режиминя охшар щидротермик режимя маликдир. Люсс платосуну ящатя етмиш даьларда даь-гящвяйи азкарбонатлы вя гонур мешя торпаглары; Люсс платосунун г.-индя, Ордос платосунда, Наншан вя Синлин даьларынын ятякляриндя боз торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Мцлайим гуршаьын континентал секторундакы шабалыды торпагларын эениш зонасы Дахили Монголустанын денудасион-аккумулйатив дцзянликлярини тутур. Монгол Алтайынын даьларында мешя-чюл вя чюл битки юртцйцнцн алтындакы шабалыды торпаглар ъ. експозисийасынын йамаълары иля 2000 м-дян йухары галхыр. Шабалыды торпаглар зонасы ъ.-да гонур сящра-чюл торпаглары (Гоби, Ъунгарийа дцзянлийи, Тйаншан вя Монгол Алтайындакы даьятяйи дцзянликляр) иля явяз олунур.


    Ч.-ин ъ.-унда ян бюйцк сащяляри сары вя гырмызы торпаглар тутур. Ъянуб-Шярг даьлыг юлкясинин алчагдаьлыг вя ортадаьлыглары цчцн чох вахт подзоллашмыш, щцндцрлцкдян асылы олараг сары-гонур, гонур вя тцнд-гонур даь-мешя торпаглары иля явязлянян даь-гырмызы вя сары торпаглар сяъиййявидир. Мангр ъянэялликляринин битдийи сащилйаны йерлярдя мангр шоран тор- паглары йайылмышдыр.


    Флора мцхтялифлийиня эюря Ч. дцнйада илк йерлярдян бирини тутур. Бурада 353 фясилядян 32200 нюв битки, онлардан аьаъ вя кол ъинсляринин 7000-дян чох нювц, о ъцмлядян 2800 нюв аьаъ вардыр. 190-дан чох реликт нювляр, мяс., Ч. цчцн ендемик олан глиптостробшякилли метасеквойа, гядим икидилимли эинкго, Ч. занбагаьаъы, Ч. арэирофилласы, Тайван флузианасы, Футсзйан сярви, давидийа, евкоммийа, тайванийа, псевдотсуга вя с. битир. Али биткилярдян 168 нювцн мящв олмаг тящлцкяси вар.


    Битки юртцйцнцн характериня эюря Ч. ики щиссяйя айрылыр: арид гярб вя рцтубятли шярг. Онлар арасында сярщяд тяхминян Тайханшан–Синлин силсиляляри вя Тибет даьлары хятти бойу кечир. Гярб щиссясиндя рцтубят азлыьы шяраитиндя сящралар, йарымсящралар, чюлляр цстцнлцк тяшкил едир. Шярг щиссясиндя йерли биткилярин тяркибиндя мешя, мешя-чюл вя чямян-чюл груплашмалары башлыъа йер тутур.

     Дансйа эеоложи паркы. Гансу яйаляти.


    Ч. сящралары битки юртцйцнцн кяскин сейряклийи иля фярглянир, йарымколъуглар (йовшан) вя коллуг (гараьан) груплашмалары иля тямсил олунур. Эилли сящра сащялярини реомцр вя сарыбаш кол юртцйц тутур. Гумлу-чагыллы дцзянликляр саксаул, аьаъшякилли шораноту вя Пржевалски аъылыг колундан (ефедра) ибарят сейряк ъянэялликлярля юртцлмцшдцр. Тарим чюкяклийиндя, Алашан сящрасында вя Тибет йайласынын шм.-ында хейли сащяляр тамамиля биткисиздир. Гядим эюл чухурларынын, Тарим чюкяклийинин вя Ъунгарийа дцзянлийинин шоранлашмыш сащяляри, Алашан сящрасы вя Тсайдам чухурунун эениш сащяляри сейряк саксаул ъянэялликляри иля тямсил олунур. Гоби вя Дахили Монголустанын йцксяк дцзянликляриндя сящра биткиляри гуру чюл вя йарымсящраларын тахыл биткили-колъуг вя колъуг груплашмалары иля явяз олунур. Алашан сящрасынын ш. щиссясиндян Ордос платосунун г. щиссясинядяк сящралашмыш чюлляр зонасы узаныр. Шоранлашмыш чюкмяляр щалофит груплашмалары вя шоранотулу сящралар иля тутулмушдур. Бир гядяр чох рцтубятли шяраитдя (Люсс платосунун шм.-ы, Дахили Монголустан, юлкянин шм.-г.-индяки даьятяйи дцзянликляр) чимли-тахыл-биткили чюлляр йайылмышдыр.


    Тибет йайласы йцксякдаьлыг тахыл биткили-колъуглу сящраларын вя Алп чямянликляринин елементляри, йцксякдаьлыг йастыготу вя коллары олан сойуг чюллярин инкишаф етдийи вилайятдир.
    Йайланын г. щиссясиндя йарымколъуг вя сейряк от биткили сойуг йцксякдаьлыг сящра цстцнлцк тяшкил едир. Чин-Тибет д-рынын йцксякдаьлыьы цчцн кичик чай дяряляриндя битян ардыъ вя спирейа, адда-будда Алп чямянликляри иля явязлянян алчагбойлу тахыл биткили чюлляр сяъиййявидир.


    Мешя биткиляри (йарпаьынытюкян-щямишяйашыл гарышыг мешяляр зонасы) кечмишдя бцтцн Шярги вя Шимал-Шярги Ч.-дя йайылмышды, лакин мцасир дюврдя тябии биткилик бу районларын, ясасян, ортадаьлыьында галмышдыр. Бюйцк Хинган вя Кичик Хинганын йамаъларынын ашаьы щиссяляри цчцн 1800–2000 м-дян йухарыда гарашамсидр вя йа сидр мешяляри иля явязлянян ачыг рянэли ийняйарпаглы мешяляр типикдир. 2500 м щцнд.-дян даьлыг коллуглара вя мамырлы-шибйяли тундрайа кечян тахыл биткили вя йа ъил груплашмалары инкишаф етмишдир. Гарышыг ийняйарпаглы-енлийарпаглы мешяляр Бюйцк Хинганын ш. йамаълары цчцн сяъиййявидир. Мцлайим гуршаьын даща исти районларында – Синлин, Дабешан вя диэяр силсилялярин щцдудларында йарпаьынытюкян енлийарпаглы вя ийняйарпаглы шам-кцкнар мешяляри йайылмышдыр. Шимал-Шярги Ч.-ин ъ.-ш. муссонларына нязярян кцляктутмайан дцзянликляриндя чямян-чюл вя мешя-чюл груплашмалары йерляшир. Тахыл биткиляри (ъейраноту, гым, тонгалоту вя с.) чохлу мцхтялиф отларла бирэя тямсил олунмушдур.

     Тякля-Мякан сящрасы.


    Синлин вя Нанлин силсиляляри арасында, щямчинин Йансзы чайынын орта вя ашаьы ахарларында битки юртцйц мювсцми рцтубятли, мцряккяб нюв тяркибли енлийарпаглы-ийняйарпаглы субтропик мешяляр иля тямсил олунмушдур; мешялярин кянарында вя чай дяряляриндя бамбук ъянэялликляри, чохлу лианалар эениш йайылмышдыр. Ясас ийняйарпаглы ъинсляря лансетвары кун- нингамийа, гямли сярв, йапон криптомерийасы аиддир. Мешялярин формалашмасында реликт ийняйарпаглылар да (метасеквойа, йаланчы гарашам, Чин гарачющряси) иштирак едир. Даьларда 1500– 1800 м-дян йухарыда куннингамийа мешялийи шам мешяляри вя йа йарпаьынытюкян аьаъ нювляри (аьъагайын, гушармуду, алма) гарышыг сярв, тсугадан ибарят мешялярля явяз олунур. Даьларын йухары гуршагларында Алп чямянликляри йайылмышдыр.


    Йуннан-Гуйчжоу йайласынын ъ.-г. щиссясинин, Лейчжоубандао й-а-нын, Тайван вя Хайнан адаларынын тябии битки юртцйц щямишяйашыл тропик мешяляр, йарымйарпаьынытюкян гуру мешяляр вя саванналар иля тямсил олунмушдур. Ситсзйан чайындан ъ.-да дяниз сащили бойунъа бруэийера вя ависеннийадан ибарят мангр ъянэялликляринин дар золаьы инкишаф ет- мишдир.


    Фаунанын тяркибиндя 500 нювдян чох мямяли, 1200 нювдян чох гуш, 400 нюв
    дян чох сцрцнян вя тягр. 350 нюв суда-гуруда йашайан вардыр. Шимали вя Шимал-Гярби Ч.-дя фауна мцхтялифлийи бюйцк дейил, лакин бязи нювлярин фярдляринин сайы хейлидир. Беля ки, сящраларда Пржевалски аты, гулан, ъейран, вящши икищцрэцълц дявя, ярябдовшаны раст эялинир; чюлляр цчцн дзерен, Брандт тарласичаны, монгол гумсичаны вя с. сяъиййявидир. Тибет йайласынын йцксякдаьлыг фаунасынын характерик нцмайяндяляри нясли кясилмякдя олан вящши Тибет юкцзц (йак), гар бябири, сцзярйейян айы, щямчинин чохсайлы эямириъилярдир (отйыьан, даь тахылсичаны, даьсичаны, мармот). 


    Шимал-Шярги Ч.-дя чохлу йыртыъы мямялиляр: Сибир сичовулу, самур, синъаб, эялинъик, вашаг вя с. вардыр. Шярги Ч.-ин субтропик р-нларынын, Тибет йайласынын вя Синлин-Йуннан даьлыг юлкясинин фаунасы мцхтялифлийин вя ендемизмин (нясли кясилмякдя олан бюйцк панда, кичик панда, Чин пялянэи, щямчинин такин, гулок, йерешян кюстябяк вя с.) йцксяк сявиййяси иля фярглянир. Йансзы чайынын суларында ендемик Чин аллигатору, эюл делфини вар. Ч.-ин ъ.-унда рцтубятли тропик мешялярдя назикбядян меймунларын, щиббонларын, кюк лоринин мцхтялиф нювляри, виверракимиляр вя с. йашайыр; трогон, тутугушу, балсоран вя эцмцшц гырговул орнитофаунанын сяъиййяви нцмайяндяляридир.


    79 нюв мямяли, 74 нюв гуш, 31 нюв сцрцнян вя 84 нюв суда-гуруда йашайанларын нясилляринин кясилмяк тящлцкяси вардыр.


    Ландшафтларын антропоэен дяйишилмяси, ятраф мцщитин вязиййяти вя мцщафизяси. Ч.-ин тябии ландшафтлары инсанлар тяряфиндян минилликляр ярзиндя вя интенсив олараг тясяррцфатла мянимсянилмяси нятиъясиндя ящямиййятли дяряъядя дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Ясрляр бойу няинки битки юртцйцндя, щям дя релйефдя чох фяал сцрятдя мягсядйюнлц (даь вя тяпялярин йамаъларынын терраслашдырылмасы, к.т. биткиляринин беъярилмяси вя ирригасийа цчцн торпаг сятщинин щамарланмасы, каналларын, йолларын вя су анбарларынын иншасы) вя йа антропоэен фяалиййятин йан тясири нятиъясиндя (йарьанларын йаранмасы, грунт чюкмяси, батаглыглашма, торпаг ерозийасы вя с.) дяйишиклик баш вермишдир.

     Волун панда горуьу. Сычуан яйаляти.


    Мцасир ландшафтлар, ясасян, икинъили тюрямя ландшафтларын пайы йцксяк олан (61%) тябии-антропоэен комплекслярля (Ч. яразисинин 84%-и) тямсил олунмушдур; ландшафтларын антропоэен модификасийалары (2/3%), ясасян, дцзянликлярин вя алчагдаьлыгларын щцдудлары дахилиндя йайылмышдыр. Шярти-кюклц ландшафтлар (16%) тясяррцфат фяалиййяти олмайан чятин кечилян даь массивляриндя тохунулмамыш галмышдыр. Ян мцряккяб еколожи вязиййят ири шящярлярин, сянайе мяркязляринин йерляшдийи вя ящалинин 60%-инин йашадыьы Шярги Ч.-дя вя Сычуан чюкяклийиндя йаранмышдыр. Афмосферин, суйун вя торпаьын чирклянмяси (о ъцмлядян туршулу йаьышларын йаьмасы нятиъясиндя) ян актуал проблемдир.


    Шярги Ч.-ин икинъили-тюрямя мешяляриндя Массон кцкнары цстцнлцк тяшкил едир. Йансзы чайынын орта ахарында инкишаф едян мешя плантасийа тясяррцфатында куннингамийа апарыъы рол ойнайыр. Йуннан-Гуйчжоу йайласынын Ъ.-унда вя Ъянуб-Шярги Ч.-ин даьларында игтисади ъящятдян гиймятли аьаъ ъинсляри беъярилир: бюйцк сащяляри каучукверян, палма вя бамбук плантасийалары тутур. Шимал-Гярби Ч.-ин районлары цчцн хырдайарпаглы ъинслярин цстцн олдуьу мешя золагларынын инкишафы типикдир. Мешясизляшмя просеси, мешя йаньынларынын интенсивлийинин артмасы, аьаълыгларын зярярвериъи ъцъцлярля зядялянмяси иля йанашы низамсыз гырылмасы (1998 илдя одунъаьын сянайе тядарцкцня рясми гадаьа гойулмасына бахмайараг) мешя иля юртцлмцш сащялярин азалмасына вя аьаъларын кейфиййятинин ашаьы дцшмясиня эятириб чыхарыр.


    Арид зоналарда тябии биткилийин дяйишмяси сящралашма просеси – чюл ландшафтларынын йарымсящра вя сящра формасийалары иля явязлянмяси иля ялагядардыр. Отлаг ландшафтларынын деградасийасы просесляри арасында ерозийа вя дефлйасийанын инкишафыны, торпаьын вя грунтун тякрар шоранлашмасыны, гиймятли йем биткиляринин алаг нювляри иля явязлянмясини, эямириъилярин фялакятли чохалмасыны эюстярмяк олар. Йем базасынын мящв олмасында тябии фялакятлярин дя (олдугъа гарлы вя йагарсыз гыш, тоз човьунлары вя с.) ролу бюйцкдцр.


    Ян эцълц трансформасийалара антропоэен ландшафтларын к.т. модификасийалары мяруз галыр. Онлар ландшафтларын шумлуг (Шярги вя Ъянуби Ч.-нин алчагдаьлыг вя ортадаьлыгларынын “чай” ландшафтлары вя дцзянликлярин, чухурларын “чялтик” ландшафтлары), баь-плантасийа (Хайнан а., Ъянуб-Шярги Ч.-нин алчагдаьлыглары вя сащилляри) вя гарышыг типли модификасийалары
    (отлаг-шумлуг, мешя-тарла вя мешя плантасийа) иля тямсил олунмушдур.


    1990-ъы иллярин сонундан Ч.-ин бир сыра районунда еколожи вязиййят йахшылашмаьа башламышдыр: ятраф мцщитин чирклянмясиня гаршы мцбаризяйя ЦДМ-ин 1%-я гядяри сярф олунур; 1000-дян чох гейри-щюкумят еколожи тяшкилаты фяалиййят эюстярир; Ч. ятраф мцщитин мцщафизяси цзря 50-дян чох бейнялхалг конвенсийайа гошулмушдур. Мешяликляр артырылыр (юлкя сащясинин 18%-ни вя йа 175 млн ща-дан чохуну мешяляр тутур; 2008): щяр ил 6 млн. ща мешя салыныр. 2350-дян чох мцщафизя олунан тябии ярази (о ъцмлядян 350 дювлят горуьу; юлкя яразисинин тягр. 15%-и) йарадылмышдыр. Мцщафизя едилян тябии яразилярин милли системи Дювлят Мешя Администрасийасынын (бцтцн горунан яразиляринин 84%-и), Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин вя Ятраф Мцщитин Мцщафизяси Назирлийинин табелийиндядир. Ч.-ин мцщафизя олунан тябии яразиляри щейван нювляринин 85%-нин, али биткилярин 65%-нин вя юлкядяки мешялярин 20%-нин мцщафизясини тямин едир. ЙУНЕСКО-нун биосфер резерватлары шябякясиня цмуми сащ. 33,16 мин км2 олан 26 мцщафизя едилян тябии ярази (Чанбайсан, Венчуан-Улун, Динху); су-батаглыг йерляриня аид 30 горунан ярази дахилдир, 33 горуг, о ъцмлядян Тайшан вя Хуаншан даьлары, Сычуан яйалятиндя йерляшян бюйцк панда резерватлары, Ъянуби Ч.-дяки карст вя с. Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмышдыр.


                                                                                  Ящали


    Ч.-дя рясмян 56 етник груп вар. Чин-Тибет дилляриндя данышан халглар Ч. ящалисинин 94,3%-ини тяшкил едир, онлардан 91,5%-и чинлиляр (ханлар), 0,8%-и хуейляр, 0,2%-и байлардыр; ясасян, Ъянуб-Гярби Чиндя йашайан Тибет-Бирма халглары 1,8%-дир, о ъцмлядян тутсзйалар – 0,6%, йиляр – 0,6%, тибетлиляр – 0,4%, ханиляр – 0,1%, лисулар – 0,1%, лащулар, насиляр, сйанлар, качинляр (сзинпо), ачанлар, пумиляр, нулар, сзинолар, менбалар, дулунлар, лобалар. Тай-кадай дилляриндя данышан халглар (ясасян, Ъянуби Ч.-дя) 2,3% тяшкил едир, о ъцмлядян тай халглары – 1,6%-дян чох (чжуанлар – 1,3%, буиляр – 0,2%, тайлар – 0,1%), камсуй халглары – 0,3%-дир (дунлар – 0,2%, щямчинин шуйлар, мулаолар, маонанлар вя б.),
    лиляр (0,1%) вя кадай халглары (о ъцмлядян эелаолар). Мйао-йао халглары (0,9%-дян чох) да (о ъцмлядян мйаолар – 0,7%, йаолар – 0,2%; шеляр) Ъянуби Ч.-дя йашайырлар. Алтай дилляриндя данышан халглар (ясасян, Шимали вя Шимал-Гярби Ч.-дя) 2,2%, о ъцмлядян тунгус-манъур халглары – 0,9% (ясасян, манъурлар, щямчинин сиболар, евенкляр вя ороченляр, нанайлар, йахуд хечжеляр вя б.), тцрк халглары – 0,8% (уйьурлар – 0,7%, газахлар – 0,1%, гырьызлар, саларлар, йуйгулар, юзбякляр, татарлар), монгол халглары – 0,5%-дир (ясасян, халха-монголлар вя ойратлар, щямчинин дунсйанлар, монгорлар, йахуд тулар, дащурлар, баоанлар, бурйатлар вя б.). Корейалылар Ч.-ин шм.-ш.-индя йашайыр вя 0,2% тяшкил едирляр. Уъгар шм.-г. яразиляриндя Памир халглары (Ч.-дя таъикляр адландырылырлар) – сарыколлар вя ваханлар йашайырлар; Ъянуби Ч.-ин ъ.-унда Австрасийа дилляриндя данышан халглар – мон-кщмер халглары (валар, палаунглар, буланлар вя б.) вя вйетляр (сзинляр); Тайван а.-нда австронезийалылар-гаошанлар йашайырлар.

     Шанхай шящяриндян эюрцнцш.


    Ч. ящалиси бцтцн дцнйа ящалисинин 1/5 щиссясиндян чохуну тяшкил едир. 20 ясрин орталарынадяк доьум сявиййясинин йцксяк олмасына бахмайараг (1000 няфяря 35–40 няфяр), юлцм сявиййясинин йцксяк олмасы (1000 няфяря 25–30 няфяр) сябябиндян ящалинин артымы лянэ эедирди; орта юмцр мцддяти 30 илдян аз иди. Айры-айры дюврлярдя гытлыг, тябии фялакятляр, епидемийалар вя мцщарибяляр сябябиндян ящалинин сайы азалырды. 20 ясрин яввялляриндя юлкя ящалисинин сайы 19 ясрин орталарында олдуьу щяддя галырды (тягр. 430 млн. няфяр). 1950–70-ъи иллярдя тибби хидмятин йахшылашдырылмасы, ящалинин санитар мядяниййяти сявиййясинин йцксялмяси вя с. нятиъясиндя яняняви йцксяк доьум сявиййяси сахланылмагла юлцм сявиййяси ящямиййятли дяряъядя азалды. Ящалинин артым темпинин сцрятлянмяси (1953 илдя 594,4 млн. няфяр; 1964 илдя 694,6 млн. няфяр; 1982 илдя 1008,2 млн. няфяр; 1990 илдя 1133,7 млн. няфяр; 2000 илдя 1265,8 млн. няфяр) доьум сявиййясинин ашаьы салынмасына йюнялмиш ардыъыл демографик сийасят апарылмасыны тяляб едирди. 1980-ъи иллярин яввялляриндян бирушаглы аиляляри дястякляйян комплекс тядбирляр (айлыг мцавинят верилмяси, илк нювбядя ев алмаг щцгугу, ушаг баьчасында ушаьын пулсуз сахланылмасы, али мяктябляря вя ишя гябулда имтийазлар) щяйата кечирилир. Икинъи ушаьын доьулмасы иля имтийазлары ляьв едилян аиля, адятян, эялириндян вя йашадыьы райондан асылы олараг йцксяк ъяримя юдямяйя мяъбуредилирди (чох вахт орта айлыг ямякщаггындан 10–20 дяфя артыг). Доьумун мящдудлашдырылмасына даир тядбирляр азсайлы халгларын компакт шякилдя йашадыглары районлара даща аз тясир эюстярмишдир. 2007 илдян ящалинин гоъалмасы проблеминин кяскинляшмяси иля ялагядар Ч. районларынын чохунда ана вя атанын юз валидейнляринин тяк ювлады, илк ювладларынын ися гыз олмасы шяртиля аиляляря ики ушаьа сащиб олмаларына иъазя верилмишдир.


    Доьум сявиййясинин ашаьы салынмасы мягсядиля щяйата кечирилян дювлят сийасяти нятиъясиндя 1987 илдя макс. щяддя чатмыш доьум сявиййяси (1000 няфяря 23,3 няфяр) ашаьы дцшмяйя башлады (2007 илдя 12,1 няфяр); юлцм сявиййяси, демяк олар ки, 1980 илдян стабилдир (орта щесабла 1000 няфяря тягр. 6,4–6,9 няфяр; 2007 илдя 6,9). Ящалинин тябии артым темпи хейли азалмышдыр (1987 илдя 1000 няфяря 16,6 няфяр; 2007 илдя 5,3 няфяр – дцнйанын орта эюстяриъиляриндян 2 дяфя ашаьы). Фертиллийин эюстяриъиси 1 гадына 1,75 ушагдыр (2007); ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 22,1 няфярдир. Демографик сийасятин стратежи мягсяди 2040 илдя ящали артымынын сыфра ендирилмясиня наил олмагдыр (Чин демографларынын щесабламаларына эюря 21 ясрин орталарында юлкя ящалиси 1,5–1,6 млрд. няфяр тяшкил едяъякдир). Ящали артымынын эюстяриъиляри Ч.-ин реэионларына эюря ящямиййятли дяряъядя фярглянир. Ян йцксяк доьум сявиййяси азсайлы халгларын компакт шякилдя йашадыглары яразилярдя: Синтсзйан-Уйьур (2007 илдя 1000 няфяря 16,8 няфяр), Тибет (16,4), Нинсйа-Хуей (14,8) мухтар районларында; ян ашаьы доьум сявиййяси мяркяз табелийиндяки шящярлярдя (МТШ) вя Шимал-Шярги Чин яйалятляриндя: Лйаонин яйалятиндя (1000 няфяря 6,9 няфяр), МТШ Пекиндя (8,3), МТШ Шанхайдадыр (9,1). Юлцм сявиййясинин ярази цзря фяргляри даща аздыр (Гуандун яйалятиндя 1000 няфяря 4,7 няфярдян Сзйансу яйалятиндя 7,1 няфярядяк; 2007). Ящалинин ян йцксяк тябии артым темпи Синтсзйан-Уйьур (1000 няфяря 11,8 няфяр), Тибет (11,3) вя Нинсйа-Хуей (9,8) мухтар районларында; ян ашаьы тябии артым темпи Лйаонин яйаляти (1000 няфяря 1,5 няфяр), МТШ Тйансзин (2,1) вя Сзйансу яйалятиндядир (2,3).

     Пекин. Дцнйа паркы.


    Рясми мялумата эюря, хариъи миграсийа салдосу мянфидир (2007 илдя 1000 няфяря –0,39); мцгавиля ясасында ишляйян 475 мин Ч. вятяндашы (2006; ясасян, Асийа юлкяляриндя – Йапонийа, Сингапур, Ъянуби Корейа вя с.), щямчинин хариъи али мяктяблярдя тящсил алан 134 мин чинли тялябя хариъдя мцвяггяти йашайыр. Бюйцк мигйас алан гейри-легал мцщаъирят галмагдадыр.


    Ч.-дя орта щесабла щяр 100 гадына 103 киши, о ъцмлядян 100 йени доьулан гыз ушаьына 111 оьлан дцшцр (2007). Чин аиляляри гыз ушаьына сащиб олмамаьа чалышырлар (яняняйя эюря гоъа вахтында валидейнляриня оьул бахыр). 2007 илядяк кянд сакинляри оьлан ушаьына сащиб олмаг имканларыны сахламаг вя икинъи ушаьын доьулмасына эюря ъяримя юдямямяк мягсядиля йени доьулан гыз ушагларыны чох вахт гейдиййатдан кечирмирдиляр; ганун йени доьулмуш гыз ушагларынын юлдцрцлмясиня эюря чох сярт ъязалар мцяййянляш- дирся дя, беля щаллара тез-тез тясадцф олунур. Доьум сявиййясинин ашаьы олмасы сябябиндян ящалинин йаш структуру 15 йашадяк олан ушагларын ящалинин тяркибиндя хцсуси чякисинин нисбятян ашаьы (17,9%) олмасы иля сяъиййялянир, ямяк габилиййятли йашда оланларын (15–59 йаш) хцсуси чякиси йцксяк (67,8%) олса да, онларын хцсуси чякисинин азалдылмасы тенденсийасы мювъуддур; 60 вя ондан йухары йашда оланларын хцсуси чякиси нисбятян йцксякдир (14,3%; 2007) вя йцксялмякдя давам едир. 2007 ил цчцн эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,9 ил иди (2000 илдя 71,4; 1990 илдя 68,6 ил), о ъцмлядян кишилярдя 71,1, гадынларда 74,8 ил. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти игтисади ъящятдян инкишаф етмиш дянизйаны яйалятлярдя вя МТШ-дя даща йцксякдир, юлкянин дахили районларында (ян ашаьы эюстяриъи Тибет мухтар р-нундадыр) ящямиййятли дяряъядя ашаьыдыр.

     Урумчи шящяриндян эюрцнцш.

    Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя тягр. 137 няфярдир (2006). Юлкянин шярг район- лары, хцсусиля Хуанхе вя Йансзы чайлары вадиляри вя делталары даща сых мяскунлашмышдыр. МТШ Шанхай яразисиндя ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 2880 няфяря чатыр, Сзйансу яйалятиндя 1 км2-дя 740 няфярдир. Юлкянин гярб щиссясиндяки даьлыг вя сящра реэионлары нисбятян сейряк мяскунлашмышдыр (ян ашаьы сыхлыг Тибет мухтар районундадыр – 1 км2-дя 2,3 няфярдир). 


    Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси (2007 илдя 44,9%; 1978 илдя 17,9%; 1949 илдя 10,6%) кянд ящалисинин шящяря миграсийасы, щямчинин шящяр сярщядляринин эенишлянмяси вя кянд урбанизасийасы (кечмиш кянд йашайыш мянтягяляриня шящяр статусунун верилмяси) щесабына даима артыр. 2020 илдя шящяр ящалисинин хцсуси чякисинин тягр. 57% тяшкил едяъяйи эюзлянилир. Цмумиликдя Ч.-дя 656 шящяр вя тягр. 20 мин шящяр типли гясябя вар (2007). Шящяр ящалисинин 1/2 щиссясиндян чоху МТШ-дя, Шимал-Шярги Чин яйалятляриндяки шящярляриндя [Лйаонин, Хейлунтсзйан, Эирин (Сзилин)], щямчинин бир сыра дянизйаны яйалятлярдя (Гуандун, Чжетсзйан, Сзйансу) йашайыр.


    Ч.-ин ян ири шящярляри (2009; шящярятрафы иля бирликдя, мин няфяр): Шанхай (17 783), Пекин (12230), Сйанган (Щонконг; 9102, хцсуси инзибати р-нун хариъиндя йерляшян шящярятрафы вя шящяр-пейки иля бир- ликдя), Чунтсин (7707), Шенйан (Мукден; 6580), Тйансзин (6389), Гуанчжоу (Кантон; 5711), Сиан (5132), Ханчжоу (4917), Харбин (4885), Шантоу (4747), Ухан (4696), Ченду (4636), Нанкин (4313), Сзинан (3405), Чанчун (3052), Шитсзйачжуан (3022), Таййуан (2787), Таншан (2756), Сзыбо (2736), Далйан (2709), Кунмин (2459), Синдао (2452), Гуййан (2420), Аншан (2295), Чанша (2267), Уси (2226),Чженчжоу (2216), Нанчан (2188), Эирин (Сзилин; 1956), Синйан (1904), Ланчжоу (1865), Дандун (1711), Чжантсзйан (1635), Сцйчжоу (1611), Урумчи (1601), Наннин (1588), Лойан (1587), Сучжоу (1547), Фучжоу (1537), Баотоу (1489), Жунчен (Гуандун яйаляти; 1446), Хуай- нан (1444), Хефей (1433), Ситсикар (1410), Хандан (1377), Датун (1353), Нинбо (1290), Чжантсзйакоу (1267), Венчжоу (1238), Бенбу (1214), Аомын (Макао; 1198, хцсуси инзибати р-нун хариъиндя йе ляшян шящярятрафы вя шящяр-пейки иля бирликдя), Пинсйан (Сзйанси яйаляти; 1198), Хух-Хото (1146), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти; 1132), Бенси (1125), Баодин (1109), Сйанйан (1099), Чжентсзйан (1040), Хуайбей (1006). 3 ири мегалополис формалашыр: Йансзы (мяркязи – Шанхай) вя Чжутсзйан (мяркязляри – Гуанчжоу вя Шенчжен) чайларынын делтасында, щямчинин Хебей яйалятиндя Пекин–Тйансзин.


    Игтисади ъящятдян фяал ящали 786,5 млн.няфярдир (2007). Мяшьуллуг структурунда к.т. вя балыгчылыьын пайына ишляйянлярин 41%-и, хидмят сащясиня 32%-и, сянайе вя иншаата 27%-и дцшцр. Ямяк базарынын хцсусиййяти – шящярлярдя, хцсусян юлкянин ян инкишаф етмиш дянизйаны р-нларында кянддян эялянлярин бюйцк гисминин (нунмингун; 2000-ъи иллярин орталарында тягр. 140 млн. няфяр) тясяррцфатын мцхтялиф сащяляриндя чалышмасыдыр. Ишсизлик сявиййяси 4,0% тяшкил едир (2007).


    Т а й в а н  ящалисинин артымы (млн. няфяр: 1952 илдя 8,1; 1980 илдя 17,8; 1990 илдя 20,4; 2000 илдя 22,3; 2008 илдя 23,1) дурмадан азалыр. 21 ясрин яввялляриндя ящалинин артым
    темпи 0,24%-ядяк ашаьы дцшмцшдцр (2008). Ящалинин демографик давранышынын ясас хцсусиййяти доьум сявиййясинин ашаьы олмасыдыр (2008 илдя 1000 няфяря 9,0 няфяр). Юлцм сявиййясинин ашаьы олмасы (1000 няфяря 6,7 няфяр) яввялки иллярдя ящалинин тябии артым темпини якс етдирир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 5,45 няфярдир. Фертиллийин эюстяриъиси 1 гадына 1,13 ушагдыр. 15 йашадяк олан ушагларын ящалинин тяркибиндя хцсуси чякиси 17,3%, ямяк габилиййятли ящалинин (15–64 йаш) хцсуси чякиси 72,2%, 65 йаш вя ондан йухары оланларын хцсуси чякиси 10,5%-дир (2008). Орта щесабла щяр 100 гадына 102 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 77,8 илдир (кишилярдя 74,9, гадынларда – 80,9). Хариъи миграсийа салдосу мцсбятдир (1000 няфяря 0,04 няфяр; 2008). Тайвана газанъ далынъа эялянлярин (юлкянин континентал щиссясиндян, Ъянуб-Шярги Асийа дювлятляриндян вя с.) сайы артмагдадыр; ири шящярлярдя дцнйанын бир сыра юлкясиндян эялян йцксякихтисаслы мцтяхяссисляр чалышыр. 


    Тайван сых мяскунлашмыш яйалятдир,ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 637,9 няфярдир. Урбанизасийа вя субурбанизасийа просесляри сцрятля инкишаф едир. Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси
    тягр. 90%-дир. Ясас шящяр агломерасийалары (2008, мин няфяр): Тай- бей (8325,2 – Тайван ящалисинин 36%-индян чоху; агломерасийанын тяркибиня Бантсйао, Чжунхе, Синчжуан, Санчун вя диэяр шящярляр дахилдир), Гаосцн (2686,5), Тайчжун (2224,5), Тайнан (831,4).


    Игтисадиййатда 10,7 млн. няфяр чалышыр (2007), о ъцмлядян хидмят сащясиндя – 57,9%, сянайе вя тикинтидя – 36,8%, к.т. вя балыгчылыгда – 5,3% ишляйир. Ишсизлик сявиййяси игтисади ъящятдян фяал ящалинин 3,9%- ни тяшкил едир (2007).


    Диндарларын яксяриййяти цчцн дини синкретизм: яняняви инанълар, конфусичилик, даосизм вя буддизмин елементляринин бирляшдирилмяси сяъиййявидир. Тибетдя Тибет буддизми, йахуд ламаизм мювъуддур. 1 ясрдян етибарян христианлыг, тягр. 7–8 ясрлярдян башлайараг ислам дини йайылмышдыр. Йени дини щярякатларын (онлардан ян ириси Фалунгун тяригятидир) ардыъыллары да вар.




                                                       Чин яразисиндя ян гядим археоложи мядяниййятляр 

    Чин яразиси Палеолит дюврцндя. Ч. алимляринин чоху Нихеван, Шаншатсзцй, Сйаочанлйан, Дунгуто, Сйаодукоу (Хебей яйалятинин шм.-г.щиссяси) дцшярэяляриндян ялдя олунмуш тапынтылары Ч. яразисиндя инсан фяалиййятинин ян гядим абидяляри щесаб етсяляр дя, онларын йашы бязи мцтяхяссислярдя шцбщя доьурур. Буну ян сон тядгигатлар да эюстярир (мяс.,
    яввялляр тягр. 2,5–2,0 млн. ил яввяля аид едилян Сйаодукоунун тарихи инди 1,36 млн. ил яввяля аид олунур). Ян гядим вя аз мцбащисяли тапынтылардан бири Сихоудунун алт тябягясиндян (тягр. 1,8 млн. ил яввял) вя Йуанмоудан (тягр. 1,7 млн. ил бундан яввял; ещтимал ки, Чин яразисиндя ян гядим щомо ереътус, йахуд австралопитек галыглары бурадан тапылмышдыр) ашкар едилмиш нцмунялярдир.


    Ч. палеоантрополоэийа вя палеолитшцнаслыьынын мцряккяб мясяляляриндян бири галыгларын, хцсусиля еркян дюврляря аид сцмцклярин фрагментар олмасыдыр, лакин бунунла беля Ч. яразисиндя ян гядим инсанын миграсийа иля баьлы олараг мейдана эялмяси, сонракы инкишафынын ися йерли ясасда баш вермяси ещтимал едилир. Ян сон тядгигатларын нятиъяляриня эюря, икитяряфли гялпялямя техникасы Аврасийанын г.-ин-дя вя ш.-индя йайылмышды, Леваллуа техникасы ися ашкар едилмямишдир. Ч. яразисиндяки мядяниййятляря нязярян “Ашюл” вя “Мустйе” терминляриндян йалныз шярти, хроноложи дюврлярин мцяййянляшдирилмяси цчцн истифадя етмяк олар.

     Пекин шящяриндян эюрцнцш.


    1,5–0,4 млн. ил бундан яввяля аид едилян вя Аврасийанын г.-индяки Еркян Ашюл дюврц мядяниййятляри иля ялагяляндирилян абидяляря Хуанхе чайы щювзясиндя, Шенси яйалятиндя, о ъцмлядян Вейхе чайы дярясиндя раст эялинир: Лантйан гязасында – синантропла (“Лантйан адамы”) баьлы олан Гунванлин вя Чентсзйаво (тягр. 650 мин ил яввял; чынгыл нуклеуслар, гялпяляр, гашовлар); Кехе гязасында (600 мин ил яввял; нуклеуслар вя гялпяляр, чопперляр, чоппингляр, гашовшякилли алятляр). Щямин дювря аид материаллар Хебей яйалятиндя (Вейсйан гязасында Сзитсзйачжуан вя с.); Хубей яйалятиндя Йансзы чайы сащилиндя (Шилунтоу); Гуйчжоу яйалятиндя (Гуанйиндун); Хунан яйалятиндя (Лишуй чайы щювзяси) мялумдур – Гуанси-Чжуан мухтар р-нундакы Байсе чухуру абидяляри (Байгу, Гаолинпо, Феншудао) вя с. (700 мин илдян чох яввял; чопперляр, низяляр, гашовлар, ики тяряфи ишлянмиш
    алятляр) онлара йахындыр.


    Пекин йахынлыьындакы Чжоукоудйанда ясас тапынтылар, о ъцмлядян Пекин си- нантропунун галыглары Орта вя Сон Ашюл дюврцня (400–130 мин ил яввял) аид едилир. Бу дювря аид абидяляр Шансйан гязасында (Хенан яйаляти), Йунйанчжен (Хенан яйаляти), Сзйантсзйаван вя Сыгоукоу (Гансу яйаляти) шящярляриндя, Сзиннйушан маьарасында (Ч.-ин шм.-ш.-индя Лйаонин яйаляти) вя с. йерлярдя дя вар. Индики Ч.-ин ъ.-ш.-индя Йансзы чайынын мяърасындан шм.-да йахшы сахланылмыш кялля гапаьынын, алт чяня сцмцйцнцн сол тяряфинин алве- олйар щиссясинин, бир нечя дишин (бязи ряйляря эюря, Пекин синантропундан фярглянир, бу да Шярги Асийада щомо ереътусун бир нечя нювцнцн мювъуд олдуьуну демяйя имкан верир), сцмцк алятлярин ашкар едилдийи Таодйан дцшярэяси (Анхой яйаляти; тягр. 400 мин ил яввял) мялумдур.


    Орта Палеолит дюврцнцн (130–45 мин ил яввял) ян мцщцм абидяляри Динтсун дцшярэяси (Шанси яйаляти, Сйанфын гязасы), архаик сапиенс “Чанйан адамы” (100 мин ил яввял) иля баьлы олан Лундун маьарасы (Хубей яйалятинин Чанйан гязасы, Мйаолаошан д.) вя с.-дир. Ч.-ин индики яразисинин шм.-ында бу дювр Сцйсзйайао (Шанси яйалятинин шм.-ы; 10 инсан галыглары), Синйан (Гансу яйаляти), Дали вя Ушентси ш. йахынлыьындакы (Дахили Монголустан; “Динтсун адамына” йахын олан инсан скелети щиссяляри вя диш, кобуд кварс чынгылындан алятляр, нуклеуслар) вя с. дцшярэялярля тямсил олунур. Ч.-ин шм.-ш.-индя Эетсзыдун дцшярэяси (Лйаонин яйаляти) вя с.; ъ.-унда Шитсзышан д.-нын (Гуандун яйалятинин Сйуйсзйан гязасы, Маба) маьара материаллары, о ъцмлядян еркян архаик сапиенсин кялляси (Щейделберг адамы; 100 мин ил яввял), Гуйчжоу яйалятиндя Йанхуейдун (Тунтсзы гязасы) вя Сйаохуейдун (Шуйчен гязасы) маьараларындан тапылан материаллар, Щонконгдакы Вонтейтун емалатханасы (ики тяряфдян гялпялянмиш алятляр; суматролитляр дя вар) вя с. мялумдур. Тибетдя Палеолит дюврцня аид материаллар йалныз Шенчжа, Тинэри, Буранг, Рутог гязаларындан топланылмышдыр.


    Индики Ч.-ин шм. щиссясиндяки Цст Палеолит дюврц (е.я. 45–10/7-ъи минилликляр) абидяляри, ясасян, Сибир абидяляриня йахындыр. Цст Палеолит дюврцнцн илк мярщялясиня Дахили Монголустандакы Шуйдунгоу, Шараоссогол, Дайаотсун, Шанси яйалятинин шм.-ындакы Чжийуй вя с. аид едилир (кичик чынгыллардан дцзялдилмиш нуклеуслар; лювщялярдян дцзялдилмиш алятляр цстцнлцк тяшкил едир; фауна галыглары арасында Пржевалски аты вя гулан сцмцкляриня даща чох тясадцф олунур). “Динтсун даирясиня” аид абидяляр фярглянир. Диэяр яняня Ордос яразисиндяки (Шенси яйалятинин шм.-ы, Хуанхе чайынын дюнэясиндя Дахили Монголустан) абидялярля баьлыдыр, онлар цчцн мямулатларын чохунун, о ъцмлядян сиври уълугларын, гялпялянмиш гашовларын гялпя- лярдян щазырланмасы сяъиййявидир; бу яняняйя Турфан чухурундакы Сзйаохе дцшярэяси вя Каба ш. (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну) йахынлыьындакы бир нечя дцшярэя дя аиддир. Хебей яйалятинин шм.-ындакы абидялярдян ян мцщцмц Шандиндундур; Орта Хуанхедя – Сйачуан, Сцегуан (Шанси яйаляти), Сйаонанхай (Хенан яйаляти, Анйан ш. йахынлыьында); индики Чинин шм.-ш. щиссясиндя – Сйаогушан (Лйаонин яйаляти), Чжоутсзйаофан [Эирин (Сзилин) яйаляти, Йуйшу ш. йахынлыьында]; гярбдя, Сычуан чухурунда индустрийасы микролитляря ясасланан Тунлйан вя Фулин; шяргдя – Пекин йахынлыьындакы Чжоукоу- дйанда “1 сайлы Шандиндун маьарасы”дыр.


    Ъянуби Ч. яразисиндяки Цст Палеолит дюврц адидяляри, ясасян, Ъянуб-Шярги Асийанын мялум абидяляриня йахындыр. Тунтйанйан (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну; тягр. 40 мин ил яввял) маьарасындан йахшы сахланылмыш йеткин киши кялляси вя сцмцкляри тапылмышдыр (Чин алимляринин фикринъя, монгол вя Австралийа иргляринин яламят- ляриня маликдир); антроположи вя археоложи тапынтылар щямчинин Силиншан д. маьарасы (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну); Дулейан маьара комплекси (Лцчжоу ш. йахынлыьында; о ъцмлядян Вйетнамын шм.-ындакы, мяс., Бакшон д-рындакы Кеофай маьарасынын тапынтыларына йахын олан балталар, кяркиляр); Хуанйандун (Гуандун яйаляти), Маомаодун вя Лунтанйулан д.-ндакы 1 сайлы маьарадан (Кунмин ш.-ндян тягр. 15 км ъ.-да; кварс, чахмагдашы, гумдашы, бцллур, ягиг вя халседондан алятляр) мялумдур. Тайван а.-ндакы Тайнан ш. (Тсайлйаоси чайы) йахынлыьында кишийя (тягр. 20 йашлы) мяхсус ямэяк сцмцйц ашкар едилмишдир [Тайванда ян гядим Щомо сапиенсдир (30 мин ил яввял)]; Чжанйуан к. йахынлыьындакы Чанбин маьарасындан (15 мин ил яввял) ямяк алятляри (гашовлар, сиври уълуглар, чапаъаглар, сцмцк вя буйнуздан матгаблар, ийняляр вя с.) тапылмышдыр. Тайванын мяскунлашмасы, ещтимал ки, Шярги Гуандун – Ъяну- би Футсзйан яразисиндян (вахтиля мювъуд олмуш гуру йолу васитясиля) башламышдыр.


    Ч. яразисиндя Сон Палеолит дюврцнцн (Шярги вя Ъянуб-Шярги Асийа цчцн Мезолит хцсуси мярщяля кими айрылмыр) юйрянилмяси бу яняняляр иля якинчи Неолит мядяниййятляри арасындакы ялагяляря даир мцбащисялярля баьлыдыр. Щяля ки, бу ялагяляр сцбута йетирилмямишдир. Ч.-ин мяркязи вилайятляриндя бу дювря Линтсзин (Хенан яйаляти; гялпядян микролитляр цстцнлцк тяшкил едир, балталар вя чынгылдан чапаъаглар да вар), Шайуан, Сйачуанын цст тябягяси вя с. аиддир. Шандун й-а яразисиндя микролит техникасынын цстцнлцк тяшкил етдийи тягр. 150 дцшярэя ашкарланмышдыр. Шималдакы яразилярдя Еркян Неолит дюврц абидяляриня керамиканын мювъуд олмадыьы Емаоши (Шанси яйаляти; тапынтылар арасында гялпялямя техникасы иля дцзялдилмиш балталар вя кяркиляр вар) аид едилир. Керамикасыз Неолитя щямчинин Синтсзйандакы Лобнор групу абидяляри (микролитляр– гашовлар, лювщяъикляр, сиври уълуглар) дахилдир. Микролит алятляря, ох уълугларына, ещтимал ки, кяркиляря Дахили Монголуста- нын шм.-ш.-индяки Суншан вя Гачада да раст эялинмишдир. Шибачжанда (Хейлунтсзйан яйаляти; тягр. е.я. 9-ъу миниллик) Ар- гун, Шилка, Амур чайлары щювзясиндяки дцшярэялярля ялагялярин олмасыны ещтимал етмяйя имкан верян микролит гашовлар вя тийяляр гейдя алынмышдыр. Микролит индустрийасынын цстцнлцк тяшкил етдийи бир нечя дцшярэя Тибетин шм.-ында Нагчу р- нунда ашкарланмышдыр. Душитсзы маьарасынын цст тябягяси (тягр. е.я. 13-ъц миниллик; Гуандун яйаляти) Ч. яразисиндя Неолит дюврцня аид ян гядим абидя щесаб едилир, лакин ъилаланмыш алятлярин мювъуд олмасына бахмайараг, керамика вя дянли биткилярин беъярилмяси изляриня раст эялин- мядийи цчцн бу мцбащисялидир.


    Е.я. 19-ъу миниллийядяк аид едилян керамика (Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда Лийуйтсзуй вя Мийаойан) щаггында мялуматларын дягигляшдирилмясиня ещтийаъ вар.

    Ян гядим аграр оъаглар вя дювлятляр дюврц. Башлыъа якинчилик оъагларынын баьлы олдуьу Неолит мядяниййятляринин инкишафы, Гядим Чин сивилизасийасынын тяшяккцлцндя иштирак едян гядим дювлятляр вя халгларын формалашмасы бир нечя зона дахилиндя баш верирди: 1) Орта Хуанхе щювзяси (Вейхе, Фынхе вя диэяр чайларын дяряляри); 2) Гядим Дянизйаны адландырылан ярази – г.-дя Тайханшан даь силсиляси, ъ.-да – Синлин силсилясинин шярг голлары, ш.-дя Хуанхенин чюкцнтцляри щесабына е.я. 5000–2000 иллярдя тядриъян кичилян Гядим Боьаз адлы ярази иля мящдудлашан зона; 3) Шандун й- а (тягр. 2300 илядяк архипелаг); 4) Ашаьы Йансзы щювзяси; 5) Орта Йансзы щювзяси. Сон Неолит дюврцндян Гядим Дянизйа- ныдан шяргдя, Бюйцк Чин дцзянлийинин формалашдыьы яразидя Ч.-ин сонракы тарихиня бюйцк тясир эюстярмиш йени (6-ъы) зона йаранды.


    Ч.-дя чялтик беъярилмясиня Нанлин силсилясиндян ъ.-дакы (Гуандун яйаляти, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Тайван) яразилярдя башланмыш вя Ъянуб-Шярги Асийанын Хаобин даирясиня мянсуб абидялярля баьлы олмушдур. Неолит дюврцня (е.я. 13–11-ъи минилликляр) аид ян гядим абидялярдян бири чялтик (щям йабаны, щям дя беъярилмясинин илк мярщялясиндя) габыглары вя керамика фрагментляринин ашкарландыьы Йуйчанйан щесаб едилир. Индики Чинин шм.-ында, Дахили Монголустанда Неолит дюврцня кечид Чжалайнор иля тямсил олунур.


    Е р к я н   Н е о л и т  д ю в р ц (тягр. е.я. 9000–4500) чялтийин вя бязи йерлярдя дарынын беъярилмяси, мяскянляр (йашайыш маьаралары да вар), садя формалы керамика, ъилалы алятлярин йайылмасы вя с. иля сяъиййялянир.

     

    Еркян Неолит дюврцнцн сон мярщяляси. Хемуду мядяниййяти. Сцмцк лювщя цзяриндя ойма нахышлар. Чжетсзйан яйалят музейи (Ханчжоу).


    Ашаьы вя Орта Йансзынын говушдуьу йердя илк якинчилик абидяляри е.я. 10-ъу миниллийин сонуна аиддир (Сйанжендун; Дйаотунхуан, тягр. е.я. 9000–7000 илляр, бязян даща еркян дюврляря аид едилир); тягр. е.я. 7500–6100 иллярдя Орта Йансзы щювзясинин ъ.-г.-индя Пентоушан мядяниййяти йайылмышдыр. Гядим Дянизйаныда Пейлиган мяскянинин алт тябягяси е.я. 8-ъи миниллийя аид едилир; Орта Йансзы иля Гядим Дянизйаны арасында Сзйаху мядяниййяти (е.я. 7000–5800) йайылмышдыр; Орта Хуанхебойундан шм.-да Нанчжуантоу мяскяни (Хебей яйаляти; е.я. 8500–7700) мювъуд иди; Шандунда Бйанбйандундан ашкар едилян тапынтылар (сцртэяъ, курант, керамика фрагментляри) да бу дювря аиддир. Ашаьы Йансзыбойундан башга бцтцн зоналары цчайаглы, йастыотураъаглы, йарымкцряшякилли габларын (триподлар), Орта Хуанхебойу вя Гядим Дянизйаныда сящянэлярин мювъудлуьу, йастыотураъаглы габларын цстцнлцк тяшкил етмяси бирляшдирир, Йансзыбойунда даирявиотураъаглы габлар даща чохдур, гядящвары, ещтимал ки, айини габлар мейдана эялир. Гядим Дянизйаны вя Орта Йансзыбойуну сящянэлярин мювъудлуьу йахынлашдырыр. Бу ялагяляр сонракы дюврдя дя сахланылыр.


    Мешя-чюл зонасында Синлунва мядяниййяти мялумдур. Нанлин силсилясиндян ъ.-да, Ситсзйан чайы щювзясиндя, индики Гуанси-Чжуан мухтар р-ну яразисиндя бу дювря Ы Сзенпийан, Баотсзытоу, ЫЫ Байлйандун мядяниййятляри аиддир; онлар цчцн даирявиотураъаглы бардаглар, балталар, тохалар сяъиййявидир; ъилаланмыш алятляр кифайят гядяр чохдур. Тайвандакы Хайлейдун да бу мядяниййят даирясиня мянсубдур.


    Еркян Неолит дюврцнцн сон мярщялясиндян (е.я. 5500–4500) абидя груплары иля тямсил олунан сабит мядяниййятляр йаранды; якинчиляр 5 ясас зонанын аграр оъагларыны вя формалашан Бюйцк Чин дцзянлийинин уъгарларыны мянимсядиляр; керамика чохчешидли вя йцксяккейфиййятли олду (шм.-да, ясасян, йастыотураъаглы, ъ.-да даирявиотураъаглы габлар сахланылмышдыр), щяр бир зонайа мяхсус трипод формалары вя орнаментляр (ясасян, штампла вурулан) йайылды; евтикмя стандартлары йарадылды (Орта Хуанхе вя Гядим Дянизйаны щювзясинин бир сыра мядяниййятляри цчцн даиряви йарымгазмалар, Шандун зонасында кцнъляри дяйирми олан дцзбуъаглы формалы йарымгазмалар, Ашаьы Йансзыбойунда йортаъясаслы, шалбанлы йарымгазмалар); сабит дяфн мярасимляри мейдана эялди (юлцляр, ясасян, архасы цстя узадылмыш вя бюйрц цстя бцкцлмцш вязиййятдя дяфн едилирди). Тохуъулуг, щясирщюрмя гейдя алынмышдыр. Йансзыбойу зоналарында вя даща ъ.-да игтисадиййатын ясасыны чялтик, шм.-да дары беъярилмяси тяшкил едирди. Орта Хуанхебойу вя Гядим Дянизйаны, щямчинин Гядим Боьазын мядяниййятляри арасында даща интенсив ялагяляр формалашды.


    Гядим Дянизйаныда, Гядим Боьаз
    дан ъ.-да Пейлиган мядяниййяти, шм.-да ися Сышан мядяниййяти йайылды; Орта Хуанхебойунда ян мцщцм оъаг Вейхе чайы дярясинин шярг вя мяркязи щиссясиндя мювъуд иди (Лаогуантай вя Бейшоулин). Вейхе щювзясиндян ъоьрафи ъящятдян дягигликля айрылмыш Йухары Хуанхебойунда Дадиван мядяниййяти (е.я. 5200– 4500; тясяррцфатын ясасыны дары беъярилмяси вя донузчулуг тяшкил едирди; йарымдаиряви йарымгазмалар; даирявиотураъаглы касалар, алтлыглы пийаляляр, даирявиотураъаглы каса, йахуд банка типли габлар ясасында триподлар сяъиййявидир, бязиляри Лаогуантай керамикасына бянзярдир) мцяййян едилмишдир. Ханшуй чайынын йухары ахарларынын г. щиссясиндяки абидялярин дя Лаогуантай иля охшарлыьы вар. Шандун й-а-нда Хоули мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Ашаьы Йансзыбойунда Хемуду (4-ъц тябягя), Хоутсзйачжай (индики Нанкин ш.-ндян шм.-ш.-дя; е.я. 5300–4500) мядяниййятляри йайылмышдыр. Орта Йансзыбойу абидялярини мядяниййятлярдя бирляшдирмяк олмур; бу зонанын г.-индя Ченбейси мядяниййяти (е.я. 5600–5400); ъ-.г.-индя Саошинин алт тябягяси (е.я. 5500– 5000) вя с. мцяййянляшдирилир (бязян онлары “Даси мядяниййятиня гядярки” яняня кими бирляшдирирляр).

    Ясас зоналардан шм.-да, Дахили Монголустанын мешя-чюлляриндя, Лйаонин яйалятинин г. щиссясиндя Синлунва мядяниййятини Чжаобаогоу мядяниййяти явяз етмишдир; Манъурийа яразисиндя Синле мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир; индики Пекиндян шм.-ш.-дя Ч.-ин шм.-ш. мядяниййятляриня, щямчинин Гядим Дянизйанынын Сышан мядяниййятиня йахын олан Шанчжай (е.я. 5200–4500) мядяниййяти йайылмышдыр.


    О р т а   Н е о л и т  д ю в р ц н ц (тягр. е.я. 4500–2500) бязян шярти олараг еркян вя сон мярщяляляря бюлцрляр. Бу дюврц фяргляндирян ясас хцсусиййятлярдян бири бцтцн зоналарда Сон Неолитдя итмякдя олан нахышлы керамиканын (Бойалы керамика мядяниййяти, Йаншао) мювъудлуьудур.

     
    Орта Неолит. Давенкоу мядяниййяти. Фил сцмцйцндян дараг (солда). Шандун яйалят музейи (Сзинан); Мйадигоу мядяниййятиня аид нахышлы сахсы габ (саьда). Хенан яйалят музейи (Чженчжоу).


    Орта Хуанхедя, Вейхе щювзясиндя Ы Банпо, Шитсзйатсун (е.я. 3200–3000), ондан г.-дя Санлитсйао (е.я. 4000–3000), Ы Мйаодигоу, Сивантсун (е.я. 2900–2400) мядяниййятляри йайылмышдыр. Артыг формалашан Бюйцк Чин дцзянлийиня доьру эенишлянян Гядим Дянизйанынын ъ.-унда ЫЫ Чжуншанчжай, Ы–ЫЫ Дахетсун (е.я. 3300– 2700), Синванчжай; Гядим Дянизйанынын шм.-ында Ы Хоуган, Ы Дасыкун (е.я. 2700– 2500) мядяниййятляри мцяййянляшдирилир.


    Ашаьы Йансзы щювзясинин ъ. щиссясиндя Хемуду (2–4-ъц тябягяляр) яняняляри инкишаф етмишдир; Тайху эюлц р-нунда вя она битишик яразилярдя бир-бирини явяз едян Матсзйабан, Сунтсзе, Лйанчжу (еркян вя орта мярщяляляр) мядяниййятляри йайылмышдыр. Мящз бу р-нда протодювлят вя еркян дювляти институтлар формалашмышдыр. Бу мядяниййятлярин тясири Ашаьы Йансзы- нын г.-индяки абидялярдя излянилир: индики Нанкин ш. вя ондан шм.-да Бейинйанин мядяниййяти (е.я. 4000–3000; бир нечя дялийи олан даш бычаглар, даирявиотураъаглы бардаглар ясасында триподлар, алтлыглы пийаляляр сяъиййявидир, дястяли керамик чайдан уникалдыр); ъ.-г.-дя она йахын Сйуетсзйаган мядяниййяти (е.я. 4000– 3300 илляря аид 4 мярщяля), ъ.-да Пойанху эюлц ятрафында Шанбей мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Орта Йансзыбойунда Даси, Сйуйсзйалин, Синлунтсйуан мядяниййятляри формалашмышдыр.


    Шандунун шм. вя г. щиссясиндя Бейсин (е.я. 4700–3600), ъ.-да Дадунтсзы мядяниййяти (е.я. 4200–3700; яввялляр Давенкоу мядяниййятиня аид олунурду) мялумдур, ону Давенкоу явяз етмишдир. Бу мядяниййятлярин Ашаьы Йансзы мядяниййятляри иля даща интенсив ялагяляри олмушдур.


    Индики Чин яразисинин шм.-ш.-индя Хуншан мядяниййяти (Дахили Монголустанын ш.-индя яввялляр она аид едилян абидялярдян Фухе мядяниййяти мцяййянляшдирилир, е.я. 3600–2600); Лйаодун й-а-нын ъ.-унда Хоува мядяниййяти вя онун ада варианты, балыггулаьы галыгларынын ашкарландыьы Сйаочжушан (ики мярщяля: е.я. 4500–4000 вя е.я. 4000–3500) мцяййянляшдирилмишдир. Индики Чин яразисинин ъ.-ш.-индя, Нанлин силсилясиндян ъ.-да уълу вя конусвары нуклеусларла тямсил олунан Ситсйаошан мядяниййяти (е.я. 3500–3000); индики Щонконг яразисиндя узунмцддятли мяскянляри (о ъцмлядян йортаъясаслы евляри) балыг вя молйуск овчулуьу цчцн нязярдя тутулмуш мцвяггяти дцшярэялярля бирляшдирян Даван
    мядяниййяти мялумдур; ашкар олунмуш нахышлы керамика Даси (е.я. 3000–1000) вя с. иля охшардыр.


    Тайванда вя Тайван боьазынын г. сащилиндя таро беъярилмяси, балыгчылыг, дяниз йыьыъылыьына ясасланан Дабенкен мядяниййяти вя онун Фугодун варианты (е.я. 4800–3500) йайылмышдыр; сапларыны бяркитмяк цчцн арха тяряфиндя чыхынтылары олан даш тохалар, даш вя керамик тохмаглар, кяндир басылмыш вя балыггулаьы иля ъызылмыш керамика сяъиййявидир; бу мядяниййят, ещтимал ки, австронезийалыларын яъдадлары тяряфиндян йарадылмышдыр.


    С о н    Н е о л и т – Е н е о л и т   д ю в р ц н д я (тягр. е.я. 3500–1700) бир сыра шящяр мяркязляринин вя еркян дювляти гурумларын формалашмасыны, монументал мемарлыьын, диндя дя юз яксини тапмыш мцряккяб сосиал ийерархийанын мейдана эялмясини, антропоморф аллащлара инамын йайылмасыны, йазы системляринин илк нцмуняляринин йаранмасыны иддиа етмяк олар. Сосиал инкишаф бахымындан Ашаьы Йансзыбойу вя Шандун мядяниййятляри апарыъы мювгелярини сахлайырдылар.

     
    Сон Неолит дюврц. Нахышлы сахсы габ.Гансу яйалят музейи (Ланчжоу).


    Ашаьы Йансзыбойунда Лйанчжу яняняляринин (сон мярщяля) давамы олараг Шярги Асийада ян еркян дювлятлярдян бири формалашды (Мотсзйаошан шящяр йери онунла ялагяляндирилир); онун цчцн шящярляр, мябядляр, мещраблар, “щюкмдарларын” вя “кащинлярин” дяфн йерляринин мювъудлуьу сяъиййявидир; бурада антропоморф аллащларла тямсил олунан мцряккяб дини систем мейдана эялмишдир; Шярги Асийада илк дяфя али щакимиййят рямзляри комплекси (нефритдян дцзялдилмиш цзцк-би, яса-тсун, балта-йуе) бурада мейдана эялмишдир; айры-айры ишарялярдян ибарят хятти йазы системи вар иди.


    Хуанхенин йухары ахарларында Шилинсйа, Матсзйайао мядяниййятляри иля тямсил олунан аграр вя мядяни оъаг формалашмышдыр.


    Шандун й-а-ндакы Енеолит дюврц абидяляри яввялляр Сон Неолитя аид едилирди (Луншан мядяниййяти); мцасир тядгигатларда ян азы 4 абидя групу мцяййянляшдирилмишдир: шм.-да Чентсзыйа, г.-дя Интсзйачен, ш.-дя Лйанченчжен вя с. Бурада шящярлярин сайы нисбятян чохдур, ян бюйцйц – Сзйаочанпудур (Шандунун шм.-г.-индя; сащяси тягр. 400 000 м2 олан ярази щасарла ящатялянмишдир), йазы нцмуняляри ашкар едилмишдир (Дингунтсун).


    Гядим Дянизйаныда, Хуанхедян ъ.-да даща кичик шящяр йерляри мялумдур, онларын арасында Гученчжай, Ванченган вя с. вар, Хуанхедян шм.-да ЫЫ Хоуган вя с., г.-дя ЫЫ Мйаодигоу (е.я. 2500– 2000); Вейхе щювзясиндя – ЫЫ Кешенчжуан; Фынхе чайы дярясиндя – Таосы; Орта Йансзынын сол голларыны бирляшдирян дярядя вя Гядим Дянизйанынын ъ.-унда Хаотсзйатай мядяниййяти (Йанчен ш. р-нунда; тягр. е.я. 2500, йахуд е.я. 2300) мцяййянляшдирилмишдир. Бюйцк Чин дцзянлийинин формалашдыьы, Гядим Дянизйаны вя Шандунун якинчиляри тяряфиндян мяскунлашан зонада ясас абидялярдян бири Пинлйантай шящяр йеридир (тягр. е.я. 2350–2130). Орта Йансзыбойунда Шитсзйахе, ЫЫЫ Синлунтсйуан вя с. мялумдур.


    Бу зоналардан хариъдя, Йухары Хуанхе щювзясиндя, Матсзйайао (Линтсзи) абидяляриндян бириндя тунъ быъаг ашкарланмышдыр; яэяр бу тапынты идхал мящсулу дейился, бу яразидя Енеолит дюврцнцн башландыьыны иддиа етмяк олар. Сонралар бурада Баншан, Мачан мядяниййятляри формалашмышдыр. Ч.-ин индики яразисинин шм.-ш.-индя Сйаочжушан мядяниййятинин (3-ъц мярщяля; е.я. 2500–2100) инкишафы давам едирди; ъ.-ш.-дя штамплы керамиканын сяъиййяви олдуьу Таншишан мядяниййяти (тягр. е.я. 3200–2000; Футсзйан яйаляти), Нанлин силсилясиндян ъ.-да Шисйа вя с., Тайван а.-нын ъ. вя ъ.-г. сащилляриндя кяндирля басылмыш вя цзяриндя дцйц дянинин изляри олан керамиканын цстцнлцк тяшкил етдийи Нйучоутсзы (е.я. 2500–1500); бир чох яламятиня эюря (мяс., айини мягсядля дишлярин чыхарылмасы) Таншишан мядяниййяти иля мяншяъя баьлы олан Фенбитоу (е.я. 2500–500); шм.-г. сащилиндя Ин (Шан) мядяниййяти иля ялагялярин олдуьуну тясдигляйян ъилалы тохалар, балталар, тунъ ох уълуьу ашкарландыьы Йуаншан мядяниййяти (е.я. 2000–700) мялумдур.


    Шярги Асийада Т у н ъ  д ю в р ц н ц н башланьыъы аз юйрянилмишдир. Ч. яразисиндя бу дювря аид вя кифайят гядяр тунъ мямулатлары олан йеэаня мядяниййят (Ситсзйа) ясас аграр зоналардан г.-дя, Йухары Йансзыбойунда йерляшмиш вя тядриъян Орта Хуанхебойуна йайылмышдыр. Ян гядим метал мямулатлар ясас аграр зоналара 2 йолла дахил олмушдур: чюл зонасындан вя Щинд-Чин й-а иля баьлы олан зонадан (бах Шярги Асийа металлурэийа яйаляти). Сосиал-игтисади вя техноложи инкишаф мяркязляри гядим аграр оъагларда йерляшсяляр дя, онларда диэяр зоналар вя оъагларын сакинляринин сосиал вя техники тяърцбяси нязяря алынмышдыр. Ч. археоложи ядябиййатында тяк-тяк тунъ мямулатлары иля тямсил олунан мядяниййятляр адятян Неолит дюврцня аид едилир.

     Тунъ дюврц. Ерлитоу мядяниййяти. Тунъ мярасим габы. Хенан яйаляти.


    Ашаьы Йансзы зонасында Тунъ дюврцнцн башланьыъы Лйанчжу Енеолит абидяляри иля ялагяляндирился дя (бир сыра нефрит мямулатларын хариъи яламятляриня вя с. эюря), даща дягиг Матсйао мядяниййяти (тягр. е.я. 2000–1600) иля баьлыдыр. Бу абидяляр Австрасийа дилляринин дашыйыъыларындан, йахуд ещтимал ки, австронезийалылардан галмышдыр. Йансзы чайы бойунъа бир гядяр йухарыда тунъ мямулатлар Йуйдун, Хушу мядяниййятляри иля тяхминян ейни вахтда, саь сащилиндя ися бир гядяр сонра (Учен) йайылмышдыр, бурада бюйцк шящяр мяскяни, мцстягил хятти щероглиф йазы системи ашкарланмышдыр. Ашаьы Йансзыдан ъ.-да Тунъ дюврцня Хуантулун мядяниййяти (тягр. е.я. 1500–1000) аиддир.


    Тайванын ш. сащилиндя даш гуту вя мегалит гябирлярин сяъиййяви олдуьу Силин вя Бейнан мядяниййятляри (е.я. 1500– 1000) мцяййянляшдирилмишдир; сонунъу мядяниййятя аид балина, йахуд ири балыгларын овландыьыны тясдиг едян нефритдян даиряви щарпунлар ашкарланмышдыр. Шандун й-а-нда Тунъ дюврц тягр. Ашаьы Йансзыбойу (Йуеши) иля ейни вахтда башламышдыр. Орта Йансзыбойунун ш.-индя бу дювр Панлунчен мядяниййяти, даща г.-дя ися Сансиндуй мядяниййяти иля тямсил олунмушдур. Вейхе дярясиндяки ъямиййятляр узун мцддят Неолит мярщялясиндя (ЫЫ Кесинчжуан) галмыш, лакин сонра техноложи вя сосиал инкишаф бахымындан диэяр зоналары кяскин сурятдя ютцб кечмишдир.

     Шир шяклиндя тунъ мярасим габы. Шан дюврц.


    Гядим Дянизйаныда тунъ мямулатларын бир гядяр эеъ йайылмасына бахмайараг, ЫЫЫ Ерлитоу мядяниййяти е.я. 17 ясрдян етибарян Хуанхе щювзясиндя сосиал-сийаси вя мядяни ъящятдян (шящярляр, сарай комплекси, инкишаф етмиш металлурэийа, мцряккяб айинляр – тяк-тяк тясадцф едилян тунъ габлар, цзяриндя йазы олмайан, фалабахма изляринин мцшащидя едилдийи сцмцкляр вя с.) ян чох инкишаф етмиш мяркязлярдян бириня чеврилмишди. Онун тясири Орта Хуанхебойунда вя ондан шм.-да (Дунсйафен) эениш йайылмышды. Чин тарихшцнаслыьында яфсаняви “Сйа сцлаляси” онунла ялагяляндирилир. Е.я. 17 ясрин 2-ъи йарысында Ин (Шан) дювляти щюкмдарларынын яъдадлары – Чентандан Йансзйайадяк (е.я. 17 ясрин 2-ъи йарысы – е.я. 14 ясрин яввялляри) щаггында рявайятляр мейдана эялди.


    Орта Хуанхедян г.-дя Тунъ дюврцня аид ян гядим мядяниййятляря Аврасийанын чюл мядяниййятляри иля баьлы олан Сыба вя Синдйан мядяниййятляри иля явяз олунан Ситсзйа мядяниййяти (е.я. 2200–1600) аиддир; онлары гядим сйанларын яъдадлары иля баьлайырлар. Е.я. 2-ъи миниллийин сону – 1-ъи миниллийин яввялляриндя Гансу яйалятиндя Танван, Сыва вя Шатсзин мядяниййятляри мцяййянляшдирилмишдир. Даща г.-дя Синхайда Кайао вя ещтимал ки, онунла баьлы олан даш аваданлыгларла (балталар, тохалар, бычаглар, ох уълуглары) йанашы, тунъ алятлярин (дяликли балталар, тябярзинляр вя с.) дя ашкарландыьы, буьда бяъярилмяси вя гойун, иняк, ат, дявя вя эцман ки, йак (керамик щейкялъийя ясасян) йетишдирилмяси иля сяъиййялянян Номухун мядяниййяти (е.я. 1400–700) мювъуд иди. Лйаодун й-а-нда Йантоува мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир, ону Сйатсзйадйан алт тябягя мядяниййяти явяз етмишдир, даща шм.-да Ситуаншан мядяниййяти, Хейлунтсзйан яйаляти яразисиндя Байтсзинбао мядяниййяти (тягр. е.я. 1000–500) мялумдур.


    Е.я. 14 ясрдян башлайараг инкишаф мяркязи бир гядяр ш.-я, индики Чженчжоу ш. районуна, йяни формалашан Бюйцк Чин дцзянлийинин эенишлянмякдя олан аграр торпагларына кечди (Чженчжоу – Ерлиган мядяниййяти). Тягр. е.я. 1300 илдя Хуанхенин Бюйцк Чин дцзянлийиня дахил олдуьу йердян шм.-да Шан дювлятинин мяркязляри иля баьлы олан Инсцй мядяниййяти мейдана эялди. Ч.-ин шм.-г.-индя Аврасийа кючяриляри иля баьлы олан мядяниййятляр инкишаф едирди, сонралар Чин тарихчиляри тяряфиндян онларын дашыйыъылары щу ады алтында гейд олунурлар.




                                                                               Тарихи очерк


    Гядим Чин. Археоложи материаллара ясасян инсанлар Шярги Асийада тягр. 2 млн. ил яввял мяскунлашмаьа башламышлар. Ч. яразисиндя инсан популйасийаларынын бир-бирини явяз етмясиндя нязярячарпаъаг ара мцддят олмамышдыр. 1920-ъи иллярдя Ч. яразисиндя Гядим Даш дюврцня аид абидялярин ашкарланмасы Чин халгы тарихинин йалныз е.я. 3–1-ъи минилликлярдя, “Цч сцлалянин” (Сйа, Ин, Чжоу) дюврцндян башланмасына ясасланан яняняви нязяриййяни тякзиб етмяйя имкан верди.


    Сон Палеолит дюврцндя ирглярин форма- лашмасы просеси эедирди, неоантроплар артыг монгол иргинин нязярячарпаъаг ъизэиляриня малик идиляр. Дяфн мярасиминин мейдана эялмясиндя вя юлцлярин цзяриня гырмызы рянэли эематит тозу сяпилмясиндя юзцнц бцрузя верян бязи дини тясяввцрляр формалашмаьа башлады. Инъясянят йаранды, 
    лакин Ч.-ин мцхтялиф йерляриндя ашкар едилян гайацстц тясвирлярин тарихи мцбащисялидир. Шийуй дцшярэясиндян цзяриндя, ещтимал ки, информасийа дашыйан чяртмяляри олан сцмцкляр тапылмышдыр.


    1921 илдя Й.Г. Андерсон тяряфиндян ашкар олунан Йаншао мядяниййяти Чин сивилизасийасынын юйрянилмясиндя мцщцм ящямиййят кясб етди. 1928 илдя Чин алими У Сзиндин Шандун яйалятиндя Йаншао мядяниййятинин давамы олан Луншан мядяниййяти абидялярини юйрянди. Еля щямин вахт Ли Сзи, Лйан Сыйун вя диэяр Чин алимляри Инсйуйда археоложи газынтылара башладылар. Ян йени археоложи материаллар Неолит дюврцндя Ч. яразисиндя бир нечя мядяни яйалятин мювъуд олмасына даир нятиъя чыхармаьа имкан верир: Чансзйан (Йансзы) чайы щювзяси вя ондан ъ.-дакы мядяниййятлярин тясяррцфатынын ясасыны чялтикчилик тяшкил едирди; Ъянуб-Шярги Асийайа йахын олан р-нда истещсал тясяррцфатына кечид щейвандарлыьын, гисмян якинчилийин вя ещтимал ки, аквамядяниййятин инкишафы иля баьлы иди. Бунлардан шм.-да йцксяк инкишаф етмиш мядяниййят ареаллары йерляширди. Онларын дашыйыъылары олан якинчиляр чайбасарларда чялтик беъярир, донуз, ит, кял йетишдирир, яйириъилик вя тохуъулугла да мяшьул олурдулар; нефрити мящарятля емал етмяйи баъарырдылар; мющкям аьаъ хышлар вя усталыгла щазырланмыш чохсайлы бязяк яшйалары вя намялум тяйинатлы, ещтимал ки, дини сяъиййяли яшйалар тикинти вя аьаъ емалы тяърцбясиня малик олмаларыны тясдиг едир. Хемуду гяс. яразисиндя бир нечя паралел сыраларла тикилмиш чохотаглы, йортаъясаслы узун евляр (онлардан биринин уз. 23 м-дир) ашкар олунмушдур. Сонралар беля формалы тикилиляр Чансзйандан ъ.-дакы р-нларда да йайылмышды. Хуанхе щювзясиндя Шандундан Гансуйадяк йайылмыш Неолит мядяниййятляриня бязи цмуми ъящятляр хасдыр. Ири йашайыш мяскянляринин (сащ. 1–2 ща) мювъуд олмасы бюйцк гябиля-тайфа групларынын мейдана эялмясини тясдиг едир. Ясас гида мящсуллары тахылчылыгдан – дары вя чумиза беъярилмясиндян, щямчинин щейвандарлыгдан – донуз, ит, тойуг, гойун йетишдирилмясиндян ялдя едилирди. Бу мядяниййятлярин дашыйыъылары керамика вя ъилаланмыш даш алятляр истещсал етмяйи баъарырдылар.


    Археоложи тапынтылар гядим мядяниййятлярин йарадыъыларынын, ещтимал ки, Чин йазы системинин формалашмасына вя металлурэийанын инкишафына тясир етдиклярини эюстярир: Давенкоу, Луншан вя Матсзйайао керамикаларындакы ишарялярля Ин (Шан) сцлаляси дюврцня аид йазылар арасында мцяййян охшарлыг вар. Шяргдя Луншан, ола билсин ки, Давенкоу щцдудларында, гярбдя сон Матсзйайао вя онун давамы олан Ситсзйа мядяниййятляриндя метал истещсалынын изляри ашкарланмышдыр.


    Фасилясиз вя ардыъыл тарихи инкишаф Чансзйан чайынын ашаьы ахары щювзясиндя дя излянилир. Йерли мядяниййятлярин наилиййят- ляри ясасында мейдана эялян йени мядяниййятлярин йарадыъылары бойалы керамика истещсалы иля таныш идиляр, чайбасарларда чялтик беъярир, барама йетишдирир, нефритдян мцхтялиф мямулатлар (бу цслубда олан бязи нцмуняляр сонралар щакимиййят, йцксяк сосиал мювге рямзляриня, Чин аристо- кратийасынын сяъиййяви бязяк яшйаларына чеврилди) истещсал едирдиляр.


    Е.я. 3-ъц минилликдя Ч. яразисиндя шящяр вя сарайлары, инкишаф етмиш металлурэийасы, яъдадларын култу, йазы системи олан сивилизасийа формалашырды.


    Археоложи мялуматлара эюря, е.я. 3-ъц миниллийин 2-ъи йарысында Шимали Ч.-ин мяркязиндя кифайят гядяр бюйцк (сащ. 0,75 ща-дан 3,2 км2-я гядяр), гала диварлары (ени 10 м-ядяк) иля ящатялянмиш шящярляр салынырды. Бу тикинтиляр Гун вя оьлу Йуйун (е.я. 2205–2198) адлары иля баьлыдыр.


    Луншан вя Ситсзйа металлурэийа мяр- кязляри иля йанашы е.я. 21–16, йахуд е.я. 24–15 ясрлярдя Хенан вил.-нин мяркязиндя вя г.-индя, щямчинин Ъянуби Шанси вил.-н-дя Ерлитоу тунъ истещсалы мяркязи мювъуд иди.


    Сйаотун к.-ндян (Хенан яйалятинин шм.-ш.-индя) тапылмыш вя алимлярин фикринъя, фала бахмаг цчцн истифадя олунан щейван сцмцкляри вя тысбаьа гынлары (е.я. 14–11 ясрляря аид едилир) дини тясяввцрлярин инки- шафыны эюстярир, онларын цзяриндя ъызылмыш ишаряляр ися Чин йазысынын ян гядим формасыдыр. Бу гябилдян олан 150 миндян артыг фал сцмцйц, 5 миндян чох мцхтялиф графем ашкарланмышдыр ки, онларын да тягр. 2 мини дешифрлянмишдир.


    Гядим Ч.-ин дини вя сийаси щяйатында мцщцм елементя чеврилян фалчылыг мярасими йазы системинин инкишафы иля сых баьлы иди. Неолит дюврцндя Ч.-дя мювъуд олмуш яъдадларын култу е.я. 18/17–12/11 ясрлярдя сабит характер алмыш вя институт кими фор- малашмышды; култун иърасы цчцн хцсуси йерляр мювъуд иди. Бу култ тунъ габлар цзяриндя йазылмыш вя Чин дили, йазы системи вя мядяниййятинин сонракы инкишаф мярщялясини якс етдирян Гярби Чжоу китабяля- риндя дя (е.я. 12/11–8 ясрляр) излянилир. Яъдадлара ситайиш мярасими Чин поезийасынын ян гядим кцллиййаты “Ши тсзин”дя юз яксини тапмышдыр. Яъдадларын култуна щялледиъи елементляр вя бунунла да култа хцсуси ящямиййят ашылайан дювляти аиля, щюкмдары ися ата иля ейниляшдирян Конфуси тяряфиндян ялавя едилмишдир.


    Гядим Чин чарлыглары вя империйалары (е.я. 3-ъц миниллик – ерамызын 3 ясринин биринъи йарысы). Ч.-ин йазылы тарихи е.я. 3-ъц минилликдян башлайыр. Ч.-ин кечмиши щаггында илк цмумиляшдириъи ясяр олан “Ши сзи”нин (“Тарихи гейдляр”) мцяллифи Сыма Сйан Ч. тарихини яфсаняви У Ди импера торларынын щакимиййятиндян [е.я. 2697– 2206] башлайыр: Хуан-ди, Чжуан-сцй, Дику, Йао вя Шун. Сыма Сйана эюря, мифик императорлардан сонунъусу Шун юлцмцндян бир мцддят яввял йухарыда ады чякилян Гунун оьлу Йуйу юзцня йахынлашдырды. Сонралар Йуй Ч. тарихиндя илк сцлаля – Сйанын (е.я. 2205–1767) ясасыны гойараг “Сяма алтындакы дювляти” идаря етмяйя башлады. Йуйун юлцмцндян сонра тахта онун оьлу Тси [е.я.
    2197–89] чыхды. Сцлалянин сонунъу щюкмдары тиран Сзе [е.я. 1818–1767] иди, она гаршы мцбаризяйя Сйанын ордусуну дармадаьын етмиш вя йени Ин (Шан) сцлалясинин (е.я. 1766–1122, йахуд е.я. 1600–1027) ясасыны гоймуш, “Сяма тяряфиндян чаьырылмыш” гящряман Тан [Чен-тан, Тйан-и; е.я. 1783 илдян инлярин (шанларын), е.я. 1766–54 иллярдя дювлятин башчысы] рящбярлик едирди.


    Инляр йашадыглары йери (индики Хенан, Хебей вя Шандун яйалятляринин яразиси) тез-тез дяйиширдиляр. Сцлаляляринин сцгутундан сонра онлар юлкянин диэяр районларына кючцрцлдцляр. Инляр якинчилик, ипякчилик, шярабчылыг, малдарлыг иля мяшьул олурдулар. Сяняткарлыг (каолиндян бясит чини габларын вя аь керамиканын, мцхтялиф лак мямулатларынын истещсалы) вя тикинти (шящярсалма, ири евлярин вя мябядлярин иншасы) инкишаф едирди. К.т. вя сяняткарлыьын даща йцксяк сявиййяйя чатмасы тиъарятин вя протопулларын [мцхтялиф мяишят яшйалары, йахуд гиймятли метал вя минерал парчалары, сонралар каури (балыггулаьы) вя онларын тунъдан дцзялдилмиш сурятляри] мейдана эялмясиня сябяб олду. Инлярин ъямиййяти дягиг мцяййянляшдирилмиш стратификасийайа ясасланырды. Пирамиданын зирвясиндя дуран ван мцщцм дювлят мясяляляринин щялли заманы оракулла (qeybdяn xяbяr verяn ka­ hin), йахын ятрафы, бязян ися бцтцн халгла мяслящятляширди. Ин (Шан) дюврцндя кифайят гядяр мцряккяб дини тясяввцр вя мярасимляр мейдана эялди. Аллащлар пантеону инсанларын щяйатыны идаря едян баш аллащ Шанди, инсанларын мяслящят истядикляри, кюмяйя чаьырдыглары вя гурбан эятирдикляри чохсайлы тябият рущлары вя яъдадларын рущ ларындан ибарят иди. Инляр мцхтялиф йазылы мянбялярдя гейд олунан йцздян чох тайфанын (сйанлар, тулар, малар, гуйлар, лунлар, йуйлар вя б.) ящатясиндя йашайырдылар. Бу тайфаларын бир гисми инляря табе олмуш, диэярляри онларла достлуг вя тиъари мцнасибятляр сахламыш, башга бириляри ися онларла даим мцбаризя апармышлар.


    Инлярдян г.-дя (индики Шенси яйалятинин ъ.-у) юлцмцндян сонра У-ван адыны алмыш Фанын башчылыг етдийи чжоулар йашайырдылар. Онун гошуну диэяр тайфаларла бирликдя инлярин ордусуну дармадаьын етмиш, онларын сонунъу щюкмдары Чжоу-син щялак олмушду. Гялябядян сонра У-ван юз гощумларына вя мцттяфигляриня ири маликаняляр пайламышды. Инляри табе едян чжоулар онларын мадди вя мяняви мядяниййятлярини, йазы системлярини, ещтимал ки, диллярини мянимсямишдиляр.


    Чжоу дюврц ики мярщяляйя бюлцнцр: Гярби Чжоу сцлаляси (е.я. 1122/1027–771; пайтахтлары индики Сиан ш. йахынлыьында Фен вя Хао иди) вя Шярги Чжоу сцлаляси (е.я. 770–256/249; пайтахты Лои – индики Лойан). Гярби Чжоу сцлаляси Мяркязи Асийа сцанжунларынын тязйиги нятиъясиндя сцгут етди, бундан сонра пайтахт Лоийя кючцрцлдц. Шярги Чжоу сцлалясинин щакимиййят дюврц юз нювбясиндя ики мярщяляйя бюлцнцр: Чунтсйу (е.я. 772–481, йахуд е.я. 770–476) вя Чжанго (Вурушан чарлыг- лар; е.я. 403, йахуд е.я. 475–221).


    Чунтсйу дюврцндя ванын мяняви нцфузунун сахланылмасына бахмайараг, реал щакимиййят ирси маликаня кнйазларынын (чжухоу) ялиндя ъямлянмишди. Ъямиййят кифайят гядяр мцряккяб структура малик иди. Ийерархийа пирамидасынын зирвясиндя ван, ондан ашаьы пиллядя чжухоу вя ирси яйанлардан ибарят али щаким елита, нисбятян ашаьыда ейни заманда али мямур олан ири гябиля бирликляринин башчылары – дафу вя ши, даща ашаьы пиллялярдя аиля башчылары вя йерли мямурлар дурурду. Сонракы сосиал тябягя садя халгдан ибарят иди: кяндлиляр, сяняткарлар вя таъирляр, щямчинин хидмятчиляр вя ади шящярлиляр. Ян ашаьы пилляни аз сайда олан вя юлкянин тясяррцфат щяйатында щялледиъи рол ойнамайан, гуллара чеврилян щярби ясирляр вя ъинайяткарлар тутурду. Ъямиййятин стратификасийасы эейимлярдя, йемяклярдя, арабаларда, силащларда, евлярдя, мярасимлярдя вя с.-дя дягиг вя ъидди сурятдя юз яксини тапырды.


    Чжоу дюврцнцн башланьыъында торпаглар вана мяхсус иди, лакин Чунтсйу дюврцндя тядриъян чжухоулара кечди. Щяр бир маликанянин башчысы бцтцн торпагларын сащиби гисминдя чыхыш едирди. Фактики ъящятдян торпагларын ирси сащибляри олан дафу вя шиляр дя заман кечдикъя онларын щцгуги сащибляриня чеврилирдиляр. Торпаг сащибляри торпаглары ишляйиб юдямя рентасы ясасында кяндлилярин истифадясиня верирдиляр, юзляри ися йухарыдакылара ипяк, нефрит, щейван дяриси, тахыл вя с. иля верэи юдяйирдиляр. Торпаьы ирсян ялдя етмяк оларды, лакин ону сатмаг вя алмаг гадаьан иди. Е.я. 9 ясрин сону – 8 ясрин яввялляриндя ишляйиб юдямя рентасы илк вахтлар мящсулун 1/10 щиссясиня бярабяр олан натурал рента иля явяз едилди. Чунтсйу дюврцндя торпаглар алгы-сатгы обйектиня чеврилди, мцлкядарлар, торпаг сащибляри олан варлы таъир вя азад кяндли тябягяляри формалашды, ирси аристократийа вя асылы кяндлилярин ящямиййяти азалды. Е.я. 6 ясрдя торпаг, бир гядяр сонра ися натура (дары, дцйц, ипяк) иля юдянилян адамбашы вя щяйятбашы верэиляр, щямчинин ишляйиб юдямя вя диэяр мцкялляфиййятляр мейдана эялди.

    Чунтсйу дюврцнцн сону – Чжанго дюврцнцн яввялляриндя Ч.-ин инкишафы бир сыра йениликлярля характеризя олунур. Тягр. е.я. 6 ясрдя истифадясиня башланылан дямир е.я. 4 ясрдян етибарян ямяк алятляринин, сонра ися силащ вя мяишят яшйаларынын истещсалы цчцн ясас материала чеврилди. Якин йерляринин эцбрялянмяси, гошгу щейваны кими юкцздян вя тарлаларын суварылмасы цчцн чархлардан истифадя олунмасы, бюйцк ирригасийа системляринин тикинтиси кими йениликлярин тятбиги нятиъясиндя к.т.- нда мцщцм ирялиляйиш ялдя едилди. К.т. вя сяняткарлыьын инкишафы тякъя таъирлярин де- йил, кяндли, сяняткар вя мямурларын да мяшьул олдуглары тиъаряти стимуллашдырды. Бир щиссяси е.я. 6 ясрдя тикилмиш Бюйцк канал тиъарятин инкишафында мцщцм рол ойнайырды. Чунтсйу дюврцнцн сонунда протопуллары мис вя тунъ сиккяляр явяз етди. Щяр бир чарлыг юз сиккясини зярб етдирся дя, мцхтялиф нюв сиккяляр бцтцн Ч. яразисиндя дювриййядя иди.


    Чжоу дюврцндя Чин мядяниййятинин мцхтялиф сащяляри, о ъцмлядян ядябиййат вя фялсяфя, юлкя тарихиндя мцстясна рол ойнайан чохсайлы йениликлярля зянэинляшди.

    Чжанго дюврцнцн яввялляриндя Ч. яразисиндя 7 ири чарлыг мейдана эялди: Си, Йан, Син, Чу, Хан, Вей вя Чжао. Онларын арасында Син дювляти хцсуси йер тутурду. Бу дювлятин йцксялиши леэизм идеолоэийасыны зянэинляшдирян вя ону щяйатда тятбиг етмяйя чалышан Шан Йанын фяалиййяти иля баьлы иди.


    Син дювлятиндя Сйао-гунун [е.я. 361– 338] щакимиййятя эялмясиндян сонра Шан Йан мцшавир вязифясиня дявят едилди. Она дювлятин мющкямляндирилмяси мягсядиля ислащатлар кечирмяк тапшырылды. Е.я. 356 вя 350 иллярдя Синдя леэист идейалары ясасында ислащатлар щяйата кечирилди: тарлаларда язмля чалышанларын верэилярдян азад едиlмяси иля якинчилийя щявяс артырылды, аристократийанын ирси имтийазлары ляьв едилди, рцтбялярин щярби хидмятляря эюря верилмяси системи тятбиг олунду, торпаьын алгы-сатгысына иъазя верилди, ващид юлчц системи гябул едилди; аилядя ики, йахуд даща чох йеткин киши олдуьу тягдирдя, онларын щямин аилядян иъбари шякилдя айрылмасы гайдасы тятбиг едилди (якс щалда аиля икигат верэи юдямяли иди). Шан Йанын щяйата кечирдийи инзибати ислащата эюря Син чарлыьы мяркязи щакимиййяти тямсил едян мямурлар тяряфиндян идаря олунан 31 гязайа бюлцндц. Шан Йанын йени гайдалары аристо- кратийанын наразылыьына сябяб олду. Сйао-гунун юлцмцндян вя тахта Хуейвен-ванын [е.я.337–331] чыхмасындан сонра Шан Йан едам олунду, онун бцтцн нясли мящв едилди. Лакин Шан Йанын деврилмяси онун тяряфиндян башланылан ислащатларын дайандырылмасы демяк дейилди. Бу ислащатларын юлкя цчцн ящямиййятли олдуьуну анлайан Сйао-гунун варисляри вя онларын илк назирляри, хцсусиля Лцй Бувей (е.я. ?–235) вя Ли Сы ислащатлары давам етдирдиляр. Ислащатлар Син дювляти цчцн щярби вя дипломатик васитялярдян истифадя етмякля бцтцн Ч.-и бирляшдирмяк имканы йаратды (е.я. 230 илдя Хан, е.я. 229 илдя Чжао, е.я. 225 илдя Вей, е.я. 224 илдя Чу, е.я. 222 илдя Йан вя е.я. 221 илдя Си табе едилди).

     Император Син Шихуандинин мягбяряси. Терракот фигурлар. Е.я. 3 яср. Шенси яйаляти.


    “Сяма алтындакы дювлятин” там унификасийасына вя бурада Син щюкмдары Син Шихуандинин тякщакимиййятлилийинин тямин едилмясиня йюнялмиш тядбирлярин ишляниб щазырланмасы Ли Сынын ады иля баьлыдыр. Ли Сы тяряфиндян щяйата кечирилян ислащатлар нятиъясиндя чарлыглар арасындакы яввялки сярщядляр ляьв едилди вя идарячилик системи дяйишдирилди: бцтцн юлкя 36 вилайятя бюлцндц, императордан асылы олан идарячилик апараты йарадылды, ващид ганунлар, юлчц, пул, йазы системи тятбиг едилди, тящсил системи дювлятин нязарятиня верилди. Табе едилмиш дювлятлярин ирси аристократийасы, али мямурлары вя ири таъирляри Синин пайтахты Сйанйана кючцрцлдцляр вя мяркязи щюкумятин ъидди нязаряти алтына эютцрцлдцляр. Син щюкмдарынын щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля е.я. 213 илдя Чжанго дюврцнцн диэяр чарлыглары щаггында йазылмыш гядим трактатлар вя тарихи салнамяляр йандырылды.

    Алты чарлыьы юз щакимиййяти алтында бирляшдирян Син, гоншу дювлятляря вя халглара гаршы щцъумлара башлады. Е.я. 215–214 иллярдя шималда Мен Тйанын (е.я. ? – 210) команданлыг етдийи 300 минлик орду щуннулары мяьлуб едяряк Хуанхе чайы дюнэясиндяки яразиляри яля кечирди вя Бюйцк Чин сяддинин иншасына башлады. Ъянубда е.я. 211 илядяк диэяр Син ордусу Вйетнам дювляти Намвйети табе етди вя Вйетнам дювляти Аулакын шм.-ш. щиссясини (индики Ъянуби Чин яйалятляри Гуанси, Гуандун яразиляри, щямчинин Шимали Вйетнамын бир щиссяси) яля кечирди. Даща яввял, е.я. 223 вя е.я. 221 иллярдя Чуйа гаршы мцбаризянин эедишиндя Ван Сзйанын команданлыьы иля 500 минлик Син ордусу ъ.- ш.-дяки (индики Сзйанси, Футсзйан яйалятляри) вя ъ.-дакы (индики Хунан яйаляти) яразиляри ишьал етди.

    Син Шихуандинин юлцмцндян сонра Син сцлаляси щакимиййятини сцрятля итирмяйя башлады. Ли Сы вя щярямаьасы Чжао Гаонун (е.я. ? – 207) башчылыг етдикляри сарай чеврилиши нятиъясиндя Син Шихуандинин кичик оьлу Ху-хай [е.я. 210–207] Ерши-хуанди ады алтында тахта чыхарылды. Бу щадисядян сонра Син сарайында эенишлянян мцбаризянин эедишиндя Чжао Гао Ли Сыйа бющтан атмагла сонунъунун едамына вя няслинин мящвиня наил олду, сонра Ерши-хуандини интищар етмяйя вадар етди, лакин бир ай сонра юзц дя юлдцрцлдц. Мяркязи щюкумятин мювгейинин зяифлядийи шяраитдя е.я. 209 илдя Чен Шенин башчылыьы иля кяндли цсйаны баш верди, сонра табе едилмиш чарлыгларын аристократийасынын чыхышлары башлады. Юз ордуларыны йарадан кяндли Лйу Бан вя Чу аристократы Сйан Йуй Син тахтына иддиа едирдиляр. Онларын уьурлу ямялиййатлары Син сцлалясинин щакимиййятиня сон гойду. Е.я. 207 илдя Лйу Бан Сйанйаны тутду вя е.я. 206 илдя юзцнц ван, е.я. 202 илдя ися Сйан Йуйу дармадаьын едяряк Гао-сзу ады алтында император елан етди. О, йени Гярби Хан сцлалясини йаратды.

     
    Щакимиййятя эялян Гао-сзу ъидди проблемлярля цзляшди. Юлкя виран едилмиш, яняняви щяйат тярзи вя идаряетмя системи позулмуш, дювлятин нцфузу сарсылмышды. Шималда йенидян щуннулар эцълянмишдиляр. Вязиййяти сабитляшдирмяйя чалышан Гао-сзу Син дюврцндя тятбиг олунан сярт ъязалары ляьв етди, эениш амнистийа елан етди, аълыгдан хилас олмаг мягсядиля юзлярини гул кими сатанларын щамысыны азад етди, рцтбяляри, торпаглары вя евляри кечмиш сащибляриня гайтарды, йерли идаряляри бярпа етди. Лайигли сяркярдяляря хоу титуллары вя ирси мцлкляр верилди, орду бурахылды, ясэярляря к.т. ишляриня гайытмаг цчцн шяраит йарадылды. Бу тядбирляр Ч.-дя нисби сакитлик вя гайда-ганун йаратмаьа имкан верди. Лакин дахили
    чякишмяляр вя йерли щакимлярин сепаратист мейилляри ясаслы тярягги ялдя етмяйя мане олурду. Лйу Пинин (е.я. 215–154) башчылыг етдийи йедди ванын гийамы беля мейиллярин бариз тязащцрц иди. Бу гийам йалныз ян эюркямли Гярби Хан императору У-ди тяряфиндян тамамиля йатырылды. 

    У-ди Гярби Хан империйасында мяркязи щакимиййятин ящямиййятли дяряъядя эцълянмясиня наил олду. Е.я. 127 илдя о, варислик принсипини дяйишян фярман верди: бундан сонра йалныз бюйцк оьул дейил, бцтцн оьуллар (бярабяр пайда) варис олурдулар. Нятиъядя бцтцн ири мцлкляр бюлцндц вя онларын сонракы парчаланмасынын ясасы гойулду. Е.я. 112 илдя У-ди 106 няфяри хоу титулундан мящрум етди, бунунла да ири торпаг сащиблийи проблеми гяти олараг щялл олунду. У-ди фактики олараг нящянэ бцрократик апарата архаланан мяркязляшдирилмиш Син идарячилик системини бярпа етди, вязифялярин дейил, титул вя рцтбялярин сатылмасына иъазя верди.


    Гярби Хан сцлалясинин щакимиййятдя олдуьу бир нечя нисбятян динъ ониллик ярзиндя Ч.-ин игтисадиййаты бярпа едилди. Бу дюврдя цчтарлалы якин системинин тятбиги, гоша хышын ихтирасы, кющня ирригасийа системляринин бярпасы вя йениляринин тикинтиси к.т.-нда мящсулдарлыьы ящямиййятли дяряъядя йцксялтмяйя имкан верди. Сяняткарлыг да сцрятля инкишаф едирди. Тясяррцфтын сонракы инкишафына йардым етмяйя вя хязиняни долдурмаьа чалышан У-ди, е.я. 119 илдя дямир яридилмяси вя дуз истещсалыны, е.я. 115 илдя ися сиккя зярбини дювлят инщисарына алды. Гулларын (Ч.-ин гядим тарихи ярзиндя мящз бу дюврдя онларын сайы ян йцксяк щяддя чатмышды) чалышдыглары дювлят емалатханалары йарадылды. Сяняткарлыьын инкишафы тиъарят вя сялямчилийин инкишафыны стимуллашдырды; вар-дювлятлярини якинчиликдян савайы йолла артыран инсанлар мейдана эялди. Ч.-ин бир чох шящяри мцщцм тиъарят вя сяняткарлыг мяркязляриня вя дцнйанын ян ири шящярляриня чеврилди: Чанйан (индики Сиан), Лойан, Хандан (Хебейин ъ.-унда), Линтсзы (индики Сзыбао), Ченду вя с.


    У-динин дюврцндя Гярби Хан империйасы юз сярщядлярини хейли эенишляндирди. Е.я. 123–119 иллярдя тяшкил олунмуш йцрцшляр нятиъясиндя щуннулара аьыр зярбя вурулду вя онлар узун мцддят Ч. цчцн тящлцкя йаратмадылар. Сяркярдя вя яйан Чжан Сйанын сяфирлийи Гярби Хан империйасы иля Мяркязи Асийа дювлятляри вя халглары (Фярганя, Согдиана, Бактрийа, Парфийа) арасында билаваситя ялагяляр гурду, бу да Бюйцк ипяк йолунун ачылмасы цчцн зямин йаратды. Чжан Сйанын сяфирлийинин баша чатмасындан сонра У-динин Мяркязи Асийайа йеритдийи гошун е.я. 111 илдя сйанлары, е.я. 102 илдя ися Фярганя вя бцтцн “Гярб дийарыны” табе етди. Индики Синтсзйан вя Орта Асийанын гоншу районлары Гярби Хан империйасынын тяркибиня гатылды, йахуд ондан асылы вязиййятя дцшдц. Ейни заманда Гярби Ханын тясир даиряси ъ.-да (индики Гуандун, Гуанси, Чжетсзйан, Футсзйан, Сычуан, Гуйчжоу, Йуннан яйалятляриндя вя Вйетнамын шм.-ында) да эцълянди. Е.я. 108 илдя Чжаосйанын (Лйаодун вя Корейа) У-дийя табе олмасы нятиъясиндя Йапонийа иля ялагяляр гурулду. Гядим дцнйанын ян ири вя ян чох ящалиси олан империйасына чеврилмякля Ч. юзцнцн ян гцдрятли дюврцня чатды. Чин ипяйи, дямир мямулатлары, металы, тибби биликляри, габагъыл технолоэийалары диэяр Асийа дювлятляриндя вя щятта Авропада йайылды. У-динин дюврцндя конфусичилик Ч.-ин дювлят идеолоэийасына чеврилди.


    У-динин юлцмц иля Гярби Хан сцлалясинин мювгейи сцрятля зяифлямяйя башлады. Бу просеся Гярби Хан дюврцндя формалашмыш вя гцввятлянмиш бцрократик тябягя дя тясир эюстярди. Онун нцмайяндяляри щакимиййят васитяляриня сащиб олмагла йанашы, торпаглара, щямчинин тиъарят вя сялямчилик щесабына бюйцк малиййя вясаитляриня малик идиляр. Ерамызын 5 илиндя бюйцк яйан Ван Ман император Пин-дини [1–5] юлдцрдц, 8 илдя ися онун азйашлы варисини щакимиййятдян девирди, император титулуну гябул етди вя щакимиййятя йени Син сцлалясинин [9–25] эялдийини елан етди.

    Тахта чыхан Ван Ман 9 илдя торпаг цзяриндя юзял мцлкиййятин ляьв едилмяси вя онун щюкмдарын мцлкиййятиня кечмяси щаггында фярман имзалады, гулларын бир гисминя мящдуд азадлыг верди, торпаг вя гул алгы-сатгысыны гадаьан етди; 10 илдя базар вя гиймятляр цзяриндя дювлят нязаряти гойду, шяраб, дуз, дямир истещсалыны, сиккя зярбини, щямчинин Ч. тарихиндя илк дяфя боръ-сялямчи ямялиййатларыны инщисара алды. Ван Ман ислащатларына гаршы мцгавимят Ч. ъямиййятиндя о гядяр эцълц иди ки, артыг 12 илдя нювбяти император йенидян торпаг вя гул алвериня иъазя вермяйя мяъбур олду. Ван Манын ян уьурсуз ислащаты пул ислащаты иди; о, 15 иллик щакимиййяти ярзиндя 5 дяфя пуллары дяйишдирмякля игтисадиййатда щяръ-мярълик йаратды вя ящалинин касыб тябягяляриня зярбя вурду. Игтисади чятинликлярин артмасы 14 илдя халг чыхышларынын башламасына сябяб олду. Бу чыхышлар юлкянин ъ.-унда “йашыл мешя сакинляри”нин цсйанына (17–23), шм.-ында ися Гырмызыгашлылар цсйанына эятириб чыхартды. Нятиъядя Ван Ман юлдцрцлдц, щакимиййятя юзляриня Лойаны пайтахт сечян Шярги Хан сцлаляси [25–220] эялди.


    Йени сцлалянин илк императорлары (Гуан У-дидян Хе-дийядяк; 89–105) Гярби Хан щакимляринин еркян дюврдя гаршыларында дуран мясяляляри щялл етмяли олдулар. Онлар ясас диггяти игтисадиййатын бярпасына йюнялтмяйя мяъбур идиляр. Бу мягсядля Гуан У-динин дюврцндя йарадылан щярби мяскянлярдя сакинляр щярби хидмятля йанашы, якинля дя мяшьул олурдулар. Мин-динин [58–75] вя Хе-динин дюврцндя дювлят торпаглары йохсул якинчиляря пайланылыр, йахуд иъаряйя верилирди, бунунла йанашы, онлара аваданлыг вя якин цчцн тохум да айрылырды. Дяфялярля торпаг верэиси азалдылыр, йахуд тамамиля ляьв едилирди. Дювлят йени ирригасийа системляринин тикинтисиня йахындан кюмяклик эюстярирди. Бу тядбирляр к.т.-нын, щямчинин сяняткарлыг вя тиъарятин бярпасына вя сонракы инкишафына имкан йаратды. 105 илдя чятянядян, аьаъ габыьындан вя с.-дян уъуз каьыз истещсалы цсулунун иъад едилмяси мцщцм щадися олду. Каьыз Ч.-дян “Гярб дийары” васитясиля тядриъян бцтцн дцнйайа йайылды.

     Бюйцк Чин сядди.


    Шярги Хан хариъи сийасят сащясиндя дя Гярби Хан императорларынын щялл етдикляри мясяляляр гаршысында галды. 73–94 иллярдя Ч. ордусу йенидян эцълянмиш щуннулара гаршы бир нечя ямялиййат кечирди. Щуннуларын бир щиссяси мящв едилди, йахуд ясир эютцрцлдц, диэярляри ися тядриъян гярбя доьру чякилди вя ещтимал ки, сонракы Халгларын бюйцк кючцня тякан верди. 73–100 иллярдя истедадлы сяркярдя Бан Чаонун мящарятли дипломатийасы вя щярби гялябяляри сайясиндя “Гярб дийары” йенидян Ч.-я бирляшдирилди. 97 илдя Бан Чао Рома иля ялагяляр гурмаьа ъящд етди, лакин онун сяфири Ган Ин йалныз Иран кюрфязиня гядяр эедя билди вя эери гайытды. Шярги Хан империйасы чичяклянмя дюврцндя Йапонийа вя Корейа иля дя ялагя сахлайыр, онун ъ. вя ъ.-г. сярщядляри ися, демяк олар ки, Гярби Хан империйасынын щцдудларына уйьун эялирди.


    107 илдян сйанларла узунмцддятли вя уьурсуз мцщарибяляр нятиъясиндя “Гярб дийарында” Ч.-ин мювгейи зяифлямяйя башлады. Бундан башга, 2 ясрин 2-ъи йарысында шм.-да вя шм.-г.-дя эцълянян сйанбиляр вя ухуанлар иттифаг баьлайараг Шярги Хан торпагларына виранедиъи йцрцшляря башладылар.


    2 ясрдя империйада вязиййят кяскинляшди. Тахта чох вахт азйашлы императорларын чыхарылмасы нятиъясиндя мяркязи щакимиййятин мювгейи зяифляйир, мцхтялиф груплашмалар арасында нцфуз уьрунда мцбаризя кяскинляширди. Халг кцтляляринин артан наразылыьы 184 илдя Чжан Сзйаонун рящбярлийи алтында баш верян “Сарысарыглылар” цсйанында юзцнц бцрузя верди. Цсйаны йатырмаг цчцн мяркязи щакимиййят “шяхси орду”йа малик олан ири гошун башчылары – торпаг сащибляриня мцраъият етди. Цсйанчылара гаршы мцбаризянин эедишиндя Сао Сао, Лйу Бей (161–223) вя Сун Сцанын (182–252) башчылыг етдийи 3 эцълц груплашма мейдана эялди. Онлар юз араларында разылыьа эяляряк Шярги Хан сцлалясини девирдиляр вя онун мцлклярини 3 дювлятя бюлдцляр: Вей (пайтахты Лойан), Шу (Шухан; пайтахты Ченду) вя У [пайтахты Сзйанйе (Сзинкан), индики Нанкин]. Ч. тарихшцнаслыьында гябул олунмуш тяснифата эюря, феодализмин башланьыъы щесаб едилян Ч. тари- хинин йени мярщяляси Цч чарлыг дюврц адландырылыр.


    “Иьтишаш дюврц” (3 ясрин орталары – 6 ясрин сонлары). Йени дювлятлярин щакимляри табеликляриндя олан яразилярдя кечмиш империйа нцмуняси ясасында идарячилик системи йаратмаьа ъящд едирдиляр: бцрократик апаратын формалашдырылмасы вя ишинин тяшкили яняняви принсипляря ясасланырды. Лакин онларын щакимиййяти мащиййятъя “классик” империйа системиндян кяскин шякилдя фярглянирди. Сао Сао (Вейдя), Лйу Бей (Шуда) вя Сун Сцан (Уда) щакимиййятя кечдикдян сонра да, яввялки кими, илк нювбядя щярби лидер олараг галырдылар. Онлар дювлят идаряляриня табе олан гошунлара дейил, юзляриня садиг командир вя ясэярлярдян тяшкил едилян щярби бирляшмялярдян ибарят ордуйа архаланырдылар. Щакимиййятин “щярбиляшдирилмяси” йерли органларда да мцшащидя олунурду: бурада да цстцнлцк мямур идарясиндя дейил, “шяхси гошун” топлайан йерли елитанын лидерляриндя иди.


    “Щярбиляшдирилмя” цч чарлыгдакы ханяданларын мювгейини мющкямлятмяди. 249 илдя Вейдя реал щакимиййят Сао сцлалясини девиряряк (265) Сзин дювлятинин йарадылмасыны елан едян Сыма няслиндян олан сяркярдянин ялиня кечди. Шуда Лйу Бейин юлцмцндян сонра щакимиййятя сяркярдя Чжуге Лйан эялди. Уда узунмцддятли дахили чякишмялярдян сонра 252 илдя щаким сцлаля фактики олараг сялащиййятлярини итирди. Цч чарлыг арасындакы щярби гаршыдурма Сзинин гялябяси иля баша чатды. 280 илдя бцтцн Ч. Сзинин щимайяси алтында йенидян бирляшдирилди.


    Сзин империйасы сон дяряъя зяиф бир гурум иди. Сзин щюкмдары Сыма Йанын [265– 290] юлцмцндян сонра юлкядя башламыш дахили чякишмяляр 306 илядяк давам етди. Бундан юлкянин шм. вя шм.-г.-индя йашайан кючяри вя йарымкючяри халглар истифадя етдиляр. 316 илдя онлар Сзин ордусуну дармадаьын едяряк пайтахты яля кечирдиляр вя императору ясир эютцрдцляр. Сзин юзцнцн шм. яразилярини итирди. Йалныз мяркязи вя ъ.-ш. р-нлары (Сзин империйасына дахил олан 21 вилайятдян 6-сы) Сзинин нязаряти алтында галды.

     Император У-ди дюврцндя  зярб олунмуш тунъ сиккя (учжу).


    Чин тарихинин 317 илдян 419 иля гядярки дюврц Шярги Сзин адландырылыр. Бу дюврдя дювлятин пайтахты Сзинкан иди. Сзин импе- рийасынын парчаланмасы иля Ч.-ин шм. торпаглары ики ясрдян чох мцддят ярзиндя ъ. яразиляриндян айры, йаделли истилачыларын эцълц тясири алтында инкишаф етди. Бу да юлкянин сонракы инкишафында юз излярини гойду.


    4 ясрин биринъи йарысындан Шимали Чин яразиляри бир-бирини тез-тез явяз едян вя даима юз араларында ядавят апаран, ясасян, эялмя гейри-Чин халгларынын рящбярляри тяряфиндян йарадылан чарлыглар вя мини империйалар арасындакы мцбаризя мейданына чеврилди. 4 ясрин орталарында Шимали Ч.-дя 7, 384–409 иллярдя 12 дювлят мювъуд иди. Бу дювлятлярин щюкмдарларынын ясас дайаьы щярби гцввя олараг галырды. Ейни заманда ишьалчылар цстцнлцк тяшкил едян Ч. ящалиси цзяриндя щакимиййятлярини сахламаг мягсядиля Ч. мцшавирлярини идарячилийя ъялб едяряк яняняви Ч. типиндя инзибати апарат йарадырдылар.


    Шярги Сзин империйасы да юз сяляфи кими зяиф иди. Шярги Сзин яйанлары арасында сепаратизм мейилляри эцълц олдуьундан онлар арасында даима чякишмяляр эедирди. 420 илдя Ч.-ин мяркязи вя ъ.-ш. р-нларында сяркярдя Лйу Йу тяряфиндян Шярги Сзинин ясасында йарадылмыш Ъянуби Сун империйасы дюврцндя гыса мцддят ярзиндя мяркязляшдирмя тенденсийасы цстцнлцк тяшкил етди. Лакин Ъянуби Сун империйасынын мювъудлуьу чох чякмяди. 479 илдя сяркярдя Сйао Даочен щакимиййяти яля кечирди вя йени Ъянуби Син сцлалясини йаратды. Ъянуби Сини юз нювбясиндя 501 илдя баш вермиш чеврилиш нятиъясиндя Лйан, ону ися 551 илдя Чен сцлаляси явяз етди. Сийаси сабитлийин олмамасы Ъянуби Ч.-дя али щакимиййятин нцфузунун азалмасына вя дахили чякишмялярин артмасына сябяб олду. Тез-тез баш верян халг цсйанлары вя Шималла уьурсуз мцщарибяляр нятиъясиндя ъянуб сцлаляляринин сярщядбойу яразиляринин бир щиссясинин итирилмяси вязиййяти аьырлашдырды.


    Охшар просесляр 386 илдя табгачлар (сйанбилярин бир голу) тяряфиндян йарадылмыш Шимали Вей империйасынын гцввятляндийи Шимали Чиндя дя баш верирди. Табгач вя Чин щаким даиряляри тядриъян бир-бириня йахынлашырды. Юлкянин Ч. системи ясасында вилайят вя гязалара бюлцнмяси, мямурларын вязифя ъядвялляри тятбиг едилди, верэи системи тянзимлянди. 5 ясрин сонунда Шимали Вей сарайы ясилзадя табгач нясилляриня сойадларыны Чин сойадлары иля явяз етмякэюстяришиниверди,гейри-Чинпалтарынын эейинилмясиня ися гадаьа гойду. Империйанын пайтахты Пинчен ш.-ндян Ч.-ин гядим пайтахтларындан бири олан Лойана кючцрцлдц. Мяъбури чинляшдирилмя сийасяти табгач яйанларынын вя ордунун наразылыьына сябяб олду. 523 илдя империйанын шм. р-нларындакы гошун цсйана галхды. Бундан сонра башланан дахили чякишмяляр 534–535 иллярдя Шимали Вей империйасынын Шярги Вей вя Гярби Вейя парчаланмасына эятириб чыхартды. Сонракы сарай чеврилишляри нятиъясиндя 550 илдя Шярги Вейдя йени сцлаля бяргярар олду вя Шимали Си дювляти йарадылды. Ейни щадися Гярби Вей дювлятиндя дя баш верди; о, 557 илдя Шимали Чжоу дювлятиня чеврилди. Бу ики дювлят арасындакы гаршыдурма 577 илдя Шимали Синин дармадаьын едилмяси вя Шимали Чин яразиляринин Шимали Чжоунун щимайяси алтында бирляшмяси иля нятиъялянди. 581 илдя Шимали Чжоуда чеврилиш баш верди вя щакимиййятя юзцнц Суй сцлалясинин баниси елан едян сяркярдя Йан Сзйан (Вен Ди ады алтында 604 илядяк щакимиййятдя олду) эялди. О, 589 илдя Чени дармадыьын едяряк юз мцлкляриня гатды. Узунмцддятли сийаси парчаланма дюврцндян сонра Ч. йенидян бирляшдирилди. 

    Пяракяндялик дюврц Ч. игтисадиййатына аьыр тясир эюстярди. Даими мцщарибяляр вя хариъи басгынлар ясрлярля формалашмыш игтисади системин фяалиййятини позду, шящярлярин чоху йандырылды, йахуд гарят олунду, ящалинин бир щиссяси гырылды, тиъарят тяняззцл етди. Лакин “иьтишаш дюврцндя” дя хязиняни долдурмаьа чалышан щюкмдарлар, табе едилян яразилярдя бу вя йа диэяр дяряъядя тясяррцфат щяйатынын тяшкили иля мяшьул олурдулар. Цч чарлыг дюврцндя Вейдя вя Уда, сонракы иллярдя ися диэяр Ч. дювлятляриндя дя щярби мяскянлярин (тун тйан) йарадылмасы эениш тятбиг едилирди. Лакин 3– 6 ясрлярдя к.т. тяшкилинин апарыъы формасы пай торпаглары системи иди. Сзин империйасында 280 илдя верилмиш вя дюврцмцзядяк эялиб чатмыш
    декрет бу системин тятбиги щаггында тясяввцр йарадыр. Декретя эюря, щяр бир киши юзц цчцн 70 му вя арвады цчцн даща 30 му торпаг сащясиндян истифадя етмяк щцгугу алырды. Бундан ялавя, мящсулу там шякилдя дювлят хязинясиня дахил олан торпагларда она юзцня эюря 50 му, арвадына эюря ися 20 му сащяни беъярмяк щяваля едилирди. Ялавя олараг щяр бир ев тясяррцфаты парча (гумаш) иля щяйятбашы верэи юдямяли иди. Мямурлара да торпаг мцлкляри (мяваъиб явязиня) верилирди. Мямурларын рцтбяляриндян асылы олараг онларын сащяси 10–50 син (1 син – 100 му) тяшкил едирди. Мямур торпагларыны онлара тящким едилмиш ряиййят беъярмяли иди.


    Пай торпаглары системи Ч.-дя бир нечя яср мювъуд олду. Бунунла йанашы хцсуси торпаг мцлкиййяти дя галмагда иди. Ири вя орта торпаг сащибляри, адятян, торпаглары мцвафиг юдямя явязиндя иъаряйя верирдиляр. Хцсуси торпаг мцлкиййятиндян ялдя едилян бюйцк эялир торпаг сащибляринин ъямиййятдя нцфузунун артмасына вя мцяййян инзибати-идарячилик вязифяля- риндя чалышмаларына имкан йарадырды. Ири вя орта торпаг сащибляри тябягяси Ч. мянбяляриндя “мющкям евляр”, йахуд “бюйцк евляр” адландырылыр. Беля “евляр” щяля Хан дюврцндян мювъуд олсалар да, 3–6 ясрлярдя онларын сайы ящямиййятли дяряъядя чохалды, сийаси тясирляри ися артды.

     
    Ипяк цзяриндя император Вен-динин (ортада) тясвири. “Он цч император” (ряссам Йан Либен) ясяриндян фрагмент. Зяриф сянятляр музейи (Бостон).


    3–6 ясрлярдя Ч. шящярляринин щяйатында мцщцм дяйишиклик баш вермяди. Шящярляр яввялки кими, ясасян, инз. вя щярби мяркяз олараг галырды. Ч.-ин шм.-ындакы шящярлярин чохунда кючяри халгларын эялмя яйанлары мющкямляндиляр.


    3–6 ясрляр Ч. ъямиййятинин мцяййян гядяр архаикляшмяси вя онун тяърид олунмуш йерли бирликляря парчаланмасы дюврцдцр. Бу просес мяркязи щакимиййятин зяифлямяси, тясяррцфатын
    натураллашдырылмасы вя сийаси щяйатын “щярбиляшдирилмяси” иля баьлы иди. Фяал сурятдя ган гощумлуьу вя клан (гябиля) структурларынын мющкямлянмяси просеси эедир, йерли башчыларын
    рящбярлийи алтында “мющкям евляр” груплашмалары йаранырды. Ейни заманда сосиал бярабярсизлик сцрятля дяринляшир, йени асылылыг формалары мейдана эялир, шяхси асылылыьы оланларын, илк нювбядя “гонагларын” – нюкярлярин сайы артырды.


    3–6 ясрлярдя Ч.-дя елми биликлярин топланмасы давам едирди. Щцгуг тякмилляшир, тарихи вя тарихи-чоьрафи ясярляр йазылыр, ядяби йарадыъылыг вя ряссамлыг нязяриййясиня, рийазиййата даир
    илк ясярляр мейдана эялир, филоложи, щямчинин фонетик лцьятляр тяртиб едилир, мемарлыг, поезийа инкишаф едир, щекайя вя рявайят топлулары йарадылырды.


    Суй (589–617) вя Тан (618–907) империйалары. 6 ясрин сону – 7 ясрин яввялляриндян башлайараг Ч.-дя сийаси вя игтисади вязиййятин сабитляшмяси тенденсийасы мцшащидя олунурду. Щярби гцввядян чох бцрократик мямур апаратына архаланмаьа чалышан император Вен-ди (Йан Сзйан) мяркязи щакимиййятин мювгейинин мющкямляндирилмясиня йюнялмиш ислащатлар кечирди. Онун хяляфи Йан Гуанын (Йан-ди, [605–617]) дюврцндя Бюйцк каналын ясас щиссяси тикилди. Суй империйасы Шимали Корейа дювляти Когурйо, Вйетнам дювляти Вансуан, тцркляр вя тугухунларла ишьалчы мцщарибяляр апарырды. Истибдад вя верэилярин артырылмасы иля сяъиййялянян Йан Гуанын щакимиййяти Суй яйанлары вя садя ящалинин наразылыьына сябяб олурду. 611 илдя юлкянин мцхтялиф йерляриндя чыхышлар баш верди. 617 илдя Суй сцлаляси сцгут етди, Суй ъанишинляриндян бири Ли Йуан Чанйан ш.-ни пайтахт сечяряк щакимиййятин Тан сцлалясиня кечмясини елан етди. Мящз бу сцлалянин дюврцндя 7 ясрин орталарындан башлайараг Йени дюврцн яввялляринядяк Ч.-ин сийаси гурулушуну мцяййянляшдирян дювлят системи формалашды.


    Тан империйасынын дювлят гурулушу мцфяссял сурятдя щазырланмыш ганунларда тясбит олунду. Бу ганунлар 4 категорийайа бюлцнцрдц: эе – нормативляр (илк нювбядя инзибати апарат цчцн), лйуй – ъинайят ганунлары, лин – цмумиъбари тялиматлар вя ши – идарядахили нормалар. Бир нечя ганун мяъялляси тяртиб едилди.

     Бюйцк Канал. Гуанчжоу.


    Инзибати ъящятдян Тан империйасы ири районлара (дао), онлар да юз нювбясиндя даиряляря (чжоу), сонунъулар ися гязалара (сйан) бюлцнцрдц. Тан сцлаляси дюврцндя районларда хцсуси щакимиййят органлары мювъуд дейилди. Даиря вя гязаларда щакимиййят ряислярин башчылыг етдийи даиря вя гяза идаряетмя органларынын ялиндя ъямлянмишди. 7 ясрин орталарында империйада 358 даиря вя 1551 гяза, 8 ясрин орталарында ися 328 даиря вя 1573 гяза вар иди.


    Империйанын инзибати ярази бюлэцсц щярби даиряляря (фу) бюлэц иля тамамланырды. Мцхтялиф вахтларда онларын сайы 600-дян 800-ядяк иди. Фулар 3 категорийайа бюлцнцрдц: али (ордуйа 1200 ясэяр эюндярирди), орта (1000 ясэяр) вя ашаьы (800 ясэяр). Ордуйа 20 йашындан 60 йашынадяк олан кишиляри эютцрцрдцляр. Онларын аиляляри верэилярдян азад едился дя, “юз” ясэярлярини ярзаг вя эейимля тямин етмяли идиляр. Бцтцн орду 16 ири бирляшмяйя (вей) бюлцнцрдц.

    Мяркязи щюкумят функсийасыны Али катиблик палатасы, Мяркязи катиблик палатасы вя Али гапылара йахын оланларын палатасы иъра едирди. Йерлярдян мярузя вя сорьулар Алты Идарядян (мярасимляр, рцтбяляр, верэиляр, иътимаи ишляр, мящкямя вя щярби) ибарят Али катиблик палатасына дахил олурду. Идаряляр мцзакиря олунан мясялялярля баьлы тювсийяляр щазырлайыр, гярарлар ися Мяркязи катиблик палатасында мцзакиря олундугдан сонра гябул едилирди. Бу гярарларын мягсядяуйьунлуьуну Али гапылара йахын оланларын палатасы йохлайырды. Император йалныз палаталар арасында зиддиййятляр олдуьу щалда, щямчинин бу вя йа диэяр гярарын али сярянъам кими чыхарылмасы лазым эялдикдя щюкумятин ишиня гарышырды. Алты Идарянин тяшкили вя фяалиййят принсипляри 8 ясрин 1-ъи йарысында тяртиб едилмиш “Тан сцлалясинин Алты Идарясинин ганун мяъялляси”ндя гейд олунмушду. Чанйанда Мяркязи катиблик палатасы вя Али гапылара йахын оланларын палатасындан башга, бцтцн мяркязи вя йерли идаря мямурларынын ишини йохламаг сялащиййятиня малик Сензорлар палатасы да фяалиййят эюстярирди.

    Инзибати вязифяляря тяйинат имтащан нятиъяляриня эюря апарылырды. Тан дюврцнцн яввялляриндя имтащан нятиъяляриндян вя бу имтащанларын щарада (гязада, даирядя, йахуд пайтахтда) кечирилмясиндян асылы олараг 8 мцхтялиф дяряъя верилирди; дяряъялярин щяр бири имтащан верян шяхся (шенси) бу вя йа диэяр сявиййяли инзибати вязифяни тутмаг имканы газандырырды. Адятян, шенсиляр варлы вя нцфузлу кланларын нцмайяндяляриндян ибарят олурду. Буна бах- майараг, беля вязифя тутмаг системинин яввялляр инзибати–дювлят гуллуьунда мювъуд олмуш аристократик аилялярин монополийасынын арадан галдырылмасы бахымындан мцсбят ящямиййяти вар иди.


    Тан империйасы фяал хариъи сийасят йцрцдцрдц. Когурйойа гаршы тяшкил олунан чохсайлы йцрцшлярдян сонра 668 илдя бу юлкя ишьал едилди. Когурйода, сонра ися Ъянуби Корейа дювляти Пекчедя Андун (Сакитляшдирилмиш Шярг) адланан Ч. щярби ъанишинлийи тясис олунду. 629–630 иллярдя Ч. гошунлары империйанын шм.-г. сярщядляриндян щцъума кечди вя 7 ясрин орталарында Шярги вя Гярби Тцрк хаганлыгларыны ишьал етди. Онларын гярбя доьру йцрцшляринин гаршысы ярябляр тяряфиндян алынды. 751 илдя яряблярля Талас чайы сащилиндяки (индики Бишкек йахынлыьында) щялледиъи дюйцшдя чинлиляр мяьлубиййятя уьрады.


    8 ясрин 2-ъи йарысындан Тан империйасынын щярби гцдряти зяифлямяйя башлады. Тан тибетлиляр, уйьурлар, сонра ися тангутлар вя б. иля мцбаризядя юзцнцн гярбдяки мювгеляриндян мящрум олду. Бундан даща яввял ися о, Корейа дювлятляриня нязаряти итирмишди. Ъ.-г.-дя Нанчжао дювляти тяряфиндян сыхышдырылан Тана шм.-дан киданлар сохулурдулар.


    Империйанын дахилиндя бющран яламятляри артырды. Бир чох щалда бу, пай торпаглары системинин тяняззцлц вя бцрократик апаратын даьылмасы иля баьлы иди. Ордунун формалашдырылмасы системи еффективлийини итирдийиня эюря муздлулуг эениш йайылды. Аристократик груплашмаларын нцфузунун эцълянмясинин вя йерли яйанларын сепаратчы мейилляринин гаршысыны алмаьа чалышан Тан императорлары гейри-сабит р-нлара щярби губернаторлар (сзедушлар) эюндярирдиляр. Лакин бу да вязиййяти йахшылашдырмады – эцълянян сепаратизм шяраитиндя щярби губернаторлар чох вахт юзляри йерли яйанларын цсйанларына башчылыг едирдиляр. 755 илдя сзедуш Ан Лушанын башчылыьы иля баш верян вя йалныз 763 илдя бюйцк чятинликля йа- тырылан гийам империйа цчцн сынаг олду.


    Суй вя Тан империйаларында хариъи тящлцкялярин зяифлядийи вя тясяррцфатын сабит инкишафы шяраитиндя шящярляр сцрятля инкишаф етмяйя башлады. Яввялки кими щярби дайаг мянтягяси вя игамятэащ олан шящярляр щямчинин тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриня чеврилди (хцсусиля Тан дюврцнцн икинъи йарысында). Пайтахт шящярляри Чанйан вя Лойанда эениш тикинти ишляри апарылды. 8 ясрин яввялляриндя Чанйанда тягр. 1 млн. няфяр йашайырды. Юлкянин мяркязи вя ъ.-ш. щиссясиндяки шящярляр даща интенсив инкишаф едирди. Шящярлярдя тиъарят-сяняткарлыг фяалиййяти щюкумят тяряфиндян сярт шякилдя низамланырды. Тан дюврцндя тиъарят вя сяняткарлыгла мяшьул олан шящяр ящалисинин ейни сянятя мянсуб бирликляри – дцканемалатханалардан ибарят “ъярэяляр” (хан) мейдана эялди. “Ъярэяляр”я щюкумят гаршысында онларын мянафелярини тямсил едян старшиналар башчылыг едирди. Ялдя олунан уьурлардан бири дя к.т.-нын инкишафы иди. Тярявязчилик эениш йайылды, чялтийин мцхтялиф сортларынын, щямчинин чайын беъярилмясиня башланылды.


    7–9 ясрлярдя реэионларарасы тиъарят ящямиййятли дяряъядя инкишаф етди. 621 илдя мис пулларын унификасийасынын баша чатмасы бу просес цчцн мцщцм шяраит йаратды. Бир, йахуд бир нечя ямтяя нювцнцн топдан алынмасы вя дашынмасы иля мяшьул олан ири тиъарят евляри мейдана эялди. Абадлашдырылан вя мцщафизя олунан тиъарят йоллары кянарында анбарлар вя карвансаралар тикилирди. Гуанчжоуда, сонра ися Ч.-ин диэяр сащилйаны шящярляриндя щюкумят дяниз тиъарятиня нязарят едян “тиъарят эямиляри цзря мцвяккил” тяйин етмяйя башлады.


    Суй вя Тан империйалары дюврцндя Ч. ъямиййятинин структуру (рясми статистикайа эюря, 7–9 ясрлярдя Ч.-ин верэи юдяйян яща- лиси 46–54 млн. няфяр тяшкил едирди) яввялки дюврлярля мцгайисядя ящямиййятли дяйишикликляря мяруз галмамышды. Сосиал пирамиданын йухары пиллясиндя аристократийа дурурду, йердя галан бцтцн ящали ися “мямурлар”а вя “халг”а бюлцнцрдц. “Халг”а сакинлярин 4 категорийасы: алимляр (йахуд алиъянаблар), якинчиляр, сянят- карлар вя таъирляр дахил иди. Аристократийа иля ящалинин галан кцтляси, хидмятчи тябягя иля ряиййят, тамщцгуглулар иля асылылар арасында сосиал барйерляр даща чох щисс олунурду. Ъцзи щяъмдя гулдарлыг, ев гулдарлыьы сахланылмышды. 7 ясрдян чинлилярин етник консолидасийасы просеси башлады, лакин юлкянин шм. вя ъ. вилайятляринин сакинляри арасында 3–6 ясрлярдя формалашмыш дил, адят, гида расионундакы фяргляр галмагда иди.


    Тан дюврц мцщцм мядяни наилиййятлярля сяъиййялянир. 9 ясрин икинъи йарысында Ч.-дя Фен Лаонун иъад етдийи цсулла (ойма тахталар васитясиля) китаб чапына (ксилографийа) башланылды. Яввялки дюврляря аид 8 рясми сцлаля тарихи тяртиб едилди. Лйу Чжитсзи тарихнявислийя даир илк нязяри ясяр – “Тарихя нцфузетмя” (“Ши тун”) ясярини йаратды. Классик конфусичилийин беш ясас китабынын йени редаксийасы мейдана эялди. Бу дюврдя мяшщур мцтяфяккирляр Ду Йу (735–812), Хан Йуй, Лйу Тсзунйуан (773–819) вя б., щямчинин эюркямли шаирляр Мен Хаожан, Ван Вей, Ли Бо, Ду Фу, Бо Сзцйи йашайыб йарадырды. 7–9 ясрлярдя Ч.-я манилик, зярдцштилик, нястурилик нцфуз етди, лакин эениш йайылмады.


    Сун империйасы (960–1279). Дахили сийаси мцбаризянин кяскинляшмяси вя империйанын хариъи щцдудларында апарылан арамсыз мцщарибялярин аьырлыьы Ч. ящалисинин цзяриня дцшцрдц. 9 ясрин орталарындан юлкядя тез-тез баш верян халг цсйанлары Ч. тарихиндя ян бюйцк цсйанлардан бири олан Кяндли мцщарибясиня (874–901) чеврилди. Бцтцн Мяркязи вя Ъянуби Ч.-и бцрцйян цсйанчы щярякатын лидерляри Хуан Чао вя Ван Сйанчжи иди. 881 илдя пайтахты яля кечирян цсйанчылар императору щакимиййятдян девирдиляр. Хариъи гошунлары кюмяйя чаьыран яйанлар цсйанчылары дармадаьын етдиляр. 883 илдя Тан сцлаляси бярпа олунса да, онун мювгейи сарсылмышды. Со- нунъу Тан императору Ли Чжу [904–907] Хуан Чаонун кечмиш
    силащдашларындан бири олан сяркярдя Чжу Вен тяряфиндян деврилди.

     Император Гао-Сзунун [650-683] вя императрича У Сзетйанын [690-705] мягбяряси. Сиан шящяринин йахынлыьы.

     
    Тан империйасынын ифласы иля Ч. йенидян парчаланды. Онун шм. щиссясиндя Шимали Тан вя Шимали Хан дювлятляри йаранды. Ъ.- да Шу (Еркян вя Сон), Пин, Чу, У (Ъянуби Тан), У Йуе, Мин вя Ъянуби Хан дювлятляри мейдана эялди. Империйанын парчаланмасы ъямиййятин “щярбиляшдирилмяси” вя арамсыз мцщарибялярля мцшайият олунурду. Йалныз 10 ясрин орталарында Ч. торпагларынын бирляшдирилмяси тенденсийасы йенидян эцълянди. 951 илдя йаранмыш Сон Чжоу дювлятинин сяркярдяси Чжао Куанйин кечмиш Тан империйасына мяхсус торпагларын бюйцк щиссясини юз щакимиййяти алтында бирляшдирди вя йени Сун сцлалясинин ясасыны гойду (960). Сун Ч.-инин пайтахты Вйан ш. (индики Кайфын) олду.


    Сун императорлары мягсядйюнлц шякилдя юлкядя мяркязи щакимиййяти эцъляндирмяк вя юз щакимиййят сялащиййятлярини эенишляндирмяк сийасяти апарырдылар. Онлар биринъи назири (сзайсйан) мямурлары тяйин етмяк вя щярби мясялялярин щяллиндя иштирак щцгугундан мящрум етмякля [бу мясяляляр Щярби мясяляляр цзря шуранын (Шушийуан) вя шяхсян императорун сярянъамына кечди] онун сялащиййятлярини мящдудлашдырдылар. Юлкянин инзибати ярази бюлэцсц, демяк олар ки, яввялки кими галса да, йерли щакимиййятин тяшкили формасы дяйишдирилди. Йерли идарячилик апаратына юз фяалиййят даирясиня мяхсус мясяляляря ъавабдещ олан 4 мцвяккил (ши) башчылыг едирди. Онлар билаваситя мяркязи щюкумятя табе идиляр. Йерли щюкумятин фяалиййятиня хцсуси мцвяккилляр нязарят едирдиляр.


    Сун ордусунун ясасыны пайтахт вя онун ятрафында йерляшдирилмиш “сарай гошунлары” тяшкил едирди. Йерлярдя гайда-ганун “кянд гошунлары” тяряфиндян тямин олунурду. 11 ясрин яввялляриндя ордунун цмуми сайы 1260 мин няфяр иди (сонралар 4,5 млн. няфяря чатды).


    Чох бюйцк ордуйа малик олмасына бахмайараг, Сун 1005 илдя киданларын Лйао дювляти иля мцщарибядя мяьлубиййятя уьрады, 16 шм. даирясини итирди вя верэи юдямяйя мяъбур
    олду. Империйанын шм.- г. сярщядляриндя мейдана эялмиш тангутларын Си Сйа дювляти иля апарылан узунмцддятли мцщарибя дя она уьур эятирмяди. 1006 илдя Сун сарайы Си Сйанын мцстягиллийини таныды.


    Гоншуларла мцбаризянин уьурсузлуьу вя мювъуд идарячилик системинин еффективсизлийи щаким даирялярин бязи нцмайяндялярини ислащатлар кечирмяк цчцн щярякятя эятирди. 1030–40-ъы иллярдя Фан Чжунйан, Фу Би, Оуйан Сйу, Ли Гоу вя б. ислащат лайищяляри иряли сцрдцляр. Онлар бцрократик апаратын “тямизлянмясини”, “пис” мямурларын “йахшылар” иля явязлянмясини, фаворитлийин арадан галдырылмасыны, ордунун ясэяри чаьырыш ясасында комплектляшдирилмясини вя с. тяклиф едирдиляр. 1070 илдя биринъи назир Ван Анши ислащат кечирмяйя тяшяббцс эюстярди. Лакин онун фяалиййяти нцфузлу яйанларын мцгавимятиля цзляшди; 1076 илдя Ван Анши вязифясиндян узаглашдырылды вя ислащатлар дайандырылды.


    1115 илдя Манъурийанын мяркязи р- нларында чжурчженлярин Сзин дювляти мейдана эялди. Сун онунла иттифага эирди. Бирэя сяйлярля онлар 1125 илдя Лйаону дармадаьын етдиляр вя нятиъядя 16 шм. даиряси йенидян Ч.-ин тяркибиня гатылды. Сзин 1126 илдя Сун Ч.-иня гаршы мцщарибяйя башлады. 1127 илдя чжурчженляр Вйан ш.-ни тутдулар. Император йени пайтахт елан едилмиш Лин- йан ш.-ня (индики Ханчжоу) кючдц. Онун нязаряти алтында империйанын йалныз ъ. р-нлары галды (Ч. тарихинин 1127 илдян сонракы дюврц Ъянуби Сун адландырылыр). Сзини мяьлуб етмяк цчцн эюстярилмиш бир сыра уьурсуз ъящддян сонра Ъянуби Сун щюкумяти 1141 илдя чжурчженлярля мцгавиля баьлады, юлкянин Хуайхе чайынадяк олан шм. щиссясини онлара эцзяштя эетди вя иллик верэи юдямяйи ющдясиня эютцрдц.


    10 ясрин сонларында Ч.-дя пай торпаглары системи тамамиля арадан галхды. “Торпаг системини гайдайа салмаг”дан ваз кечян Сун щюкумяти беъярилян торпаглардан йалныз иъбари верэилярин юдянилмясини тяляб едирди. Бу, торпагларын йенидян бюлцшдцрцлмясиня вя хырда кяндли торпагларынын тутулмасы (сатыналма, зорла зябтетмя, сахта сянядлярин щазырланмасы вя с. йолларла) щесабына ири торпаг мцлкиййятинин сцрятля артмасына сябяб олду. Сун дюврцндя айры-айры аристократик нясилляря вя мямурлара мяхсус торпаг мцлкляри иъаря шяртиля беъярилян 6 мин син шумлуг торпаг тяшкил едирди. Ири торпаг мцлкляри иля йанашы хырда кяндли тясяррцфатлары да галырды, торпагларын бир щиссяси дювлятин мцлкиййятиндя иди.


    10–13 ясрлярдя эениш йайылмыш иъарячилик кянд иъма институтларына уйьун эялмядийиня эюря Сун Ч.-индя сонунъуларын ящямиййяти дурмадан азалырды. Кяндлилярин торпагсызлашмасы просеси шящярлярин даща да инкишаф етмясиня вя онларын тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри кими ролунун артмасына тякан верди. Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси тягр. 10%-я чатды. Ири шящярлярин гала диварлары ятрафында гясябяляр формалашмаьа башлады. Сяняткарлар Авропа сехляриня бянзяр корпорасийаларда (туан, ши, сзо вя с.) бирляширдиляр. Шящяр тиъаряти щюкумят органларынын мящдудиййятлярини ашараг кцчяляря “чыхды”, эеъя базарлары адландырылан базарлар мейдана эялди, йармаркалар кечирилмяйя башлады. Щюкумят органлары бу йениликлярля барышды, чцнки тиъарятдян тутулан верэиляр хязиня эялирляринин ясас мянбяйини тяшкил едирди. Тиъарятин инкишафы малиййя системинин дяйишилмясиня эятириб чыхартды. Сун дюврцндя Ч. тарихинин диэяр дюврляри иля мцгайисядя ян чох стандарт тунъ сиккя зярб едился дя, юдяниш васитяляри чатмырды. Бу кясири арадан галдырмаг мягсядиля щесаблашмаларда мцхтялиф таъир корпорасийаларына мяхсус чекляр, сонра ися ясэинаслар (каьыз пуллар) истифадя олунмаьа башлады.


    10–13 ясрлярдя Ч. ъямиййятинин структурунда бязи дяйишикликляр баш верди. Аристократ кланларынын вя щярби даирялярин тясири азалды, мямурлар тябягясинин ися нцфузу артды. Сун дюврцнц чох вахт Ч. мямурларынын “гызыл ясри” адландырырлар: бу дюврдя онларын имтийазлары мющкямлянир вя эенишлянир, мадди тяминатлары артырды. Шенсилярин сыраларына торпаг сащибляринин, кянд иъмасынын йухары тябягясинин вя шящярлярин варлы даиряляринин гатылмасы нятиъясиндя бу сосиал тябягя гапалы каста олмагдан чыхды.

    Сун дюврцндя Ч.-дя компас, барыт, топ ихтира едилди. Би Шен китаб чапы цчцн щяряки шрифт йаратды, китаб миниатцрц вя ясэинаслар мейдана эялди. Чини габ истещсалы вя нахышвурма техникасы тякмилляшди. 13 ясрдя Ч.-дя шящяр ящалисинин мяишяти кяндлилярин мяишятиндян хейли фярглянирди. Пайтахтларда сарай няггашлыг академийалары, Вен ш.-ндя ися щямчинин няггашлыг музейи йарадылды. 10–13 ясрлярдя йазылы Ч. дилинин данышыг дилиндян фярглянян нормалары формалашды, поезийада хцсуси “тсы” жанры мейдана эялди.


    Чин монгол истилачыларынын щакимиййяти алтында. Йуан империйасы (1279–1368). 13 ясрин яввялляриндя монгол чюлляриндя Чинэиз хан титулуну гябул етмиш Темучинин башчылыьы алтында эцълц тайфа бирлийи мейдана эялди. 1211 илдян онун гошунлары чжурчженлярин Сзин империйасынын тяркибиня дахил олан Шимали Ч. яразиляриня виранедиъи йцрцшляр етмяйя башладылар. Тякъя 1213– 14 илляр ярзиндя бурада тягр. 90 шящяр даьыдылды вя гарят олунду. Бу шящярлярин сакинляри, бир гайда олараг, гул гисминдя апарылыр, мцгавимят эюстярдикдя ися елликля мящв едилирдиляр. Ишьал олунмуш Ч. торпагларыны пай кими алан бир чох монгол сяркярдяси бцтцн йерли ящалини гырараг, бу торпаглары отлаглара чевирмяк ниййятиндя идиляр.


    1215 илдя монголлар Сзинин пайтахты Чжунду (индики Пекин) ш.-ни яля кечирдиляр, Сзинин сарай ящли Веня гачды. 1234 илдя Сзин империйасы сцгут етди. 1235 илдян монгол гошунлары Ъянуби Сун яразисиня сохулмаьа башладылар, 1254 илдя Тибети, 1259 илдя ися Корйону зябт етдиляр.


    Чинэиз ханын хяляфи Уэедейин дюврцндя монгол истилачылары 1230 илдян табеликляриндя олан Шимали Ч. торпагларынын идарячилийини гайдайа салмаьа ъящд эюстярдиляр. Уэедей юз мцшавири Йелцй Чутсайын мяслящяти иля бурада Ч. идарячилик системини тятбиг етмяйя вя Ч. мямурларыны ишя эютцрмяйя башлады. 1233 илдя кечирилян ящали сийащыйаалмасындан сонра верэи нормалары мцяййянляшдирилди. Монголлар тядриъян яняняви Ч. щакимиййят институтларыны вя тясяррцфатчылыьыны мянимсядиляр.


    Монгол империйасынын парчаланмасындан сонра Монголустан вя Шимали Ч.яразисиндя Хубилайын (1260 илдя хан тахтына чыхмышды) дювляти мейдана эялди. 1264 илдя Хубилай Пекини пайтахт, 1271 илдя ися юзцнц монгол-Чин Йуан империйасынын бюйцк ханы (император) елан етди. 1276 илдя онун гошунлары Линйаны тутду, 1279 илдя Ъянуби Сун империйасынын ишьалыны баша чатдырды. Ч.-дя мющкямлянян монголлар ишьалларыны давам етдиряряк Бирмайа (1282–83 иллярдя Йуанын щакимиййяти алтында иди) сохулдулар. Лакин Йапонийайа гошун чыхартмаг (1274, 1281) вя Йава а.-ны тутмаг (1292–93) ъящдляри там ифласа уьрады.


    Хубилай Ч. торпагларында идарячилик системинин тяшкили цзря тядбирляри давам етдирди. Яввялки Ч. ганунлары ясасында ганунвериъилик ишляниб щазырланды. Алты Идарянин табе олдуьу Мяркязи катиблик палатасы Йуан империйасынын али щюкумят органына чеврилди; щямчинин Щярби ишляр цзря шура вя Ч.-ин бир сыра щакимиййят органлары бярпа едилди. Мяркязи вя йерли щакимиййят органларына мямурларын тяйинаты йенидян имтащан ясасында мцяййянляшдирилди. Лакин инзибати апаратда мцщцм вязифяляр монголларын, йахуд онлара хидмят едян Мяркязи Асийадан эялмялярин ялиндя галырды. Империйа яразиси юз нювбясиндя ики мцхтялиф категорийалы вилайятляря, даиря вя гязалара айрылан 11 яйалятя бюлцндц. Юлкянин мяркязи щиссясиндяки бир сыра р-нлар билаваситя бюйцк ханын, сярщядйаны яразиляр ися монгол сяркярдяляринин идарячилийи алтында иди. Юлкянин бцтцн ири шящярляриндя монгол гарнизонлары йерляшдирилирди.


    Йуан Ч.-индя ян эениш щцгуг вя имтийазлар монголлара мяхсус иди. Йуан сарайына хидмят едян йаделлиляря (семужен) дя имтийазлар верилирди. Буддист вя даосист ращибляр щакимиййятин щимайяси алтында иди. Сосиал пирамидасынын ашаьы пиллясиндя юлкянин шм. щиссясиндян олан чинлиляр, киданлар вя чжурчженляр, даща ашаьыда ися яввялляр Ъянуби Сунун тяркибиня дахил олан яразилярин сакинляри дурурду. Йарымасылы кяндлиляр (сйуйкоу) вя гуллар эениш тябягя тяшкил едирдиляр. Истилачыларын милли зцлмцнцн бцтцн аьырлыьыны юз цзяриндя щисс едян чинлиляря силащ сахламаг, щярби иши (гошунларда хидмят едянляр истисна олмагла) вя хариъи дилляри юйрянмяк, кцтляви шякилдя топланмаг, ат сахламаг вя гаранлыг дцшяндя кцчяйя чыхмаг гадаьан олунурду.


    Монгол истиласы Ч. тясяррцфатына чох аьыр зярбя вурду. Юлкя вираня галды. Йалныз 13 ясрин сонларында, бу заман Ч.-дя олмуш М.Полонун мялуматына эюря, сяняткарлыг, дахили вя хариъи тиъарят ъанланмаьа башлады.


    Мин империйасы (1368–1644). 14 ясрин орталарында Ч.-дя щюкумят ялейщиня чыхышлар эцълянди. Юлкянин мяркязи щисся- синдя Байлйантсзйао тяригяти тяряфиндян щазырланмыш “Гырмызысарыглылар” цсйаны (1351–68) баш верди. Йансзы чайынын ашаьы ахарларында дюйцшян цсйанчы гошунлар арасында кяндли аилясиндян олан буддист ращиб Чжу Йуанчжанын башчылыг етдийи дястяляр апарыъы рол ойнайырды. О, 1356 илдя Нанкини тутараг, бурада йени щюкумят формалашдырды, 1368 илдя ися йени – Мин сцлалясинин императору елан олунду. Мин щюкумятинин ясас вязифяси Ч.-и монгол аьалыьындан тамамиля азад етмяк иди. Мин йалныз 1410 илдя дцшмянин ясас гцввялярини дармадаьын едяряк бцтцн Ч. яразилярини нязаряти алтына ала билди.

     Шанхай ятрафындакы гядим Чжутсйатсйао шящяриндян эюрцнцш.

    Чжу Йуанчжан дювлят идарячилик системини ислащ етди. Мяркязи щюкумят функсийасыны алимлярдян тяшкил олунмуш Сарай- дахили катиблик (Нейге) йериня йетирмяйя башлады. Ислащатлар репрессийа вя едамларла, о ъцмлядян щаким даиря нцмайяндяляринин едамы иля мцшайият олунду; он минлярля инсан мящв едилди.


    Мин империйасынын “Бюйцк Мин сцлалясинин ганунлары” (“Да Мин лйуй”) мяъялляси яняняви нормалар ясасында ишляниб щазырланмышды. Кадастр сийащысында гейд олунмуш беъярилян торпаглар дювлят вя юзял торпаглара (1:7 нисбятиндя) бюлцнцрдц. Дювлят торпагларында чох вахт щярби мяскянляр тяшкил едилирди. Юзял торпаглар ирсян кечя, сатыла вя алына билярди, юзял торпаг мцлкиййятинин юлчцсц мящдудлашдырылмырды. Верэиляр илдя ики дяфя – йайда вя пайызда топланырды; 1371 илдян буна верэи нязарятчиляри ъавабдещ идиляр. Щям юзляринин пай торпаьы олан кяндлиляр, щям дя иъарядарлар верэи юдямякля йанашы, дювлятин хейриня ямяк мцкялляфиййяти йериня йетирирдиляр. 1577–81 иллярдя верэи топланан торпагларын йени сийащыйаалмасы кечирилди вя ямлака эюря “ващид верэи” тятбиг едилди.


    Йени сцлалянин щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля Чжу Йуанчжан бир нюв ирси маликаняляр йарадараг, эениш яразиляри оьулларынын идарясиня верди. Бу да маликаня алмаг иддиасында олан император кланы нцмайяндяляринин (Мин дюврцнцн яввялляриндя сарайын йалныз 58 титуллу гощуму олдуьу щалда, 15 ясрин сонларында онларын сайы 2 миня, 16 ясрин яввялляриндя 80 миня, сцлалянин щакимиййятинин сонларында ися тягр. 150–160 миня чатды) арасында мцбащися вя силащлы мцнагишялярин йаранмасы цчцн зямин йаратды. Мин щюкумяти сонралар онларын торпаг иддиаларыны чох вахт дювлят торпаг фонду щесабына тямин етмяли олду, нятиъядя сонунъунун щяъми хейли азалды.

    Мин империйасыны яввялки Ч. дювлятляриндян фяргляндирян юзцнямяхсус ъящят сосиал структурда императорун эцълц имтийазлы кланынын, щямчинин варлы яйанларын (гун чен) мювъудлуьу иди.

    Мин дюврцндя шящярлярин инкишафы давам едир, онларын тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри кими мювгейи мющкямлянирди. 1421 илдя империйанын пайтахты олан Пекин сцрятля инкишаф едирди. Бязи шящярляр айры-айры мящсулларын истещсалы: Сзиндечжен – чини, Сучжоу вя Ханчжоу – ипяк, Нанкин вя Хучжоу – метал мямулатлар цзря ихтисаслашмаьа башлады. Юлкянин мцхтялиф районларынын тясяррцфат сащяляри цзря ихтисаsлашмасы да мцшащидя олунурду: Шандун лаклары, Сзйанси зярэярлик мямулатлары, Йуннан мис вя гурьушуну иля мяшщур иди. Мин дюврцндя Ч.-дя эениш сурятдя памбыг беъярилмясиня башланылды.

    Мин империйасы фяал хариъи експансийа сийасяти йцрцдцрдц. 1407 илдя Вйетнамдакы дахили мцбаризяйя мцдахиля едяряк ону ишьал етди вя 1427 илядяк юз табелийиндя сахлады. Ч.-ин “сярвятини вя гцдрятини” нцмайиш етдирмяк мягсядиля 1405–33 иллярдя дяфялярля Ъянуб-Шярги вя Ъянуби Асийа юлкяляриня Чжен Хенин башчылыьы иля Ч. донанмасынын бюйцк експедисийалары эюндəрилди. 15 ясрдя Мин империйасы юзцнцн шм. вя шм.-г. сярщядляриндя кючяриляря гаршы мцбаризя апарырды. 1449 илдя ойрат ханы Есен Ч. ордусуну дармадаьын едяряк Пекини мцщасиряйя алса да, ону тута билмяди вя чюлляря чякилди (ойратларла мцщарибя 1488 илядяк давам етди). Мин империйасы 1592–93, 1597–98 иллярдя Корейа щюкмдарларынын хащиши иля онлара Йапонийа мцдахилясиня гаршы мцбаризядя кюмяк едирди.

     Йуан сцлаляси дюврцня аид дябилгя. Монгол истиласы музейи. Фукуока (Йапонийа).


    1514 илдя илк дяфя Авропа эямиляри, 1517 илдя Ф. д’Андраденин команданлыг етдийи Португалийа ескадрасы Ч. сащилляриня чатды. Португаллар бурада факторийаларыны йаратмаг цчцн Мин сарайындан разылыг ялдя етмяйя чалышсалар да, данышыглар нятиъясиз галды. Португалларын Ч.-дя мяскян салмаг ъящдляриня ряьмян император ЫЫЫ У-сзун [1505–21] авропалыларын Ч.-я эялишини гадаьан етди вя Аомын (Макао; 1557 илдя португаллара иъаряйя верилди) истисна олмагла, бцтцн портлары онлар цчцн баьлады. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Ч. сащилляриня дяфялярля инэилис, испан, Нидерланд эямиляри йахынлашса да, онларын капитанлары Мин вя тямсил етдикляри юлкяляр арасында мцнтязям тиъари вя дипломатик мцнасибятляр гурмаг барядя разылыг ялдя едя билмядиляр. 1618 илдя И. Петлинин башчылыьы иля Пекиня илк рус дипломатик миссийасы эялди. Онун Москвайа эятирдийи фярманда ики дювлят арасында сяфирлик вя тиъари ялагялярин йарадылмасына даир тяклиф якс олунурду.


    Монгол аьалыьы дюврцндяки нисби дурьунлугдан сонра 14 ясрин сонларындан Ч. мядяниййяти сцрятля инкишаф едирди. 1420-ъи иллярдя Няггашлыг академийасы йенидян ъанланды. Сарайда илк гязет нцмуняси олан “Ди бао”нун (“Император хябярляри”) дюври няшри башлады. Китаб няшри сцрятля эенишлянирди. Чохъилдлик “Йун-ле да дйан”, “Ту шу бйан”, “Сйуй вен сйан тун као” енсиклопедийалары йарадылды, елми ясярлярдян ибарят илк топлулар, “Гуан йуй ту” атласы вя Чжен Хе експедисийасынын иштиракчылары тяряфиндян тяртиб едилмиш юзэя дийарларын тясвирляри ишыг цзц эюрдц. Ч. ядябиййаты Ло Гуанчжунун “Цч чарлыг дюврц”, Ши Найанын “Чай кюрфязляри”, У Ченйенин “Гярбя сяйащят”, Ланлинли масгарачы тяхяллцсц иля йазан мцяллифин “Гызыл эцлданда эавалы эцлляри” романлары иля зянэинляшди.


    Чин Син сцлалясинин щакимиййяти алтында (1644–1912). 17 ясрдян етибарян торпагларын йенидян бюлцшдцрцлмяси нятиъясиндя ящалинин эениш тябягяляринин вязиййятинин писляшмяси вя щаким даирялярин эетдикъя тяняззцл етмяси иля ялагядар Мин елитасынын бязи нцмайяндяляри ислащат кечирмякдя исрарлы идиляр. Лакин бцтцн ислащат тяшяббцсляри уьурсузлуьа уьрайырды. 1620-ъи иллярин яввялляриндян Ч.-дя тез-тез баш верян халг цсйанлары Кяндли мцщарибясиня (1628–45) чеврилди. Цсйанчыларын рящбяри Ли Сзычен 1644 илдя Да Шун дювлятинин йарандыьыны елан етди, юзцнц ися император адландырды. Щямин ил Ли Сзыченин гошунлары Пекини тутду, Мин сцлаляси сцгут етди.

     Ванпин галасы. 1638 ил.


    Ч. яйанларынын бир щиссяси цсйанчыларын гялябяси иля барышмады. Шимали Ч. ордусуна команданлыг едян У Сангуй манъурларла иттифаг баьлады вя Шанхайгуан йахынлыьындакы дюйцшдя (1644) цсйанчылары мяьлубиййятя уьратды. Щямин ил манъур-Чин гошунлары Пекини тутдулар вя ону манъур Син сцлалясинин пайтахты елан етдиляр. 1645–47 иллярдя Син гошунлары Йансзы чайындан ъ.-дакы Ч. торпагларынын бюйцк щиссясини, 1660 илдя ися Ли Дингонун башчылыг етдийи Ч. вятянпярвярляри ордусунун инадлы мцгавимятини гырараг Ч.-ин бцтцн ъ. вя ъ.-г. яйалятлярини нязарятляри алтына алдылар. Узунмцддятли мцщарибядян зяифлямиш манъурлар Ъянуби Чинин кнйазлыглара чеврилмиш бир сыра яразиляринин идарячилийини У Сангуй вя диэяр ики чинли тяряфдарына щяваля етдиляр. Бу кнйазлыглары ляьв етмяк ъящди Син империйасы ялейщиня “цч кнйазын мцщарибяси”ня (1673–81) эятириб чыхартды. Мцщарибя манъурларын гялябяси иля баша чатды. 1683 илдя Син гошунлары Ч. вятянпярвярляринин сонунъу дайаг нюгтяси олан Тайван а.-ны зябт етдиляр.


    Кяндли мцщарибяси вя манъур ишьалы нятиъясиндя Ч. демографик вя игтисади фялакятя дцчар олду, инкишафында бир чох ониллик эери дцшдц. Ящалиси 1628–83 иллярдя 120–130 млн. няфярдян 100 млн. няфяря гядяр азалды. Йцзлярля шящяр, минлярля кянд даьыдылды, шумлуг торпагларын бюйцк щиссяси бахымсыз галды, кустар истещсал дайанды. Йалныз 18 ясрин сонунда Ч. манъур ишьаллары яряфясиндяки игтисади инкишаф сявиййясини ютцб кечя билди, ящалисинин сайы ися 300 млн. няфяря гядяр йцксялди. 


    Ч.-и зябт едян Син сцлаляси торпаг фондуну йенидян бюлцшдцрдц: Мин яйанларынын вя Ч.-ин титулсуз торпаг сащибляринин бир гисминин торпаглары богдоханын вя “байраглы силк” адландырылан манъур аристократийасынын мцлкиййятиня кечди. Империйада эцълц ордуйа вя эениш бцрократик апарата архаланан истибдад режими йарадылды. Али щакимиййят органларына вя ясасыны “сяккизбайраглы гошунлар”ын тяшкил етдийи ордуйа рящбярлик манъурларын ялиндя иди.


    Шимали Ч.-и щакимиййяти алтына алан Син империйасы гоншу яразилярин вя дювлятлярин ишьалына кечди. 1650-ъи иллярдя онун гошунлары Амурбойуна басгын етдиляр. Яввялляр щеч кимин табелийиндя олмайан бу яразидя артыг рус мцщаъирляри вя казаклар мяскунлашмаьа башламышдылар. Син империйасы иля мцнасибятляри низама салмаг мягсядиля Русийанын Ф.И. Байков (1654– 57), И.С. Перфилйев вя С. Аблин (1657–62), Н.Г. Спафаринин (1675–78) башчылыьы иля Пекиня сяфирликляр эюндярмяси нятиъя вермяди. Мцщарибянин гаршысыны алмаг мягсядиля Нерчинск мцгавиляси (1689) баьланды. Мцгавиляйя эюря Аргун чайынын саь сащилиндяки, щямчинин Амур чайынын сол вя саь сащилляриндяки торпагларын бир гисми Син империйасына кечди. Кйахта мцгавиляси (1727) иля 1691 илдя манъурлар тяряфиндян зябт олунмуш Шимали Монголустанда [Ъянуби (Дахили) Монголустан онлар тяряфиндян 1636 илдя ишьал едилмишди] Син иля Русийа арасында сярщяд мцяййянляшдирилди, Амур чайынын ашаьы ахарларындакы вя Охот дянизи сащилйаны яразиляриндя сярщядлярин чякилмямяси тясдиглянди.


    Син експансийасынын мцщцм обйекти Тибет иди. 1720 илдя Син гошунлары онун ъ.-ш. щиссяси – Кщамы, 1724 илдя ися шм.-ш. щиссяси – Амдону яля кечирдиляр. Гярби Тибетдяки дахили чякишмялярдян истифадя едян Син империйасы 1728 илдя бу дийары юз ъанишинляринин нязаряти алтына алды (далайламанын формал щакимиййятини сахламагла). 1791–92 иллярдя Син Непал краллыьыны мяьлубиййятя уьрадараг ону верэи юдямяйя мяъбур етди. Бунунла да бцтцн Тибет богдоханларын щакимиййятиня кечди.


    Син 1755–57 иллярдя Ъунгар ханлыьыны, 1757–59 иллярдя ися Гашгары зябт етди. Ъунгар вя Гашгар хцсуси инз. район – Синтсзйанда бирляшдирилди.


    1760-ъы иллярдян Син експансийасы щямчинин ъянуб истигамятиндя фяаллашды. 1768– 69 иллярдя империйа Бирманы табе етмяйя чалышса да, онун Пекиня йалныз хяраъ юдямясиня наил олду. 1788 илдя Тейшонлар цсйаныны йатырмаг бящаняси иля Дайвйетя 200 минлик Син ордусу эюндярилди. 1789 илин яввялляриндя бу орду Тханглаунг (индики Ханой) йахынлыьында вйетнамлылар тяряфиндян дармадаьын едилди, лакин тейшонлар дювлятинин сцгутундан (1802) сонра Вйетнам да Синя хяраъ юдямяйя башлады.


    Мин сцлаляси кими, Ч.-ин йени щюкмдарлары да ону хариъи алямдян тяъридетмя сийасяти йцрцдцрдцляр. 17–18 ясрлярдя империйа иля рясми ялагяляр гурмаьа чалышан Португалийа, Нидерланд, Франса вя Б.Британийа мцвяффягиййят ялдя едя билмяди. Онлара Ч. ширкяти “Гунхан” (“Кохонг”) васитясиля йалныз Гуанчжоуда тиъарят етмяк иъазяси верилди. 18 ясрин сонларындан щансы йолла олурса олсун Ч.-я “айаг ачмаьа” чалышан Гярби Авропа дювлятляри, хцсусиля Б.Британийа она гаршы тязйигляри эцъляндирди. Британийа таъирляри Ч.-я сатышындан бюйцк эялир ялдя етдикляри тирйяк идхал етмяйя башладылар.


    18 ясрин сонларындан Син империйасында дахили вязиййят эярэинляшди. Коррупсийа вя рцшвятхорлуьа гуршанмыш бцрократик апарат юлкянин еффектив идарячилийини, кющнялмиш силащларла тяъщиз олунмуш орду ися бюйцк империйанын мцдафиясини тямин етмяк вя Авропа дювлятляри тяряфиндян тящлцкянин гаршысыны алмаг игтидарында дейилди. Верэиляр артыр, “байраглы силк” сцрятля тяняззцл едирди. Юлкянин мцхтялиф йерляриндя щюкумят вя манъурлар ялейщиня цсйанлар баш верирди. Ян бюйцкляри Сычуан, Хубей, Шенси, Хенан вя Гансу яйалятлярини бцрцмцш Байлйантсзйао цсйаны (1796–1805), щямчинин Тйанли (“Сямави идрак”) эизли тяригяти тяряфиндян щазырланмыш вя Чжили, Шандун вя Хенан яйалятляриндя йайылмыш Ли Венченин башчылыг етдийи цсйан (1813–14) иди. 1830–32 иллярдя Гуандунда, 1836–44 иллярдя Хунанда, 1839 илдя Гуйчжоуда кяндли цсйанлары баш верди. 1826–27 вя 1830 иллярдя Синтсзйандакы гейри-Чин халглары манъурлара гаршы цсйан галдырдылар.


    1839 илдя Син щюкумятинин тирйяк тиъаряти иля мцбаризя цзря мцвяккили Лин Сзе- сйуйун Британийа таъирлярини ялляриндя олан тирйяки тящвил вермяйя мяъбур етмяси сябябиндян Син иля Б.Британийа арасында мцнагишя баш верди. 1840 илдя Б.Британийа Синя гаршы биринъи “тирйяк мцщарибясиня” [бах Инэилтяря-Чин мцщарибяси (1840–42)] башлады вя ону мяьлубиййятя уьратды. Нанкин мцгавилясинин (1842) шяртляриняэюря, Ч. 5 портуну Британийа тиъаряти цчцн ачмаьы вя Сйанган (Щонконг) а.-ны “даими мцлк” гисминдя Б.Британийайа вермяйи, тязминат юдямяйи вя с. ющдясиня эютцрдц. 1843 илдя имзаланмыш Хумен протоколуна эюря, Британийа тяряфи Ч.-дя екстерриториаллыг, сеттлментляр йаратмаг щцгугу алды. 1844 илдя Ч. АБШ [бах Вансйа мцгавиляси (1844)] вя Франсайа да аналожи имтийазлар вермяйя мяъбур олду. Бу мцгавилялярин имзаланмасы Ч.-ин йарыммцстямлякя юлкясиня чеврилмясинин ясасыны гойду. 1851 илдя Португалийа Аомын й-а-ны вя Дантсзыдао (Тайпа) а.- ны [1864 илдя щямчинин Сзйуаодао (Колоане)] яля кечирди вя Аомынын (Макао) Ч.-дян асылы олмадыьыны елан етди (1887 илдя Ч. щюкумяти мцгавиля иля Португалийанын Аомыны “даими идаряетмя” щцгугуну таныды; 1928 илдя бу мцгавиля биртяряфли гайдада Ч. щюкумяти
    тяряфиндян ляьв олунду).

    Мцщарибядя мяьлубиййят империйада дахили вязиййяти писляшдирди: верэиляр кяскин сурятдя артыр, щюкумят йени верэиляр тятбиг едир, юлкяйя хариъдян мал эятирилмяси Ч. сяняткарларынын
    марагларына зийан вурурду. 1840-ъы иллярин яввялляриндян Ч.-дя халг чыхышларынын йени дальасы башлады. 1850 илдя Гуанси яйалятиндя Хун Сйутсйуанын башчылыьы иля тайпинляр дини тяригяти манъур режиминя гаршы цсйан галдырды [бу, Тайпин цсйанынын (1851–64) башланьыъы олду]. 1853 илдя тайпинляр Нанкини яля кечирдиляр вя “сямави кнйаз” (тйанван) Хун Сйутсйуанын вя диэяр цч кнйазын – Йан Сйутсин, Вей Чанхуей вя Ши Дакайын рящбярлийи алтында юзляринин Тайпин тйанго дювлятини йаратдыгларыны елан етдиляр. Тайпин цсйаны иля ейни вахтда манъурлар ялейщиня Чжан Лосинин башчылыьы иля Ши- мали Ч.-ин эениш районларыны бцрцмцш Нйандан цсйаны (1859–68) (Нйантсзйу цсйаны да адландырылыр) баш верди. 1853–55 иллярдя Шанхайда вя 1853–58 иллярдя Футсзйанда Сйаодао (“Кичик гылынълар”) эизли ъямиййяти, 1854–55 иллярдя ися Гуандунда Тйанди (“Сяма вя Йер ъямиййяти”) тяряфиндян щазырланмыш цсйанлар баш верди. 1854 илдя Чжан Сйуемейин башчылыьы иля мйаолар (1872 илдя щюкумят тяряфиндян йатырылды, тягр. 1 млн. няфяр щялак олду), 1855 илдя Йуннанда Ду Венсцнцн (Сцлейманын) башчылыьы иля мцсялман патайлар цсйан галдырдылар. Империйанын г. р-нларында (Шенси, Гансу, Синтсзйан яйалятляриндя) дунганлар (хайлар) вя уйьурлар [бах Синтсзйанда Уйьур-дунган цсйаны (1864–77)] айаьа галхдылар.

    Биринъи “тирйяк мцщарибяси” (1840–42). “Чин ъонкаларынын атяшя тутулмасы” (ряссам Е. Дункан). Милли дяниз музейи. Лондон.


    Имтийазларынын даща да эенишляндирилмясиня вя йени портларын ачылмасына чалышан Б.Британийа, сонра ися Франса Ч.-дяки эярэин вязиййятдян истифадя едяряк она гаршы икинъи “тирйяк мцщарибяси”ня башладылар [Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60)]. 1858 илдя инэилис вя франсызларын Пекини тутмаг тящлцкяси гаршысында галан Син щюкумяти тяслим олду вя Тйансзин мцгавилялярини (1858) имзалайараг хариъи тиъарят цчцн йени портларын ачылмасына, хариъи эямилярин Йансзы чайында цзмясиня, Пекиндя дипломатик миссийаларын тясис едилмясиня вя с. иъазя верди. Тиъарят имтийазлары вя щцгуглары Русийайа да шамил едилди [бах Тйансзин трактаты (1858)]. Син щюкумятинин хариъи дипломатлары пайтахта бурахмамаг ъящдляри Б.Британийа вя Франсанын 1859 илдя йенидян щярби ямялиййатлара (бязян цчцнчц “тирйяк мцщарибяси” адландырылыр) башламасы цчцн бящаня олду. 1860 илдя онларын експедисийа гцввяляри Пекини тутду, бундан сонра Син щюкумяти Пекин Инэилтяря-Чин вя Франса-Чин мцгавилялярини (1860) имзаламаьа мяъбур олду. Мцгавиляляря эюря, Ч. Б.Британийа вя Франсайа тязминат юдямяйи, Сзйулун (Коулун) й-а-нын бир щиссясини Б.Британийайа эцзяштя эетмяйи, Тйансзин ш.-ни хариъи тиъарят цчцн ачыг елан етмяйи ющдясиня эютцрдц. Пекин трактаты (1860) Русийа иля Ч. арасында Узаг Шяргдяки сярщяд мясялясини щялл етди.


    1860-ъы иллярин яввялляриндян Б.Британийа, Франса вя АБШ тайпин цсйаны вя диэяр халг чыхышларынын йатырылмасында Син щюкумятиня йахындан йардым эюстярди, бу да онларын Ч.-дя юз мювгелярини даща да мющкямляндирмясиня вя эенишляндирмясиня имкан йаратды.


    Щярби мяьлубиййятляр, дахили иьтишашлар вя гярб дювлятляриндян асылылыг Син щаким даирялярини юз сийасятляриндя мцщцм дяйишикликляр етмяйя вадар етди. 1861 илдя богдохан Ичжунун (Сйанфен) юлцмцндян сонра Пекиндя сарай чеврилиши баш верди. Реал щакимиййят богдохан Сзайчунун (Тунчжи) [1861–75] анасы, дул императричя Сысинин ялиндя ъямлянди. Сысинин щимайяси алтында Сзен Гофан, Ли Хунчжан, Сзо Сзунтан вя б. кими “юзцнцэцъляндирмя сийасяти”нин тяряфдарлары Ч.-ин тясяррцфатыны вя дювлят институтларыны мцасирляшдирмяк имканы ялдя етдиляр. Син щюкумяти Гярб дювлятляри иля сых ямякдашлыг, онларын щярби тяърцбяляринин вя техники наилиййятляринин мянимсянилмяси вя юлкя сянайесинин, илк нювбядя щярби сянайенин йарадылмасы курсуну эютцрдц. Хязиня вясаитляри, Ч. таъирляри вя торпаг сащибляринин капиталынын мяъбури сурятдя ъялб едилмяси щесабына хариъи нцмуня ясасында мцяссисялярин ти- кинтиси эенишлянди. Дювлят з-длары иля йанашы, хцсусиля 1880-ъи иллярдян етибарян юзял мцяссисяляр мейдана эялмяйя башлады. “Юзцнцэцъляндирмя сийасяти” нятиъясиндя 19 ясрин сонларында Ч.-дя капитализм истещсалы йаранды, милли буржуазийа вя фящля синфинин формалашмасы просеси сцрятлянди. Лакин “юзцнцэцъляндирмя” курсунун ясас шяртляриндян олан Ч.-ин щярби гцдрятинин артырылмасына наил олунмады.


    1870–80-ъи иллярдя Гярб дювлятляри Син империйасына тязйиг эюстярмякдя давамедирдиляр. Вйетнамда нцфуз уьрундарягабят Ч.-ин мяьлубиййяти иля нятиъялянмиш Франса-Чин мцщарибясиня (1884–85) сябяб олду. Йапонийа-Чин мцщарибясинин (1894–95) нятиъяляри даща аьыр олду. Мцщарибядя мяьлуб олан Ч. щюкумяти Симоносеки мцгавилясини (1895) имзалайараг Корейанын мцстягиллийини таныды (бу вахта гядяр Синин щакимиййяти алтында иди), Тайван а.-ны, Пенхуледао (Пескадор) а-рыны Йапонийайа верди, бюйцк щяъмдя тязминат юдямяйи, юз яразисини хариъи малларын сярбяст идхалы цчцн ачмаьы вя хариъи мцяссисялярин йарадылмасыны ющдясиня эютцрдц.

     Ququn imperator sarayы (Yasaq шящяр). Пекин.

    1897–98 иллярдя апарыъы дювлятляр Син империйасыны нцфуз даиряляриня бюлмяйя башладылар. Ч. яразисинин бюйцк щиссясини Б.Британийа “юзцня эютцрдц”. Б.Британийанын нцфуз даирясиня Йуннанын г. щиссясиндян башга, демяк олар ки, бцтцн Йансзы чайы вя онун голлары щювзяси (Сзйансу, Анхой, Сзйанси, Хубей, Сычуан яйалятляри), щямчинин Чжетсзйан вя Хунан дахил олду. Гуандунун ш. щиссясиндя инэилисляр даща мющкям мювгейя малик идиляр. Йуннанын ш. р-нлары, Гуанси, Гуандунун г. щиссяси вя Хайнан а. Франсанын нцфуз даирясиня дахил едилди. Манъурийа Русийайа, Шандун Алманийайа, Футсзйан Йапонийайа верилди. АБШ-ын 1899 илдя иряли сцрдцйц “Ачыг гапы” доктринасы онун Ч.-дя гейри-мящдуд експансийасынын вя рягиблярини сыхышдырыб чыхартмасынын ясасыны гойду. Бюйцк дювлятляр боръ вермяк, рцшвят вя шантаж йолу иля Синдао, Вейхайвей, Лйуйшун, Далйан, Гуанчжоуван кюрфязини, Лйаодун вя Сзйулун (Коулун) йарымадаларындакы бюйцк яра зиляри узунмцддятли иъаря ады алтында яля кечирдиляр.


    “Юзцнцэцъляндирмя сийасяти”нин ифласы, Йапонийа иля мцщарибядя мяьлубиййят вя юлкя яразисинин бюлцнмяси Ч. ъямиййятиндя милли фялакят дцшцнъясини йаратды. Идеологлары вя рящбярляри Кан Йувей, Лйан Сичао, Тан Сытун вя б. олан либерал-реформист щярякат 1895–98 иллярдя эениш вцсят алды. 1898 илин ийулунда ислащатчылар император Сзай Тйан (Гуансйу) тяряфиндян дювлят идарячилийиня ъялб олунсалар да (“Йцз эцнлцк ислащат”), ислащат кечирмяк ъящдляри баш тутмады. Императричя Сыси вя онун тяряфдарларыдювлятчеврилишитяшкиледяряк ислащатчылары щакимиййятдян узаглашдырдылар. Мяьлубиййятя уьрайан сонунъулар Сзай Тйаны щакимиййятя гайтармаг вя онун дястяйи иля мютядил ислащатлар кечирмяк мягсядиля Баохуанхой тяшкилатыны йаратдылар. 1894 илдя Синчжунхой тяшкилатыны йаратмыш Сун Йатсенин башчылыг етдийи ингилаби-демократик щярякатын нцмайяндяляри юлкяни хилас етмяк цчцн даща радикал ислащатлар тяклиф едирдиляр.


    1898 илдя Ч.-ин Шандун, Чжили вя бир сыра диэяр яйалятиндя хариъи тязйигляря гаршы вя Син сцлалясинин мцдафиясиня йюнялмиш Ихетуан (щямчинин “Боксчулар цсйаны” адландырылыр; 1899 илдян кцтляви характер алмышды) щярякаты эцълянди. Манъур режими иля иттифага эирян ихетуанлар Чжу Хунден, Чжан Дечен, Сао Футйан вя Ли Лайчжунун башчылыьы иля д.й. хятлярини, з-длары, христиан килсялярини даьыдыр, Авропа маллары вя китабларыны мящв едир, яънябиляри гятля йетирирдиляр. Онлар Син гошунлары иля бирликдя Пекиндяки дипломатик мящялляни мцщасиряйя алдылар. Ихетуанларын щярякятляри хариъи дювлятляря Ч.-дя бирэя ъяза ямялиййаты тяшкил етмяк цчцн бящаня олду. Б.Британийа, Франса, Алманийа, АБШ, Русийа, Йапонийа, Италийа вя Австрийа- Маъарыстанын щярби мцдахиляси нятиъясиндя 1901 илдя Ихетуан щярякаты гана гярг едилди. Дювлятляр Син империйасыны “Йекун протоколу”ну (1901) имзаламаьа мяъбур етдиляр. Протокол бюйцк щяъмдя тязминат юдянилмясини вя хариъи гошунларын Ч.-дя йерляшдирилмясиня разылыг верилмясини нязярдя тутурду. “Йекун протоколу”нун имзаланмасы иля Ч. гяти олараг йарыммцстямлякяйя чеврилди.

    Империйанын нювбяти мяьлубиййяти Синин щаким даирялярини 1902 илдя мютядил ислащатлар сийасятиня гайытмаьа мяъбур етди, лакин бу ислащатлар, ясасян, сятщи вя защири характер дашыйырды. Бу, щямин дюврдя Чжан Сзйанын башчылыьы иля тяшяккцл тапмыш вя ингилаби-демократик щярякатда сийаси нцфузу эетдикъя артан конституси- йалы монархийа щярякаты нцмайяндяляринин наразылыьына сябяб олду. 1905 илдя ингилаби тяшкилатлар Сун Йатсен вя Хуан Синин башчылыьы алтында “Бирляшмиш иттифаг”да (бах Тунменхуей) бирляшдиляр. Онун програмы манъур щюкумятинин деврилмясини, республика гурулмасыны вя дювлятя диференсиал рента юдямякля торпагларын тядриъян миллиляшдирилмясини нязярдя тутурду.


    1906–08 иллярдя Ч.-дя Тунменхуей вя диэяр тяшкилатларын иштиракы иля ингилаби чыхышлар баш верди. 1910 илдя юлкяни “чялтик гийамлары” бцрцдц. 1911 илдя Ч.-дя д.й. тикинтисинин хариъи капитала верилмясиня даир Син щюкумятинин хариъи банклар консорсиуму иля баьладыьы сазишя гаршы Сычуанда етираз щярякаты башлады. 1911 илин сентйабрында “дямир йолларынын мцдафияси щярякаты” щюкумят ялейщиня чыхышлара чеврилди. Сычуандакы щадисяляр Хубей яйалятинин инз. м. Учан ш.-ндя цсйана тякан верди [бах Учан цсйаны (1911)]. Цсйанчылар Син сцлалясинин щакимиййятдян деврилмясини, республика идарячилик формасынын тятбиг олунмасыны вя Хубей яйалятинин мцстягиллийини елан етдиляр. Хубейин ардынъа юлкянин диэяр р-нларында да цсйанлар башлады. 1911 ил нойабрын сонларында Ч.-ин 17 яйалятиндян 14-дя Син сцлаляси деврилмиш елан олунду. 1911 илин декабрында Ч.-ин ъ. яйалятляринин нцмайяндяляри мцвяггяти президент сечмяк цчцн Нанкиндя кечирилян мяълися эялдиляр. Бу вязифяни мцщаъирятдян гайытмыш Сун Йатсен тутду. 1912 ил йанварын 1-дя пайтахты Нанкин олан Чин Респ.-нын йарадылмасы елан едилди, яйалят нцмайяндяляринин мяълиси ися Милли мяълися чеврилди.

     Кайфын шящяриндян эюрцнцш.


    1911 илин октйабрындан Син щюкумяти ингилаби чыхышлары щярби гцввя васитясиля йатырмаьа чалышырды. 1911 ил нойабрын 2-дя Шимали Ч. щярби даиряляринин лидери Йуан Шикай баш назир тяйин едилди. Бу тяйинат ингилабчыларын дцшярэясини парчалады. Ъянуб вилайятляринин либераллары Син сцлалясинин девриляъяйи тягдирдя Йуан Шикайы дювлят башчысы сечмяйя щазыр олдугларыны билдирдиляр. Хариъи дювлятлярин йени щярби мцдахилясиндян чякинян Сун Йатсен Тунменхуейин либерал ганадынын тязйиги иля Йуан Шикайла разылыьа эялди. 1912 ил февралын 12-дя азйашлы император Пу Инин адындан Син сцлалясинин щакимиййятдян ял чякдийинин вя Ч.-дя монархийанын деврилдийинин елан едилмясиндян сонра Сун Йатсен мцвяггяти президент вязифясиндян истефа верди. 1912 ил февралын 15-дя Нанкин Милли мяълисиндя бу вязифяйя Йуан Шикай сечилди. 1912 илин мартында Ч. Респ.-нын мцвяггяти конститусийасы гябул олунду. Ч.-дя 1911 илин октйабрында – 1912 илин мартында баш верян щадисяляр Синхай ингилабы адландырылды.

    Чин 1912–49 иллярдя. Ъянубун фактики тяслими юлкядя бцтцн реал щакимиййятин тезликля Йуан Шикайын вя Шимали Ч. щярби даиряляринин (Беййан милитаристляри) ялиндя ъямлянмясиня эятириб чыхартды. Йуан Шикай щярби диктатура режими гурмаьа баш лады, республикачылары кюнцллцлярдян тяшкил олунан ордуларынын бюйцк щиссясини бурахмаьа мяъбур етди. Беля шяраитдя 1912 илин августунда Тунменхуей бир сыра либерал-буржуа тяшкилатлары иля Милли партийада (Гоминдан) бирляшяряк даща мютядил мювгейя кечди.

     Даьыдылмыш Гуанчжоу шящяри. 1927 ил.


    1913 илин апрелиндя Йуан Шикай парламентин ирадясиня ряьмян хариъи дювлятлярин банк консорсиуму иля сазиш имзалайараг сон дяряъя аьыр шяртля 25 млн. фунт стерлинг щяъминдя “йенидянтяшкил истигразы” алды вя мцхалифятин баш веря биляъяк чыхышларынын гаршысыны алмаг мягсядиля гошунлары Йансзы чайы щювзясиндя топламаьа башлады. Дювлят чеврилишиндян ещтийат едян Сун Йатсен ящалини “икинъи ингилаба” чаьырды. Ли Летсзйу вя Хуан Синин башчылыг етдийи Ъянуби Ч. эенералитети ону дястякляди. 1913 илин ийулунда Ъянуби вя Шимали Ч. гошунлары арасында тоггушмалар башлады. Хукоу, Нанкин вя Шанхайда инадлы дюйцшляр эедирди. Гоминданда дахили мцбаризя, ъянублуларда ващид команданлыьын вя ямялиййат планлашдырмасынын олмамасы “икинъи ингилабын” мяьлубиййятиня эятириб чыхартды.

    1913 илин нойабрында Гоминданын фяалиййяти гадаьан едилди. 1914 илин яввялляриндя террор шяраитиндя Йуан Шикай Чин Респ.-нын даими президенти сечилди. Аз сонра о, парламенти бурахды вя диктатор идарячилийи цсулларына кечди.


    Биринъи дцнйа мцщарибяси башлайанда Ч. битяряфлийини елан етди, лакин щярби ямялиййатларын юз яразисиня йайылмасынын гаршысыны ала билмяди. Антанта тяряфиндя мцщарибяйя гошулан Йапонийа 1914 илин августунда юз гошунларыны Шандуна чыхартды вя нойабр айында Алманийанын Ч.-дяки бцтцн мцлклярини яля кечиртди. 1915 илин йанварында Ч. щюкумятиня ону Йапонийадан асылы щала салаъаг ултиматум вя “ийирми бир тяляб” эюндярди. Йуан Шикай ултиматуму, сонра ися (1915, 9 май) тяляблярин чохуну гябул етди. Йапонийанын щярякятляриня вя щюкумятин сийасятиня етираз олараг юлкядя кцтляви вятянпярвярлик щярякаты башлады. Мювгейини мющкямляндирмяйя чалышан Йуан Шикай 1915 илин декабрында юзцнц император елан етди. Буна ъаваб олараг Мяркязи вя Ъянуби Ч.-дя 1915 илин декабры – 1916 илин яввялляриндя чох вахт “цчцнъц ингилаб” адландырылан силащлы цсйан баш верди. Йуннан яйалятинин Пекиндян асылы олмадыьыны бяйан едян “мцстягил” (Беййан груплашмасына аид олмайан) эенераллар Сай Е вя Тан Сзийаонун ямялиййатлары бу цсйанын башланьыъы олду. Онлар гошунлары шм.-а йеридяряк Сычуан вя Гуйчжоуда дюйцшляря башладылар. 1916 илин майында “цчцнъц ингилаб” артыг юлкянин ъ.-ундакы 6 яйаляти бцрцдц.

    1916 илин ийунунда Йуан Шикайын юлцмцндян сонра щярби ямялиййатлар дайандырылды. Пекиндя щакимиййят йапонпяряст мювгедя дуран Дуан Сижуйун лидери олдуьу Беййан милитарист груплашмасынын ялиндя галды. Лакин Беййан груплашмасы юзц дя эениш р-нлара нязарят едян вя щакимиййят уьрунда юз араларында мцбаризя апаран бир сыра эцруща (Чин милитарист груплашмалары, Анхой эцрущу, Фынтйан эцрущу, Чжили эцрущу) парчаланды. 1917 илин ийун–ийулунда эен. Чжан Сцнцн монархист чеврилиш ъящди баш тутмады. Ч.-ин Шандундакы кечмиш мцлкляринин она гайтарылаъаьына цмид едян Беййан щюкумяти 1917 илин августунда Алманийайа мцщарибя елан етди. Ч.-ин мцщарибяйя гошулмасы юлкядя, хцсусиля онун ъ. щиссясиндя етиразлар дальасына сябяб олду. Гуанчжоуда Ч.-ин икинъи щюкумяти тяшкил едилди. 1917 илин сентйабрында Сун Йатсен онун башчысы олду (1918 илин майына гядяр бу вязифядя галды).

    “Дюрд май” щярякаты (1919, май– ийун) Ч. тарихинин дюнцш нюгтясидир. Бу щярякат Парис сцлщ конфрансында (1919–20) иштиракчы дювлятлярин Шандун яйалятиндя Алманийанын нязарятиндяки яразилярин Ч.-я гайтарылмасы вя диэяр дювлятлярин Ч. яразисиндяки щцгуг вя имтийазларынын ляьви щаггында Ч.-ин тялябляриня бахмагдан имтина етмяляриндян сонра башлады. Версал сцлщ мцгавилясинин (1919) 156–158 маддяляриня уйьун олараг яввялляр Алманийанын Ч. иля разылашмасы ясасында ялдя етдийи щцгуг вя имтийазлары Йапонийайа верилирди. Пекиндя, Шанхайда вя диэяр шя- щярлярдя кцтляви нцмайишлярин вя сийаси тятиллярин тязйигиля Пекин щюкумяти Версал сцлщ мцгавилясини танымадыьыны бяйан етмяйя вя бязи йапонпяряст алирцтбяли яйанлары истефайа эюндярмяйя мяъбур олду. 1919 ил ийулун 25-дя Русийа иля Ч. арасында гейри-бярабяр мцгавилялярин [Русийа-Чин мцгавиляси (1896), Пекин протоколу (1901), щямчинин Русийа-Йапонийа сазишляри (1907–1916) ] ляьвиня даир данышыглар башлады.


    Русийада Октйабр чеврилишиндян (1917) сонра Ч.-дя фящля щярякаты хейли инкишаф етди, марксизм тяблиьаты эцълянди. Марксистлярин Шанхайда вя Сзйансидя кечирилян гурултайында (23–31.7.1921) Чин Коммунист партийасы (ЧКП) тясис олунду, Чен Дусйу партийанын катиби сечилди.


    1920-ъи иллярин яввялляриндян Ч.-дя сийаси дезинтеграсийа эцълянди. Мяркязи щакимиййят функсийасыны номинал шякилдя дашыйан Шимал (Пекин) щюкумяти тяркибиндяки сийаси гцввяляр
    нисбятиндян асылы олараг эащ Чжан Сзолинин йапонпяряст эцрущу, эащ да У Пейфунун Б.Британийа вя АБШ мейилли груплашмасынын нязаряти алтында иди. Йерли милитаристляр арасындакы чякишмяляр вязиййяти даща да аьырлашдырырды. Ъянуб (Гуанчжоу) щюкумяти мцхтялиф сийаси гцввяляри, о ъцмлядян 1914 илдя Йуан Шикай тяряфиндян ляьв едилмиш цмуммилли парламентин цзвлярини бирляшдирирди. 1921 илин апрелиндя Гуанчжоу парламенти Сун Йатсени Ч. Респ.-нын мцвяггяти президенти сечди.

    1924 илин йанварында ЧКП нцмайяндяляринин иштиракы иля Гуанчжоуда Гоминданын биринъи гурултайы кечирилди. Гурултай бу ики партийанын сийаси блоклары ясасында Ващид Милли Ъябщянин йарадылмасыны рясмиляшдирди. Бу гярар Ъянуб щюкумятинин мювгейини мющкямляндирди вя о, бундан сонра Ч.-ин бирлийи вя мцстягиллийи уьрунда мцбаризянин лидери ролунда чыхыш етмяйя башлады. Сун Йатсенин хащиши иля ССРИ Гуанчжоуйа сийаси вя щярби мцшавирлярини (М.М. Бородин, В.К.Блцхер вя б.), силащ эюндярди, щямчинин Милли Ингилаби Ордунун (МИО) йарадылмасына йардым эюстярди. 1924 илин пайызында Гуанчжоу щюкумятини девирмяк мягсядини эцдян гийам йатырылды.

    Гуанчжоу щюкумятинин сийаси нцфузунун артдыьы бир шяраитдя Пекин щаким даиряляри юз сийасятляриндя мцяййян дцзя- лишляр етмяйя мяъбур олдулар. Онлар Совет щюкумяти иля ССРИ вя Ч. арасында мцбащисялярин низамланмасы цчцн цмуми принсипляря даир Сазиш имзаламаьа (бунунла ССРИ Русийанын Ч.-дяки бцтцн имтийазларындан имтина етдийини тясдигляди; 31.5.1924 имзаланды) вя онунла дипломатик ялагяляр йаратмаьа разы олдулар. Ардынъа Сун Йатсени Ч.-ин бирляшдирилмясиня даир данышыглара дявят етдиляр. Сун Йатсен данышыглара эедяркян йолда хястялянди вя Пекиндя вяфат етди (1925, 12 март).


    1925 ил майын 30да Шанхайда Брита- нийа полиси Ч. вятянпярвярляри нцмайишинин иштиракчыларына атяш ачды. Бу щадися Ч.-дя бюйцк щиддят доьурду. Юлкянин бир чох шящяриндя кечирилян сийаси нцмайишляр вя тятилляр (“Отуз май” щярякаты) Ч.-дя 1925–27 илляр ингилабынын башланьыъы олду. 1925 ил ийулун 1-дя Гуанчжоу щюкумяти юзцнц Ч.-ин Милли щюкумяти елан етди. 1926 илин яввялляриндя МИО Гуанси, Гуйчжоу яйалятляриндя вя Хунан яйалятинин ъ. щиссясиндя ингилаби щакимиййятини гурду, 1926 илин ийулунда бцтцн Ч.-дя ингилабын гялябясинин тямин олунмасы мягсядиля Шимал йцрцшцня (1926–27) башлады. МИО 1926 илин сонларында Хунан, Хубей, Сзйанси, Футсзйан яйалятлярини азад етди, бу да Ч.-ин Милли щюкумятинин вя Гоминдан МИК-инин Гуанчжоудан Учан (ин- дики Ухан) ш.-ня кючмясиня имкан йаратды. 1927 илин мартында цсйан етмиш Шанхай фящляляри Шанхайы азад етдиляр. Тезликля Нанкин дя азад олунду (1927 ил мартын 24-дя шящяр Британийа вя Америка ескадраларынын топ атяшиня тутулду).


    1927 ил апрелин 12-дя МИО-нун баш команданы Чан Кайшинин башчылыг етдийи Гоминданын саь ганады Шанхай вя Нанкиндя чеврилиш едяряк щакимиййяти яля кечирди. Аз сонра саь гоминданчылар Гуанчжоуда чеврилиш етдиляр. 1927 ил апрелин 18-дя Чан Кайши Ухандакы сол гоминданчы щюкумятя гаршы Нанкиндя юз тяряфдарларындан ибарят йени Милли щюкумят формалашдырды. Беля вязиййятдя Ухан щюкумяти дя саьа мейиллянди. Ван Сзинвейин башчылыг етдийи Ухан Гоминдан МИК 1927 ил ийулун 15-дя ЧКП иля блокдан имтина етди вя бир мцддят сонра Чан Кайшинин тяряфиня кечди. ЧКП гейри-гануни елан олунду, щямкарлар иттифаглары вя кяндли иттифаглары бурахылды, юлкяни “аь террор” бцрцдц (1927 илин апрелиндян 1928 илин ийулунадяк давам едян Гоминдан репрессийаларынын эедишиндя Ч.-дя 337 мин ингилабчы юлдцрцлдц).


    Чан Кайшинин щакимиййяти яля кечирмясиндян сонра ЧКП Гоминдан режиминя гаршы силащлы мцбаризя курсуну эютцрдц. 1927 ил августун 1-дя Нанчанда цсйан баш верди вя Гырмызы орду йарадылды. Бу ордунун юзяйини Йе Тин, Чжу Де, Хе Лун вя б. коммунистлярин команданлыьы алтында олан Шимал йцрцшцндя иштирак етмиш гошунлар тяшкил едирди. 1927 илин август– сентйабр айларында Хунан, Сзйанси, Гуандун, Хубей яйалятляриндя ЧКП-нин башчылыьы иля “пайыз мящсулу” цсйанлары баш верди. 1927 илин октйабрында Гырмызы орду Гуандун яйалятинин Хайфын вя Луфын гяза шящярлярини яля кечирди, нойабрын яввялиндя бурада Хайлуфын совет респ. йарадылды. 1927 ил декабрын 10-дан 11-ня кечян эеъя ЧКП Гуандун комитяси Чжан Тайлейин башчылыьы иля Гуанчжоуда цсйан галдырды [бах Гуанчжоу (Кантон) цсйаны (1927)] вя коммуна йаратды. Цсйанларын чохунун мяьлубиййятя уьрамасына бахмайараг, ЧКП рящбярлийи партийанын щярби гцввяляринин мющкямляндирилмяси вя юлкянин мцхтялиф р-нларында советлярин йарадылмасы хяттини давам етдирирди. Гырмызы орду щиссяляриня архаланан ЧКП 1928–30 иллярдя 11 яйалятин яразисиндя (ясасян, Ъянуби вя Мяркязи Ч.-дя) 15 совет р-ну йаратды.

     1928 илин апрелиндя Чан Кайши Шимал йцрцшцнцн давам етдийини билдирди. 1928 ил ийунун 5-дя онун гошунлары Пекини тутду, Ч.-дя щакимиййят Нанкин щюкумятиня кечди (1928 илин ийулунда АБШ, сонра ися диэяр Гярб дювлятляри тяряфиндян танынды). Пекиндя мющкямлянян Гоминдан 1929 ил йанварын 1-дян “гяййумлуг дюврцнцн” башладыьыны елан етди. Бу дюврдя она щюкумят, мяркязи вя йерли щакимиййят органларынын формалашдырылмасы цчцн мцстясна сялащиййятляр верилир, Ч. ящалисинин сийаси щцгуг вя азадлыглары мящдудлашдырылырды. Гоминдан щюкумятинин игтисади вя хариъи сийасяти Ч.-дя апарыъы капиталист дювлятляринин, илк нювбядя АБШ-ын мювгейинин эцълянмясиня вя нцфузунун артмасына сябяб олду.

    Йапонийа, Б.Британийа вя АБШ-ын тящрики иля Нанкин щюкумяти ССРИ-йя гаршы дцшмян мцнасибяти эюстярирди. 1929 ил ийулун 10–11-дя Ч. щюкумяти Шярги Чин дямир йолуну (ШЧДЙ, бах Чин Чанчун дямир йолу; 1924 илдя имзаланмыш сазишя эюря ССРИ вя Ч. тяряфиндян бирэя идаря олунурду) яля кечиртди. 1929 ил ийулун 17-дя ССРИ Ч.-ля дипломатик ялагялярини кясди. Щямин ил нойабрын 17-дя совет ордусу Ч. гошунларыны мяьлубиййятя уьратды. Декабрын 22-дя имзаланмыш совет-Чин протоколуна эюря, ШЧДЙ-нда вя ССРИ–Чин сярщядиндя 1924 ил сазишинин шяртляри бярпа олунду.

    1930 илин нойабрындан 1932 илин пайызынадяк Гоминдан щюкумяти совет районларына гаршы 4 йцрцш тяшкил етди, лакин онларын щамысы Чан Кайши гошунларынын мяьлубиййяти иля баша чатды. Чин Гырмызы ордусунун гялябяляри совет районлары яразисинин артмасына сябяб олду. 1931 илин сонларында онларын ян ириляри ашаьыдакылар иди: Мяркязи (Ъянуб-Шярги Сзйанси вя Гярби Футсзйан), Хубей–Хенан–Анхой, Хунан–Хубей, Сзйанси–Футсзйан–Чже- тсзйан, Сзйанси–Хунан–Хубей, Сзйан- си–Хунан. 1931 ил нойабрын 7–24-дя Жуйтсзин ш.-ндя (Сзйанси яйаляти) Ч.-ин совет районлары нцмайяндяляринин биринъи Цмумчин гурултайы кечирилди. Гурултайда Чин Совет Республикасынын (ЧСР) конститусийа лайищяси, торпаг, ямяк ганунлары вя игтисади сийасят щаггында ганун, “Гырмызы орду щаггында”, милли мясяляляр цзря вя с. гярарлар гябул олунду. Мао Тсзедунун башчылыг етдийи ЧСР МИК вя Мцвяггяти мяркязи щюкумят сечилди.

    Асийада юз аьалыьыны гурмаг цчцн чохдан планлар щазырлайан Йапонийа 1931 ил сентйабрын 18-дя Шимал-Шярги Чинин ишьалына башлады вя 1932 илин яввялляриндя ораны зябт етди. 1932 ил йанварын 28-дя йапон гошунлары Шанхайы тутмаг мягсядиля щярби ямялиййата башладылар, лакин шящярин бцтцн ящалиси тяряфиндян дястяклянян гоминданчыларын 19-ъу ордусу онларын щцъумунун гаршысыны алды. 1933 илдя йапон гошунлары Жехе яйалятини зябт едяряк Хебей яйалятиня дахил олдулар. 1932 илин пайызында Йапонийа Манъурийада юзцнцн йаратдыьы ойунъаг Манчжоу-го дювляти иля мцгавиля баьлайараг Ч.-ин бу району цзяриндя нязарятини мющкямляндирди. 1934 илин мартында Йапонийа щюкумяти Пу Ини Манчжоу-гонун императору елан етди.

    Юлкянин бир щиссясинин Йапонийанын ишьалы алтында олдуьу бир шяраитдя дя Чан Кайши ЧКП-ни юзцнцн ясас дцшмяни щесаб едирди. 1933 илин пайызында Чан Кайши 1 млн.-луг ордуну сяфярбяр едяряк юлкянин совет районларына гаршы 5-ъи йцрцшя башлады. Гоминдан мцвяффягиййят газанды. Бюйцк иткиляр верян Гырмызы орду юзцнцн ясас гцввялярини Ъянуб-Шярги Ч.-дян Шимал-Гярби Ч.-я чякди.

    1935 илин октйабрында Гырмызы ордунун нязаряти алтында Шенси–Гансу–Нинсйа сярщядйаны совет району йарадылды.1935 илин май–ийун айларында Йапонийа щаким даиряляринин Нанкин щюкумяти иля баьладыьы эизли сазишя эюря Гоминдан фактики олараг Йапонийанын Шимали Ч.-и ишьал етмясини таныды [бах Хе-Умедзу сазиши (1935)]. Щямин илин нойабрында Йапонийа Тунчжоу ш.-индя Шярги Хебей мухтар антикоммунист щюкумятини йаратды. Чан Кайшинин тяслимчи мювгейи Ч.-дя эениш етиразлар дальасына сябяб олду. 1935 ил декабрын 9-да Пекиндя щюкумят вя Йапонийа ялейщиня милли мцстягиллик вя вятяндаш мцщарибясинин дайандырылмасы шцарлары алтында кцтляви нцмайиш кечирилди. Нцмайишчилярин тялябляри орду даиряляри тяряфиндян дястяклянди. 1936 илин сонларында Гоминдан Чин Гырмызы ордусуна гаршы щярби ямялиййатлары дайандырмаг мяъбуриййяти гаршысында галды. Юз нювбясиндя ЧКП Коминтернин 7-ъи конгресинин гярарларына ясасланараг Йапонийа ялейщиня ващид милли ъябщянин йарадылмасы тяшяббцсцнц иряли сцрдц вя Йапонийа тяъавцзцня гаршы гцввяляри бирляшдирмяк чаьырышы иля Гоминдана мцраъият етди.

    1937 ил ийулун 7-дя Пекин йахынлыьында Лугоутсйао кюрпцсцндя гясдян мцнагишя йарадан Йапонийа Ч.-ин там ишьалы планыны щяйата кечирмяйя башлады. 1937 илин ийул–декабр айларында Йапонийа ордусу бюйцк районлары вя Пекин, Тйансзин, Шанхай, Нанкин кими ири шящярляри ишьал етди; 1938 илин сонларында Шимали, Мяркязи вя Ъянуби Ч.-ин сянайе ъящятдян даща чох инкишаф етмиш районларыны нязаряти алтына алды. Беля шяраитдя Гоминдан ЧКП иля ямякдашлыьа щазыр олдуьуну бяйан етди (1937, 23 сентйабр). Тяряфлярин разылыьы иля Шенси–Гансу–Нинсйа ингилаби базасы демократик щакимиййят системи сахланылмагла Ч. Респ.-нын Хцсуси р-ну, бурада йерляшян Чин Гырмызы орду щиссяляри ися 8-ъи сящра ордусу кими йенидян тяшкил олунду. Чиндя Йапонийа ишьалчыларына гаршы милли азадлыг мцщарибяси (1937–45) башлады.


    1937 ил августун 21-дя щцъум етмямяк щаггында совет-Чин мцгавиляси баьланды. Совет щюкумяти Ч.-я силащ вя щярби материал алмаг цчцн 250 млн. доллар щяъминдя боръ верди, 3,5 мин няфярдян чох щярби мцтяхяссис, о ъцмлядян тяййарячи эюндярди. Мцщарибя ярзиндя совет щюкумяти Узаг Шяргдя ири щярби бирляшмясини сахлайырды, бу да Йапонийа силащлы гцввя- ляринин ял-голуну баьлайараг Ч. халгынын мцбаризясини ящямиййятли дяряъядя асанлашдырырды.

    Милли азадлыг мцщарибяси заманы Ч. мцвяггяти пайтахтын – Чунсинин йерляшдийи ишьал олунмамыш зонадан (ъ.-г. вя шм.-г. яйалятляри), Ван Сзинвейин ойунъаг щюкумятинин (1940 ил мартын 30-да Нанкиндя йапонлар тяряфиндян йарадылмышды) номинал табелийиндя олан ишьал едилмиш зонадан (шм., ш., мяркязи вя ъ. яйалятляри), ЧКП-нин рящбярлийи алтында олан 8-ъи сящра ордусу (Шимали Ч.-дяки Шенси, Гансу, Нинсйа, Чахар, Суййуан, Хебей, Шандун, Хенан яйалятляринин айры-айры р-нлары) вя Йени 4-ъц ордунун (Мяркязи Ч.-дя Йансзы чайы щювзяси) нязарят етдийи Ч.-ин азад олунмуш р-нларындан ибарят иди. 1939 илин йазындан ЧКП иля Гоминдан арасында мцнасибятлярин кяскинляшмяси нятиъясиндя сонунъунун гошунлары Шенси–Гансу– Нинсйа сярщядйаны р-нуну (Ч.-ин азад олунмуш районларыны идаря едян ЧКП МК бурадакы Йанйан ш.-ндя йерляширди) блокадайа алмаьа башлады. 1940 илин сонларындан йапонларын азад олунмуш районлара гаршы щцъум ямялиййатларынын фяаллашмасы 8-ъи сящра ордусу вя Йени 4-ъц ордуну аьыр вязиййятдя гойду. Онлар йалныз 1943 илин августунда якс-щцъума кечя билдиляр. 1945 илин апрелиндя Ч.-дя ящалиси 95 млн. няфярдян чох олан 19 азад едилмиш район вар иди. Беля шяраитдя Йанйанда ЧКП-нин 7-ъи гурултайы кечирилди (1945, 23 апрел – 11 ийун). Бурада Мао Тсзедунун партийада лидерлийи тясбит олунду, ЧКП-нин низамнамясиня “Мао Тсзедунун идейаларынын” рящбяр идеолоэийа кими тясдиглянмясиня даир маддя ялавя едилди.

    Крым (Йалта) конфрансында (1945) ССРИ Йапонийайа гаршы мцщарибяйя гошулмаг ющдялийи эютцрдцкдян сонра, 1945 ил ийунун 30-да Москвада Совет Иттифагы иля Ч. щюкумятляри арасында данышыглар башлады. 1945 ил августун 14-дя тяряфляр Достлуг вя иттифаг щаггында мцгавиля имзаладылар. 1945 ил августун 9-да совет Гырмызы ордусу вя Монголустан Халг Респ. гошунларынын Шимал-Шярги Ч.-ин вя Дахили Монголустанын яразисиня йеридилмяси вя онларын Квантун ордусуну дармадаьын етмяси Ч.-дя Йапонийа ишьалчы режиминин сцгуту цчцн ящямиййятли рол ойнады. 1945 ил сентйабрын 2-дя Йапонийа Тяслим актыны имзалады. Йапонийанын щярби ъящятдян дармадаьын едилмяси Ч. халгынын азадлыг мцбаризясиндя йени мярщялянин башланьыъы олду.

    1945 илин сентйабрындан Гоминдан рящбярлийи щярби щиссялярини яввялляр йапон гошунлары тяряфиндян ишьал едилмиш ири шящярляри тутмаг цчцн йюнялтди. Йапонийа команданлыьынын капитулйасийасыны тямин етмяк бящанясиля Ч.-ин мцщцм портларына АБШ-ын щярби-дяниз гцввяляри йеридилди, бир сыра мянтягяляриня Америка ордусунун щава вя дяниз десантлары чыхарылды. 1945 илин декабрында АБШ-ын Ч. яразисиндяки орду континэенти 113 мин няфяря чатды. Вашингтон Гоминдана бирбаша щярби йардым эюстярир, ону танк, тяййаря, щярби эями вя диэяр силащ нювляри иля тяъщиз едирди. Америка тялиматчылары 1946 илин ийулунадяк 45 Гоминдан дивизийасыны йенидян тяшкил етмиш вя онлара тялим кечмишдиляр.

    Ч.-ин мцщарибядянсонракы гурулушу мясялясини сцлщ йолу иля щялл етмяйя чалышан ЧКП Ч.-дя демократик коалисийа щюкумяти йаратмаг вя демократик ислащатлар кечирмяк тяклифляри иряли сцрдц. 1945 ил августун 28-дян октйабрын 10-дяк Чунсиндя ЧКП иля Гоминдан арасында апарылан данышыгларда Ч.-ин демократик йенидянгурулмасы мясялясини щялл етмяк цчцн Сийаси Мясвярятчи Конфрансын (СМК) чаьырылмасына даир ялдя олунмуш разылашма щяйата кечирилмяди. 1945 ил октйабрын 13-дя Чан Кайши щюкумяти азад едилмиш районлара щцъума кечди. 1945 ил декабрын 16–26-да Ч.-ин сцлщ йолу иля бирляшдирилмяси вя вятяндаш мцщарибясинин дайандырылмасы щаггында Москвада ССРИ, АБШ, Б.Британийа хариъи ишляр назирляринин мцшавиряси кечирилди. “Совет вя АБШ силащлы гцввяляринин гыса мцддятдя Ч.-дян чыхарылмасынын арзу олундуьуна” даир разылашма ялдя едилди.

    1946 ил йанварын 10-да Гоминдан вя ЧКП-нин нцмайяндяляри щярби ямялиййатларын дайандырылмасы щаггында сазиш имзаладылар. Щямин эцн Чунсиндя фяалиййятя башлайан СМК-да бирпартийалы Гоминдан щюкумятинин коалисийа щюкумяти кими йенидянгурулмасы, Милли мяълисин чаьырылмасы, Ч. конститусийасына йенидян бахылмасы вя с. щаггында гярарлар гябул олунду. Лакин бу гярарлар да йериня йетирилмяди. 1946 илин мартында Гоминдан МИК-ин пленумунда ялдя олунмуш разылашмалар рядд едилди, ийун айында ися Гоминдан гошунлары йенидян азад едилмиш районлара щцъума кечдиляр, бу да Ч.-дя халг азадлыг мцщарибясиня (1946–49) тякан верди.

    ЧКП-йя гаршы мцщарибядя Чан Кайшийя АБШ йахындан кюмяк едирди. 1946 ил нойабрын 4-дя Нанкиндя достлуг, тиъарят вя эямичилик щаггында Америка-Чин мцгавиляси имзаланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, Вашингтон Гоминдана 6 млрд. доллар щяъминдя щярби йардым эюстярди, явязиндя ися Ч.-ин сийаси щяйатына, игтисадиййатына вя малиййясиня ящямиййятли дяряъядя нязарят имканы ялдя етди.

    1946 илин ийулундан 8-ъи вя Йени 4-ъц орду щиссяляриндян, щямчинин Шимал-Шярги Ч.-ин Бирляшмиш демократик ордусундан тяшкил олунмуш Чин Халг Азадлыг Ордусу (ЧХАО) инадлы мцдафия дюйцшляри апарырды. О, 1947 илин ийулунда якс-щцъума кечди вя 1948 илин пайызында Шимал-Шярги Ч.-и тамамиля азад едяряк Шимали вя Мяркязи Ч.-дя ири ямялиййатлара башлады. 1948 илин сонунда ЧХАО Йансзы чайынын сащилиня чыхды, 1949 илин йанварында Тйансзин вя Пекини, апрелдя Нанкини, майда Шанхай вя Уханы азад етди.


    Щярби мяьлубиййятдян хилас олмаьа чалышан Чан Кайши 1949 ил йанварын 1-дя ЧКП-йя данышыглара башламаьы тяклиф етди. 1949 ил мартын 1–15-дя Пекиндя Гоминдан вя ЧКП нцмайяндя щейятляри дахили сцлщ щаггында разылашманын лайищясини ишляйиб щазырладылар. Лакин Гоминдан щюкумяти ону имзаламагдан имтина етди.1949 ил апрелин 21-дя ЧХАО йенидян щцъума кечди вя пайызда Шимал-Гярби вя Мяркязи Ч.-ин бцтцн яразилярини, щямчинин Ъянуби вя Ъянуб-Гярби Ч.-ин бюйцк щиссясини азад етди. 1949 илин сонунда континентал Ч. тамамиля азад олунду, Чан Кайши вя онун тягр. 2 млн. тяряфдары Тайван а.-на гачды.

    Чин 1949–76 иллярдя. 1949 ил сентйабрын 21–30-да Ващид халг-демократик ъябщясинин али органы олан Чин Халг Сийаси Мяш- вярят Шурасынын (ЧХСМШ) 1-ъи сессийасы кечирилди. 1949 ил октйабрын 1-дя Чин Халг Республикасынын (ЧХР) йарадылмасы елан олунду. Ону илк олараг ССРИ (1949, 2 октйабр), ардынъа ися Шярги Авропанын халг демократийасы юлкяляри вя Монголустан Халг Респ. таныды. 1950 илин йанвар айынын яввялиндя Б.Британийа, Скандинавийа юлкяляри, Яфганыстан, Исраил, Исвечря вя Щиндистан ЧХР иля дипломатик мцнасибятляр гурду.

    ЧХР-я гаршы дцшмян мювге тутан АБШ 1950 илин орталарында Тайван а., Пенхуледао а-ры вя бир сыра диэяр аданы щакимиййяти алтында сахлайан Чан Кайшинин (1950 ил мартын 1-дя Ч. Респ.-нын президенти сечилмишди) башчылыг етдийи Ч. Респ. щюкумятини дястякляйирди. Тяркибиндя бцтцн Ч. яйалятляринин нцмайяндяляри олан Чан Кайши щюкумяти ЧХР-и танымыр, бцтцн Ч.-и тямсил етмясини билдирир, бцтцн Ч. яразисинин нязаряти алтына гайтарылмасыны ян мцщцм мягсяд щесаб едирди. 1949 илин сонларында Вашингтон АБШ фирмаларынын ЧХР иля тиъарят ямялиййатлары апармасына гадаьа гойду. АБШ-ын тязйиги иля 1950 илин йанварында БМТ цзвляринин яксяриййяти ССРИ тяряфиндян БМТ-йя тягдим едилмиш Чин Респ. (1945 ил октйабрын 24- дян БМТ-нин цзвц) нцмайяндя щейятинин сялащиййятляринин ляьв олунмасы вя ЧХР- я гануни щцгугларын верилмяси щаггында гятнамяни рядд етди (1950 илин нойабрындан ЧХР-ин нцмайяндя щейяти БМТ-дя мцшащидячи гисминдя иштирак етмяйя башлады). Юз нювбясиндя ЧХР Тайван щюкумятинин ганунилийини танымадыьыны, Чан Кайшинин нязаряти алтында олан яразиляри Ч.-ин тяркиб щиссяси елан етди.


    ЧХР-ин елан едилмясиндян сонра щюкумят мяркяздя вя йерлярдя она гаршы чыхан сосиал-сийаси гцввяляри амансызъасына сусдурараг юз мювгейини мющкямляндирмяйя башлады. Ясас вязифялярдян бири азад едилмиш районларда ири капиталын експроприасийасы иди. 1950 илин яввялляриндя 2800-дян чох емал вя щасилат сянайеси мцяссисяси, щямчинин 2400-дян чох банк мцяссисяси миллиляшдирилди. Онлар ЧХР игтисадиййатынын дювлят секторунун ясас щиссясини тяшкил етди. Йени щюкумят Ч. яразисиндя хариъи дювлятляря хцсуси щцгуглар верян бцтцн мцгавиляляри ляьв етди, эюмрцк органларыны, хариъи тиъаряти вя валйута тянзимлямялярини юз ялиня алды.


    1950 ил февралын 14-дя Москвада достлуг, мцттяфиглик вя гаршылыглы йардым щаггында совет-Чин мцгавиляси вя бир сыра диэяр разылашмалар, о ъцмлядян Совет Иттифагынын ЧХР-я эцзяштли шяртлярля (иллик 1%-ля) 300 млн. доллар щяъминдя узунмцддятли кредит вермяси щаггында сазиш имзаланды. ССРИ ЧХР-я 50 ири сянайе обйектинин тикинтиси вя йенидян гурулмасында йардым эюстярмяйя, зярури сянайе маллары, йанаъаг вя хаммалла тямин етмяйя щазыр олдуьуну билдирди (1952 илдя ЧХР хариъи тиъарятинин йарысындан чоху ССРИ- нин пайына дцшцрдц). Ейни заманда Совет Иттифагынын бирэя идаря олунан Чин Чанчун д.й.-на аид бцтцн щцгугларындан ЧХР-ин хейриня имтина етмяси, совет гошунларынын бирэя истифадя олунан Лйуйшун щярби-дяниз базасындан (Порт-Артур; гяти олараг 1955 ил майын 26-да чыхарылды) вя с. мянтягялярдян чыхарылмасы щаггында сазиш имзаланды.

    Корейа мцщарибясинин (1950–53) башламасы иля ЧХР рящбярлийи Ким Ир Сенин йардым етмяк щаггында хащишини нязяря алараг Корейа й-а-на Ч. кюнцллцлярини эюндярди. 1950 ил октйабрын 25-дян онлар щярби ямялиййатларда фяал иштирак едирдиляр (1951 ил февралын 1-дя БМТ-нин Баш Ассамблейасы АБШ-ын тязйиги иля ЧХР-ин щярякятлярини тяъавцз кими гиймятляндирди; Корейа мцщарибясиндя ЧХР-ин иткиляри тягр. 500 мин няфяр иди). Мцщарибянин эедишиндя ЧХАО бюлмяляринин Тайван а.-на чыхарылмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля АБШ 7-ъи донанмасыны Тайван боьазына йеритди. 1950 илин октйабрында Ч. гошунлары 1949 ил нойабрын 4-дя мцстягиллийини елан етмиш Тибет яразисиня дахил олду. Ардынъа онлар Кяшмиря дахил олараг Аксай Чин (Аксайчин) р-нуну вя цмуми сащ. 12 мин км2 олан бир сыра диэяр яразини нязарятляри алтына алдылар. Бу щадися Чин-Щиндистан мцнасибятлярини эярэинляшдирди. 1951 ил майын 23-дя Тибет иля ЧХР щюкумятляри арасында Тибетин сцлщ йолу иля азад едилмяси щаггында сазиш имзаланды, Тибетя ЧХР-ин тяркибиндя милли мухтариййят щцгугу верилди.

     Мао Тсзедун Чин Халг Республикасынын йарадылмасыны елан едир. 1 октйабр 1949 ил.

    Мцщарибядян сонра даьылмыш игтисадиййаты бярпа етмяк вя сосиализм гуруъулуьуна кечмяк мягсядиля ЧХР сцрятли аграр ислащат кечирмяйя (1951 илин сонундан), сянайе-тиъарят секторуну низамламаьа вя дювлят апаратынын сахланмасына сярф олунан хяръляри азалтмаьа, инзибати органларда вя игтисадиййатда юзбашыналыьын гаршысыны алмаьа башлады. 1952 илдя “цч шяр” вя “беш шяр”я гаршы кечирилян кцтляви сийаси кампанийанын эедишиндя 2 млн.-дан чох инсан репрессийайа мяруз галды.

    1952 илин сонларында ЧХР-ин х.т.-нда бярпа дюврц баша чатды. Ч.-ин чохформалы игтисадиййатында дювлят секторунун ящямиййяти хейли мющкямлянди, юзял капиталист сектору 1949 илдя 48,7%-дян 1952 илдя 30,7%-ядяк азалды; ващид чохсащяли дювлят тиъаряти системи йарадылды.

    1953 илин йазында аграр ислащат, ясасян, баша чатдырылды (азсайлы халгларын йашадыглары бязи районлар истисна олмагла; Тибетдя 1960 илдян кечирилмяйя башлады). Тягр. 300 млн. няфяр торпагсыз вя азторпаглы кяндли яввялляр мцлкядарлара мяхсус олмуш тягр. 47 млн. ща беъярилян торпаг сащяси ялдя етди. Аграр секторда садя истещсал бирликляри тятбиг олунмаьа башлады. 1952 илин сонунда кяндли тясяррцфатларынын тягр. 40%-ини бирляшдирян 8 млн. гаршылыглы йардым групу тяшкил едилди.

    Мцлкядар торпаг сащиблийинин ляьв едилмяси иля ейни вахтда диэяр сосиал ислащатлар да кечирилди. 1950 ил майын 1-дя имзаланмыш никащ щаггында йени ганун аиля-никащ мцнасибятляриндя гадынлар вя кишилярин бярабярлийини тясбит етди. Халг тящсили системиндя орта вя али мяктяблярин демократикляшдирилмяси, савадсызлыьын арадан галдырылмасы, фящля вя кяндлилярдян мцтяхяссисляр щазырланмасы цчцн ялверишли шяраитин йарадылмасы истигамятиндя ислащатлар щаггында гярар гябул олунду. Щямкарлар иттифагларынын щцгуги вязиййятини вя функсийаларыны, ири вя орта мцяссисялярдя ямяк сыьортасы гайдаларыны, ишсизликля мцбаризя тядбирлярини мцяййянляшдирян йени ямяк мяъялляси гцввяйя минди.


    Тайванда да Чан Кайши щюкумяти тяряфиндян мцщцм ислащатлар кечирилирди. 1949–53 иллярдя орада цчмярщяляли торпаг ислащаты кечирилди: торпагларын иъаря щаггы азалдылды, дювлят торпагларынын бир гисми ъцзи щагг юдянилмякля кяндлилярин мцлкиййятиня верилди вя ири торпаг мцлкиййяти гисмян миллиляшдирилди (кечмиш торпаг сащибляри адада йени йарадылмыш сянайе мцяссисяляринин сящм пакетини компенсасийа кими алдылар). Аграр ислащат вя АБШ-ын йардымы Тайван игтисадиййатынын “Тайван игтисади мюъцзяси” адландырылан сцрятли инкишафына сябяб олду, бу да юз нювбясиндя адада Гоминданын сийаси мювгейинин мющкямлянмясиня эятириб чыхартды.

    1953 илин сонунда ЧКП МК совет модели ясасында ЧХР-дя кечид дюврц вя сосиалист гуруъулуьунун принсиплярини мцяййянляшдирян “Юлкямизи ири сосиалист дювлятиня чевирмяк цчцн бцтцн гцввяляри сяфярбяр етмяк уьрунда мцбаризя” програмыны гябул етди. Юлкянин сянайеляшдирилмяси гаршыда дуран ясас вязифя елан едилди. Бунун цчцн совет мцтяхяссисляринин иштиракы иля 5 иллик план (1953–57) щазырланды. Планда 1952 ил сявиййяси иля мцгайисядя цмуми сянайе мящсулунун (кустар истещсал истисна олмагла) 98,3%, к.т.-нын ися 23,3% артырылмасы нязярдя тутулурду. Дювлят секторунун (хцсусиля аьыр сянайе), металлурэийа, електроенерэетика вя машынгайырманын даща йцксяк темпля инки- шафы, 694 ири сянайе обйектинин тикинтиси планлашдырылырды. Республиканын сянайеляшдирилмяси вя сосиал ислащатлар, о ъцмлядян аграр сектордакы ислащатлар 1967 илядяк баша чатмалы иди.


    1954 илин ийунунда ЧХР-дя инз. ярази ислащаты кечирилди. Чиндя халг азадлыг мцщарибяси (1946–49) эедишиндя мейдана эялмиш реэионлара бюлэц (Шимали Ч., Шимал-Шярги Ч., Шимал-Гярби Ч., Шярги Ч., Ъя-нуб-Гярби Ч.; бунларда бцтцн щакимиййят фактики олараг ЧКП МК-нын Щярби Шурасынын рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярян орду команданлыьына мяхсус иди) яйалятляря вя мухтар вилайятляря бюлэц иля явяз едилди, ЧКП МК-нын реэионал бцролары да ляьв олунду.

    Цмумчин Халг Нцмайяндяляри Мяълисинин (ЦХНМ) 1-ъи сессийасында, 1954 ил сентйабрын 20-дя Ч.-и фящля синфи тяряфиндян идаря олунан, фящля вя кяндли иттифагы ясасында гурулмуш халг демократийасы дювляти елан едян ЧХР конститусийасы гябул олунду. ЧХР-ин сядри (бу вязифяни Мао Тсзедун тутду) вя онун мцавинляри, ЦХНМ-ин Даими Комитяси (ЦХНМ ДК) сечилди, ЧХР-ин Дювлят шурасынын (щюкумят) тяркиби тясдиг едилди, Чжоу Енлай баш назир тяйин олунду. Конститусийа ЧХР-ин ССРИ вя диэяр халг демократийасы дювлятляри иля достлуг вя ямякдашлыьын инкишафы курсуну тясбит етди. 

    1-ъи бешиллик планын йериня йетирилмяси просесиндя ССРИ ЧХР-я ири сянайе обйектляринин, о ъцмлядян Аншан, Ухан, Баотоу металлурэийа комбинатларынын, Чанчун автомобил вя Лойан трактор з-д-ларынын, Таййуан вя Шенйан аьыр машынгайырма з-дларынын тикинтиси вя йенидянгурулмасы цчцн 3 млрд. рубл мябляьиндя йени кредитляр вя аваданлыг верди, мцдафия сянайесинин гурулмасында йардым эюстярди. ЧХР-ин сянайеляшдирилмясиндя 100-дян чох сянайе обйектини аваданлыгла тяъщиз едян АДР, Полша, Чехословакийа, Маъарыстан, Румынийа вя Болгарыстан да иштирак етди.


    1953–56 иллярдя ЧХР-дя цмуми мящсулун щяъми щяр ил орта щесабла сянайедя 19,6%, к.т.-нда ися 4,8% артырды. 1953 илин декабрында ЧКП МК 1957 илядяк кяндлилярин 20%-ни к.т. истещсал кооперативля риндя бирляшдирмяк вязифясини гаршысына гойду. Лакин Мао Тсзедунун исрарлы тювсийяси (1955, ийул) вя 7-ъи чаьырыш ЧКПМК-нын 6-ъы эениш пленумунун (1955, 10 октйабр) гярарына уйьун олараг аграр секторда яввялки гайда-ганунун бярпасынын гаршысыны алмаг мягсядиля кяндлилярин кооперативляшдирилмяси просеси (чох вахт торпагларын вя истещсал васитяляринин иътимаиляшдирилмяси йолу иля) сцрятляндирилди вя 1956 илин сонларында кяндли тясяррцфатларынын 96,3%-и кооперативляря ъялб едилди. Яввялъя 18 ил мцддятиндя нязярдя тутулан кяндин кооперативляшдирилмяси, демяк олар ки, баша чатдырылды. Мяъбури характер дашыйан бу просес Ч. кяндлиляринин бюйцк щиссясинин наразылыьына сябяб олурду. Аграр секторун малиййя вясаитляринин сянайеляшдирилмяйя ъялб олунмасы, щямчинин 1950-ъи иллярин орталарында ЧХР-дя шящяр ящалисинин ярзаг вя ясас мящсулларла тяминатында йаранмыш эярэин вязиййятин арадан галдырылмасы, республиканын мцхтялиф районларында етираз аксийаларынын эенишлянмясинин гаршысыны алмаг мягсядиля йцнэцл сянайенин тахыл вя хаммалла тяъщизатынын артырылмасы зяруряти сцрятли кооперативляшдирмяни щяйата кечирмяйя вадар едирди. 

     Корейанын шимал даьларында ясир дцшмцш Чин ясэярляри. Декабр 1950.

    1956 илин сонларында юзял капиталист сянайе мцяссисяляринин 99%-и вя тиъарят мцяссисяляринин 82,2%-и дювлят идарячилийи алтында йенидян гурулду. Х.т.-нда ики мцлкиййят формасы – цмумхалг вя зящмяткешлярин коллектив мцлкиййяти щаким мювге тутду. 

    Сосиализм гуруъулуьундакы мцяййян уьурлар 1956 илин яввялляриндян Чжоу Енлайын тяшяббцсц иля ЧХР рящбярлийинин зийалылара гаршы сийасятини бир гядяр йумшалтмасы вя Мао Тсзедунун “Гой йцз эцл чичяклянсин, гой йцз мяктяб рягабят апарсын” шцары алтында онлары ачыг дискуссийалара дявят етмяси цчцн шяраит йаратды. 1956 илин апрелиндя ЧКП МК Сийаси бцросунун эениш иъласында Мао Тсзедун Ч.-дя сосиализм гуруъулуьу тяърцбясини цмумиляшдирди вя сосиалист гуруъулуьунун сонракы йолуну “Он мцщцм гаршылыглы мцнасибят щаггында” нитгиндя мцяййянляшдирмяйя ъящд етди.

    1956 илин сентйабрында ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын 1-ъи сессийасы кечирилди. Бу дюврдя партийа сыраларында 10,73 млн. цзв вар иди. Совет модели истигамятиндя инкишаф тяряфдарлары цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Гурултай ЧХР-ин ССРИ вя диэяр сосиалист дювлятляри иля достлуг вя ямякдашлыг курсуну тясбит етди. Гурултайда гябул олун- муш х.т.-нын инкишафы цзря 2-ъи бешиллик план (1958–62) сянайе истещсалынын 1-ъи бешиллик планла мцгайисядя икигат, милли эялирин 50% артырылмасыны, ярзаг биткиляри йыьымынын 176 млн. т-дан 240 млн. т-а чатдырылмасыны нязярдя тутурду.


    ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын ишиня Сов. ИКП-нин 1956 илин февралында кечирилмиш 20-ъи гурултайынын гярарлары бюйцк тясир эюстярди. Гурултай демократийа вя ганунилийи мющкямляндирмяйя чаьырыр, шяхсиййятя пярястишин йолверилмязлийини, ЧХР- ин щцгуги базасынын тякмилляшдирилмясинин вя сосиалист ганунларына ъидди шякилдя риайят олунмасынын зярурилийини бяйан едирди. ЧКП МК Сийаси бцросунун Даими Комитяси тясис олунду, баш катиб вязифясиня Ден Сйаопин сечилди. 

    Маъарыстан цсйаны (1956) вя Полшадакы сийаси бющран (1956, октйабр) ЧКП вя ЧХР-дя совет модели ялейщдарларынын мювгейини мющкямляндирди. 1956 ил нойабрын 15-дя 8-ъи чаьырыш ЧКП МК-нын 2-ъи пленумунда Мао Тсзедун ССРИ-дя щяйата кечирилян “десталинизасийа” сийасятини тянгид етди. О, 1957 ил февралын 27-дя “халг дахилиндяки зиддиййятлярин дцзэцн щялли щаггында” адлы чыхышында синфи, илк нювбядя халг иля “халг дцшмянляри” арасындакы зиддиййятляр барядя тезислярини иряли сцрдц вя бу мясяляни цмумхалг мцзакирясиня чыхарылмасына чаьырды. Лакин цмумхалг мцзакиряляри партийа вя ЧХР- ин дювлят рящбярлийи цчцн эюзлянилмядян кяскин характер алды вя 1956 илин ийунунда бир сыра университетлярдя тялябя чыхышлары баш верди. 1956 илин сентйабрында мцяссисялярдя тятилляр башлады, 11 яйалятдя вя 2 мяркяз табеликли шящярдя шаэирд вя тялябяляр дярсляри дайандырараг дювлят вя партийа рящбярлийиня петисийа тягдим етдиляр. Беля шяраитдя мцзакиряляр дайандырылды, ЧКП рящбярлийинин “саьлара” гаршы кечирдийи сийаси кампанийа (1958 илин йазынадяк давам етди) нятиъясиндя сийаси мцхалифят сусдурулду. 1957 илин нойабрында Октйабр ингилабынын 40 иллийиня щяср олунмуш байрам тядбирляри иля ялагядар Мао Тсзедунун башчылыг етдийи ЧХР нцмайяндя щейятинин Совет Иттифагына сяфяриндян сонра ЧКП вя Сов. ИКП арасында зиддиййятляр даща да кяскинляшди. ЧКП-нин “сол” ганады сосиалист дювлятчилийи чярчивясиндя парламентаризм вя демократийанын инкишафынын, динъ йанашы йашама сийасятинин апарылмасынын, нцвя мцщарибясиня гаршы мцбаризянин мягсядяуйьун олмасына даир шцбщялярини ачыг шякилдя билдирмяйя башлады.

     1-ъи бешиллик планын уьурла щяйата кечирилмяси Мао Тсзедуну вя ЧХР-ин бир сыра дювлят вя партийа рящбярлярини спесифик “Ч. йолу” иля ирялиляйяряк сон дяряъя гыса вахтда юлкядя сосиализм гуруъулуьуну баша чатдырмаьын мцмкцнлцйцня инандырды. ЧХР-дя “цч ил эярэин зящмят – он мин ил сяадят” шцары алтында сянайедя “бюйцк сычрайыш” вя кяндлярдя “халг коммуналары”нын йарадылмасы щярякаты эенишлянди. Сосиалист вя коммунист ъямиййятинин ясас юзяйи елан олунмуш “халг коммуналары”на архаланан “бюйцк сычрайыш” сийасяти бир нечя ил ярзиндя ЧХР-дя инкишаф етмиш сосиалист вя щятта коммунист ъямиййяти гурмаьы, ССРИ-ни ютцб кечмяйи вя Ч.-и дцнйанын апарыъы сянайе дювлятляри сырасына чыхармаьы нязярдя тутурду. 


    1958 илин мартында Мао Тсзедун Чжоу Енлай вя Чен Йуну “игтисади инкишаф темпинин сцрятлянмясиня мане олмагда” иттищам етди. 1958 илин майында ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын 2-ъи сессийасында Мао Тсзедун тяряфиндян иряли сцрцлмцш “бцтцн гцввяляри сяфярбяр едяряк, ирялийя доьру аддымлайараг, даща чох, даща сцрятли, даща йахшы, даща гянаятли принсипиня ясасланараг сосиализм гурмаг” шцары иля ифадя едилян йени сийаси истигамят бяргярар олду. ЧХР Дювлят План Комитяси ЧКП-нин гярарларына ясасланараг 1958 илин ийун– ийулунда 2-ъи бешиллик планын йени вариантыны ишляйиб щазырлады. Планда 1958 ил иля мцгайисядя сянайе мящсулу истещсалынын 6,5, к.т. истещсалынын ися 2,5 дяфя артырылмасы нязярдя тутулурду. “Полад щяр шейи щялл едир” шцары алтында артыг 1958 илдя полад яридилмясинин ики дяфя артырылараг илдя 8–12 млн. т, 1962 илдя ися бу эюстяриъийя эюря Б.Британийайа чатмаг вя ону ютцб кечмяк мягсядиля илдя 60–80 млн. т истещсал едилмяси гярара алынды. К.т.-нда да ана- ложи “тахыл щяр шейи щялл едир” шцары иряли сцрцлдц. Бу чаьырыш макс. 3–5 ил ярзиндя тахыл истещсалыны яввялляр 1960-ъы иллярин сонларына нязярдя тутулмуш сявиййяйя чатдырмаг мягсяди эцдцрдц. 1958 илин бир нечя айы ярзиндя 740 мин кооператив кяндли тясяррцфаты тягр. 26 мин “халг коммуна”сы кими йенидян гурулду. Щяр бир коммуна беъярилян торпаг сащяси вя ишчи гцввясинин сайына эюря яввялки кооперативлярдян 20–30 дяфя ири иди. Кооперативлярин торпаглары вя бцтцн истещсал васитяляри, щямчинин кяндлилярин щяйятйаны сащяляри, онларын ев щейванлары, гушлары, мейвя аьаълары, габлары вя ев яшйалары коммуналарын мцлкиййятиня кечди. Иш эцнляриня эюря юдямя явязиня ямяйин мигдары вя кейфиййяти нязяря алынмадан “пулсуз ярзаг бюлэцсц” тятбиг едилди. Кяндлилярин шяхси тясяррцфатынын ляьви вя “халг коммуналары”нын йемякханаларында пулсуз иашя системинин тятбиги иля ялагядар кянд вя шящярлярдя базарлар баьланды. Ейни заманда ящали кцтляви шякилдя юлкянин няглиййат инфраструктурунун инкишафы вя с. “иътимаи ишляря” сяфярбяр едилди. Бу сийасят “цч гырмызы байраг курсу” (“байраглар” алтында ЧКП-нин сосиализм гуруъулуьунун йени хятти, “бюйцк сычрайыш” вя “халг коммуналары” нязярдя тутулурду) адландырылды.

    “Бюйцк сычрайыш” сийасятиня кечид ЧХР х.т.-нын позулмасына сябяб олду. Милйонларла кяндлинин (Ч. мялуматларына эюря 90 млн. няфярядяк) полад яридилмясиня, кустар цсулла кюмцр щасилатына, ирригасийа ишляриня, ясаслы тикинти вя йол чякилишиня ъялб едилмяси к.т.-на ъидди зийан вурду. 1958 илдя йетишдирилян бол мящсул там шякилдя топланмады. Шящяр ящалисинин сцрятля артмасы (100 млн. няфярдян 130 млн. няфярядяк) юз нювбясиндя шящярлярдя гида мящсулларына тялябатын артмасына вя ярзаг ещтийатларынын, демяк олар ки, тцкянмясиня эятириб чыхартды. Артыг 1958 илин, “бюйцк сычрайыш”ын илк илинин нятиъяляри сцрятли сянайеляшдирмя сийасятинин ифласа уьрадыьыны сцбут етди. ЧХР ящалиси арасында наразылыг артыр, ачыг шякилдя щакимиййятя итаятсизлик щаллары баш верирди. 1959 ил апрелин 27-дя 2-ъи чаьырыш ЦХНМ-ин 1-ъи сессийасында Мао Тсзедун ЧХР сядри вязифясиндян имтина едяряк тамамиля партийа фяалиййяти иля мяшьул олмаг ниййятини билдирди. Дювлят башчысы вязифясиня Лйу Шаотси сечилди.

     “Бюйцк сычрайыш” шяраитиндя ЧХР-ин хариъи сийасят курсу да даща радикал характер алды. 1958 ил августун 23-дя ЧХАО Гоминдан гошунларынын 100 минлик груплашмасынын ъямляшдийи Тайван боьазындакы Сзинмындао (Куемой) вя Матсзудао сащилйаны а-рыны артиллерийа атяшиня тутду (ЧХАО бу адалары тутмаг цчцн илк дяфя 1954 илин сентйабрында ъящд эюстярмишди). Бу щадися Узаг Шяргдя вязиййяти кяскинляшдирди. 1954 ил декабрын 2-дя Чан Кайши щюкумяти иля Тайванын бирэя мцдафияси щаггында мцгавиля баьлайан АБШ Сакит океан щювзясиндяки ЩЩГ-нин 7-ъи донанмасыны там щярби щазырлыг вязиййятиня эятирди вя гошунларыны Тайван боьазы р-нуна эюндярди. ЧХР-ин щярякятлярини дястяклямяйян ССРИ щюку- мяти Тайван бющранынын сцлщ йолу иля ни- замланмасыны тяклиф етди. Москванын мювгейи вя АБШ-ын йахын мцттяфигляри, о ъцмлядян Б.Британийанын ЧХР-я щярби зярбя ендирмяк планындан имтина етмяси ири щярби мцнагишянин йаранмасынын гаршысыны алды.

    1958 ил октйабрын 5-дя ЧХАО Сзинмындао (Куемой) вя Матсзудао адаларынын атяшя тутулмасыны мцвяггяти олараг дайандырды (сонралар йенидян баш- ланан атяш 1979 ил декабрын 31-дяк давам етди). 1958 илин октйабрындан Ч. тяряфинин Щиндистанын нязаряти алтында олан Кяшмир районунда стратежи ящямиййятли автомобил йолунун тикинтиси иля ялагядар ЧХР-ин Щиндистанла мцнасибятляри кяскинляшди. Ч. щюкумятинин 1959 илин мартында Тибетдя баш вермиш йерли ящалинин цсйаныны йатырмасындан вя далайламанын хариъя гачмасындан сонра Ч.-ин Щиндистан сярщядиндя 1962 илин сонунадяк давам едян силащлы тоггушмалар баш верди, нятиъядя Кяшмирдя ЧХР-ин няразят етдийи яразиляр хейли эенишлянди.


    “Бюйцк сычрайыш” сийасятиня, цмцмиликдя ЧХР-ин сийаси рящбярлийинин курсуна гаршы инамсызлыьын артмасы 1959 илин ийул–августунда Лушан ш.-ндя 8-ъи чаьырыш ЧКП МК-нын 8-ъи пленумунда ачыг шякилдя юзцнц эюстярди.


    1960 илдя “бюйцк сычрайыш” сийасяти Ч. игтисадиййатыны ифлас сявиййясиня эятириб чыхартды. Сянайе истещсалы азалды, ящалинин бцтцн ямтяя нювляри, илк нювбядя ярзаг маллары иля тяминатында ъидди чятинликляр йаранды. Тахыл мящсулдарлыьы 1951 ил сявий- йясиня енди. Юлкядя, мцхтялиф мялуматлара эюря, 10–14 млн. няфярдян 30 млн. няфярядяк инсанын щяйатына сон гоймуш аълыг башлады. ЧХР рящбярлийи игтисади стратеэийасыны йенидян нязярдян кечиртмяйя мяъбур олду.

    1961 илин йанварында ЧКП МК х.т.-нын “низамланмасы, мющкямляндирилмяси, тякмилляшдирилмяси вя йцксялдилмяси” курсунун щяйата кечирилмяси щаггында гярар гябул етди. Ясаслы тикинти ишляринин щяъми вя хяръляри (30 млрд.-дан 6 млрд. йуанадяк) азалдылды, кустар типли кичик сянайе мцяссисяляринин тикинтиси дайандырылды, з-дларын чоху баьланды, йахуд к.т. техникасы вя аваданлыгларынын, щямчинин эцндялик тялябат малларынын истещсалына йюнялдилди. Сянайе сащясиндян азад едилян фящляляр инзибати гайдада шящярлярдян кяндляря (1961–63 иллярдя 20 млн. няфярдян чох) кючцрцлдцляр. Мящсулларын кейфиййятинин артырылмасы вя онларын майа дяйяринин азалдылмасы кампанийасына башланылды. Мадди мараг вя ямяйя эюря юдямя принсипи гисмян бярпа едилди, йенидян мцкафатландырма тятбиг олунду, ямяйин нормалашдырылмасы системи ъанланды.

    “Халг коммуналары” мцщцм йенидянгурмайа мяруз галды. Кяндлилярин щяйятйаны сащяляри вя ев ямлаклары юзляриня гайтарылды, онлара донуз вя гуш сахламаг цчцн иъазя верилди, иътимаи йемякханалар ляьв едилди, базарлар йенидян ачылды. Истещсалын ихтисаслашдырылмасы вя кооперативляшдирилмясинин тяшкили цзря ишляр эенишляндирилди, ямтяя-пул мцнасибятляри ъанланды.

     Хунвейбинляр Харбиндя. 1966.


    ЧХР рящбярлийинин бюйцк сяйляри нятиъясиндя 1962 илдя истещсалын тяняззцлцнцн гаршысыны алмаг, юлкядя ярзаг вязиййятини йахшылашдырмаг мцмкцн олду. Яввялки иллярдя “саь тямайцлчцлцкдя” иттищам едиляряк тягибляря мяруз галан ЧКП кадрлары вя цзвляриня бяраят верилмясиня башланылды (3,6 млн. няфярин “ишиня” йенидян бахылды).


    Лакин ЧКП-дя дахили зиддиййятлярин кяскинляшмяси Мао Тсзедуну капитализмин бярпасы тящлцкясини арадан галдырмаг вя “ингилаби варисляр тярбийя етмяк цчцн” “партийа дахилиндя ревизионизмя” гаршы мцбаризя шцары иля йени сийаси кампанийайа башламаьа вадар етди. Кампанийанын эедишиндя Мао Тсзедун дювлят вя партийа рящбярлийиндяки шяхсляря – “ща- кимиййятдя олан вя капитализм йолу иля эедянляря” зярбя ендирмяк ниййятиндя иди. Онун тяшяббцсц иля 1965 ил ийулун 13-дя мядяни ингилаб мясяляляри цзря хцсцси Комитя йарадылды. Комитянин тяркибиня Мао иля сых баьлы олан шяхсляр – онун кечмиш катиби Чен Бода, арвады Сзйан Син вя б. дахил олду. 1966 ил майын 16-да ЧКП МК-нын тялимат сяъиййяли мяктубунда ЧХР-дя “партийада, щюкумятдя вя ордуда буржуа вя феодал синфи галыглары”нын ляьвиня йюнялдилмиш “бюйцк пролетар мядяни ингилабы”нын [“мядяни ингилаб” (1966–76)] кечирилмясинин зярурилийи елан едилди.


    Мао Тсзедун “мядяни ингилабын” ясас зярбя гцввяси кими “ингилаби варислярдян” – сийаси ъящятдян йеткин олмайан эянълярдян, илк нювбядя тялябялярдян, эянъ фящля вя гуллугчулардан истифадя етмяйи нязярдя тутурду. Бу мягсядля онлардан 1966 илин йайындан хунвейбинляр (“гырмызы кешикчиляр”), сонралар ися сзаофанлар (“гийамчылар”) адлы хцсуси дястяляр тяшкил олунмаьа башлады. 1966 ил августун 8-дя ЧКП МК “мядяни ингилаб” курсуну гябул етди. 1966 ил августун 18-дя Мао Тсзедун вя Лин Бйао Пекиндя кечирилян кцтляви митингдя хунвейбинляри фяал ямялиййатлара кечмяйя чаьырдылар.


    Мао Тсзедунун “Гярарэащлара атяш” директивиня ясасланан хунвейбинляр мясул партийа ишчилярини, дювлят гуллугчуларыны, зийалыларын нцмайяндялярини ишдян кянарлашдырмаьа, сонра ися “ямякля ислащ олунмаг” цчцн кяндляря сцрэцн етмяйя, йахуд ев дустаьы кими сахламаьа башладылар. Яйалят вя гязаларда партийа комитяляри вя сечкили щакимиййят органлары даьыдылды. Щямкарлар иттифагларынын, бцтцн иътимаи тяшкилатларын фяалиййяти дайандырылды, йцзлярля мяркязи вя йерли гязет, журнал, мяктяб вя али тящсил мцяссисяси, китабханалар, музейляр, театрлар баьланды. 1966 илин йалныз август–сентйабр айлары ярзиндя хунвейбинляр тяряфиндян 397 миндян чох инсан шящярлярдян сцрэцн едилди, тякъя Пекиндя 1722 няфяр юлдцрцлдц вя тягр. 37 мин аилянин ямлакы мцсадиря олунду. 2600 няфярдян чох мядяниййят хадими тягиблярин гурбанына чеврилди. 17 яйалятдя вя мяркяз табеликли шящярлярдя, Ч.-ин рясми мялуматларына эюря, тящсил сащясиндя чалышан 142 миндян чох ишчи, 53 мин няфярдян чох алим, мцщяндис вя конструктор тягибляря мяруз галды. Пекин Ун-тинин 60-дан чох мцяллими, ямякдашы вя тялябяси интищар щяддиня чатдырылды, йахуд тящгирляр нятиъясиндя вяфат етди. 

    Ч.-ин тарихи-мядяни ирсиня бярпаедилмяз зийан вурулду. 1966 илин август– сентйабр айларында хунвейбинляр Пекинин 6843 тарихи вя мядяни абидясиндян 4922-ни даьытдылар. “Мядяни ингилаб” илляриндя ЧХР-дя 6 миндян чох мемарлыг абидяси, 2,357 млн. тарихи китаб, 185 мин рясм ясяри вя каллиграфийалы тумар, 538 диэяр мядяни сярвят нцмуняси мящв едилди, тарихи ящямиййяти олан 1 миндян чох стела сындырылды. 


    Хунвейбинлярин азьынлыглары бир сыра йерлярдя йерли ящалинин вя ЧКП партийа тяшкилатларынын ъидди мцгавимяти иля цзляшди. 1967 илин йанварында Шанхайда хунвейбинляр иля йерли коммунистляр тяряфиндян йарадылмыш юзцнцмцдафия дястяляри арасында тоггушмалар башлады. ЧХР мцяссисялярини истещсалын позулмасына сябяб ола биляъяк етираз тятилляри дальасы бцрцдц. 1967 ил йанварын 17-дя Мао Тсзедун ЧХАО-нун команданлыьына “ингилаби гцввяляр”ин тяряфиндя щадисяляря мцдахиля етмяк щаггында ямр верди. Лакин ордунун сийаси мцбаризяйя ъялб олунмасы якс-тясир эюстярди. Орду команданлыьы йерлярдя хунвейбинляри ъидди нязарятя эютцрдц вя партийанын “мютядил” ганадынын нцмайяндяляри иля бирликдя йерлярдя йарадылмыш “ингилаби комитяляр”дя рящбяр мювгеляри тутду. 1967 илин йайында ЧХАО-нун низами бюлмяляри “солларын” ЧХР-ин ъ. районларында щакимиййяти яля кечирмяк ъящдляринин гаршысыны алды.


    Щярбчилярин, о ъцмлядян маршаллар Чжу Де, Йе Сзйанйин, Хе Лун, Чен И, Сцй Сйансзйан вя б.-нын тязйиги иля, 1967 ил августун 18-дя ЧКП МК Щярби Шурасынын эениш иъласында Мао Тсзедун, Лин Бйао вя Сзйан Син “мядяни ингилаб”ы щяйата кечиряркян ифратчылыьа йол вермямяйин зярурилийини тясдиг етдиляр. 1967 илин сентйабрында партийа тяшкилатларынын вя идарячилик органларынын (сонунъулар орду, партийа вя иътимаиййят нцмайяндяляриндян тяшкил олунурду) бярпасы башлады. 1967 ил октйабрын 14-дя орта вя али мяктяблярдя дярслярин, мядяниййят мцяссисяляринин фяалиййятинин дярщал бярпа едилмяси щаггында сярянъам верилди. 1968 ил декабрын 22-дя Мао Тсзедун эянъляри ишлямяйи кяндлилярдян юйрянмякдян ютрц кяндляря эетмяйя чаьырды. Бундан сонра 10 млн. няфярдян чох эянъ “ислащ олунмаг” цчцн Ч.-ин узаг районларына “езам” едилди, бу да “мядяни ингилаб”ы даща сакит мяърайа йюнялтмяйя имкан верди.


    1969 илин апрелиндя кечирилмиш ЧКП-нин 9-ъу гурултайы “мядяни ингилаб” курсуну тягдир етди. Лин Бйао ясас мярузясиндя ЧКП-нин бцтцн тарихини Мао Тсзедунун мцхтялиф “тямайцлчцляр”я гаршы мцбаризяси кими тягдим етди. Гурултайда “арамсыз ингилаб” вя мцщарибяйя щазырлыг курсу тягдир олунду, щямчинин 8-ъи гурултайын гярарларыны ляьв едян вя йенидян “Мао Тсзедунун идейаларыны” партийанын идеоложи ясасы кими эютцрян ЧКП-нин йени низамнамяси гябул олунду. Низамнамядя Лин Бйаонун Мао Тсзедунун “вариси” тяйин едилмяси щаггында мцддяа да вар иди. Гурултайда сечилмиш ЧКП МК вя Сийаси бцронун йени тяркибиндя орду даиряляринин нцмайяндяляри цстцнлцк тяшкил едирдиляр.


    “Мядяни ингилаб” дюврцндя ЧХР-ин “цчцнъц дцнйа” юлкяляринин дахили ишиня гарышмасы щаллары хейли артды, бу да онларын чоху иля Ч.-ин мцнасибятляринин кяскинляшмясиня, щятта дипломатик ялагяляринин кясилмясиня (Индонезийа, Гана, Тунис вя с.) вя бейнялхалг алямдян, демяк олар ки, тамамиля тяърид олунмасына эятириб чыхарды.


    9-ъу гурултайдан сонра игтисади чятинликлярин вя ЧХР-ин бейнялхалг тяъридинин артдыьы бир шяраитдя ЧКП-дя дахили вя хариъи сийасятин мцщцм мясяляляри цзря дахили мцбаризя шиддятлянди. 1969 илин йайында партийада фактики олараг ики йени груплашма формалашды. Щярбчилярин бир щиссяси тяряфиндян дястяклянян Чжоу Енлайын башчылыг етдийи “прагматикляр” “мядяни ингилаб”ын эедишиндя тягибляря мяруз галмыш партийа хадимляриня бяраят верилмясини, партийа тяшкилатларынын тезликля бярпасыны, игтисадиййатын инкишафына диггятин артырылмасыны вя х.т.-нын даща сямяряли цсулларла идаря олунмасыны исрар едирдиляр. Лин Бйаонун рящбярлийи алтында олан вя щярбчиляр тяряфиндян дястяклянян “соллар” “бюйцк сычрайыш” сийасятиня гайытмаьы (лакин бу дяфя ордунун рящбярлийи вя юлкя ящалисинин щярби тяшкили ясасында) тяшвиг едирдиляр. 1970 илин йаз–йайында Лин Бйаонун тяряфдарлары Мао Тсзедунун ЧХР конститусийасынын дяйишдирилмяси, хцсусиля ЧХР сядри вязифясинин ляьв олунмасы тяклифиня гаршы чыхдылар. ЧКП-нин бярпа олунан яйалят комитяляриндя мющкям мювге ялдя едя билмяйян Лин Бйао вя онун тяряфдарлары 1970 илин декабрындан щакимиййяти яля кечирмяк вя Мао Тсзедуну мящв етмяк цчцн дювлят чеврилиши щазырламаьа башладылар. Лакин 1971 илин сентйабрында суи-гясдин цстц ачылды. Ч. щакимиййят органларынын мялуматына эюря, Лин Бйао, онун арвады вя оьлу 1971 ил сентйабрын 13-дя гачмаьа ъящд едяркян Монголустан Халг Респ.-нын яразисиндя тяййаря гязасында щялак олдулар. Ардынъа ЧХАО-да “тямизлямяляр” кечирилди, он минлярля забит репрессийайа мяруз галды. Дювлят вя партийа органларында щярбчилярин нцфузу хейли азалды.


    “Лин Бйао групу”нун дармадаьын едилмясиндян сонра ЧКП-дя Сзйан Синин башчылыьы иля йени “сол” груплашма формалашды. “Соллар” 1972 илин йазындан башлайараг коммунист эянъляр иттифагынын, щямкарлар иттифагларынын вя бир сыра диэяр иътимаи тяшкилатларын бярпасында йахындан иштирак едир, онлары юзляринин дайаьына чевирмяйя чалышырдылар. 1972 илин пайызында Мао Тсзедунун разылыьы иля “Лин Бйао вя Конфусинин тянгиди” ады алтында йени цмуммилли сийаси-идеоложи кампанийа башлады. Кампанийа яслиндя “прагматикляр”я, илк нювбядя ися Чжоу Енлайа, щямчинин 1973 илин мартында бяраят алмыш вя ЧХР Дювлят шурасынын баш назир мцавини вязифясиня бярпа едилмиш Ден Сйаопиня гаршы чеврилмишди. ЧХР-ин хариъи сийасятиндя баш вермиш ъидди дяйишикликляр дя “соллар”ын наразылыьына сябяб олурду.


    Бейнялхалг тяъридин артмасы 1969 илин йайындан етибарян Ч. рящбярлийини Совет Иттифагы иля фикир айрылыглары олан сосиалист дювлятляри, хцсусиля Йугославийа вя Румынийа иля ялагялярини
    нормаллашдырмаьа сювг етди. Ейни заманда Америка иля Ч. арасында икитяряфли мцнасибятлярин инкишафына даир мяслящятляшмяляр башлады; Ч. рящбярлийи динъ йанашы йашама принсипиня, БМТ низамнамясиня вя диэяр бейнялхалг нормалара риайят етмяйя щазыр олдуьуну билдирди, Америка тяряфи ися ЧХР-ин бцтцн Ч.-и бейнялхалг аренада тямсил етмяк щцгугуну танымаьа разы олду. 1971 ил октйабрын 25-дя Гоминдан Чин Респ. БМТ цзвлцйцндян чыхарылды, онун йерини ЧХР тутду. 1972 илин февралында АБШ президенти Р.Никсон ЧХР-я сяфяр етди. 1973 илдя АБШ вя ЧХР фактики олараг сяфирлик щцгугуна малик олан ялагя групларыны мцбадиля етдиляр. Никсонун сяфяриндян сонра 1972–73 иллярдя Йапонийа, Ка- нада вя Гярби Авропа дювлятляринин чоху ЧХР иля дипломатик мцнасибятляр гурду. ЧХР “мядяни ингилаб” яряфясиндя вя эедишиндя мцнасибятлярини кясдийи дювлятлярля дя дипломатик ялагялярини бярпа етди. Гярби Авропа дювлятляри, АБШ вя Йапонийа 1970-ъи иллярин яввялляриндян ЧХР-ин ясас хариъи игтисади партнйорларына чеврилдиляр. Ч. рящбярлийи онларла ямякдашлыьы милли игтисадиййатын вя силащлы гцввялярин модернляшдирилмясинин ясас амили щесаб едирди. ЧХР-ин йени хариъи сийасят курсу ЧКП рящбярлийи тяряфиндян щазырланмыш “цч дцнйа” консепсийасында идеоложи ъящятдян ясасландырылырды. Бу консепсийайа эюря “империалист фювгялдювлятляр” ССРИ вя АБШ “биринъи дцнйаны”, Авропа вя Асийанын инкишаф етмиш дювлятляри “икинъи дцнйаны”, Ч.-ин дя аид олдуьу инкишаф етмякдя олан дювлятляр ися “цчцнъц дцнйаны” тяшкил едирди. Ч. рящбярлийи фювгялдювлятлярин, илк нювбядя
    ССРИ-нин щеэемонлуг ъящдляринин гаршысыны алмаг цчцн “икинъи” вя “цчцнъц” дцнйанын “ващид ъябщясини” йаратмаьын зярури олдуьуну бяйан едирди. Бунун цчцн сийаси гурулушундан асылы олмайараг ЧХР бцтцн “цчцнъц дцнйа” юлкяляри иля ямякдашлыьа вя “икинъи дцнйа” дювлятляри иля ялагялярини эенишляндирмяйя щазыр иди.


    ЧКП-нин 1973 илин августунда чаьырылмыш 10-ъу гурултайы йекдилликля Лин Бйаону писляди, онун тянгидини давам етдирмяйя чаьырды вя “мядяни ингилаб” хяттинин дцзэцн олдуьуну тясдиг етди. Гурултай нцмайяндяляри Мао Тсзедунун “пролетар диктатурасы шяраитиндя ингилабын давам етдирилмяси” тезисини дястяклядиляр. Гурултайда “соллар” бюйцк мцвяффягиййят газандылар; ЧКП МК-нын сядр мцавини (бунунла да Мао Тсзедунун “вариси”) Шанхай сзаофанларынын башчысы Ван Хунвен сечилди. Щямин вахтдан ЧКП МК Сийаси бцросунда партийа рящбярлийини яля кечирмяк курсу эютцрмцш “дюрдляр групу” (Сзйан Син, Чжан Чунтсйао, Йао Венйуан, Ван Хунвен) гяти олараг формалашды. 1975 илин йанварында 10 иллик фасилядян сонра ЦХНМ чаьырылды, ЧХР-ин йени конститусийасы гябул едилди. ЦХНМ-ин гярары иля ЧХР сядри вязифяси ляьв олунду вя али дювлят щакимиййяти органлары формалашдырылды.

    Маршал Чжу Де ЦХНМ ДК-нын сядри сечилди, Сзйан Синин бир чох тяряфдары (Кан Шен, У Де вя б.) щюкумятин тяркибиня дахил олду. Гурултайдан сонра Сзйан Син вя диэяр “соллар” юз мювгелярини даща да мющкямляндирмяйя ъящд эюстярдиляр. Мао Тсзедунун разылыьы иля “пролетар диктатурасы нязяриййясинин юйрянилмяси” уьрунда кампанийайа башладылар. Кампанийанын эедишиндя “буржуа” тязащцрляри елан олунан ямяйя эюря бюлэц, щяйятйаны сащяйя сащиблик щцгугу, ямтяя-пул мцнасибятляри мящдудлашдырылмаьа мящкум едилди.

    Ч.-и капитализм инкишаф йолуна гайтармаьа ъящд эюстярмякдя иттищам олунан Чжоу Енлай, Ден Сйаопин, Чен Йун вя б. ачыг тянгидя мяруз галдылар. “Соллар”ын нцфузунун артмасы Ч. ъямиййятинин мянфи реаксийасына сябяб олду. 1976 илин апрелиндя Пекинин баш мейданы Тйанйанмында Чжоу Енлайын (1976 ил йанварын 8-дя вяфат етмишди) хатирясиня щяср олунмуш мярасим заманы кцтляви чыхышлар баш верди. Иштиракчылар Сзйан Син вя онун тяряфдарларынын фяалиййятини пислядиляр, онларын истефасыны тяляб етдиляр. “Дюрдляр групу” “мцхалифятчиляр”ин чыхышындан юз мягсядляри цчцн йарарланды. Мао Тсзедунун эюстяриши иля Тйанйанмын щадисяляриндян сонра Ден Сйаопин бцтцн вязифяляриндян чыхарылды, Дювлят шурасынын баш назири вязифясиня иътимаи тящлцкясизлик назири Хуа Гофен тяйин олунду.


    Чин 1970-ъи иллярин 2-ъи йарысы – 1990-ъы иллярин яввялляриндя. 1976 ил сентйабрын 9-да Мао Тсзедун вяфат етди. Бу щадися ЧХР-ин инкишафында мцщцм дюнцш иди. Онун щимайяси алтында олан “соллар”ын нцфузу сцрятля ашаьы дцшмяйя башлады. 1976 ил октйабрын 7-дя ЧКП МК Сийаси бцросу Хуа Гофени ЧКП МК-нын йени сядри сечди, еля щямин эцн Сзйан Син вя онун тяряфдарлары щябс олундулар (1981 илдя онлара щюкм охунду). Иътимаи тящлцкясизлик органларына вя ордуйа архаланан йени рящбярлик тезликля мяркяздя вя йерлярдя “соллар”ын мцгавимятини гырды. 1977 ил августун 12–18-дя кечирилян ЧКП-нин нювбядянкянар 11-ъи гурултайында “соллар”ын нцмайяндяляри рясмян бцтцн партийа органларындан чыхарылды. Гурултай бир гядяр яввял бяраят алмыш Ден Сйаопини ЧКП МК-нын сядр мцавинляриндян бири сечди. “Мядяни ингилаб”ын баша чатдыьы елан едилди, 1956 ил низамнамясинин ясас мцддяалары сахланылмагла коллектив рящбярлик принсипинин инкишафына, партийада низам-интизамын вя дахили нязарятин эцъляндирилмясиня йюнялдилмиш йени низамнамя гябул олунду.


    1978 илин феврал–март айларында ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасы ЧХР- ин партийа вя дювлят рящбярлийиндяки дяйишикликляри бяйянди вя Хуа Гофени Дювлят шурасынын баш назири вязифясиня тясдигляди. 1978 ил мартын 5-дя ЦХНМ “йени инкишаф декадасы цчцн йени конститусийа”ны гябул етди, ЧХАО Али баш команданы вязифясинин Хуа Гофеня щяваля олунмасы щаггында гярар чыхартды, Йе Сзйанйини (1976 ил ийулун 6-да вяфат етмиш Чжу Денин йериня) ЦХНМ ДК-нын сядри сечди. ЦХНМ игтисадиййатын низамланмасы, тясяррцфатын планлы, пропорсионал вя сцрятли инкишаф йолуна кечирилмяси курсуну дястякляди. “Мядяни ингилаб” нятиъясиндя ЧХР-ин х.т. тамамиля тяняззцл етдийиндян игтисадиййатын инкишафы ясас вязифя кими гаршыйа гойулду. Полад яридилмяси, кюмцр щасилаты, електроенерэетика истещсалы кяскин сурятдя азалмышды. Шящяр ящалисинин онсуз да йцксяк олмайан щяйат сявиййяси ашаьы дцшмцшдц. Юлкя ящалисинин 3/4 щиссясини тяшкил едян кянд районларынын сакинляри мцнтязям олараг аълыгдан язиййят чякирди. ЧХР адамбашына дцшян сянайе мящсуллары вя ярзаг истещсалына эюря дцнйада сонунъу йерлярдян бириндя иди.


    1978 илин декабрында ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 3-ъц пленумунда ЧХР игтисадиййатынын ясаслы дяйишдирилмяси хятти гябул олунду. Бу хяттин ясасыны юлкянин 2000 илядяк сцрятли инкишафыны тямин едяъяк вя онун мцдафия потенсиалыны эцъляндиряъяк “дюрд модернизасийа” (сянайе, к.т., мцдафия, елм вя техника) шцарынын щяйата кечирилмяси тяшкил едирди. Бунун цчцн илк нювбядя тясяррцфатын идаряолунма системиндя ислащат кечирмяк, юлкяйя хариъи инвестисийалары ъялб етмяк, мцштяряк мцяссисяляр йаратмаг, Ч.-ин ф-к вя з-дларыны мцасир аваданлыгларла тяъщиз етмяк вя ян йени технолоэийаларын тятбиги мягсядиля ЧХР-и хариъи дцнйайа эениш ачмаг планлашдырылырды. К.т. вя сянайенин, щямчинин аьыр вя йцнэцл сянайенин баланслашдырылмыш инкишафынын, йерлярдя истещсалын артырылмасынын тямин едилмясиня бюйцк диггят йетирмяк нязярдя тутулурду. Игтисадиййатын идаряолунма системинин низамланмасы иля йанашы, ЧКП МК-нын пленумунда ишчилярин мадди ъящятдян стимуллашдырылмасы принсипини тядриъян тятбиг етмяк, гярар гябулу заманы дювлят мцяссисяляриня даща
    эениш сярбястлик вермяк, аграр секторда аиля подраты гисминдя юзял тяшяббцсляри инкишаф етдирмяк тяклиф олунду. 1979 илин яввялляриндя кечирилян мцшавирядя Ден Сйаопинин гейд етдийи кими, бу тядбирлярин “дюрд башлыъа принсип” (сосиализм инкишаф йолунун сахланылмасы, пролетар диктатурасынын тятбиг олунмасы, ЧКП-нин рящбяр ролунун мющкямляндирилмяси вя “марксизм-ленинизм вя Мао Тсзедунун идейалары”нын гятиййятля давам етдирилмяси) ясасында щяйата кечирилмяси планлашдырылды.


    1979 илдя ислащатлар кечирмяк цчцн илк ъящдляр эюстярилди. Лакин инзибати йолла игтисади артым ялдя етмяк вя тясяррцфатла мяшьул олан субйектлярин фяалиййятиндя гайда-ганун йаратмаг имканлары тезликля тцкянди. ЧХР игтисадиййаты йанаъаг, електрик енержиси, хаммал чатышмазлыьы, няглиййат проблемляри, щямчинин “Мао Тсзедунун идейалары”на гяти сурятдя ямял олунмасыны тяляб едян вя нязярдя тутулмуш ислащатлары “саь тямайцл” кими гиймятляндирян партийа рящбярляри вя функсионерляринин бир щиссясинин мцгавимяти иля растлашды. Бунунла ялагядар ЧХР рящбярлийи ислащатларын мцвяггяти олараг дайандырылмасы вя цч ил ярзиндя (1982 илядяк) “х.т.-нын низамланмасы” курсуну щяйата кечирмяк щаггында гярар гябул етди. Бу гярар 1979 илин мартында ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 2-ъи сессийасында бяйянилди.


    Сонракы иллярдя ЧКП рящбярлийиндя кяскин мцбаризя башлады. Бу мцбаризя ислащат тяряфдарларынын гялябяси иля баша чатды. ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 5-ъи пленумунда (1980, 23–29 феврал) Мао Тсзе-дунун дюрд кечмиш тяряфдары (Ван Дунсин, Чен Силйан, У Де, Сзи Денкуй) ЧКП МК Сийаси бцросунун Даими комитясинин тяркибиндян чыхарылды вя Ден Сйаопинин тяряфдарлары, о ъцмлядян Чжао Сзыйан вя Ху Йаобан комитянин тяркибиня дахил едилдиляр. Ху Йаобан ЧКП МК-нын йенидян йарадылмыш катиблийинин баш катиби сечилди. ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 3-ъц сессийасында (1980, 30 август – 10 сентйабр) шиширдилмиш эюстяриъиляря ъан атмагда вя “йени бюйцк сычрайыш”а ъящддя иттищам олунан Хуа Гофен Дювлят шурасынын баш назири вязифясиндян имтина етди (бу вязифяни Чжао Сзыйан тутду), ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 6-ъы пленумунда (1981, 27–29 ийун) ися ЧКП МК сядри вя ЧКП МК Щярби шурасынын сядри вязифяляриндян дя истефа верди. Бу вязифяляря мцвафиг олараг Ху Йаобан вя Ден Сйаопин тяйин едилди.


    Дювлят вя партийа рящбярлийиндя модернизасийа тяряфдарларынын мювгейинин мющкямлянмяси 1982 ил сентйабрын 1–11-дя кечирилян ЧКП-нин 12-ъи гурултайында реал олараг ислащатлара башламаг цчцн имкан йаратды. Гурултай партийанын йени низамнамя лайищясини бяйянди вя ЧКП МК сядри вязифясини ляьв етди; партийа рящбярлийи ЧКП МК баш катибиня щяваля олунду, нцмайяндяляр бу вязифяйя Ху Йаобаны тясдиг етдиляр. О, юзцнцн щесабат мярузясиндя 2000 илядяк олан дювр ярзиндя ЧКП гаршысында дуран ясас вязифяни елан етди: “Тядриъян сянайе, к.т., милли мцдафия, елм вя техниканы модернляшдиряряк юлкяни мядяниййят вя демократийа бахымындан йцксяк инкишаф етмиш сосиалист дювлятиня чевирмяк”. Ясас мягсяд миниллийин сонунадяк сянайе вя к.т. истещсалыны 4 дяфя артырмаг иди. Сянайенин инкишафы ЧХР ящалисинин рифащынын мярщяляли шякилдя йцксялмясини тямин етмяли иди.
    Ден Сйаопин Ч. сакинляринин щяйат сявиййясинин йцксялдилмяси цчцн тягр. 70 ил лазым олаъаьыны ещтимал едирди: 1980-ъи иллярдя “вен бао” (“эейим вя йемякля тяминат”) сявиййяси, 1990-ъы иллярин сонларында “сйао кан” (“ъцзи фираванлыг”) сявиййяси вя йалныз 2050 илдя варлылыг сявиййяси ялдя олунаъагды. Ден Сйаопин, онун ардынъа ися ЧХР-ин диэяр рящбярляри ящалинин рифащ сявиййясинин галдырылмасы проблеминин щялли цчцн яввялки иллярдя тятбиг олунан бярабярчилик принсипиндян гяти имтина едир вя “Гой яввялъя инсанларын, реэионларын бир щиссяси варлансын ки, сонра бцтцн халг боллуг ичиндя йашасын” принсипини елан едирдиляр.


    ЧКП-нин 12-ъи гурултайындан сонра баш тутмуш ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 5-ъи сессийасында ЧХР-ин йени конститусийасы гябул едилди (1982, 26 нойабр), ЦХНМ- ин 6-ъы чаьырыш 1-ъи сессийасында ися ЧХР сядри вязифяси бярпа олунду (1983, 18 ийун). Бу вязифяни Дювлят шурасынын кечмиш баш назир мцавини Ли Сйаннйан тутду.


    ЧКП-нин 12-ъи гурултайынын гярарларыны йериня йетирмяк мягсядиля артыг 1982 илдя к.т.-нда аиля подратына гаршы сийаси мящдудиййятляр тамамиля ляьв едилди. 1983 илин октйабрында ЧКП МК вя Дювлят шурасы “Щакимиййят органларынын халг коммуналарынын структурундан айрылмасы вя инзибати нащийя органларынын тясис едилмяси щаггында сярянъам” верди. 1984 илин сонунда кяндлярдя йени щакимиййят органларынын йарадылмасы, демяк олар ки, баша чатды. 91 миндян чох нащийя (гясябя) щюкумяти, 926 мин кянд сакинляри комитяси йарадылды. “Халг коммуналары” системи юз фяалиййятини дайандырды.


    “Халг коммуналары”нын ляьв едилмяси, онларын аиля подраты (1984 илдя онун мцддяти 3–5 илдян 15 илядяк артырылды) вя торпаг цзяриндя ващид коллектив мцлкиййят системи иля явязлянмяси сайясиндя Ч. кяндлиляри (щямин вахтда тягр. 800 млн. няфяр) азад шякилдя к.т. иля мяшьул олмаг имканы газандылар. Аграр секторун инкишафынын стимуллашдырылмасы мягсядиля ЧХР дювлят тядарцкц системини бцтювлцкдя ляьв етди, к.т. мящсулларынын бир чох нювцнцн гиймятлярини сярбяст бурахды. Бцтцн бу тядбирляр тезликля юз бящрясини верди. Артыг 1984 илдя Ч.-дя тахыл истещсалы 407,3 млн. т тяшкил етмякля 5,2% артды. Тахыл истещсалы илдя орта щесабла адамбашына тягр. 400 кг-а чатды, бу да юлкя ящалисинин ярзаг мящсулларынын ясас нювляри иля тяминаты проблемини арадан галдырмаьа имкан верди. ЧХР-дя илк дяфя олараг тахыл вя памбыг тяклифи дахили тялябаты цстяляди, изафи ямтяя мящсулу йаранды.


    Лакин 1982–85 иллярдя сянайе истещсалы сащясиндя мцщцм ирялиляйиш баш вермяди. Йалныз к.т. мящсулларына вя няглиййат хидмятиня аид олан гиймят системинин ислащаты да чятинликлярля цзляшди. Бу сябябдян 1984 илин октйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 3-ъц пленумунда “Игтисади системин ислащаты щаггында гятнамя” вя 1985 илин мартында ЦХНМ-ин 6-ъы чаьырыш 3-ъц сеsсийасында игтисади мясялялярля баьлы гярарлар гябул олунду. ЧХР рящбярлийи “мяркязляшдирилмиш-амирлик игтисадиййатынын дурьун механизми”нин “щяйат габилиййятли сосиалист ямтяя тясяррцфаты” иля явяз едилмяси курсуну эютцрдц. Бу курс: 1) игтисади фяалиййятин ашаьы субйектляринин (илк нювбядя кяндли тясяррцфатлары вя дювлят сянайе мцяссисяляринин) юз хярълярини чыхаран мцстягил ямтяя истещсалчыларына чеврилмясини; 2) ямтяя, капитал, ишчи гцввяси базарларындан ибарят инкишаф етмиш базар системинин йарадылмасыны (планлы ясаслар сахланылмагла); 3) базар институтларына там уйьун олан макроигтисади нязарят вя тянзимлямя системинин, о ъцмлядян мцасир верэи, бцдъя вя банк системляринин формалашдырылмасыны нязярдя тутурду. “Чжуа да фан сйао” (“ири мцяссисяляри ялдя сахламаг, хырдаларына сярбястлик вермяк”) принсипиня ясасланараг бир чох дювлят мцяссисясиня тякъя тясяррцфат механизмини дейил, мцлкиййят формасыны да дяйишдирмяк щцгугу верилди, бу да дювлятя ясас гцввяляри ЧХР игтисадиййатынын мцщцм мцяссисяляринин модернляшдирилмясиня вя еффективлийинин артырылмасына йюнялтмяйя имкан верди.

    Игтисади ислащат чярчивясиндя бейнялхалг тиъарят цчцн ачыг олан “хцсуси игтисади зоналар”ын (1979 илдян формалашмаьа башлады) йарадылмасына мцщцм ящямиййят верилирди. Яввялъя Шенчжен, Чжухай, Сйамын вя Шантоу шящярляри ачыг елан олунду. Сонралар 14 дянизсащили шящяр, Йансзы вя Чжузтсйан чайларынын мянсябляриндяки 4 район, Футсзйан яйалятинин ъ.-ш. щиссяси, Бохайван кюрфязиня битишик олан реэион вя Хайван а. “ачыг игтисади зона” статусу алды. Хариъи капиталы ъялб етмяк, бунунла йанашы ян йени технолоэийа вя идарячилик методларынын тятбиги цчцн садаланан шящяр вя реэионлара мцхтялиф инвестисийа вя верэи имтийазлары верилирди.

    Игтисади ислащатын щяйата кечирилмяси ЧКП-дя ъидди кадр дяйишикликляри тяляб едирди, чцнки партийа цзвляринин бир щиссяси рящбярлийин йени курсуну дястяклямир, пассив мювге тутур, йахуд йени шяраитдя ишлямяк цчцн лазыми тяърцбяйя малик дейилди. Беля шяраитдя 1983 илин октйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 2-ъи пленумунда партийанын “гайдайа салынмасы
    щаггында” гярар (партийа рящбярлийинин ъаванлашдырылмасы, партийа сыраларынын пассив вя йад елементлярдян тямизлянмяси, идеоложи тярбийянин апарылмасы) чыхарылды.

    Гябул едилмиш ротасийа нормаларына мцвафиг олараг 1984 илин сонларында тягр. 900 мин няфяр, 1986 илин сонларында ися 1,37 млн. няфяр дювлят вя партийадакы рящбяр вязифяляриндян азад едилди. 1985 илин сентйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 4-ъц пленумунда ЧКП МК-нын тяркибиндян вя диэяр органлардан 131 няфяр, о ъцмлядян Йе Сзйанйин, Ден Инчао, Не Жунчжен истефайа эюндярилди. Нятиъядя ЧКП МК 20%, ЧКП МК Сийаси бцросу ися 40% йенилянди.


    1982–86 иллярдя мцхтялиф позунтулара йол вердикляриня эюря 15 598 няфяр партийа сыраларындан чыхарылды. Ейни заманда, ЧХР-и “мяняви чирклянмяйя” мяруз гойан идеоложи вя мядяни сащядя буржуа тясиринин гаршысыны алмаг курсу эютцрцлдц.

    Сийаси сащядя “буржуа либерализми тенденсийасы” даща тящлцкяли щесаб олунурду. Чохпартийалылыьы вя Гярб дювлятляриндяки кими тямсилчи, иъраедиъи вя мящкямя щакимиййятиня бюлэцнц ЧХР цчцн гябуледилмяз щесаб едян, 1979 илдя иряли сцрцлмцш “дюрд башлыъа принсип”ин шяртсиз эюзлянилмясини тяляб едян Ден Сйаопин “буржуазийа демократийасы”нын гаты ялейщдары иди. 1970-ъи иллярин сонларындан Ху Йаобан вя Чжао Сзыйан партийа вя дювлят рящбярлийиня вятяндаш щцгугларынын эенишляндирилмяси иля баьлы дяфялярля мцраъият едяряк сийаси системин демократикляшдирилмясиня щазыр олдугларыны эюстярирдиляр. 1986 илин йайындан сийаси ислащат щаггында мцзакиряляр “буржуа либерализми” ялейщдарларынын сяйляри иля щакимиййятин сон дяряъя мяркязляшдирилмясинин арадан галдырылмасы, идарячилик апаратынын йенидян гурулмасы вя кадр щазырлыьы системинин тякмилляшдирилмяси мясяляляриня йюнялдилди. 1982 ил конститусийасына дахил едилмяйян Ч. вятяндашларынын тятил щцгуглары щаггында маддянин бярпасы мясяляси дя щялл олунмады.

    ЧХР-ин дювлят вя партийа рящбярлийинин сийаси щяйаты демократикляшдирмякдян фактики олараг имтина етмяси 1986 ил декабрын 20–22-дя Шанхайда вя диэяр 20 шящярдя тялябя вя эянълярин кцтляви чыхышларына сябяб олду; бир сыра йердя тялябяляри фящляляр дястяклядиляр. Эянълярин йени чыхышларынын гаршысыны алмаг мягсядиля ЧХР щюкумяти 1986 ил декабрын 25-дя “Кцчя йцрцшляри вя нцмайишляри щаггында ясаснамя” гябул етди, он минлярля чыхыш иштиракчысы ислащедиъи ишляря эюндярилди. 1987 ил йанварын 16-да ЧКП МК Сийаси бцросунун иъласында тялябя чыхышларына эюря мясулиййят “буржуа либерализминя гаршы сон дяряъя йумшаг мцнасибят” эюстярмякдя, “коллектив рящбярлик принсипини позмагда”, “партийа тювсийяляриня етинасыз йанашмагда” вя с.-дя иттищам олунан Ху Йаобанын цзяриня гойулду. Ху Йаобан ЧКП МК баш катиби вязифясиндян эетмяйя мяъбур олду, бу вязифяни Чжао Сзыйан тутду. Партийа рящбярлийи “буржуа либерализми”ня гаршы мцбаризя мягсядиля хцсуси груп тяшкил етди.

    ЧКП-нин 13-ъц гурултайында (1987, 25 октйабр – 1 нойабр) ЧХР-ин 1982 илдян инкишафынын йекунлары мцзакиря олунду, ютян 5 ил “ЧХР-ин йарандыьы эцндян игтисади ъящятдян ян гцдрятли дюврц” кими гейд  едилди. ЦММ-ин орта-иллик артым темпи 11,1%-я чатды, демяк олар ки, бцтцн ящали ярзаг вя эейимля тямин олунду. ЧКП-дя яввялляр мювъуд олмуш сцрятли сосиализм гуруъулуьунун мцмкцнлцйц тясяввцрцня зидд олараг, гурултай ЧХР-дя сосиализм гуруъулуьу дюврцнцн тягр. 100 ил давам едяъяйи нятиъясиня эялди; бу мцддят ярзиндя бир-бириля баьлы бир нечя мясяля (ямтяя истещсалыны щяртяряфли инкишаф етдирмяк, истещсал мцнасибятлярини йенидян гурмаг, ямяк мящсулдарлыьыны ящямиййятли дяряъядя артырмаг вя “дюрд модернизасийа” програмыны щяйата кечирмяк) щялл олунмалыдыр. Лакин игтисади системдя дярин ислащат апармадан бу мясялялярин щялли мцмкцн дейилдир. Гурултай Чжао Сзыйаны ЧКП МК баш катиби вязифясиня тясдиг етди.

     Ху Йаобан (саьда) вя Ден Сйаопин трибунадан щярби парад гябул едяркян. 1981 ил.


    ЦХНМ-ин 7-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасында (1988, 25 март – 13 апрел) игтисади ислащатын инкишафы вя дяринляшдирилмясиня йюнялдилмиш 11 ганун вя гярар гябул едилди. Дювлят секторундакы мцяссисяляря тясяррцфат сярбястлийи верилмясини нязярдя тутан Цмумхалг мцлкиййяти олан сянайе мцяссисяси щаггында ганун гябул олунду. Сессийа ЧХР конститусийасынын ики маддясиня дцзялиш едяряк вятяндашлара торпагдан истифадя щцгугу верди вя юзял мцяссисялярин мювъудлуьуну гануниляшдирди. Партийа ветераны Йан Шанкун ЧХР сядри, Ван Ли ЦХНМ ДК сядри, Ли Пен Дювлят Шурасынын баш назири сечилдиляр.

    1980-ъи иллярин 2-ъи йарысында ЧХР емиссийа сийасятиндяки сящвлярля (1979–87 иллярдя дювриййядя олан пулларын щяъми 7 дяфя артмышды) баьлы олан инфлйасийа (1988 илин яввялляриндя 18,5% тяшкил едирди) проблеми иля гаршылашды. 1988 илин йайында бцтцн сащяляри ящатя едян гиймят ислащаты вя ири шящярлярдя ят, йумурта, гянд, тярявяз, тцтцн вя спиртли ичкилярин гиймятинин артырылмасы щаггында гярар чыхарылдыгдан сонра инфлйасийа кяскин сурятдя эцълянди. Бу ися юз нювбясиндя ящали арасында тяшвишя, кцтляви шякилдя банк яманятляринин эютцрцлмясиня, ярзаг вя илкин тялябат малларынын щамысынын алынмасына сябяб олду. Артыг 1988 илин ийулунда ЧХР-дя инфлйасийа сявиййяси 40%-я чатды. Бащалашманын артмасы вя пулларын гиймятдян дцшмяси гытлыг дюврцня (1988 илдя тахыл йыьымы 394 млн. т тяшкил етмишди) тясадцф етди. Щяйат сявиййясинин сцрятля ашаьы дцшмяси юлкя ящалиси тяряфиндян етираз аксийалары иля гаршыланды. 1988 илдя ЧХР-дя игтисади шцарлар алтында 200 мин няфярдян чох иштиракчысы олан тягр. 200 тятил баш верди.

    Йаранмыш игтисади чятинликляр вя ящалинин наразылыьы 1988 илин сентйабрында ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 3-ъц пленумунда гиймят ислащатынын 1991 илядяк тяхиря салынмасы щаггында гярар чыхарылмасына вя “халг тясяррцфатынын низамланмасы”нын нювбяти мярщялясинин елан едилмясиня сябяб олду. 1989 ил март–апрел айларында ЦХНМ-ин 7-ъи чаьырыш 2-ъи сессийасында дювлят гянаят програмы тясдиг едилди. Лакин бу тядбирляр Ч. ъямиййятиндяки эярэинлийи арадан галдырмады.

    ЧХР-ин сийаси системинин демократикляшдирилмясинин тяряфдары щесаб олунан ЧКП МК-нын кечмиш баш катиби Ху Йаобанын гяфлятян юлцмц (1988 ил апрелин 15-дя) юлкянин бир чох шящяриндя тятил вя щяйяъанлара сябяб олду. 1989 ил апрелин 16-да Пекиндя тялябяляр Тйанйанмын мейданында Ху Йаобанын хатирясиня щяср олунмуш аксийа кечирдиляр. Сящяри эцн ЧКП-нин мяркязи органы “Женмин жибао” гязетиндя бу аксийа щаггында фоторепортажын дяръ едилмяси Пекин сакинляри тяряфиндян партийа рящбярлийинин бу щярякятляри дястяклямяси кими гябул олунду. Шящярдя 2 млн. няфяря гядяр шяхсин иштиракы иля нцмайишляр башлады. Тйанйанмын мейданында кечирилян арамсыз митингин иштиракчылары защирян АБШ-дакы “Азадлыг щейкяли”ня бянзяр, щцнд. 10 м олан “Демократийа илащяси” щейкялини гурашдырдылар. 1989 илин майында ЧКП МК-нын баш катиби Чжао Сзыйанын ислащатлара вя ЧХР-ин хариъи дцнйа иля ялагяляринин эенишлянмясиня мцгавимят эюстярян мцщафизякар тенденсийасынын “буржуа либерализми” кими тящлцкяли олмасына даир бяйанаты аксийа иштиракчыларыны даща да рущландырды.

     Тйанйанмын мейданы. 4 ийун 1989 ил. Пекин.

    Чжао Сзыйанын бяйанаты ЧХР-ин партийа вя дювлят рящбярлийиндя щям юлкянин сийаси системинин ислащаты, щям дя вязиййятин сабитляшдирилмяси йоллары иля баьлы мцбаризянин кяскинляшдийини эюстярирди. Кцтляви аксийаларын иштиракчылары иля компромис ялдя олунмасына вя бющранын динъ йолла арадан галдырылмасына тякид едян Чжао Сзыйан вя онун бир чох тяряфдарындан фяргли олараг, Ден Сйаопин, Ли Пен вя Йан Шанкунун башчылыг етдийи груп щакимиййятин фяалиййятсизлийинин, ССРИ-дя вя Шярги Авропа дювлятляриндя олдуьу кими, “сосиализмин динъ йолла симасыны дяйишмяси” иля нятиъяляняъяйини билдиряряк мцхалиф щярякатын гаршысынын зор эцъцня алынмасына исрар едирди. Сярт цсулларын тяряфдарлары ЧХР рящбярлийиндя цстцн эялдиляр. 1989 ил майын 20-дя Пекинин бир сыра районунда щярби вязиййят елан олунду, шящяря щярби щиссяляр йеридилди. Онлара 1989 ил ийунун 3-дя “якс-ингилаби гийамы” йатырмаг ямри верилди. Хариъи експертлярин мялуматларына эюря, Пекиндя вя Ч.-ин диэяр шящярляриндя мцхалиф чыхышларын йатырылмасы заманы (1989, май– ийун) тягр. 5 мин няфяр щялак олду, 30 мин няфярдян чох йараланды. Щярякат иштиракчыларынын чоху щябс едилди, онларын ян фяалларына юлцм щюкмц чыхарылды. Пекиндя щярби вязиййят 1990 ил йанварын 10-дяк давам етди.

    ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 4-ъц пленуму (1989, 23–24 ийун) Ли Пенин “Антипартийа вя антисосиализм чыхышлары вя иьтишашлары заманы йолдаш Чжао Сзыйанын сящвляри щаггында” мярузясини мцзакиряйя чыхартды. Пленум Чжао Сзыйаны ЧКП МК-нын баш катиби вязифясиндян азад етди (Чжао Сзыйан юмрцнцн сонунадяк, 2005 ил йанварын 17-дяк ев дустаьы иди) вя бу вязифяйя ЧКП-нин Шанхай шящяр комитясинин катиби Сзйан Сземини сечди.

    Йени партийа рящбярлийи ЧКП-нин сарсылмыш нцфузунун мющкямляндирилмяси вя Ч. ъямиййятиндя коммунистлярин сийаси лидерлийини шцбщя алтына ала биляъяк партийадакы негатив щалларын арадан галдырылмасы цчцн бир сыра аддымлар атды. ЧКП МК-нын “Цмуми тяшвиш предмети олан бир сыра мясялялярин тезликля щялл едилмяси щаггында гярары” иля йцксяквязифяли дювлят вя партийа хадимляринин гощумларына коммерсийа фяалиййяти иля мяшьул олмаг гяти гадаьан едилди, рящбярлик нцмайяндяляринин бир сыра ярзаг нювляри иля “хцсуси тяъщизаты” ляьв олунду, онларын автомобилдян истифадясиня ъидди нязарят гойулду, рящбярляря ев тикдирмяк, мянзиллярини абадлашдырмаг, банкетляр тяшкил етмяк вя с. гадаьан олунду. Коррупсийа иля мцбаризя тядбирляри сяртляшдирилди (1992 илин сонунадяк рцшвятхорлуг вя дювлят вясаитляринин мянимсянилмяси иля баьлы 95 мин няфяря иш кясилди), вятянпярвярлик, коллективизм рущунда тярбийя, партийа вя ямяк низам-интизамына, ганунлара ямял олунмасы сащясиндя ишляр ъанландырылды.

    ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 5-ъи пленумунда (1989, 6–9 сентйабр) Ден Сйаопин юз хащиши иля ЧКП МК Щярби шурасынын сядри вязифясиндян азад олунду (буна бахмайараг юмрцнцн сонунадяк, 1997 ил февралын 19-дяк о, ЧХР-дя ян нцфузлу шяхс иди). Щярби шурайа рящбярлик Сзйан Сземиня щяваля едилди. О, 1993 ил мартын 27-дя щямчинин ЧХР сядри сечилди, бунунла да цч йцксяк партийа вя дювлят вязифяси онун ялиндя ъямляшди.

    Мао Тсзедунун юлцмцндян вя “мядяни ингилаб”ын баша чатмасындан сонра да ЧХР-ин хариъи сийасятиндя ясас йери Тайван мясяляси тутурду. 1979 ил йанварын 1-дя ЧХР-ин АБШ-ла эенишмигйаслы дипломатик мцнасибятляр гурмасындан сонра, сонунъу юз сяфирини Тайвандан эери чаьырды, лакин игтисади вя мядяни ямякдашлыг, ейни заманда мцдафия мясяляляри (1979 илдя АБШ Конгреси тяряфиндян гябул олунан хцсуси ганунла тясбит едилмишди) сащясиндя Гоминдан режими иля “хцсуси” ялагялярини сахлады. ЧХР щюкумяти Тайвана мухтариййят верилмяси шяртиля Ч.-ин йенидян бирляшдирилмясиня Вашингтонун разылыьыны ала билмяди. АБШ администрасийасы йалныз Тайванын силащла тяъщизатыны ихтисар етмяйя щазыр олдуьуну билдирди. Бу, 1982 ил августун 17-дя дяръ олунмуш Америка-Чин бирэя рясми мялуматында юз яксини тапды (щалбуки артыг 1983 илдя АБШ цзяриня эютцрдцйц ющдяликляри позараг Тайвана 66 йени дюйцш тяййаряси сатды). Лакин Тайванда Чан Кайшинин юлцмцндян (1975, 5 апрел) сонра режимин мцяййян гядяр либераллашдырылмасы ЧХР
    рящбярлийиня Ч.-ин бцтювлцйцнц тямин етмяк цмиди верди. 1987 ил ийулун 3-дя адада 38 ил ярзиндя давам едян щярби вязиййят ляьв олунду, 1989 ил йанварын 22-дя Гоминдана мцхалиф олан партийаларын фяалиййятиня рясмян иъазя верилди. ЧХР игтисади системинин йенидян гурулмасы юз нювбясиндя Тайван щюкумятинин Пекинля мцнасибятляр йаратмасына тякан верди. Гоминданын 13-ъц гурултайында (1988, 7–13 ийул) ЧХР иля ялагялярин инкишафынын мцмкцнлцйцнц арашдырмаг тювсийя олунду. 1991 ил апрелин 30-да Тайван “президенти” Ли Денхуей юзцнцн “континентдя коммунист цсйаныны баша чатмыш щесаб етмяк олар” фикриня ясасланараг щюкумятинин ЧХР иля мцасибятлярини нормаллашдырмаг истяйини билдирди. 1991 ил декабрын 17-дя Тайван щюкумяти ЧХР иля тиъарятя вя ада сакинляринин материкя сяфярляриня гойулан гадаьаны ляьв етди. 1992 илдя Пекин вя Тайбей арасында динъ йолла йенидян бирляшмяк щаггында данышыглар башлады. 1993 ил декабрын 14-дя ЧХР рящбярлийи юз тяряфиндян Тайванла тиъарятя гойулан гадаьаны арадан галдырды. Тайван фирмалары вя банклары ЧХР сянайесинин мцхтялиф сащяляриня фяал сурятдя капитал гоймаьа башладылар.

    Игтисади йенидянгурма курсу, хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси вя сянайенин техноложи базасынын йенилянмяси ЧХР-ин апарыъы капиталист дювлятлярля йахынлашмасыны стимуллашдырды. 1978 ил апрелин 3-дя ЧХР иля АИБ арасында тиъарят щаггында, АБШ президенти Р.Рейганын Ч.-я сяфяри заманы (1984, 26 апрел – 1 май) икитяряфли игтисади ямякдашлыьын инкишафы, о ъцмлядян нцвя енержиси мясяляляри иля баьлы разылашма имзаланды. 1985 илдя Ч. рящбярлийи апарыъы Гярби Авропа дювлятляри иля дя аналожи сазишляр баьлады. БВФ сянайенин инкишафы вя модернляшдирилмяси цчцн ЧХР-я бюйцк щяъмдя вясаит верди.

     ЧХР-ин бейнялхалг мювгейинин мющкямлянмяси, онун Гярб дювлятляри иля игтисади вя сийаси ямякдашлыьынын дяринляшдирилмяси Сйанган (Щонконг) вя Аомынын (Макао) талейи иля баьлы мясялялярин щяллини тезляшдирди. 1984 ил сентйабрын 26-да Б.Британийа вя ЧХР Британийа-Ч. мцгавилясиня эюря 1997 илдя иъаря мцддяти битян Сйанганын 50 ил мцддятиндя бурада яввялки гайдалары сахламаг шяртиля хцсуси инз. р-н статусу иля Ч.-я гайтарылмасы щаггында сазиш парафладылар. 1987 ил апрелин 13-дя аналожи шяртлярля Аомынын 1999 илдя ЧХР-я гайтарылмасы щаггында Португалийа иля сазиш имзаланды.

    Пекин Асийанын Сакит океан реэионунда юз мювгейинин мющкямлянмясиня хцсуси ящямиййят верирди. 1978 ил августун 12-дя сцлщ вя достлуг щаггында Чин-Йапонийа мцгавиляси имзаланды, 1992 илин сентйабрында ЧХР иля Корейа Респ. арасында мцнасибятляр низама салынды. Ч. Ъянуб-Шярги Асийада нейтрал зонанын йарадылмасы идейасыны дястякляди, 1991 илдя АСИБ-ин цзвц олду.

    Ейни заманда ЧХР-ин Вйетнамла мцнасибятляри кяскинляшди. Ч. рящбярлийи Вйетнамын Совет Иттифагы иля сых ямякдашлыьыны (1978 илдя достлуг вя ямякдашлыг щаггында Совет-Вйетнам мцгавиляси имзаланмышды) юзцнцн тящлцкясизлийи вя Щинд-Чиндя нцфузу цчцн тящлцкя щесаб едирди. 1978 илдя 240 мин етник чинлинин Вйетнамдан Ч.-я сцрэцн едилмяси, 1979 илин яввялляриндя Камбоъада Ч. рящбярлийи тяряфиндян мцдафия олунан Пол Пот режиминин деврилмясиндя Вйетнам ордусунун фяал иштиракы, щямчинин Ч. иля Вйетнам арасында ярази мцбащисяляри, о ъцмлядян Спратли (Вйетнам дилиндя Чыонгша, Ч. дилиндя Наншатсцндао, Туанша), Парасел (Вйетнам дилиндя Хоангша, Ч. дилиндя Сишатсцндао), Пратас (Вйетнам дилиндя Донгша, Ч. дилиндя Дуншатсцндао) адалары вя Ъянуби Чин дянизинин ъ.-г. щиссясиндя Маклсфилд (Вйетнам дилиндя Жонкша, Ч. дилиндя Чжуншатсцндао) банкасынын дювлят мянсубиййяти иля баьлы мясяляляр ЧХР-ин Вйетнама гаршы щярби ямялиййатлара башламасы цчцн бящаня олду. АБШ администрасийасындан мцнагишяйя мцдахиля етмямяк щаггында вяд алан (1979 ил йанварын сону – февралын явялляриндя Ден Сйаопинин Вашингтона сяфяри заманы) Ч. рящбярлийи 1979 ил февралын 17-дя Вйетнамын шм. районларына щцъум щаггында ямр верди. Инадлы дюйцшляр нятиъясиндя ЧХАО Лаокай, Каобанг, Лангшон вя диэяр Вйетнам шящярлярини яля кечирди. 1979 ил мартын 5-дя Вйетнам щюкумятинин цмуми сяфярбярлик елан етмясиндян сонра Ч. команданлыьы гошунларыны Вйетнам яразисиндян чыхармаьа башлады (1979 ил мартын 16-да баша чатды). 1979 ил апрелин 18-дя тяряфляр арасында башланан данышыглар нятиъясиз олду. Сонракы иллярдя дя Ч.-Вйетнам сярщядиндя тоггушмалар давам етди. 1980-ъи иллярин икинъи йарысында Асийада ян бюйцк карбощидроэен йатагларынын ашкарландыьы Ъянуби Чин дянизиндяки мцбащисяли адалар уьрунда рягабят хцсусиля кяскинляшди. 1988 ил мартын 14-дя Спратли а-рында Ч. иля Вйетнам эямиляри арасында щярби гаршыдурма баш верди. Йалныз 1991 илин сентйабрындан ЧХР иля Вйетнам арасында мцнасибятлярдя нормаллашма (мцбащисяли яразилярля баьлы мясяля щялл олунмаса да) тенденсийасы мцшащидя олунду. 1995 илдя тяряфляр мцбащисяли архипелагларын ресурсларындан бирэя истифадя щаггында данышыглара башладылар. 

    ЧХР-ин Щиндистанла мцнасибятляри мцряккяб олараг галырды. Бир щиссясиня ЧХР-ин ярази иддиалары олан Аруначал-Прадеш иттифаг яразисиня Щиндистанын тяркибиндя штат статусунун верилмясиля ялагядар 1986 илин декабрында ики юлкя арасында сярщядйаны силащлы мцнагишя баш верди. Йалныз 1993 ил сентйабрын 7-дя Пекин иля Дещли арасында сярщядйаны р-нлардакы гошунларын ихтисар едилмяси щаггында мцгавилянин имзаланмасындан сонра Ч.- Щиндистан мцнасибятляриндяки эярэинлик азалмаьа башлады.

    1980-ъи иллярин яввялляринядяк ЧХР рящбярлийи ССРИ-нин “щеэемонлуг ъящдляриня” мцгавимят курсуну давам етдирирди. 1979 илин декабрында совет гошунларынын Яфганыстана йеридилмяси иля ялагядар Пекин Совет щюкумяти иля мцнасибятляри нормаллашдырмаг щаггында мцзакиряляри гейри-мцяййян вахтадяк дайандырды, 1980 илдя ися АБШ вя Гярб дювлятляринин ардынъа Москвада кечирилян Олимпийа ойунларыны бойкот етди. 1982 илин октйабрында башламыш совет-Ч. данышыгларынын йени раунду, 1983–84 ил данышыглары да мцсбят нятиъя вермяди. Ч. Щинд-Чин, Яфганыстан вя Монголустанда ССРИ-нин иштиракынын мящдудлашдырылмасыны, щямчинин совет-Ч. сярщядинин мцбащисяли щиссяляриндя юз консепсийасы ясасында хяттин мцяййянляшдирилмясини тяляб едирди.

    М.С.Горбачовун Сов. ИКП МК-нын баш катиби сечилмясиндян сонра Пекин вя Москва данышыгларында мцяййян ирялиляйиш мцшащидя олунду. Тйанйанмын щадисяляри иля ялагядар 1989 илин ийунунда АБШ вя Гярби Авропа дювлятляринин ЧХР-я гаршы игтисади санксийалар тятбиг етмясиндян (1990 ил октйабрын 22-дя Авропа дювлятляри тяряфиндян ляьв олунду) сонра Ч.-ин Москва иля диалоглары даща да эенишлянди. Совет-Ч. йахынлашмасы Ч.-Америка мцнасибятляринин сойумасына сябяб олду. Бу, илк нювбядя АБШ-ын Тайван мясялясинин щяллиня кюмяк етмякдян бойун гачырмасында юзцнц ачыг шякилдя эюстярди. ССРИ-нин даьылмасындан сонра “шималдан щярби тящлцкянин” арадан галхдыьыны дцшцнян Ч. рящбярлийи Русийаны потенсиал щярби дцшмян кими гябул етмякдян ял чякди. РФ вя ЧХР сярщяд мясяляси иля баьлы разылыьа эялдиляр (1991, 16 май; 1994, 3 сентйабр).

    1991 ил декабрын 27-дя ЧХР Азярб. Респ.-нын мцстягиллийини таныды. 1992 ил апрелин 2-дя Азярб. Респ. иля ЧХР арасында дипломатик мцнасибятляр гурулду.

    1991 ил декабрын 29-да ЦХНМ ДК Нцвя силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиляйя ЧХР-ин гошулмасыны тясдиг етди. 1996 ил ийулун 29-да Ч. щюкумяти нцвя силащы сынагларынын дайандырылмасыны елан етди.


    Чин 1990-ъы–2000-ъi иллярин яввялляриндя. ЧКП-нин 14-ъц гурултайында (1992, 12–18 октйабр) Ден Сйаопин игтисади ислащатлара йенидян башламаг вя онлары эенишляндирмяк тяклифи иля чыхыш етди. ЦХНМ-ин 8-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасынын (1993, 15–31 март) гярары иля ЧХР конститусийасындакы “планлы тясяррцфат” анлайышы “сосиалист базар тясяррцфаты” термини иля явяз олунду.

    1993 илдя гяти олараг базар игтисадиййатына кечид Ч. ъямиййятинин нящянэ йарадыъы енержисини цзя чыхарtды. “Модернляшдирмя, ислащат вя ашкарлыг” сийасятинин ардыъыл олараг йеридилмяси ЧХР-ин дцнйа игтисадиййаты вя тиъарятинин лидерляриндян бири мювгейиня чыхмасыны, онун “цмумдцнйа фабрики” статусуну газанмасыны тямин етди. ЧХР 2001 илдя ЦТТ-йя гябул олунду. 2007 илдя ялван метал, кюмцр, се- мент, памбыг парча, телевизор, мото- сиклет, велосипед вя с. мящсул нювляринин истещсал эюстяриъиляриня эюря дцнйада 1-ъи, шякяр истещсалына эюря 2-ъи, автомобил истещсалына эюря 3-ъц, електрик енержиси истещсалына эюря 4-ъц, нефт щасилатына эюря 5-ъи йеря чыхды. 2007 илдя ЧХР-дя ЦДМ-ин щяъми 1978 ил сявиййясини 15 дяфя цстяляди. Бу эюстяриъийя (3,44 трл. доллар, 2007) эюря ЧХР дцнйада 4-ъц йери [алыъылыг габилиййяти паритетиня эюря (6,99 трл. доллар) 2-ъи йери], хариъи тиъарят дювриййясинин мигдарына (2,125 трл. доллар) эюря 3-ъц йери, гызыл валйута ещтийатына эюря 1- ъи йери тутду. 

    Юлкядя дювлят, юзял [о ъцмлядян тягр. 300 мин хариъи капитал мцяссисяси (2007); Ч.-дя ислащат илляри ярзиндя истифадя олунмуш бирбаша хариъи капитал гойулушу 750 млрд. доллардан чох иди; бир сыра истещсалат Гярби Авропа, Шимали Америка вя Йапонийадан Ч.-я кючцрцлдц] вя сящмдар-пай секторунун тяхминян бярабяр шякилдя тямсил олундуьу гарышыг игтисадиййат формалашды. ЧХР бир сыра щялледиъи сащялярдя, о ъцмлядян атом енерэетикасы, биотехнолоэийа, компцтер вя информасийа технолоэийалары, щямчинин космик сянайедя (2003 илдя идаряолунан космик эяминин вя 2004 илдя Йерин 10 сцни пейкинин Йерятрафы орбитя чыхарылмасы, 2005 илдя бортунда ики космонавт олан йени идаряолунан “Шенчжоу-6” эямисинин орбитя чыхарылмасы, щямчинин 2007 илдя “Шенчжоу-7” эямисинин учушу заманы Ч. космонавтынын ачыг космоса чыхмасы сонунъуну сцбут едир) юзцнцн апарыъы дювлятлярдян техноложи эерилямясини ящямиййятли дяряъядя азалтды.

    21 ясрин яввялляриндя ЧХР-ин цмуми игтисади артымы илдя 10%-дян чох олдуьу щалда, игтисадиййатын йцксяк технолоэийалы сащяляринин инкишаф темпи 27%-я чатды. 21 ясрин яввялляриндя ЧХР рящбярлийи Ч. капиталы иля ири трансмилли корпорасийаларын йарадылмасы вя Ч. маркалы мящсулларын дцнйа базарына чыхарылмасы курсуну эютцрдц. Ч.-ин “ПетроЪщина” нефт-кимйа корпорасийасы вя Тиъарят-сянайе банкы 2008 илдя дцнйанын ян ири ширкятляри сырасына дахил олду. Ч. капиталы апарыъы сянайе дювлятляринин игтисадиййатына нцфуз етмяйя башлады.

    Лакин ЧХР-ин инкишаф наилиййятляриня бахмайараг, ящалинин адамбашына эюря игтисади эюстяриъиляри хейли ашаьыдыр (ЦДМ- ин орта щесабла адамбашына дцшян щяъминя эюря ЧХР дцнйада йалныз 109–110-ъу, инсан инкишафы индексиня эюря 81-ъи йери тутур). Бу сябябдян Ч. инкишаф етмякдя олан юлкяляр сырасына дахилдир. Сон онилликляр ярзиндя Ч.-дя баш вермиш игтисади сычрайыш бир сыра дахили проблемлярин вя зиддиййятлярин йаранмасына эятириб чыхарды. ЧХР-ин габагъыл дянизсащили реэионлары иля нисбятян эеридя галмыш дахили районлары арасында уйьунсузлуг юзцнц ачыг шякилдя эюстярди. Ящалинин мцхтялиф категорийаларынын эялирляри, щямчинин шящяр вя кянд ящалисинин щяйат сявиййяси вя кейфиййяти арасындакы фяргляр артды (2007 илдя шящяр ящалисинин ортаиллик эялири 1900 доллар, кянд сакинляринин – 570 доллар тяшкил едирди). Мяшьуллуг проблеми хейли кяскинляшди (рясми мялуматлара эюря, ишсизлик сявиййяси 4%-дян бир гядяр артыгдыр; гейри-рясми мялуматлара эюря ися 100–150 млн. няфярин даими иш йери йохдур, йахуд гисмян мяшьулдур). Сцрятли урбанизасийа (1990-ъы иллярин орталарындан шящярляря кючянлярин сайы 200 млн. няфярдян чох иди) шящяр инфраструктурунун инкишафында, шящяр ящалисинин мянзил вя ичмяли су иля тяминатында бюйцк чятинликляр йаратды (2000 илин рясми мялуматларына эюря, демяк олар ки, бцтцн Ч. шящярляри, о ъцмлядян Пекин су гытлыьы иля цзляширди). Ятраф мцщитин мцщафизясиня зяиф нязарят ъидди еколожи проблемлярин мейдана эялмясиня сябяб олду. Ч. дцнйа атмосфери вя щидросферини чиркляндирмяк цзря дцнйада АБШ-дан сонра икинъи, торпагларын ерозийасы темпиня эюря ися биринъи йерячыхды.

    Игтисади системин ясаслы йенидянгурулмасы юлкя ящалисинин щяйат сявиййясинин “сйао кан” сявиййясиня чатдырылмасы цчцн зямин йаратды. Лакин яввялляр планлашдырылдыьы кими, 2000 илдя бу мягсядя чатмаг мцмкцн олмады (мясялянин щялли мцддяти 2020 илядяк узадылды). ЧХР ящалисинин, хцсусиля кянд сакинляринин щяйат сявиййяси вя сосиал мцдафияси сон дяряъя ашаьы олараг галыр. ЧХР-ин дахили районларында йашайан ящалинин бир щиссяси йохсуллуг вязиййятиндядир. 15 йашдан 49 йашадяк олан тягр. 52 млн. няфяр савадсыздыр.

    1990-ъы иллярин яввялляриндян коррупсийа вя ъинайяткарлыьын артмасы иля йанашы, наркоманийа вя йени йаланчы дини щярякатларын (о ъцмлядян Фалунгун тяригяти) тясиринин артмасы да ЧХР-ин кяскин сосиал проблеминя чеврилди. Тибет вя Синтсзйан-Уйьур мухтар районларында сепаратизм мейилляри хейли эцълянди. Фящлялярин кцтляви етиразлары ЧХР цчцн нисбятян йени тязащцрляр олду. 

    ЧХР рящбярлийи бу проблемлярин щялли цчцн яняняви олараг сярт цсуллардан истифадя едир. Ч. коррупсийа вя диэяр аьыр ъинайятляр цзря чыхарылан юлцм щюкмляриня (илдя 7 мин няфярдян чох) эюря лидердир. 1999 ил ийулун 23-дя Ч. щюкумяти Фалунгун тяригятини гадаьан етди, 2000 илин апрелиндя тяригятин 300 няфярдян чох рящбяри мцхтялиф мцддятя щябс ъязасына мящкум олунду, тягр. 5 мин няфяр фяал цзв “ислащедиъи ишляря” эюндярилди. 1997 илин февралында ЧХАО вя иътимаи тящлцкясизлик гцввяляри уйьурларын, 2008 илин йазында ися Тибет сакинляринин чыхышларыны йатырды. Щакимиййят органлары мцхалиф партийаларын йарадылмасына йол вермир, Интернет дахил олмагла кцтляви информасийа васитяляриня сярт нязарят едир.

     Лхаса шящяриндян эюрцнцш.


    Ейни заманда, ясаслы игтисади йенидянгурма шяраитиндя ЧКП-нин идеоложи вя тяшкилати принсипляриндя мцяййян дяйишикликляр баш верди. 2002 ил нойабрын 8–14-дя кечирилян партийанын
    16-ъы гурултайында партийанын низамнамясиня ЧКП-нин синифляри дейил, Ч. ъямиййятинин айры-айры тябягялярини: “габагъыл мящсулдар гцввяляри”, “габагъыл мядяниййят” вя “халгын бюйцк яксяриййяти”ни тямсил етмяси щаггында мцддяа ялавя олунду. Сащибкар даиряляри нцмайяндяляринин партийайа дахил олмасына иъазя верилди. Гурултай ЧХР-ин рящбяр органларындакы кадрларын системли шякилдя дяйишдирилмяси гайдасыны гяти шякилдя тясбит етди. Буна уйьун олараг Сзйан Сземин ЧКП МК баш катиби вязифясиндян истефа верди, бу вязифяйя Ху Сзинтао сечилди (2003 ил мартын 15-дя о, щямчинин ЧХР сядри, 2004 илин сентйабрында ися ЧКП МК Щярби шурасынын сядри сечилди). 2003 ил мартын 16-да ЦХНМ 1998 илин мартындан ЧХР Дювлят шурасынын баш назири олан Чжу Жунтсзини  истефайа эюндяряряк рящбярлярин йени нясил нцмайяндяси Вен Сзйабаону бу вязифяйя сечди. 

    2007 илин октйабрында кечирилмиш ЧКП-нин 17-ъи гурултайында йени рящбярлик юлкянин комплекс шякилдя модернляшдирилмяси, ящалинин щяйат кейфиййятинин ясаслы шякилдя йахшылашдырылмасы, Ч.-ин инкишафы цчцн ялверишли бейнялхалг шяраитин йарадылмасы вя онун дцнйа тясяррцфатына фяал интеграсийасы курсунун щяйата кечирилмясини тясдиг етди.

    2012 илин нойабрында кечирилмиш ЧКП-нин пленумунда Ху Сзинтао ЧКП МК тяркибиндян чыхды вя Си Сзинпин ЧКП МК-нын баш катиби сечилди (бундан яввял, 2012 илин сентйабрында Си Сзинпин ЧКП МК Щярби шурасынын сядри, 2013 илин мартында ися ЧХР сядри сечилмишди).

     Шенчжен шящяриндян эюрцнцш.

    1990-ъы иллярин орталарындан ЧХР-ин хариъи сийасятиндя мяркязи йери яввялки кими юлкянин бирляшдирилмяси проблеми тутур. Сйанган вя Аомынын Ч.-я гайтарылмасындан сонра ЧХР ганунлары хариъиндя галан йеэаня ярази Тайвандыр. 1990-ъы иллярин яввялляриндян ЧХР щюкумяти вя Тайван рящбярлийи арасында апарылан да- нышыглар ада иля материк арасында мцнасибятлярин ъанланмасына сябяб олса да, йенидян бирляшмяк мясяляси иля баьлы щеч бир ирялиляйиш ялдя едилмяди. 1996 ил мартын 23-дя Тайванда кечирилян илк бирбаша президент сечкиляри Пекин тяряфиндян юлкянин парчаланмасыны дяринляшдирмяк ъящди кими гаршыланды. Тайбейя тязйиг эюстярмяк вя сечкилярин кечирилмясинин гаршысыны алмаг мягсядиля ЧХР Тайван сащилляринин йахынлыьында 1996 ил мартын 12–20-дя эенишмигйаслы щярби тялимляр кечиртди. Буна ъаваб олараг АБШ 7-ъи донанмасынын тяййаря эямиляри бирляшмясини Тайван боьазына йеритди, бу да реэионда эярэин вязиййят йаратды. Чин Респ.-нын президенти Ли Денхуейин 1999 ил ийулун 11-дя телевизийайа мцсащибясиндя Тайван вя ЧХР-ин “Тайван боьазынын щяр ики сащилиндя йерляшян ики юлкя” олмасына даир бяйанатындан сонра Пекин Тайбейля данышыглары дайандырды. 2000 ил мартын 18-дя Тайванда кечирилян президент сечкиляриндя Чин Респ.-нын ЧХР иля бирляшмясинин ялейщдары олан Демократик Мцтярряги партийанын намизяди Чен Шуйбйанын гялябя газанмасындан сонра тяряфляр арасында мцнасибятляр даща да кяскинляшди. Тайванда кечирилян сечкилярля ейни вахтда ЦХНМ-ин 9-ъу чаьырыш 4-ъц сессийасында ЧХР Дювлят шурасынын баш назири Чжу Жунтсзи Тайван мясялясиня тохунараг ЧХР-ин юлкяни йенидян бирляшдирмяк цчцн щярби гцввядян истифадя ещтималыны истисна етмяди. 2005 ил мартын 14-дя ЦХНМ-ин 10-ъу чаьырыш 4-ъц сессийасы “Юлкянин парчаланмасынын гаршысыны алмаг щаггында” ганун гябул етди. Бу ганун ““Тайванын мцстягиллийи” уьрунда чыхыш едян тяхрибатчы цнсцрлярин” аданы “Вятяниндян” айырмаг ъящдляриня гаршы, щямчинин “Тайваны юлкядян айыра биляъяк мцщцм дяйишикликляр баш вердикдя, йахуд сцлщ йолу иля бирляшмяк ещтималы галмадыьы” тягдирдя ЧХР рящбярлийиня “юзцнцн суверенлийи вя ярази бцтювлцйцнц горумаг цчцн зярури тядбирляр эюрмяк” щцгугу верирди. Ганунун гябул едилмяси Тайванда олдуьу кими, АБШ-да да кяскин реаксийа доьурду. Тайван рящбярлийи Пекини игтисади мцнасибятляри дайандырмагла щядяляди, Америка администрасийасы ися Тайванла мцнасибятляр щаггындакы гануна ясасланараг 2005 илдя Тайванын Америка-Йапонийа цмуми стратежи вя мцдафия мараглары даирясиня дахил едилмяси щаггында Йапонийа иля разылыг ялдя етди. Буна ъаваб олараг Вен Сзйабао Йапонийа вя АБШ-ы Ч.-ин дахили иши олан Тайван мясялясиня гарышмамаьа чаьырды, Ху Сзинтао ися ярази бцтювлцйцнцн мцдафияси цчцн тядбирлярин эенишляндирилмясинин зярурилийини вурьулады. ЧХР-инмцдафия бцдъяси 2005 илдя 12,6% артырылды.

    Тайван проблеми вя АБШ администрасийасынын ЧХР-дя инсан щцгугларына риайят олунмасы щаггында мясяля галдырмасы (Сзйан Сземинин 1997 ил октйабрын 26-дан – нойабрын 3-дяк Вашингтона рясми сяфяри заманы вя 1998 ил ийунун 25- дян – ийулун 3 дяк Б. Клинтонун Пекиня ъаваб сяфяриндя) 1990–2000-ъи иллярин яввялляриндян динамик инкишаф едян Америка-Чин игтисади мцнасибятлярини хейли мцряккябляшдирди. 1999 илин мартында ЧХР нцмайяндясинин БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасында Косово проблеминин щярби йолла щялл едилмясиня, 1999 ил майын 7-дя НАТО тяййаряляринин ЧХР-ин Белграддакы сяфирлийини бомбардман етмясиня (сяфирлийин 3 ямякдашы щялак олмуш, 20 няфярдян чоху йараланмышды) гаршы чыхышы, ЧХР-ин Американын кяшфиййатчы тяййарясини ендирмяси, Ч.-ин 2003 илдя АБШ-ын башчылыьы иля коалисийа гцввяляринин Ирага гаршы щярби ямялиййатыны пислямяси вя бир сыра диэяр мясялялярдяки зиддиййятляр Пекин иля Вашингтон арасында мцнасибятлярин характеринин дяйишмясини эюстярирди. ЧХР-ин йени бейнялхалг игтисади статусу она реэионал вя глобал проблемлярин щяллиндя мцстягил сийаси мювгедян фяал чыхыш етмяк имканы верди.


    21 ясрин яввялляриндя ЧХР рящбярлийи Щиндистанла мцнасибятлярини нормаллашдырмаьа давам етди. 2005 илдя Чин вя Щиндистан рящбярлийи сярщядйаны вя ярази зиддиййятляринин щялли принсипляри, сярщяд мясяляси вя нцвя програмы дахил олмагла тящлцкясизлик вя хариъи сийасят проблемляринин мцзакиряси щаггында разылыьа эялдиляр.

    1990-ъы иллярин 2-ъи йарысындан ЧХР-ин Вйетнамла игтисади мцнасибятляри динамик инкишаф едирди. Тяряфляр ярази мцбащисяляринин низамланмасы мягсядиля гуруда сярщядлярин, Бакбо (Тонкин) кюрфязиндяки суларын делимитасийасы щаггында икитяряфли сазиш имзаладылар (2000), лакин Парасел а-ры вя Спратли а-рынын дювлят мянсубиййяти мясяляси ачыг галды. 2007 илдя ЧХР иля Вйетнам арасында ярази мцбащисяляри йенидян кяскинляшди. Вйетнамын Гярб дювлятляри вя Йапонийа иля нефт вя газ щасилаты щаггында сазишляр имзаламасы, щямчинин Вйетнам щюкумятинин Ъянуби Чин дянизинин диби иля Спратли а-рындан юз яразисинядяк газ кямяри чякмяк ниййятини елан етмяси буну юз ярази бцтювлцйцня гясд кими гиймятляндирян ЧХР-ин кяскин етиразына сябяб олду. 2007 илин ийулунда Ч. эюзятчи эямиси Спратли а-ры районунда Вйетнам балыгчыларыны атяшя тутду, нойабр айында ися ЧХР щюкумяти Хайнан яйалятинин тяркибиндя Спратли вя Парасел адаларынын дахил олдуьу йени инз. ващидин – Санша даирясинин (сащ. 2,5 млн. км2) йарадылдыьыны елан етди. ЧХР-ин щярякятляри Вйетнамда етираз аксийаларына сябяб олду вя Ч.-Вйетнам мцнасибятлярини кяскинляшдирди. 2008 илин ийулунда АБШ-ын “Еххон Мобил Ъорп.” нефтчыхарма ширкятинин Ъянуби Чин дянизиндя карбощидроэен йатагларынын ахтарышы вя истисмары сащясиндя Вйетнамла ямякдашлыьыны эенишляндирмяси иля баьлы Ч.-ин ширкятя хябярдарлыьы Чин-Вйетнам мцнасибятляриндя ъидди эярэинлик йаратды.

    Чин-Русийа мцнасибятляри 1994 илдян сонра давамлы олараг конструктив ямякдашлыг рущунда инкишаф едир. РФ-нин Тайван вя Тибет мясяляси иля баьлы мювгейи бу просеся мцсбят тясир эюстярир. РФ дяфялярля йалныз бир Ч. дювлятинин мювъуд олдуьуну, ЧХР щюкумятини бцтцн Ч.-и тямсил едян йеэаня щцгуги щюкумят кими таныдыьыны, Тайван вя Тибетин ися Ч.-ин айрылмаз щиссяси олдуьуну бяйан етмишдир.

    ЧХР 1996 илин апрелиндя Шанхайда, 1997 илин апрелиндя ися Москвада РФ, Газахыстан, Гырьызыстан вя Таъикистанла щярби сащядя етимад тядбирляринин мющкямляндирилмяси вя кечмиш совет-Чин сярщяди районунун сцлщ, тящлцкясизлик вя мещрибан гоншулуг зонасына чеврилмяси мягсядиля бурадакы силащлы гцввялярин гаршылыглы олараг ихтисар едилмяси щаггында сазиш имзалады. 2001 илдя Ч. “Шанхай бешлийи” ясасында Шанхай Ямякдашлыг Тяшкилатынын (ШЯТ) йарадылмасы идейасыны дястякляди. 2001 ил ийулун 16-да В.В. Путин иля Сзйан Сземин арасында мещрибан гоншулуг, достлуг вя ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланды. Русийанын иштиракы иля Ч.-ин Сзйансу яйалятиндя “Тйанван” АЕС тикилир.

                                                          

                                       Азярбайъан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев вя ЧХР-ин сядри Си Сзинпин. 10 декабр 2015 ил.

    Азярб. Респ. ЧХР-ин ващид Чин сийасятиня щюрмят едир вя Тайваны Ч.-ин тяркиб щиссяси кими гябул едир, онунла щеч бир дипломатик вя йа гейри-дипломатик мцнасибятляря малик дейилдир. Чин Респ.-нын бейнялхалг тяшкилатлара цзвлцкля баьлы галдырдыьы мясялялярдя Азярб. йалныз ващид Ч. принсипиндян чыхыш едир вя йалныз ЧХР-и тямсил едян гурумлары таныйыр. ЧХР Азярб. Респ.-нын мцстягиллийиня, суверенлийиня вя ярази бцтювлцйцня щюрмят едир, дцнйа иътимаиййяти иля бирликдя Ермянистан-Азярбайъан Даьлыг Гарабаь проблеминин сцлщ йолу иля щялл едилмясиня тяряфдардыр вя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын мясяляйя даир гябул етдийи мцвафиг гятнамяляри дястякляйир. 2002 ил декабрын 2-дя “БМТ вя АТЯТ арасында ямякдашлыг щаггында гятнамя”йя Азярб. тяряфиндян щяр ил иряли сцрцлян дцзялиш цзря БМТ Баш Ассамблейасында кечирилмиш сясвермядя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын даими цзвляри арасында ЧХР дцзялишин лещиня сяс вермиш йеэаня дювлят олмушдур. 2002 ил ийунун 6-да Бакыда Азярбайъан-Чин Достлуг вя Ямякдашлыг Ъямиййяти тясис едилмишдир. 2003 илдя Азярб. иля ЧХР арасында игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси, бу сащядяки проблемлярин щялли мягсядиля Щюкумятлярарасы Игтисади Комиссийа йарадылмышдыр. 2005 ил мартын 17–19-да вя 2015-ъи ил декабрын 8–11-дя Азярб. Респ.-нын Президенти И.Ялийевин ЧХР-я рясми сяфярляри чярчивясиндя тяряфляр арасында икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян ясас игтисади сянядляр, тиъари-игтисади ямякдашлыг, техники-игтисади ямякдашлыг, эялирлярдян икигат верэитутманын арадан галдырылмасы вя верэилярин юдянилмясиндян йайынманын гаршысынын алынмасы, эюмрцк ишиндя гаршылыглы йардым щаггында вя с. сазишляр имзаланмышдыр.

                                                                                            Тясяррцфат


    Ч. дцнйанын ян бюйцк вя ян динамик инкишаф едян юлкяляриндяндир. ЦДМ-ин щяъминя эюря (9294 млрд. доллар; алыъылыг габилиййяти паритети цзря, 2013) дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур; адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъми 9800 доллардыр. Инсан инкишафы индекси 0,699-дур (2013; дцнйанын 186 юлкяси арасында 101- ъи йер). 

    ЦДМ-ин артым темпи 2013 илдя 7,7% олмушдур (2011 илдя 9,3%). 21 ясрин яввялляриндя Ч. эенишчешидли сянайе вя к.т. мящсулларынын истещсалы цзря дцнйа лидери мювгейини ялдя етди. Хариъи тиъарят динамик инкишаф едир, ихраъатын вя идхалатын структуру йахшылашыр. Ч. инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында хариъи капиталын ъялб едилмясиня эюря лидердир. 1979–2007 илляр ярзиндя игтисадиййата 766,7 млрд. доллар бирбаша хариъи инвестисийа йатырылмышдыр. Апарыъы бейнялхалг корпорасийаларын капитал гойулушу автомобилгайырма, мяишят техникасы вя електроника мямулатлары, мцасир рабитя васитяляри вя с. истещсалында бюйцк рол ойнайыр. Сянайе мящсуллары дяйяринин вя юлкянин хариъи тиъарят дювриййясинин бюйцк щиссяси хариъи капиталлы мцяссисялярин пайына дцшцр. 21 ясрин яввялляриндя Ч. игтисадиййаты ялавя хариъи хаммал мянбяляриня вя сатыш базарларына кяскин ещтийаъ щисс едир; Ч. бизнесинин диэяр юлкялярдя фяалиййяти щявясляндирилир, капитал ихраъы башланыр (хариъдя Ч.-ин бирбаша инвестисийаларынын щяъми 18,7 млрд. доллардыр, 2007). Игтисади инкишафын 2000–20 илляр цчцн башлыъа вязифяляри елан едилмишдир: адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъмини 4 дяфя артырмаг вя Ч.-и дцнйанын орта эюстяриъиляриня уйьун эялян щяйат сявиййясиня эятириб чыхармаг; юлкяни хариъдян эятирилян технолоэийалар ясасында мящсул истещсал едян “дцнйа фабрики”ндян дцнйанын апарыъы инновасийа мяркязляриндян бириня чевирмяк. 

    ЦДМ-ин структурунда сянайе вя тикинтинин пайы 43,9% (2013; 1982 илдя 44,8%), хидмят сферасынын – 46,1% (21,8%), к.т.-нын – 10% (33,4%) тяшкил едир. 

    Сянайе игтисадиййатын ян мцщцм вя ян динамик инкишаф едян сащясидир. Сянайе истещсалынын артымы 2007 илдя 12,9% тяшкил етмишдир (2006 илдя 22,9%). Сянайе мящсуллары дяйяринин 86,7%-и емал сянайеси сащяляринин, 6,1%-и мядянчыхарма сянайесинин, 7,2%-и електроенерэетика, истилик, газ вя су тяъщизатынын пайына дцшцр (2006). Машынгайырма, метал емалы, кимйа (о ъцмлядян нефт-кимйа вя кимйа-яъзачылыг), гара вя ялван металлурэийа, йцнэцл вя йейинти сянайеси емал сянайесинин мцщцм сащяляридир. Мцщцм сащялярдя апарыъы йери ири чохпрофилли дювлят корпорасийалары тутур.

     Енержи истещлакы структурунда 70,2% кюмцрцн (даш вя гонур), 20,6% нефтин, 3,0% тябии газын, 5,5% су енержисинин, 0,7% атом енержисинин пайына дцшцр. 

    Нефт щасилаты 2007 илдя 186,7 млн. т (2000 илдя 162,6 млн. т) олмушдур; башлыъа олараг азсулфидли, тягр. 1/5-и аьыр нефт. Щасилат щяъминин 2/3-дян чоху юлкянин шм.-ш. вя шм.-г. районларынын пайына дцшцр; нефтин тягр. 15%-и Сары дянизин Бохай кюрфязинин шелфиндя, щямчинин Ъянуби Чин дянизиндя чыхарылыр. Ъями 600-ядяк нефт мядяни вардыр (2005 илдя 576). Халис нефт идхалы (идхалдан ихраъ чыхылыр) 159,3 млн. т (2007) вя йа истещлакын цмуми щяъминин тягр. 46%-ини тяшкил едир. Ясас нефт тядарцкчцляри Иран, Сяудиййя Ярябистаны, Ангола, Русийа вя Омандыр.

     Нефт емалы Ч. сянайесинин ян сцрятля инкишаф едян сащяляриндян биридир. Нефт емалы з-дларынын (НЕЗ) эцъц 2006 илдя 7029 мин баррел/сутка (2000 илдя 5407); нефт мящсуллары истещсалы 195 млн. т тяшкил етмишдир. Нефт емалы сянайесинин Ч.-ин шм.-ш.-индяки апарыъы мяркязляри (районун мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммалын емалына йюнялмишдир): Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти; эцъц илдя 11 млн. т олан НЕЗ), Фушун (Лйаонин яйаляти; цмуми эцъц 10 млн. т олан 3 НЕЗ), Сзилин [Эирин яйаляти (Сзилин); эцъц 7 млн. т олан НЕЗ]. Щям йерли, щям дя идхал олунан нефти Лйаонин яйалятинин дянизйаны щиссясиндя йерляшян шящярлярин мцяссисяляри емал едир: Далйан (20 вя 10 млн. т эцъя малик 2 НЕЗ), Сзинчжоу (эцъц 7 млн. т олан НЕЗ), Хулудао (эцъц 6,5 млн. т олан НЕЗ). Ч.-ин шм.-ында йерли вя идхал олунан нефт ясасында ири НЕЗ-ляр фяалиййят эюстярир: Пекиндя (эцъц илдя 8,5 млн. т олан Йаншан НЕЗ-и), Лойанда (Хенан яйаляти; 8,0 млн. т), Тйансзиндя (6 млн. т); Шандун яйалятиндя бир нечя НЕЗ (ян бюйцйц Тсзыбо ш.-ндя эцъц 10,5 млн. т олан “Тсилу”). Йансзы чайынын делтасында апарыъы нефт емалы мяркязляри вар: Шанхай (эцъц 14 вя 11 млн. т олан 2 НЕЗ; идхал олунан нефти истифадя едир), Нинбо (Чжетсзйан яйаляти; “Чженхай” НЕЗ-и; эцъц 20 млн. т-дан чох; Ч.-ин ян ири нефт мящсуллары ихраъатчысы), Нанкин (Сзйансу яйаляти; эцъц 14 вя 8 млн. т олан 2 НЕЗ; йерли нефтля бярабяр, идхал олунан нефтля дя ишляйир). Ч.-ин мяркязи щиссясиндя юлкянин диэяр районларындан эятирилян нефти емал едян мцяссисяляр комплекси формалашмышдыр: Антсин (Анхой яйаляти; эцъц 5,5 млн. т олан НЕЗ), Чанлин (Хунан яйаляти; 5,5 млн. т), Ухан вя Сзинмында (Хубей яйаляти; щяр бириндя 5 млн. т). Юлкянин ъ.-ундакы НЕЗ-ляр, ясасян, идхал олунан хаммалла ишляйир: Гуанчжоу (эцъц 15,7 млн. т олан НЕЗ), Маомин (Гуандун яйаляти; 13,5 млн. т) вя Хайнан а.-нда (8 млн. т). Ч.-ин шм.-г.-индяки башлыъа нефт емалы мцяссисяси Ланчжоуда НЕЗ-идир (Гансу яйаляти; 1958 илдян фяалиййят эюстярир; 2007 илдя эцъц 10,5 млн. т). 

    Тябии йанар газ щасилаты (о ъцмлядян нефт йатагларындан сямт газы) 69,3 млрд. м3-дир (2007; 2000 илдя 27,2 млрд. м3). Юлкянин енержи истещлакы структурунда тябии газын пайынын артырылмасы мягсядиля щасилатын щяъминин сцрятля йцксялдилмяси цчцн бюйцк сяй эюстярилир (2010 илдя 5,3%-я гядяр; 2002 илдя 10%). Ясас щасилат районлары: Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну (2006 илдя цмуми щяъмин 28%-и; Тарим нефтли-газлы щювзяси вя с.), Сычуан (27%), Шенси яйалятляри (14%) вя с.; тябии газ щямчинин Ъянуби Чин дянизинин шелфиндя щасил олунур. Сащянин башлыъа проблеми йанар газ щасил едян районлар (юлкянин г.-индя) иля истещлакчы районлар (ясасян, Ч.-ин ш.-индя) арасындакы ярази фяргляридир. Йанар газ чатышмазлыьы (2008 илдя йаранмышдыр) проблемини арадан галдырмаг цчцн идхал олунан сыхылмыш тябии газын гябулуну вя йенидян емалыны щяйата кечирян портятрафы комплекслярин иншасына башланды. Кюмцр шахталарынын йанар газларынын (метан вя с.) истифадясиня эюря Ч. йалныз АБШ-дан эери галыр.

     Кцляк турбинляри. Синтсзйан яйаляти.


    Ч.-ин щасилат активляринин бюйцк щиссясиня (Датсин вя Лйаохе нефт йатаглары да дахил олмагла юлкянин, ясасян, шм.-ш.-индя) малик олан “Ъщина Натионал Петрлеум Ъорп.” (ЪНПЪ) дювлят корпорасийасы апарыъы нефт вя газчыхарма ширкятидир; дцнйанын 27 юлкясиндя, о ъцмлядян Иран, Судан, Венесуела вя Газах.-да (2005 илдя Канаданын “ПетроКазакщстан” ширкятини алмышдыр) нефт вя газ щасилатыны вя кяшфиййатыны апарыр. ЪНПЪ мцяссисяляри тяряфиндян нефт щасилаты Ч.-дя 106,6 млн. т (2006; щасилатын цмуми щяъминин тягр. 58%-и), хариъи юлкялярдя – 28,1 млн. т; тябии йанар газ щасилаты Ч.-дя 44,2 млрд. м3 (75,5%), хариъдя – 3,8 млрд. м3 тяшкил едир. 1999 илдя базар капиталлашмасына эюря дцнйада “ЕххонМобил”дян сонра 2-ъи йери (2008) тутан “ПетроЪщина” (ЪНПЪ-нин тюрямя ширкяти) йаранды. Ч.-ин нефт-газ секторунда щасилат щяъминя эюря 2-ъи вя дювриййясиня эюря 1-ъи йер “Синопеъ Эроуп” ширкятляр групуна мяхсусдур; 2000 илдя онун ян йахшы активляри “Ъщина Петролеум анд Ъщемиъал Ъорп.” ачыг ширкятиня айрылмышдыр (“Синопеъ Ъорп.”; ясасян, юлкянин ъ. вя ш.-индя нефт вя тябии газ щасилатыны щяйата кечирир; Ч.-ин нефт емалы сянайесиндя лидерлик едир – ширкятя мяхсус НЕЗ-лярин иллик эцъц 176,1 млн. т-дур, 2006). “Ъщина Натионал Оффсщоре Оил Ъорп.” (ЪНООЪ) дювлят корпорасийасы Ч.-ин ярази суларында нефт вя тябии газын щасилаты вя кяшфиййаты, щямчинин бу сащяйя хариъи инвесторларын ъялб едилмяси иля мяшьулдур.


    Ч. кюмцр щасилатынын щяъминя эюря дцнйада 1-ъи йери тутур (2007 илдя 2536 млн. т; дцнйа щасилатынын тягр. 40%-и). Кюмцрцн ясас щиссяси йералты цсулла чыхарылыр. Ч.-ин яйалят вя мухтар районларынын чохунда кюмцр йатаглары вардыр. Ясас кюмцрчыхарма мяркязляри юлкянин шм.- ында вя шм.-ш.-индядир. Шанси яйаляти (2006 илдя даш кюмцр щасилаты щяъминин тягр. 25%-и; ян бюйцк йатаг – Датун), щямчинин Дахили Монголустан мухтар р-ну (кюмцр щасилатынын 13%-и), Хенан (8,4%), Шенси (7,6%), Шандун (5,9%), Гуйчжоу (5,1%), Хейлунтсзйан (4,2%) яйалятляри хцсусиля фярглянир. Кюмцрцн тягр. 1/3-и ямяк тящлцкясизлийи проблемляринин щяля дя кяскин олараг галдыьы кичик шахталарда чыхарылыр (2007 илин яввяли цчцн кичик шахталарын тягр. 1/2-и баьланмышдыр).


    2,5 млрд. т-дан чох кюмцр истещлак едилир (2007). Истещлак структурунда кокслашма цчцн йарарлы олан кюмцрцн пайы артыр (2007 илдя тягр. 16%). Дахили тялябат даим артдыьы цчцн кюмцр ихраъы (илдя 53 млн. т) тядриъян азалыр, ихраъын щяъминин 2/3-си Корейа Респ.-нын вя Йапонийанын пайына дцшцр. Кюмцр идхалы артыр (51 млн. т), ясасян, Вйетнам вя Индонезийадан. Кюмцр истещлакы структурунда електроенерэетика (53%), гара металлурэийа (12,8%), тикинти материаллары истещсалы (12%), кимйа сянайеси (5,8%) фярглянир (2007).


    Ч.-ин ян ири кюмцрчыхарма ширкяти “Ъщина Сщенщуа Енерэй” дювлят корпорасийасыдыр (“Сщенщуа Эроуп”а дахилдир; 2007 илдя щасилатын щяъми тягр. 150 млн. т, Америка ширкяти “Пеабодй Енерэй”дян сонра дцнйада 2-ъи йер; юлкянин шм. вя г. щиссяляриндя 21 шахта). “Ъщина Ъоал Енерэй” дювлят ширкяти (12 шахта) кюмцр щасилатына эюря Ч.-дя 2-ъи, дцнйада ися 3-ъц йери тутур. Диэяр ири кюмцрчыхарма ширкятляри: “Датонэ Ъоал Мининэ Эроуп”, “Йанкуанэ Эроуп Ъомпанй Лтд.”, “Фусщун Мининэ Эроуп”, “Щуаибеи Ъоал Мининэ Эроуп”, “Щуаинан Ъоал Мининэ Эроуп”, “Каилуан Эроуп”.

     Йансзы чайы цзяриндя “Сансйа” (“Цч дяря”) СЕС-и.


    Атом сянайеси интенсив инкишаф едир. Уран филизи щасилаты Ч.-ин атом енержисиня олан тялябатынын тягр. 1/2-ини тямин едир (Газах., Канада, Русийа, Намибийа вя с. юлкялярдян уран консентратлары идхал олунур). Ланчжоу вя Дивопуда (Гансу яйаляти) 2 конверсийа з-ду ишляйир. Уранын зянэинляшдирилмяси цзря мцяссисяляр (Русийа аваданлыьы иля) Ханчжун (Шенси яйаляти) вя Ланчжоуда (Гансу яйаляти) фяалиййят эюстярир. Уран йанаъаьы Ибин (Сычуан яйаляти) вя Баотоу (Дахили Монголустан мухтар р-ну) шящярляриндяки з-дларда истещсал олунур. Нцвя йанаъаьы щямчинин Франсадан идхал едилир. Уран щасилатыны, нцвя йанаъаьы (вя нцвя дюйцш сурсатлары) истещсалынын бцтцн мярщялялярини, щямчинин АЕС-лярин тикинтисини вя истисмарыны 2 дювлят корпорасийасы – “Ъщина Натионал Нуълеар Ъорп.” (ЪННЪ) вя “Ъщина Нуълеар Енэинееринэ & Ъонструътион (Эроуп) Ъорп.” (ЪНЕЪЪ) щяйата кечирир.


    Сянайе мящсуллары дяйяринин 6,8%-и елек тро е н е р э е т и к а н ы н пайына дцшцр (2006). Електрик енержисинин истещсалы вя пайлашдырылмасы сферасында 11 дювлят корпорасийасы фяалиййят эюстярир. Беш ян бюйцк корпорасийа – “Ъщина Датанэ Ъорп.”, “Ъщина Эуодиан Ъорп.”, “Ъщина Поwер Ынвестмент Эроуп”, “Ъщина Щуадиан Ъорп.” вя “Ъщина Щуаненэ Ъорп.” (онларын тюрямя ширкятляриндя юзял, о ъцмлядян хариъи капитал иштирак едир) истещсал обйектлярини истисмар едир; електрик енержиси истещсалынын цмуми щяъминдя щяр бир ширкятин пайы 20%-дян аздыр. Ики дювлят корпорасийасы (Ъщина Стате Эрид Ъорп. вя “Ъщина Соутщерн Поwер Эрид Ъорп.”) електрик енержисинин ютцрцлмяси, диэярляри ися електроенерэетика иля ялагядар сащялярдя мяшьулдур.


    Г а р а  м е т а л л у р э и й а  сянайенин башлыъа база сащяляриндян биридир (сянайе мящсуллары дяйяринин 8,4%-и, 2006), 21 ясрин яввялляриндя сцрятля инкишаф едир (истещсалын ортаиллик артымы 2000–06 иллярдя 20%-дян чох олмушдур). Ясас нюв мящсулларын истещсалынын щяъминя эюря Ч. дцнйада лидерлик едир.


    Сащянин мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммал вя йанаъагдан истифадя едир. Дямир филизи щасилаты 292 млн. т-дур (дямир филизи консентраты иля, 2007; 2006 илдя 245 млн. т). Дямир филизи (ясасян, ашаьы кейфиййятлидир; тяркибиндя дямир орта щесабла тягр. 33%-дир) Ч.-ин яйалятляринин вя мухтар районларынын чохунда щасил олунур (ъями 3867 щасилат мяркязи, 2006). Щасилатын (чох вахт ачыг цсулла апарылыр) 60%-индян чоху Хебей вя Лйаонин яйалятляринин пайына дцшцр, Дахили Монголустан мухтар р-ну, Сычуан вя Шандун яйалятляри дя фярглянир. Ишлянилян йатагларын яксяриййяти кичикдир; щасилатын тягр. 45%-и 34 ири йатаьын пайына дцшцр (2006). Аншандакы юлкянин ян бюйцк дямир филизи щювзясиндя щасилат “Ансщан Ырон анд Стеел Ъорп.” ширкяти тяряфиндян апарылыр (Лйаонин яйаляти; 2005 илдя тягр. 15 млн. т филиз). 21 ясрин яввялляриндян сащядя йенидянгурма апарылыр, кичик вя азрентабелли йатаглар ляьв едилир. Гара метал истещсалынын сцрятля артмасы хаммал идхалынын (ясасян, Австрали- йа, Бразилийа вя Щиндистандан) щяъмини дя хейли артырыр (384 млн. т дямир филизи вя йа дахили истещлакын тягр. 57%-и, 2007; дцнйа тиъарятинин тягр. 1/2-индян чох). Метал гырынтысы истещлакы 67 млн. т-дур (2005). Ч. манган филизи щасилатына эюря дцнйада лидердир (2006 илдя 11 млн. т); ясас щасилат мяркязляри: Дасин (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну), Ченкоу мяркяз табелийиндя олан (Чунтсин ш.), Вандоушан (Йуннан яйаляти), Чанйан (Хубей яйаляти). Йерли хаммалын кейфиййяти ашаьы олдуьундан истещсалчылар ону Австралийа, Габон вя с. юлкялярдян эятирилян филизля бирликдя истифадя едирляр (манган филизи идхалы 2007 илдя 6,6 млн. т-дан чох олмушдур). Хромит щасилаты дахили тялябатын тягр. 12–15%-ини юдяйир; зярури хаммалын бюйцк щиссяси, ясасян, Щиндистандан эятирилир. Дцнйа цзря ванадиум щасилатынын тягр. 30%-и Ч.-ин пайына дцшцр (дцнйада 2-ъи йер; Сычуан яйаляти вя с.). Кокс истещсалы цчцн йарарлы кюмцр бцтцнлцкля юлкя дахилиндяки щасилат щесабына тямин олунур. Кокс истещсалы 2007 илдя 328 млн. т (дцнйа цзря истещсалын 60%-и), щазыр кокс ихраъы ися 15,3 млн. т (дцнйа тиъарятинин 46%-и) олмушдур.

     “Wuhan Iron & Steel Group” ширкятинин инзибати бинасы.


    Чугун истещсалы 469,5 млн. т (2007), полад – 489,6 млн. т (цмумдцнйа истещсалынын 1/3-индян чох; 2000 илдя 128,5 млн. т), полад прокаты – 468,9 млн. т-дур (2006). Чугун вя полад яридилмяси, щямчинин гара метал йаймаларынын истещсалы цзря обйектлярин иншасы вя модернляшдирилмясиня гойулан инвестисийаларын цмуми щяъми 90,3 млрд. доллардыр (2006; о ъцмлядян прокат вя диэяр нюв метал мямулатлары истещсалынын инкишафына 54,8 млрд. доллар). Поладын эениш чeшidi бурахылыр, пасланмайан полад яридилмяси йцксяк темпля артыр (2007 илдя 7,2 млн. т; цмумдцнйа истещсалынын 1/4-индян йухары). 20 миндян чох полад прокаты нювцнцн вя юлчц типинин бурахылышы мянимсянилмишдир – борулар, орта вя кичик юлчцлц йайыглар, мяфтилляр, рифлянмиш лентляр, сойуг вя гызмар йайма тябягяси (о ъцмлядян орта вя бюйцк галынлыгда) вя с. Полад ихраъы 73,1 млн. т-дур (2007), ясасян, Корейа Респ. (21%), АБ юлкяляри (15%) вя АБШ-а (10%). Полад прокаты ихраъы 62,7 млн. т, идхалы ися 16,9 млн. т олмушдур (2007). Дахили базарда гиймят артымынын гаршысыны алмаг цчцн 2008 илдян метал мямулатларынын бир сыра нювцня ихраъ рцсумлары галдырылмышдыр. Чохлу сайда сащя мцяссисяляринин мювъудлуьу (2005 илдя 1499) 1960-ъы иллярдя кичик металлурэийа истещ- салларынын йарадылмасы иля ялагядардыр. Бир нечя йцз азрентабелли кичик мцяссисянин баьланмасы щаггында гярар гябул едилмишдир (2005). Гара метал истещсалында, ясасян, дювлят корпорасийаларына (бир гайда олараг, онларын щяр бири бир комбината маликдир) мяхсус там тсиклли комбинатлар башлыъа рол ойнайыр. Полад яридилмясинин тягр. 37%-и 9 корпорасийанын (щяр биринин истещсал щяъми 10 млн. т-дан чохдур, 2007), 55%-индян чоху 23 ширкятин (щяр бири 5 млн. т-дан чох) пайына дцшцр. Сащя мцяссисяляринин бюйцдцлмяси просеси щяйата кечирилир.

    Ян бюйцк гара металлурэийа р-ну юлкянин ш.-индя формалашмышдыр. Бурада, мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш. яразисиндя бир нечя там тсиклли металлурэийа комбинаты, о ъцмлядян Баошан ш.-ндя йерляшян вя “Баосщан Ырон анд Стеел Эроуп” дювлят корпорасийасына мяхсус Ч.-ин ян бюйцк вя мцасир ширкяти фяалиййят эюстярир (“Баостеел”; 2007 илдя 28,6 млн. т полад истещсалы). Ири комбинатлар Анхой яйалятинин Мааншан ш.-ндя (“Маансщан Ырон анд Стеел Эроуп” – 14,2 млн. т); Сзйансу яйалятинин Хуайан [“Жианэсу Сщаэанэ Эроуп” (“Сщаэанэ”) – 22,9 млн. т] вя Нанкин (“Нанжинэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,0 млн. т) шящярляриндя; Шандун яйалятинин Сзинан вя Лайу (“Сщандонэ Ырон анд Стеел Эроуп” корпорасийасынын 2 комбинаты; ъями 23,8 млн. т) шящярляриндя, щямчинин Жичжаода (“Ризщао Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,2 млн. т); Сзйанси яйалятинин Синйуй ш.-ндя (“Хинйу Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,6 млн. т) йерляшир. Юлчцсцня вя истещсал щяъминя эюря даща кичик металлурэийа комбинатлары Сучжоу, Нанчан, Ханчжоу, Синдао вя с. шящярлярдя фяалиййят эюстярир. Районун апарыъы мцяссисяляри, ясасян, идхал олунан дямир филизи вя эятирилмя (Шанси яйалятиндян) кокслашан кюмцрля ишляйир; йерли хаммал да истифадя едилир.

    Истещсал мигйасына эюря 2-ъи йери тутан гара металлурэийа району юлкянин шм.-ш.-индядир (1950-ъи иллярдя Ч.-ин гара метала олан тялябатынын 60%-индян чохуну юдяйирди). Ясас мцяссисяляр олан там тсиклли комбинатлар: Лйаонин яйалятиндя – Аншан (“Ансщан Ырон анд Стеел Эроуп” корпорасийасы; 2007 илдя 16,2 млн. т полад), Бенси (“Бенхи Ырон анд Стеел Эроуп” – 7,4 млн. т вя “Беитаи Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,4 млн. т) вя Фушун шящярляриндя, щямчинин Эирин (Сзилин) яйалятинин Тунхуа ш.-ндя; Далйан (Лйаонин яйаляти) вя Фулаертсзи (Хейлунтсзйан) шящярляриндя хцсуси полад з-длары, Шенйан ш.-ндя (Лйаонин яйаляти) металлурэийа з-ду. Шм.-Шярги Ч. мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммал вя йанаъаг ещтийатларындан истифадя едир.

     Аншан дямир филизи мядяни.


    Мяркяз табелийиндя шящяр олан Пекин Ч.-ин шм.-ында ян бюйцк гара металлурэийа мяркязидир. Бурада “Сщоуду Ырон анд Стеел Ъо.” ширкятинин (“Сщоуэанэ Эроуп”) мцяссисяляри – там тсиклли “Сщоуду” комбинаты [2007 илдя полад истещсалы 12,9 млн. т; еколожи вязиййят кяскинляшдийи цчцн мцяссисяляр кючцрцлцр, Хебей яйалятинин Саофейдйан ш.-ндя йени истещсал обйектляри йарадылыр (2008)], хцсуси полад з-ду, полад прокаты истещсалы йерляшир. Сащянин мцщцм обйектляри сырасына Таншан ш.-ндяки 3 там тсиклли комбинат (“Танэсщан Ырон анд Стеел Эроуп” – 22,8 млн. т; “Танэсщан Жианлонэ Ындустрй Ъо.” – 7,6 млн. т; “Танэсщан Эуофенэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,2 млн. т) вя Щандан ш.-ндяки комбинат (“Щандан Ырон анд Стеел Эроуп” – 8,3 млн. т) дахилдир. Шанси яйалятинин Таййуан [“Таийуан Ырон анд Стеел Эроуп” (“Тисъо”) – 9,3 млн. т] вя Дахили Монголустан мухтар р-нунун Баотоу [“Баотоу Ырон анд Стеел Эроуп” (“Баоэанэ Эроуп”) – 8,8 млн. т] шящярляриндя металлурэийа комбинатлары; Тйансзин машынгайырма мцяссисяляринин ян сон поладяритмя з-длары вя металлурэийа сехляри фяалиййят эюстярир.


    Ч.-ин мяркязи щиссясиндя металлурэийа мцяссисяляринин ири груплашмасы йерляшир: Хубей яйалятинин Ухан ш.-ндя там тсиклли комбинат [“Wущан Ырон анд Стеел Эроуп” (Wуэанэ Эроуп)], Дайе ш.-ндя хцсуси полад з-ду; Хунан яйалятинин Сйантан ш.-ндя металлурэийа комбинаты (“Щунан Валин Ырон анд Стеел Эроуп”; 2007 илдя 11,1 млн. т полад истещсалы) вя Лйанйуан ш.-ндя металлурэийа з-ду; Хенан яйалятинин Анйан ш.-ндя металлурэийа комбинаты (“Анйанэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 9,0 млн. т), щямчинин Лойан вя Сзйаотсзо шящярляриндя нисбятян кичик мцасир металлурэийа з-длары. Ч.-ин ъянуб-гярбиндя апарыъы гара металлурэийа мцяссисяляри: Сычуан яйалятинин Панчжихуа ш.-ндя (“Панзщищуа Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,6 млн. т; вана- диум вя титан консентратлары да истещсал едилир), мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш.-ндя, Йуннан яйалятинин Кунмин ш.-ндя там тсиклли комбинатлар; Ченду ш.-ндя (Сычуан яйаляти) тикишсиз вя гайнаг боруларынын истещсалы цзря з-д, Гуййан ш.-ндя (Гуйчжоу яйаляти) металлурэийа комбинаты. Ч.-ин ъянубундакы ясас гара металлурэийа мцяссисяляри: Гуанси-Чжуан мухтар р-нунун Лйучжоу ш.-ндя (“Лиузщоу Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,8 млн. т); Гуандун яйалятинин Гуанчжоу вя Шаогуан шящярляриндя. Юлкянин шимал-гярбиндя Гансу яйалятиндяки Сзйутсйуан комбинаты (“Жиугуан Ырон анд Стеел Эроуп” – 7,4 млн. т) вя Ланчжоу металлурэийа з-ду; Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нундакы Щами комбинаты; Шенси яйалятиндя Сиан вя Баотсзи металлурэийа з-длары йерляшир.


    Я л в а н  м е т а л л у р э  и й а (сянайе мящсуллары дяйяринин 4,6%-и, 2006) Ч. сянайесинин апарыъы сащяляриндян бири, дцнйа ялван металлар базарынын вязиййятини мцяййянляшдирян башлыъа фактордур. Ясас нюв ялван металларын цмумдцнйа истещсалынын 1/5-индян чохуну истещлак едян Ч. онун мцщцм истещсалчысы, щямчинин идхалатчысыдыр (алцминиум вя галай истисна олмагла). 2004 илдян електрик енержиси гиймятляринин артмасы, ятраф мцщитин чирклянмяси проблеминин кяскинляшмяси вя бир сыра мцяссисянин ашаьы рентабелли олмасы сябябиндян истещсалын артым темпинин ендирилмяси тядбирляри эюрцлцр.


    Ялван металлурэийанын ян мцщцм сащяси алцминиум сянайесидир (истещсалын хаммал щасилатындан алцминиум вя онун яринтиляриндян мцхтялиф мямулатларын щазырланмасына гядяр олан бцтцн мярщялялярини ящатя едир). Алцминиум истещсалы цчцн бокситляр, йцксяк алцминиум-оксидли шистляр вя алунитляр истифадя олунур (хаммал, ясасян, ачыг цсулла щасил едилир). Боксит щасилатына эюря Ч. Австралийа вя Бразилийадан сонра дцнйада 3-ъц йери тутур (2006 илдя 20 млн. т; дцнйа цзря щасилатын тягр. 12%-и). Йцксяккейфиййятли боксит щасилатынын ясас районлары Шандун, Хенан, Гуйчжоу яйалятляридир. 2007 илдя алцминиум-оксид истещсалы 19,5 млн. т олмушдур (дцнйа цзря истещсалын тягр. 20%-и; дцнйада Австралийадан сонра 2-ъи йер). Онун истещсалы цзря ясас з-длар боксит щасилаты районларынын йахынлыьында, щямчинин Шанси вя Хунан яйалятляриндя йерляшир. Алцминиум-оксидя олан тялябатын тягр. 1/2-и, ясасян, Австралийа, Щиндистан вя Йамайкадан идхал щесабына юдянилир. Ч. алцминиумун истещсалы (2007 илдя 12,3 млн. т; дцнйа цзря истещсалын тягр. 1/3-и) вя истещлакы щяъминя эюря дцнйада 1-ъи йери тутур. Тякрар алцминиум истещсалы (ясасян, идхал олунан гырынтылардан) нисбятян аздыр. Сцрятля артан дахили истещлакла ялагядар илкин алцминиумун ихраъы ихтисар олунур (2007 илдя 838,3 мин т; 2005 илдя 1,3 млн. т); алцминиум мямулатларынын ихраъы артыр (2006 илдя 1240 мин т; 2005 
    илдя 711 мин т). Алцминиумун илкин истещсалы цзря з-длар (2006 илдя тягр. 120, йцксяк истещсал хяръляриня эюря онларын бир чоху баьланмаг цзрядир) електрик енержисинин нисбятян уъуз олдуьу районларын, щямчинин идхал едилмиш алцминиум-оксидин дахил олдуьу нягл. мяркязляринин йахынлыьында йерляшдирилмишдир. Апарыъы алцминиум ширкяти (о ъцмлядян Ч.-дя алцминиум-оксидин ясас истещсалчысы) олан “Алуминиум Ъорпоратион оф Ъщина” (“Ъщалко”) истещсал щяъминя эюря дцнйада 4-ъц йери тутур (дцнйа цзря илкин алцминиум истещсалынын 12%-и, 2007).


    Мисин артан истещлакынын (2006 илдя тягр. 4 млн. т, дцнйа истещлакынын тягр. 20%-и) 3/4-цндян азы йерли истещсал щесабына юдянилир. Мис филизляринин метала щесабланмыш щасилаты 873 мин т-дур (2006). Йцзлярля йатаг ишлянилир; ян бюйцкляри: мис  филизляри йатаглары – Байинчан (Гансу яйаляти), Дунчуан (Йуннан яйаляти), Хуатун (Лйаонин яйаляти), Тунгуаншан (Анхой яйаляти); мис-гызыл филизляри йатаьы Десин (Сзйанси яйаляти; иллик мис филизляри щасилатынын тягр. 1/6-и); мис-дямир филизляри йатаьы Дайе (Хубей яйаляти). Мис филизи хаммалынын чатышмазлыьы Ч. ширкятлярини хариъдя (Чили, Перу, Австралийа, Замбийа вя с.) мис филизи чыхарылмасына инвестисийа гоймаьа сювг едир. Емал олунмамыш мисин яридилмяси – 1920 мин т-дур (2006); ян бюйцк мцяссися Сзйанси яйалятиндядир (эцъц илдя 400 мин т). Нисбятян кичик з-длар (щяр бири илдя 100–150 мин т) Хубей вя Анхой яйалятляриндя, щямчинин Гансу вя Шанси яйалятляриндядир (30–50 мин т). Сафлашдырылмыш мис истещсалы 3,4 млн. т-дур (2007); ян бюйцк мцяссисяляри Гуйси (Сзйанси яйаляти; “Жианэхи Ъоппер Ъо., Лтд.” ширкятинин з-ду), Тунлин (Анхой яйаляти; “Тонэлинэ Нонферроус Металс Ъо.” ширкятинин 2 бюйцк з-ду), Кунмин (Йуннан яйаляти; “Йуннан Ъоппер Эроуп Ъо., Лтд.”), Сзинчуан (Гансу яйаляти; “Жинъщуан Нонферроус Металс Ъорп.”), тсзйаган (Сзйансу яйаляти; “Тонэлинэ Нонферроус Металс Ъо.”), Йангу (Шандун яйаляти; “Сщандонэ Йанээу Хианээуанэ Ъо., Лтд.”) вя с. шящярлярдядир. Мис консентратлары идхалы (башлыъа олараг Монголустан, Чили, Австралийа вя Перудан) тягр. 4,5 млн. т (2007), сафлашдырылмыш мис идхалы (ясасян, Чили, Йапонийа вя Газах.-дан) тягр. 1,5 млн.-дур. 

     “Aluminum Corporation of China” (“Ъщалъо”) алцминиум заводу.

    Ч. полиметал филизлярин чыхарылмасына эюря дцнйада лидердир. Метала щесабланмыш гурьушун консентраты 1330 мин т (2006; дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и), синк – 2840 мин т (дцнйа истещсалынын 1/4-индян чох) истещсал едилир. Ири полиметал филизляри йатаглары Гуандун (Фанкоу), Хунан (Шуйкоушан), Тсинхай (Ситешан), Йуннан (Лайпин, Хойтсзе) яйалятляриндя, Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нунда (Хошбулак) ишлянилир. 2720 мин т сафлашдырылмыш гурьу- шун (о ъцмлядян илкин гурьушун 2130 мин т), 3150 мин т сафлашдырылмыш синк истещсал едилмишдир (2006). Сафлашдырылмыш гурьушун истещсалы цзря ясас мцяссисяляр Хенан (Анйан, Сзийуан), Гуандун (Шаогуан), Хунан (Чжучжоу), Йуннан (Кунмин) яйалятляриндя; сафлашдырылмыш синк истещсал едян мцяссисяляр Лйаонин (Хулудао), Хунан (Чжучжоу), Гуандун (Шаогуан), Гансу (Байин) вя Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда (Лйучжоу) йерляшир. Гурьушун истещсалына эюря “Сщуикоусщан Мининэ Аутщоритй” ширкяти, синк истещсалына эюря ися “Щунан Зщуе Торъщ Металс Ъорп.” ширкяти (щяр икиси Хунан яйалятиндя) дцнйада апарыъы истещсалчылардандыр. Гызыл щасилатына (2007 илдя 250 т) эюря Ч. дцнйада 2-ъи, эцмцш щасилатына (2,7 мин т; дцнйа цзря щасилатын 13%-и) эюря 3-ъц йери тутур. Ч. дцнйада галай чыхарылмасы (130 мин т метала щесабланмыш галай, 2007; дцнйа щасилатынын тягр. 40%-и) вя истещсалына эюря (149 мин т) 1-ъи йери тутур. Галай ихраъы 23,6 мин т, идхалы ися (ясасян, Индонезийадан) 16,9 мин т-дур. Галайа олан дахили тялябатын сцрятля артмасы иля ялагядар онун ихраъына мящдудиййятляр гойулмасы цзря тядбирляр эюрцлцр; 2008 илин йанвар айындан етибарян галай филизинин вя консентратларынын хариъя сатышына 20% рцсум гойулмушдур. Сафлашдырылмыш галай истещсалы цзря ясас мцяссисяляр Йуннан, Хунан яйалятляриндя, Гуанси-Чжуан мухтар р-нундадыр. Апарыъы ширкятляр “Йуннан Тин Эроуп Ъо., Лтд.” (дцнйада ян бюйцк галай истещсалчысыдыр, Австралийада филиаллары, Сингапурда эцъц илдя 36 мин т олан сафлашдырылмыш галай истещсалы цзря з-ду вар; 2006) вя “Лиузщоу Ъщина Тин Эроуп Ъо., Лтд.”-дир.


    Ч. дцнйа волфрам базарында фактики олараг инщисарчыдыр. Волфрам филизинин щасилаты 72 мин т-дур (метала щесабланмыш, 2007; дцнйа щасилатынын тягр. 80%). Апарыъы щасилат (ясасян, йералты цсулла щяйата кечирилир) районлары Сзйанси (цмуми щяъмин 60%-ндян чоху) вя Хунан яйалятляридир. Волфрамын ян бюйцк истещсалчысы “Жианэхи Раре Еартщ анд Раре Металс Тунэстен Эроуп Ъорп.”-дир. Молибден щасилатына (2007 илдя 41 мин т; дцнйа щасилатынын 23%-и) эюря Ч. дцнйа лидерляринин цчлцйцня дахилдир. Ч.-ин молибден ихраъы дцнйа базарындакы гиймятляря хейли дяряъядя тясир едир. Дцнйанын 6 ян бюйцк йатаьындан 3-ц: Луанчуан (Хенан яйаляти), Дахейшан [Эирин (Сзилин) яйаляти], Сзин- дуйчен (Шанси яйаляти) юлкядя йерляшир. Ч.-дя щасил олунан никел филизляринин (метала щесабланмыш 82,1 мин т; 2006) кейфиййяти диэяр йерлярдя истещсал олунан никеля нисбятян йцксякдир. Никел истещсалы (о ъцмлядян идхал олунан консентратлардан) 214 мин т, ихраъ 16,9 мин т, идхал 105,3 мин т (2007) тяшкил едир. Никелин, щямчинин кобалт (щасилатын метала щесабланмыш цмуми щяъми 1,8 мин т; 2006) вя платиноидлярин бюйцк щиссяси Сычуан яйалятиндяки мис-никел филизли йатаглардан щасил олунур. Титан сцнэярляри истещсалы артан темпля инкишаф едир (2007 илдя 50 мин т-дан чох; 2006 илдя 18 мин т); ян ири мцяссисяляр Сзунйи (Гуйчжоу яйаляти), Фушун вя Чаойан (Лйаонин яйаляти) шящярляриндядир. 


    Ч. дцнйа сцрмя хаммалы базарында инщисарчы мювге тутур (дцнйа сцрмя ихраъынын тягр. 80%-и). Сцрмя филизинин Сб-а (стибиума) щесабланмыш щасилаты 153 мин т-дур (2006). Юлкядя ян ири сцрмя истещсалчысы вя дцнйада ян бюйцкляриндян бири Хунан яйалятиндяки Сикуаншан сцрмя комбинатыдыр (“Хикуанэсщан Тwинклинэ Стар Ъо., Лтд.”). Дцнйа цзря бисмут истещсалынын тягр. 50%-и, ъивянин тягр. 75%-и Ч.-ин пайына дцшцр.


    Ч. надир торпаг елементляри базарында, демяк олар ки, инщисарчыдыр (дцнйа базарынын 80%-и). Истещсал – 120,8 мин т (2007), ихраъ – 49 мин т-дур. Надир торпаг елементляринин щасилаты вя истещсалына эюря апарыъы реэион Дахили Монголустан мухтар р-нудур (Байан-Обо йатаьы филизляриндян бастнезит-монасит, щямчинин ниобиум вя бериллиум консентратлары алыныр).


    М а ш ы н г а й ы р м а  апарыъы сянайе сащясидир, сянайе мящсуллары дяйяринин 34,1%-и, ясас истещсал фондларынын 18,6%-и, сянайедя ишляйянлярин тягр. 25%-и онун пайына дцшцр (електрон вя метал емалы сянайеси дя дахил олмагла; 2006). Башлыъа сащяляр електрон сянайеси, аьыр вя нягл. машынгайырмасыдыр. Мцасир технолоэийалар ясасында бурахылан мящсул нювляринин сайы йцксяк темпля артыр.

    “SINOMACH” корпорасийасынын истещсал етдийи екскаваторлар. Лойан шящяри (Хенан яйаляти).


    21 ясрин яввялляриндя машынгайырма мящсулларынын хариъи тиъарят дювриййясиндя ортаиллик артым 29,8% (2001–05, дяйяр ифадясиндя) олмушдур. Машынгайырма мящсулларынын ихраъы 456,3 млрд. доллар (2006; Ч. ихраъатынын цмуми дяйяринин 47,2%-и), идхалы 357,0 млрд. доллардыр (идхалатын цмуми дяйяринин 45,1%-и). Йцксяктехнолоэийалы машынгайырма мящсулларынын (компцтер вя компцтерин периферийа гурьулары, коммуникасийа аваданлыьынын бир сыра нювц, ъищазлар вя с.) ихраъ щяъминя эюря Ч. дцнйада 1-ъи йери тутур.


    Енерэетика машынгайырмасы вя електротехника сянайеси, мядянчыхарма, металлурэийа, кимйа вя нефт-кимйа, нефт щасилаты, нефт емалы вя диэяр сянайе сащяляри цчцн аваданлыг, йол-тикинти машынларынын истещсалы аьыр машынгайырмайа дахилдир. Аьыр машынгайырманын апарыъы вя ян чох диверсификасийа олунмуш ширкятляриндян бири “Ъщина Натионал Маъщинерй Индустрй Ъорп.” (СЫНОМАЪЩ; 1997 илдя йарадылмышдыр, баш офиси Пекиндядир) дювлят корпорасийасыдыр. Корпорасийанын вя онун тюрямя ширкятляринин (2008 илдя тягр. 40) фяалиййят сферасына енерэетика обйектляри, мядянчыхарма, металлурэийа, нефт щасилаты (буруг аваданлыглары, дяниз шелфиндя нефт щасилаты цчцн буруг платформалары вя с.), нефт емалы, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мцяссисяляри, нягл. (эями вя автомобилгайырма дахил олмагла) вя к.т. машынгайырмасы, йцнэцл (о ъцмлядян тохуъулуг), йейинти сянайеси вя диэяр сащяляр, щямчинин електрон сянайесинин бир сыра йцксяктехнолоэийалы истещсаллары, ъищазгайырма вя с. цчцн аваданлыг комплектляринин вя тикинти конструксийаларынын ишляниб щазырланмасы, истещсалы вя тядарцкц дахилдир. Корпорасийанын мцяссисяляри щямчинин дяниз эямиляри, телекоммуникасийа аваданлыьы, тикинти материаллары вя с. истещсал едир; корпорасийа вя онун тюрямя структурлары Ч.-дя вя хариъдя там истифадяйя щазыр истещсал вя инфраструктур обйектлярини (кюрпцляр, дямир вя автомобил йоллары, метрополитен хятляри вя с.) инша едир.


    Ч.-дя мядянчыхарма сянайеси цчцн эениш чешидли машын вя аваданлыглар истещсал едилир: кюмцр комбайнлары, чапма машынлары, кюмцр вя сцхурйцкляйян, ярсинли вя лентли конвейерляр, буруг гурьулары (о ъцмлядян дярин газыма), йцкц юзцбошалдан кархана автомобилляри, мядян тепловозлары, шахталар цчцн аккумулйаторлу електровозлар вя с. Апарыъы ширкятляр: “Сщанэщаи Щеавй Мининэ Маъщинерй Ъорп.” (Шанхай), “Таийуан Мининэ Маъщинерй Эроуп Ъо., Лтд.” (Шанси яйаляти, Таййуан ш.), “Сщенйанэ Мининэ Маъщинерй (Эроуп) Ъо., Лтд.” (Лйаонин яйаляти, Шенйан ш.). Сащянин ири з-длары щямчинин Лойан (Хенан яйаляти), Тсзиси (Хейлунтсзйан яйаляти) вя с. шящярлярдя фяалиййят эюстярир.


    Гара металлурэийа цчцн аваданлыг, ясасян, ири металлурэийа комбинатларынын бюлмяляриндя (Аншан, Бенси, Баошан, Ухан, Таййуан, Мааншан, Баотоу вя с. шящярлярдя) истещсал едилир. Кимйа машынгайырмасынын апарыъы ширкяти “Ъщина Натионал Ъщемиъал Енэинееринэ Эроуп Ъорп.” дювлят корпорасийасыдыр (ЪНЪЕЪ; аваданлыг истещсалы, нефт емалы вя нефт- кимйа сянайеси, минерал эцбряляр, резин-техники мямулатлары вя с., щямчинин диэяр сащяляр – мядянчыхарма, металлурэийа, тохуъулуг сянайеси, сянайе вя нягл. инфраструктуру обйектляри вя с.-ин истещсалы цзря мцяссисялярин лайищяляндирилмяси вя тикинтиси). Кимйа машынгайырмасынын башлыъа мяркязляри: Пекин, Тйансзин вя Шанхай, щямчинин Нанкин (Сзйансу яйаляти) вя Сзинчжоу (Лйаонин яйаляти); нефт щасилаты, нефт емалы вя нефт-кимйа сянайеси цчцн аваданлыг истещсал едян ян ири мцяссисяляр Шанхай, Тйансзин, Ланчжоу (Гансу яйаляти), Баотсзи (Шенси яйаляти) шящярляриндя йерляшир.


    Дязэащ-алят сянайеси машынгайырманын мцщцм сащясидир. Метал емалы дязэащларынын истещсалына эюря (2006 илдя 573 мин ядяд, 2000 илдя 177 мин ядяд) Ч. дцнйада Йапонийа вя Алманийадан сонра 3-ъц, дахили базарда сатыш щяъминя эюря ися 1-ъи йери тутур. Сащянин башлыъа мяркязляри: Шанхай, Пекин, Далйан, Шенйан (Лйаонин яйаляти), Нанкин (Сзйансу яйаляти), Тситсикар (Хейлунтсзйан яйаляти), Кунмин (Йуннан яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти), Чунтсин, Тйансзин, Лойан (Хенан яйаляти). Апарыъы ширкятляр: “Сщенйанэ Маъщине Тоол (Эроуп) Ъо., Лтд.” (СТМЪЛ; Шенйан), “Сщанэщаи Маъщине Тоолс Ъорп.” (Шанхай), “Далиан Маъщине Тоол Эроуп Ъорп.” (ДМТЭ; Далйан), “Беижинэ Но. 1 Маъщине Тоол Плант” (Пекин). Ч. дцнйада дязэащгайырма мящсулларынын ян ири идхалатчысыдыр (2002 илдян). Дязэащ вя дямирчи-прес аваданлыглары идхалы 11,1 млрд. доллардыр (2006; дцнйа истещсалынын тягр. 22%-и), о ъцмлядян рягямли идаря олунан програмлы дязэащлар цчцн идаряетмя системи вя диэяр говшаглар, щямчинин пресизион дязэащлар, роботлашдырылмыш комплексляр вя йцксяк мящсулдарлыглы аваданлыгларын диэяр нювляри. Метал емалы дязэащлары вя аваданлыгларынын ясас тядарцкчцляри АБШ, Йапонийа, Алманийа, Италийа вя Корейа Респ.-нын ширкятляридир. Сащя мящсулларынын ихраъ щяъми (2006 илдя тягр. 1,2 млрд. доллар) артмагдадыр.


    Енерэетика машынгайырмасы вя електротехника сянайеси (2006 илдя сянайе мящсуллары дяйяринин 5,7%) машынгайырманын апарыъы сащяляриндяндир. 2007 илдя истещсал едилян електроенерэетика аваданлыьынын цмуми эцъц 129,9 мин МВт олмушдур (2000 илдя 12,5 мин МВт). Сащянин мцяссисяляри ИЕС, СЕС вя АЕС-ляр цчцн енержи блоклары, ИЕС-ляр цчцн бухар газанлары, газ турбинляри, кцляк енержи гурьулары, дяйишян вя сабит ъяряйан мцщяррикляри, трансформаторлар (о ъцмлядян ифрат йцксякэярэинликли сабит ъяряйан), йцксякволтлу електрик ъищазлары, пайлайыъы гурьулар, реле мцщафизяси апаратлары, йцксякволтлу конденсаторлар, ъяряйан дцзляндириъиляри, атом енерэетикасы цчцн мцхтялиф нюв аваданлыг, эямиляр цчцн ютцрцъц аваданлыг вя с. истещсал едир. “Сщанэщаи Елеътриъ Поwер Ъорп.” (мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.), “Донэфанэ Елеътриъал Ъорп.” [Ченду ш. (Сычуан яйаляти)] енерэетика машынгайырмасынын апарыъы ширкятляриндяндир.


    21 ясрин яввялляриндя мяишят електрик ъищазларынын истещсалы цзря Ч. дцнйада лидер мювгейини тутду (дцнйа базарынын 1/3-индян чоху). Истещсал (мин ядяд): 2007 илдя мяишят сойудуъусу 43971 (2000 илдя 12790), 2006 илдя палтарйуйан машын 35605 (14430), 2007 илдя кондисионер 80143 (18267), 2006 илдя електрик тозсораны 53191 (10103). Сащянин кцтляви мящсул нювляри арасында микродальалы собалар (2006 илдя 55,7 млн. ядяд), електрик тикиш машынлары (2004 илдя 11,2 млн. ядяд), фенляр, миксерляр, ширячякянляр вя с. вар. Мяи- шят електрик ъищазларынын ясас истещсалчылары ири чохпрофилли ширкятлярдир; “Щаиер Эроуп” апарыъы дювлят корпорасийасыдыр [баш офиси Тсиндаода (Шандун яйаляти)]. “Щаиер Эроуп”ун сянайе парклары щямчинин Сзйаочжоу, Чжантсйу вя Сзйаонан (Шандун яйаляти), Хефей (Анхой яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти) шящярляриндя йерляшир. Корпорасийанын юлкя хариъиндя (АБШ, Италийа, Пакистан, Иорданийа, Ниэерийа вя с.) тягр. 30 мцяссисяси вардыр. “Ъщунлан Эроуп” (башлыъа истещсал мяркязи вя ЕТТКИ базасы Сзйансу яйалятинин Тайчжоу ш.-ндяки сянайе паркыдыр) чохпрофилли дювлят корпорасийасынын истещсал эцъц илдя 6 млн. кондисионер, 400 мин палтарйуйан машын, щямчинин тягр. 1 млн. мотосиклетдир (2006). Кондисионер вя микродальалы соба истещсалына эюря Ч.-дя ян ири вя дцнйада апарыъы ширкятлярдян бири олан “Эаланз Эроуп”ун ясас мцяссисяляри Далйан (Шунде) вя Чжуншан (Гуандун яйаляти) шящярляриндя йерляшир. Мяишят кондисионерляринин ири истещсалчысы “Сиъщуан Ъщанэщонэ Елеътриъ Ъо., Лтд.” дювлят корпорасийасыдыр (баш офиси Сычуан яйалятинин Мйанйан ш.-ндя; рянэли телевизорлар, ДВД-сясляндириъиляр вя с. дя истещсал едир). Сойудуъу, дондуруъу камера вя диэяр сойудуъу аваданлыг истещсал едян апарыъы ширкятляр арасында – “Хинэхинэ Эроуп”(Чжетсзйан яйаляти, Сзйаотсзйан ш.), “Ауъ- ма Эроуп” (Шандун яйаляти, Тсиндао ш.), “Йуйао Щенэйанэ Елеътриъ Апплианъе Ъо.” (Чжетсзйан яйаляти, Нинбо ш.) вар. Палтарйуйан машын истещсалынын ири мяркязляри – мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., щямчинин Нанкин, Сучжоу вя Уси (Сзйансу яйаляти), Нинбо вя Тсыси (Чжетсзйан яйаляти) шящярляридир.

     “Щаиер Эроуп” корпорасийасынын сянайе мяркязи. Тсиндао шящяри (Шандун яйаляти).


    Електрон сянайеси машынгайырманын апарыъы сащясидир (2006 илдя сянайе мящсуллары дяйяринин 10,5%-и). Ч. дцнйада електрон ъищазларын вя бир сыра коммуникасийа аваданлыьы нювцнцн ян бюйцк истещсалчысыдыр. Истещсал (2007, мин ядяд): фярди вя портатив (ноутбук) компцтерляр 120734; рянэли телевизорлар 84330 (2000 илдя 39400) – дцнйа истещсалынын тягр. 1/2- и, о ъцмлядян тягр. 1/4-и плазма вя майе кристал телевизорлардыр; мобил телефонлар 548579 (2000 илдя 52500) – дцнйа истещсалынын тягр. 40%-и. Кцтляви мящсул нювляри арасында интеграл микросхемляр (2007 илдя 41,2 млрд. ядяд), микропросессорлар (2006 илдя 93364 мин ядяд; 2000 илдя 6720 мин ядяд), рягямли фото вя видеокамералар (2007 илдя 74935 мин ядяд), ДВД-сясляндириъиляр вя с. вар. Истещсал щяъминин тягр. 2/3-си апарыъы бейнялхалг корпорасийаларын филиалларынын пайына дцшцр. 1990-ъы иллярин яввялляриндян юлкядя електрон ъищаз вя аваданлыг истещсалынын 9 апарыъы мяркязи формалашмышдыр: мяркяз табелийиндя олан Пекин, Тйансзин, Шанхай шящярляри, Тсиндао ш. (Шандун яйаляти), Сучжоу ш. (Сзйансу яйаляти), Ханчжоу ш. (Чжетсзйан яйаляти), Футсзйан яйалятинин дянизкянары р-ну, Шенчжен ш. (Гуандун яйаляти), Гуандун яйалятиндя Чжутсзйан чайынын делтасы.
    Сащянин апарыъы мяркязи Пекинин шм.-г.-индяки Чжунгуантсун районунда йерляшян ейниадлы технопаркдыр (гейри-рясми ады Ч.-ин “Силикон вади”си, 1988; сащя тягр. 100 км2-дир). Бурада тягр. 6 мин милли вя хариъи ширкятин йцксяк технолоэийалар сферасында фяалиййят эюстярян мцяссисяляри вя ЕТТКИ мяркязляри (онларын тягр. 70%-и ИТ-сянайесиня аиддир), о ъцмлядян сащянин бцтцн ян бюйцк дцнйа фирмаларынын филиаллары (ЫБМ, “Щеwлетт Паъкард”, “Делл”, “Аъер”, “Моторола”, “Ъисъо” вя с.) йерляшир.


    Компцтер техникасынын апарыъы истещсалчысы “Леново Эроуп” корпорасийасыдыр (2007 илдя дцнйа базарынын 8%-и вя Ч. базарынын тягр. 1/3-и). Ч. компцтер техникасы базарында 2-ъи йери (2006 илдя сатыш дяйяринин тягр. 13%-и) “Фоундер Теъщнолоэй Эроуп” дювлят корпорасийасы тутур (“Фоундер Эроуп” ширкятляр групунун тюрямя структуру; 1986 илдя Пекин Ун-ти няздиндя йарадылмышдыр). Компцтер техникасынын апарыъы милли истещсалчылары арасында “Ъщина Эреат Wалл Ъомпутер Эроуп Ъорп.” дювлят корпорасийасы вя с. вар.


    Телевизор истещсалына эюря апарыъы ширкят “Щисенсе Эроуп” (Шандун яйаляти, Тсиндао ш.; “Щисенсе”, “Келон”, “Ронсщен” маркалары алтында мящсул истещсал едир) дювлят корпорасийасыдыр; тюрямя структурлары мобил телефон (Тсиндао), кондисионер (Шандун яйаляти, Пинду ш.) вя сойудуъу (Пекин) истещсалы цзря дя ихтисаслашмышдыр. “Скйwортщ Эроуп” ширкятляр групунун телевизор з-длары Шенчжен вя Хух-Хотода (Дахили Монголустан мухтар р-ну) фяалиййят эюстярир. Диэяр телевизор истещсалчылары: “ТЪЛ Эроуп Ъо., Лтд.”, “Конка Эроуп Ъо., Лтд.” вя с. Телевизор истещсалынын бюйцк щиссяси “Пщиллипс”, “Тосщиба”, “Самсунэ Елеътрониъс”, “Сонй”, “Сщарп” вя диэяр хариъи ширкятляря мяхсус мцяссисялярин пайына дцшцр.

     Hisense 1080P LED HDTV телевизору.

    65 ширкят, о ъцмлядян 31 милли ширкят мобил телефон истещсал едир (2006). Апарыъы бейнялхалг фирмалар (“Моторола”, “Нокиа” вя “Самсунэ Елеътрониъс”) олан башлыъа истещсалчыларын пайына сатыш дяйяринин 61,4%-и дцшцр (2007). Милли истещсалчылар арасында “Нинэбо Бирд”, “ТЪЛ Эроуп Ъо., Лтд.”, “Конка Эроуп Ъо., Лтд.” вя с. фярглянир. Мобил телефонларын вя диэяр телекоммуникасийа аваданлыьынын (оптик шябякяляр цчцн вя с.) ири истещсалчылары: баш офисляри Гуандун яйалятинин Шенчжен ш.-ндя йерляшян “Щуаwеи Теъщнолоэиес Ъомпанй, Лтд.” вя “Зщонэхинэ Телеъоммуниъатион Егуипмент Ъо., Лтд.” ширкятляридир. Мобил телефон гурашдырылмасынын апарыъы мяркязи хариъи фирмаларын, щямчинин бир сыра Ч. ширкятляринин иштиракы иля мцштяряк мцяссисялярин ъямляшдийи мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш.-дир. Мобил телефон истещсалынын ири мяркязляри: Нинбо вя Ханчжоу (Чжетсзйан яйаляти), Шенчжен, Дунгуан шящярляри, Гуанчжоунун шящярятрафы гяс.-ляри (Гуандун яйаляти), мяркяз табелийиндя олан Пекин ш., Сйамын ш. (Футсзйан яйаляти).

     Щuawei-Аscend-Й300 смартфону.

    Рягямли фото- вя видеокамера истещсалы мяркязляри: Шенчжен, Дунгуан, Гуанчжоу, Хойчжоу шящярляри (Гуандун яйаляти), щямчинин мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш.

     Lenovo G450 ноутбуку.

    Електрон сянайеси мящсулларынын хариъи тиъарят дювриййяси 804,7 млрд. доллар (2007; Ч.-ин хариъи тиъарятинин тягр. 37%-и); ихраъат щяъми 459,5 млрд. доллар (2006 ил иля мцгайисядя 26,2% артмышдыр; ясасян, щазыр мящсуллар ихраъ олунур, о ъцмлядян гурашдырылан телевизорларын тягр. 50%-и, мобил телефонларын 80%-и); идхалат 345,2 млрд. доллар (ясасян, електрон ъищаз вя аваданлыгларын гурашдырылмасы цчцн комплектляшдирмя деталлары, истифадя олунан микрочиплярин 90%-индян чоху дахил олмагла).

    Ч.-ин сянайе мящсуллары дяйяринин 6,5%-и нягл. машынгайырмасынын пайына дцшцр (2006). Нягл. машынгайырмасынын ясас сащяси автомобил сянайесидир. Автомобилгайырмада, щямчинин сянайенин диэяр ялагядар сащяляриндя вя хидмят сферасында юлкя игтисадиййатында ишляйянлярин щамысынын тягр. 1/6-и чалышыр. Автомобил техникасынын, щямчинин комплектляшдириъи деталларын, щисся вя агрегатларын, демяк олар ки, бцтцн нювляри истещсал олунур. Автомобил истещсалы 8887 мин ядяд (2007, АБШ вя Йапонийадан сонра дцнйада 3- ъц йер), о ъцмлядян миник автомобили 4798 мин ядяддир. Автомобил сянайесинин инкишафы хариъи ширкятлярин иштиракы иля мцштяряк мцяссисялярин йаранмасы иля ялагядардыр [онлардан биринъиси олан “Беижинэ Жееп Ъорп.” 1983 илдя Пекиндя; Ч.-ин “Беижинэ Аутомотиве Индустрй Щолдинэ Ъомпанй, Лтд.” вя “Америъан Моторс” ширкятинин “Жееп” бюлмяси (щазырда “Ъщрйслер Ъорп.”-нын тяркибиндядир) тяряфиндян йарадылмышдыр.

    Сащядя 6322 мцяссися фяалиййят эюстярир (2006). Щазыр автомобиллярин тягр. 2/3- си (башлыъа олараг, хариъи моделляр) апарыъы хариъи автомобил корпорасийаларынын иштиракы иля йарадылан мцштяряк мцяссисялярдя йыьылыр. Сатыш дяйяринин тягр. 84%-и 10 ян бюйцк ширкятин пайына дцшцр. Апарыъы автомобил истещсалчыларынын “бюйцк бешлий”иня баш офиси Шанхайда олан “САЫЪ Мотор Ъорп., Лтд.” (“Сщанэщаи Аутомотиве Ындустрй Ъорп.”) дювлят корпорасийасы дахилдир. Корпорасийанын тяркибиня миник вя йцк автомобили, автобус, трактор, мотосиклет вя скутер, щямчинин комплектляшдириъи деталлар, щисся вя агрегатлар истещсал едян бир сыра тюрямя ширкятляри вя мцштяряк мцяссисяляр, цмумиликдя 50-дян чох з-д (ясасян, мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.-ндя) дахилдир. САЫЪ-ин Америка корпорасийасы “Эенерал Моторс”, Алманийа консерни “Волксwаэен” иля мцштяряк мцяссисяляри вар.


    “ФАW Эроуп” (ФАW; “Ъщина Фирст Аутомобиле Wоркс Эроуп Ъорп.”) Ч.-дя ясасы 1953 илдя автомобил з-ду кими гойулмуш илк дювлят корпорасийасыдыр; баш офиси Чанчун ш.-ндя [Эирин (Сзилин) яйаляти] йерляшир. Цмуми сатыш щяъми 1170 мин автомобил вя автобусдур (2006). ФАW-ын тяркибиня 27 тюрямя ширкят дахилдир, корпорасийа диэяр 20 ширкятин сящмляринин нязарят пакетиня маликдир.


    “Донэфенэ Мотор Ъорпоратион” (ДФМЪ) 1968 илдя йарадылмышдыр, баш офиси, елми тядгигат мяркязи вя конструктор бцросу (Асийада ян ириляриндян бири) Ухан ш.-ндядир (Хубей яйаляти, 2003 илдян). Корпорасийанын сящмляринин 70%-и Ч. щюкумятиня мяхсусдур. ДФМЪ-нин мцяссисяляри йцк вя миник автомобили, автобус, хцсуси автомобил техникасы, щямчинин комплектляшдириъиляр истещсал едир. Сатышын цмуми щяъми 1140 мин автомобил вя автобусдур (2006). Корпорасийанын тяркибиня 42 мцяссися, щямчинин Франса консерни “ПСА Эроуп”, Йапонийа ширкятляри “Ниссан Мотор”, “Щонда Мотор”, Америка ширкяти “Ъумминс”, Ъянуби Корейанын “Киа Моторс” вя Ч.-ин “Вуеда” вя с. ширкятляри иля мцштяряк мцяссисяляр дахилдир.

    “Ъщанэ’ан Аутомотиве Эроуп” (вя йа “Ъщанэ’ан Моторс”, “Ъщанэ’ан Ауто”, “Ъщана Ауто”) дювлят корпорасийасынын баш офиси вя ясас мцяссисяляри мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш.-ндядир. Сатыш щяъми 2007 илдя 857,7 мин автомобил олмушдур. Йапонийа корпорасийалары “Сузуки Мотор”, “Мазда Мотор” вя Америка корпорасийасы “Форд Мотор” иля мцштяряк мцяссисяляри вар; 2005 илдян “Ъщанэ’ан” маркасы иля юз автомобиллярини дя бурахыр.

    “Ъщерй Аутомобиле” ян ири мцстягил автомобил ширкятидир, баш офиси Анхой яйалятинин Уху ш.-ндядир (ширкят шящярин администрасийасына мяхсусдур). Автомобил сатышынын щяъминя эюря 5-ъи йери тутур – 2007 илдя 381 мин (о ъцмлядян ихраъ цчцн тягр. 120 мин). Бир сыра миник автомобилляри моделляри, о ъцмлядян манеяляри ашма габилиййяти йцксялдилмиш моделляр истещсал едилир. Иран, Малайзийа вя Мисирдя автомобилйыьма з-длары вар.

    Ири автомобил ширкятляри сырасына “Эуанэзщоу Аутомобиле Ындустрй Эроуп”, “Бриллианъе Ъщина Ауто”, “Эеелй Аутомобиле”, “Щафеи Мотор”, “Эреат Wалл Мотор”, БЙД (“Буилд Йоур Дреамс”) дахилдир.

     Эеелй EMGRAND 8 автомобили.

    Мотосиклет вя скутер истещсалы 25,5 млн. ядяд (дцнйа цзря истещсалын тягр. 1/2-и), ихраъы 8,2 млн. ядяддир (2007). Истещсалын структурунда кцтляви тялябата уйьун олан вя нисбятян садя, уъуз моделляр цстцнлцк тяшкил едир. Ясас истещсал мяркязляри Чунтсиндядир. Апарыъы истещсалчылар “Ъщина Соутщ Ындустриес Эроуп Ъорп.” МСК (мцдафия-сянайе комплекси) дювлят корпорасийасынын мяркяз табелийиндя шящяр олан Чунтсиндя, Лойан (Хенан яйаляти) вя Сзинан (Шандун яйаляти) шящярляриндя йерляшян тюрямя структурларыдыр. Бурахылыш щяъминя эюря (2007 илдя 6 млн. мотосиклет вя скутер) корпорасийа дцнйада 1-ъи йери тутур.

     Сащя мцяссисяляринин тягр. 2/3-си автомобил, мотосиклет вя с. цчцн комплектляшдириъи деталлар, щисся вя агрегатлар истещсал едир. Истещсал щяъминин ясас щиссяси хариъи фирмаларын иштиракы иля йаранан мцштяряк мцяссисялярин вя йа бцтцнлцкдя хариъи ширкятляря мяхсус мцяссисялярин пайына дцшцр. Апарыъы хариъи истещсалчылар: “Босъщ”, “Делпщи”, “Вистеон” вя с. бейнялхалг корпорасийалардыр. Милли ширкятляря “Wанхианэ Эроуп” (Шанхай), “Wеиъщаи Поwер” (“Wеифанэ Диесел”; Шандун яйалятинин Вейфан ш.), “Йуъщаи Маъщинерй Эуанхи” (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Йуйлин ш.), “Донэфенэ Щонда Аутомобиле Ъо., Лтд.” (Хубей яйалятинин Ухан ш.), “Торъщ Аутомотиве Эроуп” (Хунан яйалятинин Чжучжоу ш.) аиддир.

    Авиаракет-космик сянайеси интенсив инкишаф едян йцксяктехнолоэийалы сащядир. Щярби вя мцлки мящсуллар истещсал едян авиасийа сянайеси мянзил-гярарэащлары Пекиндя йерляшян 2 дювлят щолдинг корпорасийасындан ибарятдир: “Ъщина Авиатион Ындустрй Ъорпоратион Ы”; АВЫЪ-Ы вя “Ъщина Авиатион Ындустрй Ъорпоратион ЫЫ”; АВЫЪ-ЫЫ.

     “Дунфен-3” гитялярарасы баллистик ракети.

    Ракет космик сянайеси мянзил-гярарэащлары Пекиндя йерляшян, тягр. 300 мцяссисяни, ЕТИ-ляри, ЕТТКИ мяркязлярини вя диэяр структур бюлмялярини юзцндя бирляшдирян 2 дювлят щярби-сянайе корпорасийасындан ибарятдир: “Ъщина Аероспаъе Съиенъе анд Ындустрй Ъорп.” (ЪАСЫЪ; ишчиляринин сайы тягр. 150 мин, 2007) вя “Ъщина Аероспаъе Съиенъе анд Теъщнолоэй Ъорп.” (ЪАСЪ; ишчиляринин сайы тягр. 110 мин, 2007).

    Сащянин щярби мящсуллары: “Дунфен- 5А”, “Дунфен-31” гитялярарасы баллистик ракетляри; “Дунфен-3А”, “Дунфен-4”, “Дунфен-21” аралыгмянзилли баллистик ракетляри; “Сзйулан-1” дяниз базалы баллистик ракетляри; “Дунфен-11”, “Дунфен-15” йахын сащя фяалиййяти ракетляри; “Хуннйао” ганадлы ракетляри; ЛЙ-60 зенит ракет системляри, ЛЙ-60 эями зенит ракет системляри; ФН-6 сяййар зенит ракет комплекси; ЪЩ-3, ПW-1 пилотсуз кяшфиййатчы тяййаряляри; А-100, WС-1, WС-1Б, WС-2 йайлым атяши реактив системляри; ФТ-1 идаряолунан авиасийа бомбалары. Ч. бурахылмыш космик ракетлярин сайына эюря дцнйада Русийа вя АБШ-дан сонра 3-ъц йери тутур.


    Дахили йцкдашымаларын вя сярнишиндашымаларын сцрятля артмасы д.й. машынгайырмасы мящсулларына олан тялябатын артмасына эятириб чыхарыр. Локомотивгайырма мцяссисяляринин (илдя 1300 ядяд тепловоз вя електровоз, 2008) эцъц, ясасян, юлкянин дахили тялябатыны юдяйир, мящсулларын аз щиссяси ихраъ едилир.


    Д.й. машынгайырмасынын бцтцн мцяссисяляри 2 дювлят корпорасийасында бирляшмишдир (2000): “Ъщина Нотщерн Лоъомотиве анд Роллинэ Стоък Ындустрй (Эроуп) Ъорп.” (ЪНР) вя “Ъщина Соутщ Лоъомотиве анд Роллинэ Стоък Ындустрй (Эроуп) Ъорп.” (ЪСР).

    “China South Locomotive & Rolling Stock Corporation Limited” ширкятинин истещсал етдийи ЪРЩ380А сцрят гатары.


    Эямигайырма нягл. машынгайырмасынын сцрятля инкишаф едян вя мцщцм сащяляриндян биридир. Инша олунмуш дяниз эямиляринин тоннаж щяъминя (2007 илдя 18,93 млн. т дедвейт) эюря Ч. Корейа Респ. вя Йапонийадан сонра 3-ъц йери тутур (дцнйа цзря истещсалын тягр. 23%-и; 2006 илдя 19%; 2000 илдя 4,7%; 1990 илдя 2,3%). Сифариш щяъминя эюря (169,5 млн. т дедвейт – дцнйа цзря щяъмин тягр. 1/3-и) Ч. эямигайырмасы Корейа Респ.-ндан сонра 2-ъи, сифариш едилян эямилярин сайына (2975 ядяд) эюря ися 1-ъи йеря чыхмышдыр (март, 2008). Ч. дцнйанын 151 юлкясиня дяниз эямиляри ихраъ едир; ихраъын цмуми щяъми 12,24 млрд. доллар дяйяриндя 14,9 млн. т дедвейтдир (2007).

     “Dalian Shipbuilding Industry Company” ширкятинин эямигайырма заводу.


    Сащя цзря тягр. 3 мин эямигайырма вя эями тямири мцяссисяси фяалиййят эюстярир (башлыъа олараг, кичик вя орта). Ясас эямигайырма мцяссисяляринин бюйцк щиссяси 2 апарыъы дювлят корпорасийасынын тяркибиня дахилдир: “Ъщина Стате Сщипбуилдинэ Ъорп.” (ЪССЪ) вя “Ъщина Сщипбуилдинэ Ындустрй Ъорп.” (ЪСЫЪ). 

    К.т. машынгайырмасы мцяссисяляри (тягр. 3 мин адда) машын, аваданлыг вя алятляр истещсал едир. Техники ъящятдян садя вя уъуз мямулатларын, о ъцмлядян аз механикляшдирилмиш васитяляр – чиляйиъи машынлар, су насослары, газонбичянляр, мотоблоклар вя с.-ин истещсал щяъми йцк- сякдир. Дювлятин милли истещсалчылара дястяйи сайясиндя истещсал щяъми (2007 илдя 21,0 млрд. доллар; 2004 илдя 10,9 млрд. доллар) хейли артмышдыр. Сащя мящсулларынын артан ихраъы (11 млрд. доллар вя йа истещсал щяъминин 1/2-индян чоху) к.т. техникасы вя аваданлыгларынын идхалыны цстяляйир (тягр. 9 млрд. доллар). Ихраъатын структурунда нисбятян уъуз мямулатлар – дренаж насослары, азэцълц дизел мцщяррикляри, мотоблоклар, мини-тракторлар вя с. цстцнлцк тяшкил едир.

     К.т. машынгайырмасында чоху кичик юзял мцяссися олмагла тягр. 8 мин ширкят фяалиййят эюстярир (истещсалчыларын 1/5-инин пайына сатыш дяйяринин тягр. 90%-и дцшцр). Мцряккяб к.т. техникасы вя аваданлыгларыны ири дювлят корпорасийаларына, щямчинин апарыъы хариъи фирмаларын иштиракы иля мцштяряк мцяссисяляря (тягр. 150 ширкят, 2007) мяхсус з-длар бурахыр.

    Дюрдтякярли мини-тракторларын истещсалы (2007 илдя 2 млн. ядяддян чох) юлкянин мцхтялиф районларындакы 137 мцяссисядя, тякярли вя тыртыллы тракторларын истещсалы ися (тягр. 200 мин ядяд) 24 заводда ъямляшмишдир. К.т. вя сянайе тракторларынын тягр. 40%-и 2 ири дювлят корпорасийасы тяряфиндян бурахылыр: “ЙТО Эроуп Ъорпоратион” вя “Фотон Ловол Щеавй Ындустриес Ъо., Лтд.”. Тракторларын ири истещсалчылары арасында “Жианэсу Йуеда Йанъщенэ Траътор Мануфаътуринэ Ъо., Лтд.” (Сзйансу яйалятинин Йанчен ш.) вя Американын “Жощн Деере Тианжин Траътор Ъо., Лтд.” кими ширкятляр дя вар. 

    Юзцэедян тахылйыьан комбайнларын истещсалынын тягр. 70%-и 5 ясас ширкятин пайына дцшцр: “Фотон”, “Зщонэзщоу Аэриъултурал Маъщинерй Ъо., Лтд.”, “Жощн Деере”, “ЙТО Эроуп”, “Эаоми Ъщунйу Маъщинерй Ъо.”.

    К и м й а  с я н а й е с и  ян мцщцм сащялярдян биридир, сянайе мящсулларынын цмуми дяйяриндя пайына (нефт-кимйа вя яъзачылыг препаратлары истещсалы да дахил олмагла 2006 илдя 12%) эюря йалныз машынгайырма вя металлурэийа сянайесиндян эери галыр. Кимйа сянайесинин бцтцн мцлкиййят формаларынын 44,3 мин мцяссисясиндя (Ч.-ин Дювлят Статистика Идаряси сензиня дахил едилян бцтцн сянайе мцяссисяляринин 14,7%-и) тягр. 8,2 млн. фящля вя гуллугчу чалышыр. Сащянин эениш хаммал базасы кимйяви мящсулларын чохунун истещсал тялябатыны тямин етмяйя имкан верир. Агрономик, кимйяви вя сянайе хаммалы щасилатынын мигйасы бюйцкдцр: Ч. барит (2005 илдя 4,2 млн. т), флцорит (2,7 млн. т), дашдуз (2006 илдя 45 млн. т), фосфорит (2006 илдя 32 млн. т) щасилаты цзря дцнйада 1-ъи йери тутур; мящдуд ещтийатлар калиум дузуна олан тялябаты тямин етмир (2005 илдя щасилат тягр. 600 мин т). Ч. кимйяви препарат истещсалы вя истещлакына эюря дцнйада АБШ вя Йапонийа иля йанашы апарыъы йерлярдян бирини тутур. Кимйа сянайеси мящсуллары ихраъы 2006 илдя 44,5 млрд. доллар олмушдур (2000 илдя 12,1 млрд. доллар). Зяриф кимйяви технолоэийаларын кифайят гядяр инкишаф етмямяси, бязи мящсул нювляринин ашаьы кейфиййяти, эетдикъя кяскинляшян ятраф мцщитин чирклянмяси иля ялагядар истещсал хярълярини артырмаг зяруряти сащянин ясас проблемляриндяндир. 21 ясрдя кимйа (хцсусян нефт-кимйа) сянайеси мцяссисяляри даща чох юлкянин ш.-индяки, дянизйаны реэионларда ъямляшир (мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., Сзйансу, Шандун, Гуандун, Чжетсзйан яйалятляри). Бу, идхал едилян карбощидроэен вя диэяр хаммаллардан истифадянин артмасы, щямин реэионларын йерли вя хариъи сатыш базарларына йахын олмасы иля ялагядардыр.

     “ЙТО Эроуп Ъорпоратион” истещсалы олан X1204 трактору.

    Ч. кцтляви кимйа мящсулларынын бир чох нювцнцн истещсалы цзря дцнйа лидеридир, о ъцмлядян (млн. т, 2007): сулфат туршусу 55 (2000 илдя 24,3), сусузлашдырылмыш сода 17,7 (8,3), каустик сода 17,6 (6,7), щямчинин синтетик аммонйак 2006 илдя 49,4 млн. т (2000 илдя 33,6 млн. т). Дцнйа цзря минерал эцбря истещсалынын тягр. 1/3-и (2007 илдя 57,9 млн. т, тясир эюстярян маддя щесабы иля; 2000 илдя 31,9 млн. т) вя онларын дцнйа цзря истещлакынын тягр. 35%-и Ч.-ин пайына дцшцр. Минерал эцбря истещсалы иля 1000-дян чох ширкят мяшьул олур, о ъцмлядян азотлу эцбряляр цзря – тягр. 600, фосфорлу – тягр. 400, калиумлу – 47 (2006). Азотлу эцбрялярин апарыъы истещсал мяркязляри: Нанкин (Сзйансу яйаляти), Шитсзйачжуан (Хебей яйаляти), Далйан (Лйаонин яйаляти), Ланчжоу (Гансу яйаляти), Сйуйчжоу (Чжетсзйан яйаляти) вя с. Фосфорлу эцбрялярин истещсал щяъми (2006 илдя 12,3 млн. т, П2О5 щесабы иля; 2000 илдя 6,6 млн. т) дахили базарын тялябатыны юдямяйя имкан верир. Калиумлу эцбрялярин чатышмазлыьы (2006 илдя 2,1 млн. т, К2О щесабы иля; 2000 илдя 0,7 млн. т) идхал щесабына юдянилир. Ч. к.т. ещтийаълары цчцн биткиляри мцщафизя васитяляринин истещсал щяъминя эюря дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур. Истещсал (мин т, 2006): инсектисидляр – 510, фунэисидляр – 110, щербисидляр – 390.

    Габаглайыъы темпля инкишаф едян нефт-кимйа сянайеси бурахылан мящсулун йцксяк кейфиййят эюстяриъиляри иля сяъиййялянир. Истещсал (млн. т): етилен 10,5 (2007; 2000 илдя 4,7); поливинилхлорид 8,3 (2006; 2000 илдя 2,6); метанол 7,6 (1,8); бензол 3,4 (1,9). Сащянин ян бюйцк вя мцасир мцяссисяляри (тягр. 300) 20 ясрин сонлары–21 ясрин яввялляриндя Чинин дювлят нефт-газ корпорасийалары тяряфиндян апарыъы дцнйа ширкятляринин (“Байер”, “БАСФ”, “Деэусса”, “Сщелл” вя с.) иштиракы иля кимйа технопарклары адланан Шанхай мяркяз табеликли ш.-ндя, Нанкин ш.-ндя (Сзйансу яйаляти), щямчинин Гуандун яйалятинин бир сыра мяркязиндя йарадылмышдыр. Ч. дцнйада пластик кцтля вя синтетик гатранын апарыъы истещсалчыларындан биридир. Илкин пластик кцтля истещсалы 2007 илдя 33 млн. т олмушдур (2000 илдя тягр. 11 млн. т), пластик кцтля вя мямулатларын тягр. 20%-и (дяйяриня эюря) ихраъ олунур. Тягр. 15 мин ширкят (щяр биринин истещсал щяъми илдя 725 мин доллардан чохдур) пластик кцтля (о ъцмлядян тякрар хаммалдан) вя онлардан мямулатлар истещсал едир. Апарыъы реэионлар (2007): Чжетсзйан (пластик кцтля вя мямулатларын дяйяринин 23,2%-и; о ъцмлядян мцхтялиф нюв синтетик юртцк вя дяри; апарыъы мяркязляр – Тайчжоу, Хуанйан вя с.), Гуандун (22,8%; пластик борулар, габлашдырмалар, мяишят маллары; башлыъа мяркязляр – Гуанчжоу, Фошан, Дунгуан, Шенчжен вя с.), Сзйансу (9,9%; пластик формалар вя с.), Шандун (9,6%; истиханалар цчцн юртцкляр вя с.) яйалятляри.


    Ч. синтетик (2006 илдя 1813 мин т – дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йер; 2000 илдя 840 мин т) вя тябии (533 мин т) каучук истещсал едян азсайлы юлкялярдян биридир. Дцнйа цзря каучук истещлакынын тягр. 1/4-и Ч.-ин пайына дцшцр; тялябатын тягр. 40%-и идхал щесабына юдянилир (тябии каучукун башлыъа идхалатчылары Тайланд, Малайзийа вя Индонезийа, синтетик кау-укун Йапонийа, Корейа Респ. вя АБШ-дыр; 2005). Синтетик каучук истещсалынын ясас мяркязляри – Тсзыбо вя Тсиндао (Шандун яйаляти), Хойчжоу (Гуандун яйаляти), Нантун (Сзйансу яйаляти), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти), Сзилин [Эирин яйаляти (Сзилин)], Сзинчжоу (Лйаонин яйаляти), Ланчжоу (Гансу яйаляти), Душантсзы (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну). 2006 илдя тягр. 1/3 щиссяси ихраъ олунмагла, автомобил вя тракторлар цчцн 318 млн. ядяд шин истещсал едилмишдир (дцнйа цзря истещсалын тягр. 15%-и). Шин сянайесиндя тягр. 300 ширкят фяалиййят эюстярир, онлардан 50 ян ири ширкятин пайына цмуми истещсал щяъминин 70%-индян чоху дцшцр. Шин сянайеси мцяссисяляринин ъямляшдийи башлыъа реэионлар Шандун вя Гуандун яйалятляридир.

    Юлкянин тохуъулуг сянайеси цчцн мцщцм хаммал олан кимйяви лифлярин дцнйа цзря истещсалынын тягр. 1/3-и Ч.-ин пайына дцшцр (2007 илдя 23,9 млн. т; 2000 илдя 0,7 млн. т). Истещсалын структурунда полиефир, полиамид, полиакрил вя с. синтетик лифляр (2007 илдя 95%-дян чох) цстцнлцк тяшкил едир. Апарыъы мяркязляр: Ичжен (Сзйансу яйаляти), мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., Лйаойан (Лйаонин яйаляти), Чаншоу (Сычуан яйаляти), Синхуей (Гуандун яйаляти) вя с.

    Яъзачылыг сянайеси – яняняви Ч. тябабяти дярманлары вя кимйяви дярман васитяляри, ясасян, ъенериклярин (ишляйиб щазырлайан ширкятин лисензийасы олмадан бурахылан вя патентин фяалиййят мцддяти битдикдян сонра базарда йерляшдирилян) истещсалы йцксяк темпля инкишаф едир. Ч. антибиотиклярин, бир чох витамин нювляринин, аьрыкясиъи васитялярин истещсалына эюря дцнйада лидердир, мцхтялиф нюв дярман хаммалынын ири истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр. Биояъзачылыг препаратлары истещсалы (Сычуан яйаляти вя с.) инкишаф едир. Яъзачылыг сянайеси мящсулларынын ихраъы 2005 илдя 3,8 млрд. доллар олмушдур (2000 илдя 1,8 млрд. доллар). Юлкядя тягр. 3,5 мин яъзачылыг ширкяти вар (кичик вя орта ширкятляр цстцнлцк тяшкил едир), онларын да 1,8 миня йахыны хариъи капиталын иштиракы илядир. Сащянин апарыъы ширкятляри: мянзил-гярарэащы Пекиндя олан [Шенчжен ш.-ндя (Гуандун яйаляти) вя с.-дя мцяссисяляри] “Ъщина Натионал Пщармаъеутиъал Эроуп Ъорпоратион” (“Синофарм”), мянзил-гярарэащы Шитсзйачжуан ш.-ндя (Хебей яйаляти) олан “Ъщина Сщинеwай Пщармаъеутиъал Эроуп Лимитед Ъомпанй”. Дцнйанын ири яъзачылыг ширкятляринин чоху, о ъцмлядян Американын “Пфизер”, Исвечрянин “Новартис” вя “Роъще”, Алманийанын “Байер” вя с. ширкятляр Ч. базарында иштирак едир.


    Й ц н э ц л   с я н а й е  мцяссисяляри (парча, щазыр эейим, айаггабы, дяри, хяз вя тцк мямулатлары истещсалы дахил олмагла) Ч.-ин цмуми сянайе мящсулларынын 8%-ини истещсал едир (дяйяр ифадясиндя, 2006). Ихраъ дяйяринин тягр. 13%-и тохуъулуг вя тикиш мямулатларынын пайына дцшцр. Яняняви вя ян инкишаф етмиш сащя олан тохуъулуг иплик вя памбыг парчалар, ипяк, йун, кятан, ъут, чятяня лифи, кянаф, рами, кимйяви лифляр вя онларын гарышыьынын (истещлак олунан тохуъулуг лифляринин щяъминин тягр. 30%-и тябии хаммалын пайына дцшцр), щямчинин бойаг, трикотаж истещсалыны ящатя едир. Эениш хаммал базасынын вя дахили базарын мювъудлуьу сащя мямулатларынын рягабятгабилиййятлилийини мцяййян едир. Ч. парча истещсалы цзря дцнйа лидеридир (2007 илдя 66 млрд. м бцтцн нюв парчалар; 2000 илдя 27,7 млрд. м), дцнйа парча мящсуллары ихраъынын тягр. 1/4-и онун пайына дцшцр. Сащянин 2007 илдян башлайан ихраъ йюнцмцнцн енмя тенденсийасы истещсал хяръляринин артмасы иля ялагядардыр. 

    Тохуъулуг сянайесиндя тягр. 6,2 млн. няфярин чалышдыьы (2006) ири вя орта мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир (ъями 25,3 мин вя йа Ч.-ин Дювлят Статистика Идарясинин сензиня дахил олан бцтцн мцлкиййят формаларына аид сянайе мцяссисяляринин 8,4%-и). Яняняви олараг (19 ясрин 2-ъи йарысындан) сащянин апарыъы мяркязляри, ясасян, юлкянин ш. дянизйаны районларында ъямляшмишдир. Памбыг иплик (2007 илдя тягр. 20 млн. т) вя парча (2006 илдя 23,6 млрд. м) истещсалы йерли вя идхал олунан памбыьа ясасланыр (Щиндистан, АБШ, Юзбякистан вя с. юлкялярдян эятирилир), 2005 илдян хаммал идхалынын щяъми азалдылыр (2006–2007 иллярдя 55%). Истещсалын 1/2- индян чоху Шярги Ч.-ин Шандун (33%) вя Сзйансу (18%) яйалятляринин пайына дцшцр. Памбыг парча сянайесинин башлыъа мяркязляри: мяркяз табелийиндя олан Шанхай вя Тйансзин шящярляри, щямчинин Тсиндао вя Сзинан (Шандун яйаляти), Уси вя Нантун (Сзйансу яйаляти), Шитсзйачжуан (Хебей яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти), Чженчжоу (Хенан яйаляти) шящярляри, мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш. вя с. Сащянин ян ири ширкятляри “Wеигиао Техтиле Ъо., Лтд.” (баш офиси Шандун яйалятинин Тсзупин гязасында) вя “Щуафанэ Эроуп оф Ъщина” (Сзйансу яйаляти, Чжантсзйаган ш.). Йун парча истещсалы, башлыъа олараг йерли хаммала ясасланыр. Истещсал щяъминин 2/3-индян чоху Шярги Ч.-ин дянизйаны районларынын пайына дцшцр: мяркяз табелийиндя олан Шанхай, Пекин вя Тйансзин шящярляри, щямчинин Сзйансу (Уси, Нанкин, Чанчжоу шящярляри) вя Чжетсзйан [Ханчжоу, Утун (Тунсйан) вя с. шящярляр] яйалятляри. Юлкянин дахили районларында йун сянайеси Синтсзйан-Уйьур [ири мяркязляри – Урумчи, Шихетсзы, Кулъа (Инин)], Дахили Монголустан (Хух-Хото) мухтар районларында, щямчинин Гансу (Ланчжоу) вя Тсинхай (Синин) яйалятляриндя инкишаф етмишдир. Дцнйа цзря тябии ипякдян парча истещсалы вя ихраъынын бюйцк щиссяси яняняви олараг Ч.-ин пайына дцшцр. Ипяк сянайесинин башлыъа р-ну Йансзы чайынын ашаьы ахарында йерляшир; мяркязляри – мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., щямчинин Чжетсзйан (Ханчжоу, Хучжоу, Хайнин вя с.) вя Сзйансу (Сучжоу, Уси, Чанчжоу вя с.) яйалятляринин шящярляри. Кятан парчалар юлкянин шм.-ш.-индя истещсал едилир, башлыъа мяркязи – Харбиндир (Хейлунтсзйан яйаляти), ъут вя кянаф парчалар ися Шандун, Хубей, Хенан, Чжетсзйан яйалятляриндя (ян ири мяркязи Ханчжоудур).

    Ч.-ин тикиш сянайеси дцнйанын бир чох юлкясинин ящалисини эейим мямулаты иля тямин едир (2006 илдя 17 млрд.-дан чох тикиш мямулаты). Уъуз кцтляви тялябат мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. Танынмыш дцнйа брендляринин хейли щиссяси дя Ч.-дя бурахылыр (дцнйанын апарыъы ширкятляри хярълярини азалтмаг цчцн эейим истещсалыны Ч. вя йа онун иштиракы иля йарадылмыш мцштяряк мцяссисялярдя йерляшдирир). Юлкянин бцтцн шящярляриндя вя ири кянд мянтягяляриндя тикиш ф-кляри вя емалатханалары (чоху кичик) вар; сащянин ясас кластерляри Гуандун, Чжетсзйан, Сзйансу яйалятляриндя, щямчинин мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.-ндя формалашмышдыр.


    Дяри-айаггабы сянайеси мцяссисяляри ашыланмыш дяри, дяри эейимляр (2006 илдя 66 млн. мямулат), айаггабы, чанта (тягр. 550 млн. ядяд), ялъяк вя с. истещсал едир. Мящсулун чох щиссяси идхал едилмиш хаммалдан (ашыланмыш дяри вя дяри йарымфабрикатлары; башлыъа идхалатчылар – Италийа, Бразилийа, Корейа Респ. вя АБШ) щазырланыр. Щейван хязляри, дяри йарымфабрикатлары, ашыланмыш дяри вя дяри мямулаты ихраъынын дяйяри 23,8 млрд. доллар (2006), о ъцмлядян дяри айаггабыларын дяйяри тягр. 8,8 млрд. доллардыр. Ч. дцнйада апарыъы айаггабы истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр. Истещсал структурунда орта вя ашаьы гиймятли сегментлярдян олан уъуз айаггабылар (пластик, резин, текстил цзлцклц вя с.) бюйцк пайа маликдир. Айаггабы истещсалы 2006 илдя тягр. 10 млрд. ъцт (дцнйа цзря истещсалын 1/2-дян чох), о ъцмлядян дяри айаггабы тягр. 3 млрд. ъцт олмушдур. Айаггабы ихраъы тягр. 7,7 млрд. ъцт (тягр. 21 млрд. доллар мябляьиндя), о ъцмлядян дяри айаггабы 1,4 млрд. ъцтдцр. Ихраъын ямтяя структурунда пластик вя резин (тягр. 4,4 млрд. ъцт), щямчинин текстил цзлцклц вя с. айаггабылар (1,9 млрд. ъцт) цстцнлцк тяшкил едир. Тягр. 40 мин айаггабы мцяссисяси (ясасян, кичик вя орта) фяалиййят эюстярир. Башлыъа реэионлар: Гуандун яйаляти (юлкя цзря
    айаггабы истещсалы щяъминин тягр. 1/2-и; ян ири мяркязи Дунгуандыр, дцнйа цзря айаггабы ямтяя ихраъынын тягр. 10%-и онун пайына дцшцр), щямчинин Футсзйан яйаляти (ири истещсал мяркязи Тсинйан ш.-дир), мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш., Сзйансу яйаляти. “Фарееаст Леатщер Индустрй Ъо., Лтд.” (баш офис вя ясас мцяссисяляри Гуандун яйалятиндяки Гуанчжоудадыр) вя “Зщежианэ Касен Индустриал Эроуп Ъо., Лтд.” (Чжетсзйан яйаляти, Чанйан) сащянин апарыъы ширкятляриндяндир.

    Ч. дцнйа цзря хяз мямулатынын апарыъы истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир, су самуру хязиндян мямулатын (кцрк вя с.) дцнйа цзря ихраъ дяйяринин тягр. 1/4-и онун пайына дцшцр; ашыланмыш су самуру хязляри истещсалы тягр. 10 млн. ядяддир (2006; Данимаркадан сонра дцнйада 2-ъи йер). Ч. тцлкц вя йенотабянзяр ит дярисиндян мямулатын ихраъына эюря дцнйада лидердир.

    Ч. дцнйада ойунъаьын ян бюйцк истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр (2006 илдя дцнйа цзря ихраъатын 70%-индян чоху); тягр. 30 мин нювдя мящсул бурахылыр. Сащянин тягр. 8 мин мцяссисясиндя 3,5 млн. фящля вя гуллугчу чалышыр (2006). Апарыъы дцнйа истещсалчыларынын (“Маттел”, “Щасбро” вя с.) бренди иля мцгавиля ясасында олан истещсал цстцнлцк тяшкил едир. Мящсулларын кейфиййятинин йцксялдилмяси, о ъцмлядян онларын еколожи тящлцкясизлийи проблеми (ойунъагларын тягр. 15%-и зящярли материаллардан щазырланыр) диггят мяркязиндядир. Ойунъаг истещсалынын 60%-индян чоху вя ихраъ дяйяринин 80%-и Гуандун яйалятинин пайына дцшцр (2006). Ч. байрам атяшфяшанлыьы вя фишянэляри, щямчинин барыт ракетляри, петард вя с. цчцн пиротехника мямулатларынын истещсалы вя ихраъына эюря дцнйада лидердир. 

    Ч. дцнйада керамика мямулатларынын, о ъцмлядян чини вя сахсы мямулатларын ян мцщцм истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр (2006 илдя дцнйа ихраъ дяйяринин 70%-индян чоху). Ян габагъыл истещсал мяркязляри Ч.-ин 5 чини шящяри адландырылан Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти), Тсзыбо (Шандун яйаляти), Лилин (Хунан яйаляти), Фошан (Гуандун яйаляти) вя Таншандыр (Хебей яйаляти). Ч.-дя эениш инкишаф етмиш мцхтялиф декоратив-ряссамлыг мямулатларынын (бядии лак, халча, щясир, кружева, щямчинин сцмцк, аьаъ, даш цзяриндя ойма вя с.) истещсалы бюйцк ихраъ ящямиййяти кясб едир.

    Й е й и н т и  с я н а й е с и (щазыр ярзаг мящсуллары, ичкиляр вя тцтцн мямулатларынын истещсалы да дахил олмагла), ясасян, дахили базарын тялябатыны юдяйир, сянайе мящсулларынын цмуми дяйяринин 7,8%-и онун пайына дцшцр (2006). 26,5 мин мцяссисядя (ясасян, кичик вя орта) 4,8 млн. няфяр чалышыр. Башлыъа сащяляр: унцйцтмя (ясасян, кичик мцяссисяляр иля тямсил олунмушдур; ири мяркязляри – Шанхай, Тйансзин, Ухан, Харбин) вя чялтиктямизлямя (апарыъы мяркязляри – Шанхай, Ханчжоу). Йаь сянайеси битки йаьларынын [йерфындыьы, рапс, сойа, кцнъцд, камелийа, камфора йаьы (камфора дяфнясиндян); 2005 илдя ъями 14,1 млн. т] истещсал щяъминя эюря дцнйада апарыъы йерлярдян бирини тутур. Шякяр гамышындан (Гуандун яйалятиндя, Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда, Йуннан, Сычуан вя Футсзйан яйалятляриндя), щямчинин шякяр чуьундурундан (Шимали вя Шимал-Шярги Чиндя) шякяр истещсал едилир (2007 илдя 12,7 млн. т). Ятлик вя сцдлцк сащяляр (21 ясрин яввялляринядяк юлкянин яксяр районларында сцд емалы мцяссисяляри, демяк олар ки, мювъуд дейилди, чцнки онун истещлакы яняняси йох иди) инкишаф едир. Консерв (балыг, дяниз мящсуллары, ят, мейвя, тярявяз) истещсалы ихраъ ящямиййятлидир. Ч. дцнйада апарыъы чай истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир (хцсусиля йашыл чай ихраъы йцксяк темпля артыр). Спиртли ичкиляр истещсалында пивя цстцнлцк тяшкил едир (2005 илдя 31,7 млн. т – дцнйада 1-ъи йер). Йейинти сянайесиндя ян бюйцк ширкят баш офиси Пекиндя олан “Ъщина Натионал Ъереалс, Оилс Анд Фоодстуффс Ъорп.” (ЪОФЪО) дювлят корпорасийасыдыр (тахыл емалы, битки йаьлары, ичкиляр вя с. истещсалы; ярзаг мящсуллары иля хариъи тиъарят).


    Ч. тцтцн мящсулларынын истещсалы (2007 илдя 2,1 млрд. гутудан чох сигарет) вя истещлакы цзря дцнйада лидердир; Ч. сигаретляри, бир гайда олараг, ашаьыкейфиййятлидир. Тцтцн мямулатларынын истещсал щяъминя эюря “Ъщина Натионал Тобаъъо Ъо.” (юлкя базарында инщисарчы мювге тутур) дцнйада апарыъы ширкятдир.


    Кянд тясяррцфаты. Ч. дцнйанын ян ири аграр мящсул истещсалчысы, гида мящсуллары вя к.т. хаммалынын ихраъыны сцрятля артыран аз сайда дцнйа юлкяляриндян биридир. Гида проблеми 1980-ъи иллярин орталарында, ясасян, щялл едился дя, дахили гида мящсуллары базарында тяляб вя тяклиф арасындакы таразлыг гейри-сабит олараг галмагдадыр. Сащянин инкишафына мане олан ян цмдя проблемлярдян бири шумлуг торпагларын чатышмамасыдыр. Дцнйа ящалисинин тягр. 22%-инин ъямляшдийи Ч. дцнйа якин сащяляринин тягр. 10%-иня сащибдир. Шумлуг йерлярин сащяси 121,8 млн. ща-дыр (2007 илин сону; Сйанган вя Аомын хцсуси инзибати р-нларыны, щямчинин Тайван а.-ны чыхмагла). Якин сащяляринин 55%-индян чоху гуру дяряляр, 26%-и чайбасарлар, тягр. 19%-и суварылан торпаглардыр. Якилян торпагларын сащяси (2007 илдя 153,6 млн. ща) цмуми шум йерляринин сащясини цстяляйир, чцнки юлкянин бир сыра районунда илдя бир нечя дяфя мящсул йыьылыр.

    348,7 млн. няфяр (2006 илин сону) вя йа юлкядя ишляйян ящалинин цмуми сайынын тягр. 39,5%-и (о ъцмлядян юзфяалиййятли кянд ящалисинин 65,6%-и) к.т.-нда чалышыр. Сащядя ъями 200,2 млн. аиля (кяндли) тясяррцфаты вя 395 мин даща ири тясяррцфат ващидляри (кооп. бирликляри, ширкятляр вя с.) вардыр. 

    К.т.-нын модернляшдирилмяси цзря, эениш малиййя дястяйи дя дахил олмагла дювлят тядбирляри комплекси щяйата кечирилир. Бир йанвар 2006 илдян етибарян к.т. верэиси ляьв едилмишдир. Дянли биткилярин истещсалы иля мяшьул олан кяндлиляр йцксяккейфиййятли тохум, техника вя эцбря (2008 илдя 4 млрд. йуан вя йа тягр. 570 млн. доллар) ялдя етмяк цчцн бирбаша дотасийа алыр. К.т.-нын инкишафы цзря дювлят програмлары (о ъцмлядян “2006–20 иллярдя к.т. елми вя техникасынын инкишафы програмы”), щямчинин (2001 илдян) кянд игтисадиййатынын модернляшдирилмяси цзря 6 кичик лайищя щяйата кечирилмишдир: к.т. йерляринин гянаятля суварылмасы; инсанларын вя мал-гаранын ичмяйя йарарлы су иля тяминаты; кянд йолларынын тикинтиси; батаглыг газынын (метанын) мяишятдя истифадяси; кичик кянд СЕС-ляринин тикинтиси; мал-гара цчцн отлагларын щазырланмасы.

    Тарла ишляринин комплекс механикляшдирилмяси (ишлярин цмуми щяъминин тягр. 40%-и механикляшдирилмишдир, о ъцмлядян шумлама ишляри цзря якин йерляринин 59,9%-индя, якин ишляри цзря 32,6%-индя, йыьым ишляри цзря 24,9%-индя, 2006 илин сону) сявиййяси йцксялмякдядир. К.т.-нда 1,4 млн. трактор, 25,1 млн. мини-трактор вя мотоблок, 550 мин йыьым комбайны истифадя олунур. Минерал эцбрялярин истифадяси даим артыр. Суварылан торпаг сащяляринин эенишляндирилмясиня (57,8 млн. ща; 2007), чай ахымларынын тянзимлянмясиня, торпагларын ерозийасы иля мцбаризяйя бюйцк сяй эюстярилир. Еффектив суварма сащяляри щяр ил бир млн. ща-йа гядяр артырылыр. Електрикляшдирилмиш суварма сащяси цмуми якин сащясинин 26,6%-ни (2006 илин сону) тяшкил едир; суйу гянаятля ишлядян мцасир технолоэийаларла суварылан яразиляр эенишляндирилир. Ъянуб чайлары ахымынын бир щиссясинин юлкянин шм. районларына йюнялдилмяси лайищясинин щяйата кечирилмяси цзря ишляр давам етдирилир. Ашаьы вя орта мящсулдарлыглы торпагларда рекултивасийа ишляри апарылыр (2003 – 07 иллярдя 16,8 млн. т ялавя тахыл йыьымына имкан верян 8,5 млн. ща шумлуг торпаг рекултивасийа олунмушдур).

    К.т. истещсалында б и т к и ч и л и й и н пайы дурмадан азалыр (2007 илдя аграр мящсулларын цмуми дяйяринин 50,4%-ини тяшкил етмишдир). Якин сащяляринин структурунда дянли биткилярин пайы азалыр (2007 илдя 68,7% вя йа 105,6 млн. ща). Тахылын цмуми йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур – 2007 илдя 501,5 млн. т (адамбашына 381 кг); дянли биткилярин орта мящсулдарлыьы 53 с/ща-дан артыгдыр. К.т. юлкянин ярзаг вя йемлик тахыл цзря, ясасян, дахили тялябатыны (о ъцмлядян дцйц цзря тягр. 99,6%, буьда цзря тягр. 99,3%, гарьыдалы цзря 100%) тямин едир.


    Чялтик башлыъа ярзаг биткисидир. 21 ясрин яввялляриндя цмумдцнйа чялтик якини сащясинин тягр. 1/5-и. Ч.-ин пайына дцшцр (29,3–30,7 млн. ща); йцксяккейфиййятли (елит) чайбасар чялтик сортларынын (2006 илдя чялтик сащяляринин тягр. 69,1%) якин сащяляри эенишляндирилир. Чялтик йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йердядир (2007 илдя 185,5 млн. т; дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и). Йыьымын тягр. 65%-и Йансзы чайы щювзясиндяки чайбасар чялтик беъярилян ясас золаьын (Хунан, Хубей, Сзйанси, Чжетсйан яйалят- ляри, Хенан яйалятинин ъ. щиссяси, щямчинин Сычуан яйаляти вя с.), тягр. 17%-и Ч.-ин ъ. щиссясинин (Гуандун, Хайнан яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Футсзйан яйалятинин ш. щиссяси; бурада илдя 2 дяфя мящсул йыьылыр), тягр. 12%-и юлкянин шм. вя шм.-ш-индяки чялтикчилик районларынын (Хуанхе вя Лйаохе чайларынын щювзяляриндя), тягр. 6%-и Ъянуб-Гярби Ч.-ин (Йуннан, Гуйчжоу, Гуанси-Чжуан мухтар р-нунун шм.-г. щиссяси) пайына дцшцр. Ящямиййятиня эюря ярзаг биткиляри ичиндя икинъи йери буьда тутур. Тягр. 55,2%-и йцксяк мящсулдар сортлар олан буьданын якин сащяси 23 млн. ща (2006) тяшкил едир. Буьда йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур (104,5 млн. т; 2006); ясасян, Хенан, Шандун, Хебей, Анхой, Сзйансу яйалятляриндя беъярилир. Мцщцм ярзаг вя йемлик биткиляриндян олан гарьыдалынын якин сащяси 27 млн. ща-дыр, онун да 60%-индян чоху йцксяк мящсулдар щибрид сортларыдыр (2006). Гарьыдалы дянинин йыьымы 145,5 млн. т (АБШ-дан сонра дцнйада икинъи йер; 2006) тяшкил едир; ясасян, Эирин (Сзилин), Хейлунтсзйан, Лйаонин (Шимал-Шярги Ч.), щямчинин Шандун (Шярги Ч.), Хенан (Мяркязи-Ъянуби Ч.) вя Хебей (Шимали Ч.) яйалятляриндя беъярилир. Дахили тялябатын артмасы иля ялагядар гарьыдалы дянинин яняняви ихраъы азалмышдыр (2006 илдя 3,0 млн. т; 2005 илдя 8,6 млн. т). Гаолйан, дары вя чумиза [ясасян, шм.-ш.-дя (Лйаохе чайынын щювзясиндя) вя Бюйцк Чин дцзянлийиндя], щямчинин арпа (ясасян, даь районларында) вя гарабашаг беъярилир. Пахлалы биткилярин йыьымы (лобйа, сойа, нохуд вя с.) 2007 илдя 17,5 млн. т олмушдур; юлкя тялябатынын тягр. 40%-ини юдяйир. Ч. дцнйада пахлалы биткилярин ян ири идхалчысыдыр (ясасян, АБШ, Бразилийа вя Арэентинадан эятирилир). К.т. мящсулу идхалынын (2006) цмуми дяйяринин тягр. 23,4%-и бу биткилярин пайына дцшцр. Картоф якилян яразилярин сащяси (тягр. 10 млн. ща) 1970-ъи иллярин сонларындан, демяк олар ки, дяйишилмяз галмышдыр. Картоф йыьымы (батат да дахил олмагла) 28 млн. т-дур (2007); картофун цмуми истещсалы цзря Ч. дцнйада биринъи йеря чыхмышдыр. Йыьымын тягр. 45%-ни Дахили Монголустан мухтар р-ну, щямчинин Гансу, Йуннан вя Гуйчжоу яйалятляри верир.


    Йаьлы биткилярин (йерфындыьы, рапс, кцнъцд, эцнябахан вя с.) якин сащяси 2006 илдя 15,7 млн. ща олмушдур; йыьымы (2007) 25,5 млн. т тяшкил етмишдир. Ян мцщцм битки йерфындыьыдыр (2007 илдя 13,0 млн. т, йаьлы биткилярин йыьымынын тягр. 1/2-и); йерфындыьы истещсалы вя ихраъынын щяъминя эюря (дцнйа истещсалы вя ихраъынын тягр. 40%-и) Ч. дцнйада биринъи йери тутур. Йерфындыьы беъярилян ясас районлар Хенан, Хебей, Анхой, Сзйансу, Сычуан яйалятляридир. Мцщцм йаьлы вя йемлик биткилярдян бири дя рапсдыр; йыьымы 2007 илдя 10,4 млн. т ол- мушдур (дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и). Йансзы чайынын йухары, орта вя ашаьы ахарларында, ясасян, рапс беъярилян цч ири район йарадылмышдыр. Кцнъцд беъярилмяси (2007 илдя йыьым 557 мин т), ясасян, Хенан, Хубей вя Анхой яйалятляриндя ъямляшмишдир. Ящали сыхлыьы нисбятян ашаьы олан реэионларда (Дахили Монголустан вя Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нларында, щямчинин Хейлунтсзйан вя Шанси яйалятляриндя) эцнябахан беъярилир. Битки йаьы истещсалы дахили тялябаты юдямир, Ч.-ин к.т. мящсуллары идхалынын цмуми дяйяринин тягр. 10%-и онун пайына дцшцр. 

     Дцйц терраслары. Йуннан яйаляти.

    Шякяр алынан биткилярин (шякяр гамышы, шякяр чуьундуру) якин сащяси тягр. 1,8 млн. ща (2006; онун 54%-индя шякяр гамышы беъярилир) тяшкил едир. Шякяр гамышынын йыьымы 105,7 млн. т-дур (2007); шякяр гамышы, ясасян, Мяркязи Ч.-ин ъ. вя ъ.-г. районларында (Йуннан, Гуандун, Хайнан яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну) беъярилир. Юлкядя истещсал олунан шякярин тягр. 40%-и шякяр чуьундурундан (2007 илдя йыьым тягр. 90 млн. т) алыныр; башлыъа олараг Синтсзйан-Уйьур вя Дахили Монголустан мухтар р-нларында, щямчинин Хейлунтсзйан яйалятиндя беъярилир.

     Ч. дцнйада мейвя-тярявязин ян ири истещсалчысыдыр. Тярявяз якилян сащяляр 17,8 млн. ща-дыр (2007); тярявяз йыьымы 563,4 млн. т, ихраъы – 7,3 млн. т; дцнйа цзря тязя тярявяз ихраъатында Ч.-ин пайы 47% тяшкил едир. Тябии шяраит мцхтялиф нюв мейвя (алма, ситрус мейвяляри, цзцм, шафталы, банан, манго, ананас вя с.) йетишдирмяйя имкан верир. 2007 илдя мейвя йыьымы 181,4 млн. т (дцнйада биринъи йер) олмушдур; дцнйа мейвя ихраъатынын (ясасян, тязя алма) 45%-и Ч.-ин пайына дцшцр. Истихана тясяррцфаты да инкишаф етмишдир. Истиханаларын сащ. 777 мин ща-дыр, о ъцмлядян даими юртцклц истиханаларын сащ. 81 мин ща-дыр (2006). Фараш тярявязин якилдийи истиханаларын сащ. 723 мин ща, мейвя биткиляринин – 137 мин ща, эцл шитилляринин – 47 мин щдыр. Биткичилийин мцщцм сащяси эцлчцлцкдцр. Эцл беъярилмяси цзря 53 миндян чох к.т. мцяссисяси ихтисаслашмышдыр.

    73%-и йашыл чай (дцнйа цзря йыьымын тягр. 80%-и) олан чай йарпаьы истещсалы 2007 илдя 1170 мин т (дцнйада биринъи йер) тяшкил етмишдир. “Малунмао”, “Хунмаоча”, “Йасуанча” ян мяшщур йашыл чай нювляридир. Гара (Ч.-дя “гырмызы” адланыр) чай, ясасян, ихраъ цчцн беъярилир. Бцтцн чай плантасийалары сащясинин тягр. 70%-и кяндли аиляляри тяряфиндян беъярилир. Чай плантасийалары, ясасян, юлкянин ш. вя ъ.-ш. дянизйаны тяпяли районларында, щямчинин Йансзы чайынын щювзясиндя беъярилир. Чай истещсалы цзря апарыъы реэионлар Футсзйан, Чжетсзйан, Йуннан, Хубей, Хунан, Сычу-н яйалятляридир. Тцтцн йарпаьы йыьымы 2006–07 иллярдя 2,4–2,5 млн. т олмушдур. Тцтцн, демяк олар ки, щяр йердя беъярилир, ясас районлары ися Йуннан, Хунан, Гуйчжоу вя Хенан яйалятляридир. Тцтцнцн якин сащяляринин ихтисары щесабына онун истещсалынын азалдылмасы цзря дювлят тядбирляри щяйата кечирилир. 

     Чай плантасийалары. Футсзйан яйаляти.

    Хам памбыг истещсалы (2007 илдя 7,6 млн. т) цзря АБШ вя Щиндистандан сонра Ч. дцнйада цчцнъц йердядир. Памбыг беъярилян ясас реэионлар Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну, щямчинин Хубей, Хунан, Хенан, Шандун, Хебей, Сзйансу, Анхой яйалятляридир. Памбыг истещсалы артмагда олан дахили тялябаты юдямир. К.т. мящсуллары идхалынын цмуми дяйяринин тягр. 15,2 %-и памбыьын пайына дцшцр (2006). Лифли биткилярин (ъут, кянаф вя с.) истещсалы 2007 илдя 728 мин т тяшкил етмишдир.

     Памбыг йыьымы. Синтзйан-Уйьур мухтар району.


    Щ е й в а н д а р л ы г  к.т. истещсалынын ян сцрятля инкишаф едян сащясидир (аграр мящсулларын цмуми дяйяринин тягр. 49,6%-и, 2007). Ч. дцнйада щейвандарлыг мящсулларынын ясас нювляринин – ят, сцд, йумурта, арычылыг мящсуллары, ипякгурду вя с. (башлыъа олараг дахили базарын тялябатыны юдямяк цчцн) ян ири истещсалчысыдыр. Щейвандарлыьын инкишафынын ясас проблемляри йем базасынын кейфиййятини даща да йахшылашдырмаг, щейванлары кифайят гядяр ичмяли су иля тямин етмяк (хцсусян Шимал-Гярби Ч.-дя) зярурятидир. Мал-гаранын цмуми сайы (2007): гарамал 139,6 млн. баш (о ъцмлядян иняк 116,9 млн., ъамыш 22,7 млн.), донуз 501,6 млн., кечи 197,3 млн., гойун 172,0 млн., ат вя гатыр 7,2 млн., дявя тягр. 270 мин тяшкил едир. Гарамалын, щямчинин ат вя гатырын йетишдирилдийи ясас реэионлар: Хенан, Шандун, Сычуан, Йуннан, Хебей яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну. Сцдлцк щейвандарлыг, ясасян, Мяркязи вя Шимали Ч.-дяки ири шящярлярин ятраф гясябяляриндя, щямчинин юлкянин шм.-ш. щиссясиндяки яйалятлярдя вя Дахили Монголустан мухтар р-нунда инкишаф етмишдир. Юлкянин щяр йериндя, хц- сусян ш. районларында гушчулуг (тойуг, евюрдяйи, газ, фирянэтойуьу, щиндтойуьу вя с.) инкишаф етмишдир; ев гушлары, ясасян, кяндлилярин шяхси тясяррцфатларында йетишдирилир. Ят мящсулларынын истещсалы вя истещлакы структурунда донуз ятинин пайы тядриъян азалыр. Ев щейванлары вя ев гушлары яти истещсалынын цмуми щяъми 90,6 млн. т (2007), о ъцмлядян (млн. т): донуз яти 61,2; мал яти 7,3; гойун яти 2,6; кечи яти 2,3, щямчинин довшан, ат, ъамыш, дявя вя с. яти; гуш яти истещсалы тягр. 16 (о ъцмлядян
    тойуг яти 10,9; юрдяк яти 2,7; газ вя фирянэ-тойуьу яти 2,4). Цзлц сцд истещсалы (2007) тягр. 37,1 млн. т (о ъцмлядян иняк сцдц 32,8 млн. т), ев гушлары йумуртасы тягр. 594 млн. ядяд (о ъцмлядян тойуг йумуртасы тягр. 517 млн. ядяд); чиркли йун гырхымы тягр. 400 т тяшкил едир. Арычылыг инкишаф етмишдир; цмумиликдя 7,4 млн. ары пятяйи вардыр; тябии ары балы истещсалы тягр. 6 мин т-дур. Ипякгурду (2006 илдя 882 мин т), (ясасян, тут ипякгурду) истещсалы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур.

     Рапс плантасийалары. Йуннан яйаляти.

    Ч. ящалисинин гида расионунда балыг вя балыг мящсуллары ящямиййятли йер тутур. Су вятяэяси мящсулларынын (2007 илдя 47,5 млн. т) структурунда дяниз мящсулларынын – молйуск вя хярчянэкимилярин (мцряккяббюъяйи, кревет, йенэяъ, трепанг вя с.) пайы чохдур. Суйун чирклянмяси, щидроенерэетик тикинти, щямчинин сутутарларын сащясинин ихтисары нятиъясиндя сцни балыгйетишдирмя олмайан дахили суларда балыг ову азалмышдыр. Су мящсулларынын – балыгларын, онурьасызларын, йосунларын вя с. сцни артырылмасы вя йетишдирилмяси цзря Ч. дцнйада лидердир; ямтяялик мящсулларын истещсалы тягр. 46 млн. т-дур (2006). Гядимдян чялтик сащяляриндя балыг (башлыъа олараг, карпкимиляр) йетишдирилмяси тятбиг едилир, мцхтялиф нюв балыг вя дяниз мящсулларынын йетишдирилмяси цзря ферма вя ихтисаслашмыш мцяссисяляр шябякяси фяалиййят эюстярир.

    Хидмят сферасы тясяррцфатын апарыъы сащяляриндян биридир; 21 ясрдя юлкя игтисадиййатынын сцрятли йцксялиши хидмят сферасына олан дахили тялябатын артмасына эятирди. Хидмят сферасында 246,1 млн.-дан чох адам (бцтцн ишляйянлярин тягр. 32,2%-и) чалышыр. Топдан вя пяракяндя сатыш тиъаряти (2006 илдя хидмят дяйяринин 18,3%-и), нягл., рабитя вя анбар тясяррцфаты цзря хидмятляр (14,5%), дашынмаз ямлак цзря ямялиййатлар (11,4%), малиййя вя васитячилик хидмятляри (9,1%), мещманхана тясяррцфаты вя иътимаи иашя (5,8%), диэяр хидмятляр (40,9%; тящсил, сящиййя, инзибати хидмятляр, туристляря хидмят) инкишаф етмишдир.

    Банк-малиййя секторунда апарыъы мювге дювлятя мяхсусдур. Малиййя системинин инкишафында юлкянин дювлят емиссийа, кредит вя щесаблашма мяркязи олан Чин Халг Банкы (Тще Пеопле’с Банк оф Ъщина, 1948 илдя йарадылмыш, 1983 илдян мяркязи банк функсийасыны йериня йетирир) башлыъа рол ойнайыр. Ч. Мяркязи Банкы гызыл-валйута ещтийатлары щяъминя (2008 илин мартында 1682,2 млрд. доллар вя 19 290 мин унсийа сиккя гызылы) эюря дцнйада биринъи йери тутур. ЦДМ-ин гейри-ади йцксяк темп иля инкишафыны низамламаг мягсядиля 2008 илдя кредит емиссийасынын гаршысыны ала биляъяк “сярт” пул сийасятиня кечид елан едилмишдир. Юлкянин банк активляринин тягр. 7%-иня сащиб олан сийаси банклар (инкишаф банклары; 1994 илдя йарадылмышдыр, фяалиййятиня билаваситя ЧХР Дювлят шурасы рящбярлик едир) Чинин банк системиндя ящямиййятли йер тутур: Дювлят Инкишаф Банкы (Ъщина Девелопмент Банк; активляринин мябляьи 2314,3 млрд. йуан вя йа тягр. 297 млрд. доллар, 2007 илин яввяли) истещсал, щямчинин истещсал вя инфраструктур обйектляринин ясаслы тикинтиси вя йенидянгурулмасы сащясиндя дювлят програмларыны кредитляшдирир; Кянд Тясяррцфатынын Инкишафы цзря Чин Банкы (Аэриъултурал Девелопмент Банк оф Ъщина; активляринин мябляьи 933,5 млрд. йуан вя йа тягр. 120 млрд. доллар) игтисадиййатын аграр секторунун дястяклянмяси мягсядиля айрылан бцдъя вясаитлярини бюлцшдцрцр; Чинин Ихраъ-Идхал Банкы [Тще Ехпорт-Ымпорт Банк оф Ъщина (Ъщина Ехим Банк); активляринин мябляьи 402,9 млрд. йуан вя йа тягр. 52 млрд. доллар] тясяррцфатын апарыъы сащяляринин мцяссисяляри цчцн дяст аваданлыгларын алынмасына кредит айырыр. Чинин банк активляринин йарыдан чоху (53,2%, 2007 илин сону) “бюйцк дюрдлцк” адланан ихтисаслашмыш сащяви банкларда ъямляшмишдир, онлардан цчц сящмдар банкдыр (2006 илдян етибарян онларын сящмляри Шанхай вя Сйанган биржаларында сатылыр; сящмлярин ян азы 51%-и дювлятя мяхсусдур): Сянайе вя Тиъарят Банкы [Ындустриал анд Ъоммеръиал Банк оф Ъщина (ЫЪБЪ); активляринин дяйяриня эюря дцнйанын ян ири 10 коммерсийа банкы сырасына дахилдир, базар капиталлашмасынын щяъминя эюря (2008 илин августунда 232 млрд. доллар) дцнйада биринъи йери тутур], Тикинти Банкы (Ъщина Ъонструътион Банк, ЪЪБ), Чин Банкы (Банк оф Ъщина, БОЪ); дюрдцнъцсц Дювлят Кянд Тясяррцфаты Банкыдыр (Аэриъултурал Банк оф Ъщина, АБЪ). Чин банклары активляринин цмуми мябляьи- нин 13,8%-и (2007 илин сону) коммерсийа сящмдар банкларынын пайына дцшцр; онлардан ян ириляри: Банк оф Ъоммуниъатионс (БоЪом), Ъщина ЪЫТЫЪ Банк [2005 илядяк ЪЫТЫЪ Ындустриал Банк, “Ъщина Ынтернатионал Труст анд Ынвестмент Ъорп.”(“ЪЫТЫЪ Эроуп”) дювлят инвестисийа корпорасийасына мяхсусдур], Ъщина Евербриэщт Банк вя с. Шящяр вя кянд коммерсийа банклары, кредит кооперативляри, почт шюбяляри няздиндяки яманят кассалары, щямчинин хариъи банклар вя с. малиййя мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Хариъи банклар вя онларын филиаллары бцтцн банк хидмятлярини юлкя яразисиндя йуан иля щяйата кечирир (2006 илдян), банк активляринин цмуми мябляьиндя онларын пайы 2,4% вя йа 193 млрд. доллар (2008, март) тяшкил едир; 33 хариъи банк Чинин банк мцяссисяляриндя пайа маликдир (2008).

     Чин Халг Банкы. Пекин.


    Сыьорта хидмятляри базарында 93 ширкят фяалиййят эюстярир (2006 илин яввялляри), онлардан ян ириляри дювлятя мяхсус олан “Чин халг сыьорта ширкяти” [“Пеопл’с Ынсуранъе Ъомпанй оф Ъщина” (ПЫЪЪ), 1949 илдя йарадылмышдыр, 1981 илдя ихтисаслашмыш ширкятя чеврилмишдир, бцтцн юлкя яразисиндя структур бюлмяляри вардыр] вя “Ъщина Лифе Ынсуранъе Ъомпанй” (2003), щямчинин юзял “Ъщина Паъифиъ Ынсуранъе Эроуп” (ЪПЫЪ Эроуп; Шанхай, 1991) вя “Пинэ Ан Ынсуранъе (Эроуп) Ъомпанй оф Ъщина” (Гуандун яйаляти, Шенчжен, 1988) ширкятляридир. Сыьорта юдямяляриндян (шяхси щяйат сыьортасы, тибби сыьорта вя эюзлянилмяз травмалара гаршы сыьорта, ямлак сыьортасы) дахилолмалар 564,1 млрд. йуан, сыьорта компенсасийалары 143,9 млрд. йуан (2006) тяшкил едир.


    Шанхайда (1990) вя Шенчжендя Гуандун яйалятиндя (1991) фонд биржаларынын йаранмасы иля Ч.-дя гиймятли каьызлар базарынын институсионаллашмасына башланылды. Юлкянин сырави вятяндашлары сящм вя истиграз тиъарятиндя чох фяал иштирак едир. Онда тямсил олунан ширкятлярин капиталлашма сявиййясиня эюря Шанхай фонд биржасы Лондон вя Токио фонд биржаларына йахынлашмышдыр. Ч.-ин инкишаф етмиш ямтяя базары бир чох ямтяя нювц цзря тяклифин даими олараг тяляби цстялямяси иля сяъиййялянир. Сойа биткиляри (Лйаонин яйаляти, Далйан), мис, алцминиум вя каучук (Шанхай), буьда (Хенан яйаляти, Чженчжоу) вя с.-нин фйучерс топдансатышы тятбиг едилир.


    Топдан вя пяракяндя тиъарят сферасында 51,8 мин корпоратив вя 142,7 мин фярди юзял мцяссися фяалиййят эюстярир, ишляйянля- рин сайы 5,4 млн.-дан чохдур (2006). Иътимаи иашя сащясиндя цмуми эялири 157,4 млрд. йуан олан 11,8 мин корпоратив вя 19,5 мин фярди юзял мцяссися фяалиййят эюстярир, ишляйянлярин сайы 1489,4 миндир.


    21 ясрдя Ч. дцнйада ян йцксяк артым темпиня малик ири туризм хидмяти базарына чеврилмишдир. Ч. юлкяйя эялян хариъи туристлярин сайына эюря (22,2 млн., 2006; 10,2 млн., 2000) дцнйада 4-ъц (Франса, Испанийа вя АБШ-дан сонра) йери тутур. Корейа Респ. (3,9 млн.), Йапонийа (3,8 млн.), Русийа (2,4 млн.), АБШ (1,7 млн.), Малайзийа (0,9 млн.) вя Сингапурдан (0,8 млн.) эялянлярин сайы даща чохдур. Ч.-я сяфярлярин тягр. 60 %-ни ишэцзар мягсядлярля туризм тяшкил едир. Чин статистикасы Сйанган вя Аомын хцсуси инзибати р-нларындан юлкянин континентал щиссясиня сяфяр едян щямвятянлярини (98,3 млн., 2006), щямчинин Тайван яйалятиндян (4,4 млн. инсан) олан мцсафирляри дя хариъи туристляря аид едир. 2006 илдя хариъи туризмдян (Сйанган, Аомын вя Тайван сакинляринин сяфярляри дя дахил олмагла) ялдя олунан эялир тягр. 34 млрд. доллар тяшкил етмишдир (16,2 млрд. доллар, 2000; 2,2 млрд. доллар, 1990). Хариъя (Сйанган, Аомын вя Тайвана сяфярляр дахил олмагла) эедян Ч. вятяндашларынын сайы даим артмагдадыр (34,5 млн. 2006 илдя; онларын 73%-и Сйанган вя Аомына сяфяр етмишдир).

     Шанхай–Нимбо кюрпцсц.


    Дахили туристлярин сайы 2006 илдя 1394 млн. олмушдур (744 млн., 2000). Кянд сакинляриндян ибарят туристлярин цстцнлцк тяшкил етмяси (415 млн., 2000; 818 млн., 2006) Ч. цчцн сяъиййявидир. 2006 илдя дахили туризмдян ялдя олунан эялир 623 млрд. йуан вя йа тягр. 83 млрд. доллар иди (2000 илдя 317,5 млрд. йуан).


    Тягр. 18,5 мин туризм аэентлийи фяалиййят эюстярир (293,3 мин ишчи чалышыр, 2006); 16,8 мин аэентлик дахили, тягр. 1,7 мини ися бейнялхалг вя дахили туризмля мяшьулдур. Цмумиликдя 22,5 миндян чох мещманхана вя мещманхана комплекси (о ъцмлядян 10,2 мин корпоратив вя 12,3 мин фярди мцлкиййятдя) вар (2006). Мещманхана хидмяти сащясиндя 1,6 млн.-дан чох инсан чалышыр (2006). Ч.-дя туризмин (о ъцмлядян туризм инфраструктурунун) инкишафында ясас рол дювлятя мяхсусдур. Бейнялхалг вя дахили туризмин инкишафына ЧХР Дювлят шурасы няздиндяки Туризм Ишляри цзря Дювлят Идаряси (Стате Буреау оф Тоурисм) нязарят едир; Идарянин филиаллары юлкянин бцтцн реэионларында фяалиййят эюстярир, нцмайяндяликляри ися Токиода (Йапонийа), Нйу-Йоркда (АБШ), Парисдя (Франса), Лондонда (Б.Британийа), Франкфурт-Майнда (Алманийа), щямчининСйангандайерляшир.Хариъитуристлярин гябулу иля баш офиси Пекиндя, филиаллары ися бцтцн яйалятлярин вя мухтар р-нларын мяркязиндя, мяркяз табелийиндя олан шящярлярдя, еляъя дя сяфяр цчцн ачыг бязи дянизйаны р-нларда йерляшян Чин Бейнялхалг Туризм Бцросу (Ъщина Ынтернатионал Травел Сервиъе, ЪЫТС) мяшьул олур. Хариъи вятяндашларын гябулуну щямчинин Чин Эянъляр Туризми Бцросу, Чин Идман Туризми Бейнялхалг Ширкяти, Чин Мядяни Туризм Ъямиййяти вя с. дювлят вя гейри-щюкумят тяшкилатлары щяйата кечирир.


    Няглиййат шябякяси гейри-бярабяр йерляшдирилмишдир: башлыъа нягл. дящлизляри каркасы (меридионал вя енлик маэистраллары шябякяси) юлкянин ш.-индяки вя ъ.-ш.-индяки игтисади ъящятдян
    мянимсянилмиш яразисинин бюйцк щиссясини ящатя едир. Чинин диэяр районларында гуру йоллары нягл. шябякяси чох сейрякдир вя йа йохдур. Юлкянин г., ъ.-г. вя мяркязи щиссясиндяки даьлыг ярази, ш. вя ъ.-ш. щиссясиндяки эиринтили-чыхынтылы сащил хятти тунел вя кюрпцлярин тикинтисини зярури едир. Ч.-ин сцрятли игтисади инкишафы щям юлкя дахилиндя, щям дя транссярщяд нягл. ахынынын интенсивляшмясиня, дяниз портлары вя аеропортлар шябякясинин эенишлянмясиня вя модернляшдирилмясиня, су, автомобил вя д.й. нягл. иля йцкдашымаларын контейнерляшмясинин эенишлянмясиня сябяб олду. Бцтцн нягл. нювляринин йцк дювриййяси 10 141,9 млрд. т/км (2007), о ъцмля- дян су нягл.-нын (чай вя дяниз нягл. дахил олмагла) – 63,4%, д.й. – 23,5%, автомобил нягл. – 11,2%, бору нягл. – 1,8%, щава нягл. – 0,1%-дир. Бцтцн нягл. нювляринин сярнишин дювриййяси – 2159,3 млрд. сярнишин/км (2007), о ъцмлядян автомобил – тягр. 53,3%, д.й. тягр. 33,4%, щава – тягр. 12,9%, су – тягр. 0,4%. Ян динамик инкишаф едян автомобил, авиасийа вя бору нягл.-дыр.

    21 ясрин яввялляриндя дахили йцкдашымаларда пайынын ашаьы дцшмясиня бахмайараг, д.й. нягл. мцщцм нягл. нювц (йцк дювриййяси 2379,7 млрд. т/км, 2007; сярнишин дювриййяси 721,6 млрд. сярнишин/км; дашынма щяъми 3142,4 млн. т йцк вя 1356,7 млн. сярнишин) олараг галыр. Д.й.-ларынын цмуми уз. 77,1 мин км-дир (2006; онун 24,4 мин км-и електрикляшдирилмишдир), о ъцмлядян дювлят д.й.-лары – 63,4 мин км, (тягр. 40%-индя икинъи йол вардыр), реэионал вя д.й. ширкятляринин д.й.-лары – 8,5 мин км, диэярляри – йерли ящямиййятли йоллардыр. Шябякянин бюйцк щиссясиндя релслярарасы мясафя (1435 мм) стандарта уйьундур.

     Шенчжен контейнер порту.

    Д.й. шябякясинин каркасы 6 меридионал вя 5 енлик маэистралындан ибарятдир. Ясас меридионал маэистраллар: Харбин – Шенйан – Пекин (Шенйан – Далйан голу); Пекин – Тйансзин –Сзинан – Шанхай – Ханчжоу – Нинбо (Сзинан – Тсиндао голу); Пекин – Хетсзе – Фуйан – Сзйутсзйан – Нанчан – Гуанчжоу – Тсйуанван – Сйанган; Пекин – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Баотоу – Сиан – Анкан – Чунтсин – Гуй- йан – Лйучжоу – Йуйлин – Чжантсзйан – Хайан (Хайкоу – Санйа) – даща сонра д. й. бяря кечиди иля Хайнан а.; Чжунвей – Баотсзи – Ченду – Кунмин – Хекоу (даща сонра Щаной, Вйетнам). Ясас енлик маэистраллары: Ланчжоу – Инчуан – Баотоу – Сзинин – Тунлйао – Сыпин – Чанчун – Эирин (Сзилин) – Тумын; Лунхай (Лйанйунган – Чженчжоу – Сиан – Лан-чжоу) вя Синтсзйан (Ланчжоу – Увей – Щами – Урумчи – Алашанкоу) д. й.-лары; Нанкин – Хефей – Нанйан – Сиан; Шанхай – Ханчжоу – Интан – Чжучжоу – Хуайхуа – Гуййан – Кунмин; Фучжоу – Нанпин – Чжанпин – Мейчжоу – Гуанчжоу – Маомин – Бейхай – Наннин – Кунмин – Дали. Бу маэистраллардан юлкянин периферийа районларына голлар айрылыр. Д.й.-лары даим артан йцк ахынынын ющдясиндян эяля билмир; ясас маэистраллар щяддиндян артыг йцклянмишдир.

    1990-ъы иллярин орталарындан йолларын йенидян гурулмасы сайясиндя ади д.й. хят- ляриндя гатарларын щярякят сцряти артды; Йцксяксцрятли д.й. маэистраллары шябякясинин йарадылмасы цзря ишляр эенишляндирилди: Пекин – Шанхай (“Сзинху”, уз. 1318 км, щярякят сцряти 350 км/саатадякдир); Пекин – Шенйан – Харбин; Пекин – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Хайчжоу – Эженчжоу – Сиан – Ланчжоу. Бюйцк щиссяси 2010 илдя ишя салынан 16 йени сцрят хяттинин тикинтисиня 2006–08 иллярдя башланылмышдыр. Чохсайлы д.й. тунелляри арасында ян узунлары: Ушаолин (уз. 21 км-дян чох, 2006 – 07); Тсинлин (18,46 км, биринъи нювбяси – 2002); Дайаошан (14,3 км); Сзимйаншан (тягр. 10 км, 2007); Михуалин (тягр. 9,4 км), Сзиндун (тягр. 9,4 км); Сзундушан (тягр. 8,5 км; Датун – Тсинхуандао д.й.); Йунтайшан (8,1 км-дян чох); Фенхуйгуан (7,2 км-дян чох); Ималин (7 км-дян чох).

    Автомобил нягл. (йцк дювриййяси 1135,5 млрд. т/км, сярнишин дювриййяси 1150,7 млрд. сярнишин/км; дашынмаларын щяъми – 16 394,3 млн. т йцк вя 20 506,8 млн. сярнишин, 2007) габаглайыъы темп иля инкишаф едир. Автомобил йолларынын цмуми уз. 2007 илдя 3573 мин км (2000 илдя1157 мин км), о ъцмлядян сцрят маэистраллары – 53,6 мин км (2000 илдя 16,3 мин км). Автомобил йолларынын ян сых шябякяси Ч.-ин ш. щиссясиндя, Шандун, Сзйансу, Хенан, Анхой, Чжетсзйан яйалятляриндядир. Ясас меридионал сцрят йоллары: Сзйамусы – Харбин – Чанчун – Шенйан – Далйан; Чжантсзйакоу – Датун – Таййуан – Чженчжоу; Сиан – Ченду – Гуййан – Наннин; Пекин – Шитсзйачжуан – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Пекин – Тйансзин – Сзинан – Нанкин – Шанхай – Нинбо; Бенбу – Хефей – Сзйутсзйан – Нанчан – Сйанган (Фучжоуйа айрылан гол иля). Башлыъа енлик автострадалары: Тситсикар – Харбин – Суйфынхе; Шенйан – Пекин – Хух-хото – Баотоу – Ланчжоу; Таййуан – Шитсзйачжуан – Синчжун; Чанчжи – Хандан – Сзинан – Тсиндао – Йантай; Коргас – Урумчи – Щами – Ланчжоу – Сиан – Чженчжоу – Лйанйунган; Синйан – Ухан – Хефей – Нанкин; Жуйли – Кунмин – Гуййан – Чжучжоу – Нанчан – Ханчжоу – Шанхай; Нинбо – Венчжоу – Фучжоу – Сйамын – Шенчжен – Гуанчжоу – Чжантсзйан – Наннин. Ян узун автомобил йолу тунелляри: Чжуннаншан (Шанси яйаляти; уз. 18 040 м, Асийанын ян узун автомобил йолу тунели, 2007), Булунтсин (Йуннан яйаляти; 8100 м, 2004), Дафынйакоу (Йуннан; 5300 м, 2004), Йуантсзйан (Йуннан; 5100 м, 2004), Хуайиншан (Гуанйан йахынлыьында, Сычуан яйаляти; 4706 м), Чжегушан (Сычуан яйаляти; 4400 м, 2003), Ерланшан (Сычуан яйаляти; 4176 м, 1999). Сианйан (Футсзйан яйаляти, Сйамын; 9 мин м), Шанхайда (8950 м; 2009) Чжичен (Чансин), Тсиндаода Сзйаочжоуван кюрфязинин алтында, Шандун яйалятиндя (6170 м; 2010), Йансзы чайы алтында Ухан (3609 м) суалты тунелляри тикилмишдир.

    1990-ъы илляря гядяр автомобил йолларынын бюйцк щиссяси ашаьы кейфиййятли иди. 1990–2006 иллярдя уз. тягр. 44 мин км олан йцксяккейфиййятли сцрят маэистраллары инша едилмишдир, 400 мин км-я йахын йерли йоллар йенидян гурулмушдур. 1998 илдян нягл.-ын ясас фондларына капитал гойулуш ларынын цмуми щяъминин тягр. 75%-и (щяр ил юлкя ЦДМ-инин 5%-индян чоху) автомобил йоллары шябякясинин инкишафына йюнялдилир.

    Юлкянин автомобил паркы сцрятля артыр: 56,07 млн. автомобил (2007), о ъцмлядян 35,34 млн. юзял сярнишин, щямчинин 87,98 млн. мотосиклет вя с. автомобил нягл. васитяляри гейдиййатдан кечмишдир. Автомобилляшмя сявиййяси ашаьы (1000 адама 28,1 автомобил, о ъцмлядян 1000 адама 18 юзял автомобил, 2006) олараг галыр. Автомобил йоллары шябякясинин инкишафы интенсив нягл. ахынынын формалашмасыны габаглайыр.

    Су нягл.-нын (дяниз вя чай) йцк дювриййяси 6428,5 млрд. т/км, сярнишин дювриййяси– 7,8 млрд. сярнишин/км (2007); дашымаларын щяъми – 2812 млн. т йцк вя 228,4 млн. сярнишин тяшкил едир. Хариъи тиъарят йцкдашымаларында (90%-я гядяр) дяниз нягл.-нын ролу чох бюйцкдцр. Ч.-ин дяниз тиъарят донанмасында 1822 эями вардыр (щяр бири 1000-дян артыг реэ.бр/т; цмумиликдя 22,22 млн. реэ.бр/т, вя йа 33,82 млн. т дедвейт), о ъцмлядян 693 йцк эямиси, 442 гуру йцкдашыйан эями, 246 нефт танкери, 68 кимйа танкери, 42 газ танкери, 157 контейнердашыйан, 33 рефрижератор, 17 автомобил дашыйан, 8 сярнишин, 3 круиз лайнери. Диэяр юлкялярин байраглары алтында 1401 Чин дяниз тиъарят эямиси (о ъцмлядян Панама байраьы алтында – 502) цзцр; хариъи эями сащибкарларына 17 эями мяхсусдур.

    1980-ъи иллярин орталарындан Ч.-ин дяниз портларынын йцк дювриййяси 10 дяфядян чох артмышдыр: 3421,9 млн. т (2006; 2000 илдя 1256,0 млн. т). Ясас универсал (комплекс) портлар (йцк дювриййяси млн. т, 2007): Шанхай (537) – дцнйанын ян ири дяниз порту вя Ч.-ин башлыъа йцк порту, бир нечя порт комплексини вя терминаллары юзцндя бирляшдирир (о ъцмлядян, Йаншан контейнер комплекси, 2004–06 иллярдя Шанхайдан ъ.-да Ханчжоуван кюрфязиндяки адаларда тикилмишдир; уз. 32,5 км олан Дунхан кюрпцсц васитясиля юлкянин материк щиссяси иля ялагялянир); Нинбо (424) – бир нечя порт комплексини вя терминаллары бирляшдирир (о ъцмлядян нефтин нягли цчцн юлкянин ян ири терминалы вя контейнер терминалы дахил олмагла Чжоушан комплекси; Ханчжоуван кюрфязи цзяриндя уз. 36 км олан Шанхай–Нинбо кюрпцсц ачылмышдыр, 2008); Гуанчжоу (340) – ясас порт комплекси Хуанпу вя диэяр терминаллардан ибарятдир. Сйанган, Тйансзин (Пекинин аванпорту), Тсиндао, Далйан, Тсинхуандао (Хебей яйаляти) вя с. ян ири дяниз портларыдыр.

    Дашымаларын контейнерляшдирилмяси (21 ясрин яввялляриндя дцнйа контейнер истещсалынын тягр. 90%-и Ч.-ин пайына дцшцр) сцрятля инкишаф едир. Илк контейнер терминалы Тйансзин портунда (1980) инша олунмушдур; 1990–2000 иллярдя юлкянин бир чох портунда ири терминаллар йарадылмышдыр, 2003 илдян Ч. контейнерлярин бошалдылыб-йцклянилмяси цзря АБШ-ы ютяряк дцнйада биринъи йери тутмушдур. Контейнерлярин дювриййя щяъми сцрятля артмагда (2005 илдя 75 млн. ИФЕ контейнерляр; 2006 илдя 93 млн.; 2007 илдя 100 млн.-дан чох; 2010 илдя тягр. 170 млн.) давам едир. Ян ири контейнер портлары: Сйанган, Шанхай, Шенчжен (Сйангандан шм-да), Тсиндао, Нинбо-Чжоушан, Гуанчжоу, Тйансзин, Сйамын, Далйан. Ян ири эямичилик ширкяти – дювлятя мяхсус “ЪОСЪО Эроуп”дур; дцнйада апарыъы ширкятлярдян биридир; тяркибиндя: “Ъщина Ынтернатионал Марине Ъонтаинерс Ъо.” – дяниз контейнерляринин истещсалы цзря дцнйада лидер; “ЪОСЪО Паъифиъ Лтд.” – контейнер терминаллары вя дяниз контейнер дашымалары цзря юлкянин ян ири оператору.

    Дяниз бяря нягл. мцщцм ящямиййят кясб едир. Д.й. бяряляри Далйан – Йантай (Бохайхайсйа боьазындан кечяряк), Хайкоу – Хайан (Хайнан боьазындан кечяряк) хятляри цзря ишляйир. Автомобил бяряляри дя эениш шябякяйя маликдир.

    Дахили эями йолларынын цмуми уз. 123,4 мин км-дир (2006); онларын бюйцк щиссяси Йансзы чайынын щювзясиня аиддир. Йансзы чайынын щювзясиндя цмумиликдя 1400-дян чох чай порту фяалиййят эюстярир. Ч.-ин вя Йансзы щювзясинин ян ири чай порту – Сучжоудур (йцк дювриййяси 127 млн. т, 2006). Йансзы чайы иля Рейн вя Миссисипи чайлары иля мцгайисядя даща чох йцк дашыныр. Портларын цмуми йцк дювриййяси 1100 млн. т-дур (2007). Суйунун сявиййяси ашаьы олдуьундан Бюйцк Канал нягл. маэистралы кими, ясасян, йалныз ъ. щиссясиндя истифадя едилир.

    Щава нягл.-нын сярнишин дювриййяси 279,2 млрд. сярнишин/км, йцк дювриййяси – 11,6 млрд. т/км (2007); дашымаларын щяъми 185,8 млн. сярнишин (АБШ-дан сонра дцнйада икинъи йер) вя 4 млн. т йцк тяшкил етмишдир. Ъями 467 аеропорт (о ъцмлядян 147 мцлки, 2007) фяалиййят эюстярир. Ян ири бейнялхалг аеропортлар (млн. сярнишин, 2007): Пекин – Соуду 53,6; Сйанган (Щонконг) 47,8; Гуанчжоу тягр. 31; Шанхай – Пудун тягр. 29; Шанхай – Хунтсйао 22,6; Шенчжен 20,6 вя с. Дашынан йцклярин щяъминя эюря (мин т, 2007) Сйанган (3580; 2006), Шанхай (Пудун – 2559), Пекин (1416), Гуанчжоу (695), Шенчжен (616), енду (326) аеропортлары фярглянир. Башлыъа милли авиаширкят “Аир Ъщина”дыр (34,0 млн. сярнишин, 2006; 223 тяййаря); диэяр ири ширкятляр – “Ъщина Соутщерн Аирлинес” (мцвафиг олараг 54,4; 309), “Ъщина Еастерн Аирлинес” (2005 илдя 24,3; 213), “Ъатщай Паъифиъ” (“Драэонаир” тюрямя ширкяти иля бирэя; 23,3; 115 тяййаря), “Щаинан Аирлинес Эроуп” (2006 илдя 14,4;120,), “Сщанэщаи Аирлинес” (7,5; 53), “Сщензщен Аирлинес” (7,1; 48), “Хиамен Аирлинес” (6,2; 45), “Сиъщуан Аирлинес” (5,9; 36), “Сщандонэ Аирлинес” (5,4; 32), “Аир Маъау” (2,4; 18). Реэионал вя йерли авиаширкятляр дя фяалиййят эюстярир. 2007 илин ахырларында “Эранд Ъщина Аир” авиасийа щолдинги йарадылмышдыр; тяркибиня “Щаинан Аирлинес”, “Сщанхи Аирлинес”, “Ъщанэ’ан Аирлинес” вя “Ъщина Хинщуа Аирлинес” дахилдир. 

    Бору нягл.-нын йцк дювриййяси 186,6 млрд. т/км-дир (2007); цмумиликдя 405,5 млн. т майе вя газабянзяр йцк вурулмушдур. Маэистрал нефт кямярляринин цмуми уз. 15 256 км-дир (2006). Мювъуд систем нефтин няглиня артан тялябаты там щяъмдя юдямир. Башлыъа нефт кямярляри: Синтсзйан- Уйьур мухтар р-нунда Карамай – Майтаг (Душантсзы), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти) – Тсинхуандао (Хебей яйаляти), Датсин – Далйан (Лйаонин яйаляти), Датсин – Фушун (Лйаонин яйаляти), Тсинхуандао – Пекин, Даган – Тйансзин, Шенли – Сзинан (Шандун яйаляти), Шенли – Нанкин (Сзйансу яйаляти), Урумчи (Синтсзйан - Уйьур мухтар р-ну) – Ланчжоу (Эансу яйаляти). Тарим щювзясиндяки бир груп йатагларын нефт мядянлярини Шанхай иля; Тсинхай яйалятинин нефт мядянлярини Синин, Ланчжоу вя Инчуан шящярляри иля; Шенси яйалятинин йатагларыны Пекин иля ялагяляндирян вя с. маэистрал газ борулары фяалиййят эюстярир. Русийа, Мяркязи Асийа вя диэяр йерлярдян тябии газ идхалы мягсядиля газ борулары тикинтиси лайищяляри вардыр.

    Пекин, Шанхай, Тйансзин, Гуанчжоу, Шенчжен, Нанкин, Ухан вя Сйанганда метрополитен фяалиййят эюстярир; Ченду, Харбин, Тсиндао, Сиан вя Шенйанда метро хятляри инша едилир. 

    Хариъи тиъарят дювриййясинин щяъми 2125 млрд. доллар (2007), о ъцмлядян ихраъ 1220 млрд. доллар, идхал 905 млрд. доллардыр. Ясас ихраъ маддяляри: електрон (компцтерляр, телекомуникасийа аваданлыьы вя ъищазлары, телевизорлар, мобил телефонлар вя с.) вя електротехника сянайеси (мяишятдя ишлянян електрик ъищазлары вя с.) мямулатлары да дахил олмагла машынга- йырма мящсуллары, нягл. васитяляри (дяниз эямиляри, автомобилляр), йол тикинтиси машынлары вя с.; щазыр эейим, тохуъулуг мямулатлары, гара вя ялван металлар. Ч.-ин башлыъа идхалчылары: АБШ (19,1%), Йапонийа (8,4%), Корейа Респ. (4,6%), Алманийа (4%). Ясас идхал маддяляри (2007): машынгайырма мящсуллары (машынлар, аваданлыг вя ъищазлар, о ъцмлядян онлар цчцн комплектляшдириъи деталлар, агрегат вя щиссяляр, щямчинин щесаблама техникасы васитяляри, оптик ъищазлар, тибби аваданлыг вя с.), нефт вя йанаъаг-сцрткц материаллары, пластик кцтля вя с. цзви кимйа мящсуллары, гара метал прокатлары, мис вя мис яринтиляри. Ч. цчцн башлыъа ямтяя тядарцкчцляри: Йапонийа (14%), Корейа Респ. (10,9%), АБШ (7,3%), Алманийа (4,7%).

    Азярб. Респ. иля ЧХР арасында игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси мягсядиля 2003 илдя Тиъари-Игтисади Ямякдашлыг цзря Азярбайъан– Чин Ишчи Групу йарадылмышдыр. 2009 илдян щямин груп Тиъари-Игтисади Ямякдашлыг цзря Азярбайъан– Чин Щюкумятлярарасы Комиссийасы кими фяалиййят эюстярир.

    Азярбайъанла тиъарят дювриййяси 760,94 млн. доллар, о ъцмлядян идхал – 697,08 млн. доллар, ихраъ 63,86 млн. доллар олмушдур (2014). ЧХР-ин Азярб. Респ.-нын хариъи тиъарят дювриййясиндяки пайы – 2,45%, о ъцмлядян идхалда 7,59%, ихраъда 0,29% тяшкил едир (2014).

    Тайван 20 ясрин икинъи йарысында йцксяк игтисади инкишаф темпиня, ада ящалисинин щяйат сявиййясинин йцксялмясиня йюнялдилмиш ислащатларын апарылмасына наил олду. 21 ясрин яввялляриндя Тайван дцнйанын игтисади ъящятдян инкишаф етмиш реэионлары сырасына дахилдир. ЦРМ-ин щяъми 757,2 млрд. доллар (2008; алыъылыг габилиййяти паритети цзря), адамбашына 33 мин доллар тяшкил едир. ЦРМ-ин артым темпи 1,7%-дир. ЦРМ-ин структурунда хидмят сферасынын пайына 71,1%, сянайе вя тикинтинин – 27,4%, к.т., мешя тясяррцфаты вя балыгчылыьын – 1,5% дцшцр.

    Сянайе. 21 ясрин яввялляриндя ЦРМ-ин структурунда сянайенин пайы азалмагда давам едир, ясасян, истещсал обйектляринин Ч.-ин диэяр реэионларына вя истещсал хяръляри нисбятян аз олан юлкяляря кючцрцлмяси иля ялагядар. Апарыъы йери емал сянайеси тутур (сянайе мящсулларынын цмуми дяйяринин 94,8%-и; 2007); ясас сащяляри – машынгайырма, кимйа, металлурэийа; истещлак малларынын истещсалы инкишаф етмишдир. Сянайе мящсуллары дяйяринин тягр. 60%-ини тяшкил едян йцксяктехнолоэийалы сащяляр, о ъцмлядян електрон-оптика (истещсалы – 28,1%; 2007) вя микробиолоэийа (22,4%) сащяляри габаглайыъы темпля инкишаф етмякдядир. Йцксяктехнолоэийалы сащяляря аид мцяссисялярин чох щиссяси цч елми паркда: “Синчжу” (Тайван а.-нын шм.-г.-индя), Мяркязи Тайванда (Тайчжун ш.), Ъянуби Тайванда (Гаосйун ш. йахынлыьында) ъямляшмишдир.


    Е н е р э е т и к а. Карбощидроэен енержиси ресурсларына тялябатын 98%-и идхал щесабына юдянилир (2007). Реэионун нефтля тяминаты иля Тайван боьазында (ЪНООЪ Чин дювлят корпорасийасы иля бирэя), щямчинин Еквадор, Индонезийа, Венесуела, Австралийа вя АБШ яразисиндя нефт йата ларынын кяшфиййатыны апаран “Ъщина Петролеум Ъорп.” (ЪПЪ) Тайван дювлят корпорасийасы мяшьул олур. Нефт щасилаты (континентал шелфдя) 10,6 мин баррел/сутка (2007), истещлакы – 950,5 мин баррел/сутка (2006) тяшкил едир. Нефтин ясас щиссяси Йахын Шярг юлкяляриндян идхал олунур. ЪПЪ иля йанашы “Формоса Пластиъс Эроуп” (ФПЭ) щолдингинин филиалы “Формоса Петроъщемиъал Ъорп.” (ФПЪ) юзял корпорасийа да нефт емалы иля мяшьул олур. Нефтдян щазырланан йанаъаг-сцрткц материалларынын истещлакы 52,5 млн. т (2007) тяшкил едир, истещсал едилмиш нефт мящсулларынын бир щиссяси ихраъ олунур. Тябии газын щасилаты (континентал шелфдя) тягр. 400 млн. м3 (2007); тябии майе газ идхалы (ясасян, Индонезийа, Малайзийа, Гатар, Оман вя Ниэерийадан) 9,1 млн. т-дур (2008). Тябии майеляшдирилмиш газын гябулу цзря Йунган терминалы (Гаосйун гязасында) фяалиййят эюстярир. Газ тиъаряти вя пайлашдырылмасы иля ЪПЪ мяшьул олур. Даш кюмцр идхалы 62 млн. т-дур (2006), ясасян, Австралийа, Ч.-ин диэяр реэионлары, щямчинин Индонезийадан (2001 илдян Тайванда даш кюмцр щасилаты дайандырылмышдыр) эятирилир.

    Електрик стансийаларынын мцяййян олунмуш эцъц 45,1 мин мВт-дыр (2006). Електрик енержиси истещсалы 235,3 млрд. кВт;саат онун 78,2%-и ИЕС, 18,1%-и АЕС, 3,7%-и СЕС-лярдя истещсал олунур; кцляк електрик стансийалары фяалиййят эюстярир. АЕС-ляр: “Сзиншан”, “Гошен”, “Мааншан”. Апарыъы електрик енержиси ширкяти – “Таиwан Поwер Ъо.” (“Таипоwер”). Эенерасийа едян эцълярин тягр. 15%-и юзял електрик енержиси истещсалчыларына мяхсусдур.

    Г а р а  м е т а л л у р э и й а  идхал олунан кокслашдырылмыш кюмцря вя дямир филизляриня ясасланыр. Гара метал гырынтыларынын истещлакы 12,3 млн. т тяшкил едир (2007), онун 5,4 млн. т-ну адайа диэяр реэион вя юлкялярдян эятирилир. Полад истещсалы 20,9 млн. т-дур (2007; о ъцмлядян 10,7 млн. т-у конверторда, 10,2 млн. т-у електрик собасында яридилмиш яла нюв поладдыр). Полад идхалы 7 млн. т олмушдур (2006) (ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларындан, щямчинин Йапонийа вя Русийадан). “Ъщина Стеел Ъорп.” [“Ъомпутер Сйстемс Ъо. Эроуп”-пун (ЪСЪ Эроуп) тюрямя структуру; эцъц – илдя 13 млн. т полад, мянзил-гярарэащы вя ясас мцяссисяси Гаосйун ш.-ндядир] ян ири металлурэийа ширкятидир. Ялван металлурэийанын истещсал эцъляринин Ч.-ин диэяр реэионларына кючцрцлмяси иля ялагядар сафлашдырылмыш мис, тякрар емал едилмиш алцминиум, гурьушун вя синк истещсалынын щяъми азалмагдадыр.

    М а ш ы н г а й ы  р м а н ы н ясас сащяси електрон сянайесидир. Тайванда дцнйанын бир сыра апарыъы ширкятляринин – ИТ аваданлыгларынын, о ъцмлядян бцтцн нюв микросхемлярин (микросхемлярин дизайны, йаддаш модулларынын щазырланмасы, фотолитографийа вя онунла ялагядар истещсаллар, фотомаскаларын бурахылышы, микросхемлярин габлашдырылмасы вя с. дя дахил олмагла), щямчинин мцхтялифнювлц компцтер, електрон-оптик вя телекоммуникасийа аваданлыглары истещсалчыларынын баш офисляри вя ЕТТКИ мяркязляри ъямляшмишдир. Тайванын електрон сянайеси ширкятляри, ясасян, ОЕМ (ориэинал егуипмент мануфаътурер – илкин комплектляшдирмя истещсалчысы) принсипи цзря ишляйир, йяни диэяр фирмаларын тиъарят маркалары иля бурахылан мямулатларын компонентлярини ишляйиб щазырлайыр вя истещсал едир; ОДМ - мцгавиляляри (ориэинал десиэн мануфаътурер – орижинал лайищяйя ясасян мямулат щазырлайыъысы) цзря сон мящсулу базарда ону юз тиъарят маркасы иля сатыша чыхаран бейнялхалг корпорасийаларын сифариши иля ишляйиб щазырлайыр вя истещсал едир. Фярди компцтерляр цчцн ясас платаларын дцнйа цзря истещсалынын 90%-и, видеоадаптерлярин 80%-и, ЩДД-лярин (хариъи сярт диск) вя ЪД-ютцрцъцлярин 75%-и, интеграл схемлярин 70%-и, майе-кристал панеллярин 50%-и, ноутбук вя смартфонларын бюйцк щиссясинин истещсалы Тайван ширкятляринин пайына дцшцр. Интеграл микросхемлярин ишляниб щазырланмасы дяйяриня эюря Тайван йалныз АБШ-дан эери галыр (2006 илдя 9,67 млрд. доллар).

    Електрон сянайесинин ясас истещсал эцъляри Тайвандан кянарда йерляшир (ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларында). Адада йерляшян мцяссисялярин пайына Тайван фирмалары тяряфиндян бурахылан мящсулларын дяйяринин тягр. 4,2%-и дцшцр (2006). Дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя Тайван ширкятляринин истещсал етдийи ИТ-аваданлыгларынын ихраъ щяъми 88,6 млрд. доллар тяшкил едир (2006), онун 90%-и 8 нюв мящсулун: ноутбук, столцстц компцтер, ясас плата, сервер, рягямли фотокамера, оптик дисклярдя топлайыъы, рянэли дисплей вя майе-кристал мониторларын пайына дцшцр. ИТ-аваданлыглары ихраъынын тягр. 60%-и Шимали Америка вя Гярби Авропа юлкяляриня йюнялдилир. Тайван електрон сянайеси ширкятляринин ян ириляриндян бири “Щон Щаи Преъисион Индустрй Ъо., Лтд.” (“Фохъонн”; баш офиси Тайбей ш.-ндя, дцнйа юлкяляринин чохунда мяшьул оланларын сайы 550 мин, тядавцлц 51,8 млрд. доллар, 2008), ясасян, ОДМ-мцгавиляляри ясасында ишляйир. “Фохъонн” мцяссисяляри Американын “Аппле Iнъ.” (“Маъ мини” фярди компцтери, “иПод” портатив медиа-сясляндириъи вя “иПщоне” мобил телефонлары), “Iнтел” (ясас платалар), “Моторола” (мобил телефонлар), “Делл Iнъ.” вя “Щеwлетт-Паъкард” (ЩП), Йапонийанын “Сонй” (“ПлайСтатион-2”, “Плай-Статион-3” компцтер ойун гошмалары) вя диэяр корпорасийалар цчцн мцхтялиф нюв мящсуллар бурахыр. Ширкятин ясас истещсал эцъляри Ч.-ин мцхтялиф реэионларында (ян ири мцяссися Гуандун яйалятинин Шенчжен ш.-ндя), щямчинин Чехийа, Маъарыстан, Бразилийа, Мексика, Щиндистан вя Вйетнамда йерляшир. Ясас ноутбук истещсалчысы (дцнйа базарынын тягр. 1/3-и) “Гуанта Ъомпутер Iнъ.” ширкяти (баш офиси Тайбей ш.-ндя, мяшьул оланларын сайы тягр. 30 мин, тяда- вцлц 24,6 млрд. доллар, 2007) ОДМ-мцгавиляляри ясасында ишляйир, Тайванын “Аъер Ынъ.”, Чинин “Леново”, Американын “Алиенwаре”, “Аппле Ынъ.”, “Ъомпаг”, “Делл Iнъ.” вя ЩП, Йапонийанын “Сщарп Ъорп.”, “Сонй” вя “Тосщиба”, Алманийанын “Сиеменс АЭ” вя диэяр ширкятляр цчцн мящсуллар тядарцк едир. Габагъыл ИТ-аваданлыглары истещсалчыларындан олан “АСУСТеК Ъомпутер Ынъ.” ширкяти (АСУС; баш офиси Тайбей ш.-ндя, мяшьул оланларын сайы 100 мин, тядавцлц 22,9 млрд. доллар, 2008) мящсуллары – систем платалары, ноутбук, смартфон, сервер вя коммуникасийа аваданлыьы, щямчинин мултимедиа гурулушлары вя електрон мяишят ъищазларыны юзцнцн тиъарят маркасы иля бурахыр. Ширкятин бцтцн ОДМ-бизнеси онун тюрямя структурларына – “Пеэатрон Ъорп.” (компцтер корпусларынын истещсалы вя с.) вя “Унищан Ъорп.”-а (Америка, Йапонийа вя диэяр юлкялярин фирмалары иля мцгавиляляр ясасында компцтер компонентляринин, о ъцмлядян ясас плата вя график картларын бурахылышы) верилмишдир. АСУС-ун истещсал эцъляри Тайван (Тайбей, Нанган, Лучжуху вя диэяр шящярлярдя), Сзйансу яйалятиндя (Сучжоу), щямчинин Мексика (Хуарес) вя Чехийада (Острава) йерляшир. “Аъер Ынъ.” ширкяти (баш офиси Тайбей ш.-ндя, тядавцлц 19 млрд. доллар, 2008) дцнйада столцстц фярди компцтерлярин истещсалы цзря 3-ъц йери (Американын ЩП вя “Делл Iнъ.” ширкятляриндян сонра) вя ноутбук бурахылмасы цзря 2-ъи йери тутур; програм тяминаты мящсулларынын истещсал щяъми дя бюйцкдцр (5,3 млрд. доллардан чох, сервис хидмятляри нязяря алынмагла, 2006). Тайванын йарымкечириъиляр истещсал едян ян ири ширкятляри “Таиwан Семиъондуътор Мануфаътуринэ Ъо., Лтд.” вя “Унитед Миъроелеътрониъс Ъорп.”-дыр.

    Електротехника сянайеси сащяляри арасында ян чох мяишят електрик ъищазларынын, о ъцмлядян сойудуъу (2007 илдя 462,1 мин ядяд) вя палтарйуйан машынларын (334,0 мин ядяд) истещсалы инкишаф етмишдир.

    Автомобил истещсалы 283 мин ядяддир (2007; о ъцмлядян 96% миник автомобили), дахили сатыш щяъми гисмян идхалат щесабына юдянилир (2006 илдя 366 мин ядяд). Хариъи фирмаларла мцштяряк вя йа онларын лисензийалары иля ишляйян мцяссисялярдя апарыъы хариъи автомобил маркалары бурахылыр. Ясас автомобил ширкятляри: “Йулон Моторс” [“Ниссан” автомобилляринин лисензийалы истещсалы; Йапонийанын “Ниссан” вя Американын “Эенерал Моторс” (“Буиък” автомобилляри) ширкятляри иля мцштяряк мцяссисяляр], “Ъщина Мотор” (“Митсубисщи” вя “Ъщрйслер”), “Ъщин Ъщун Моторс” (“Щйундаи”), “Куозуи Моторс” (“Тойота”), “Форд Лио Що”, “Щонда Таиwан”, “Принъе Моторс” (“Сузуки”) вя с. Мотосиклет вя скутер истещсалы 1,4 млн. ядяддян чохдур; мящсулун тягр. 1/2-и ихраъ едилир. Тайван автомобил вя мотосиклетляр цчцн комплектляшдириъилярин ири истещсалчысыдыр (детал вя агрегатларын хейли щиссяси ихраъ едилир, ясасян, АБШ, Йапонийа вя Ч.-ин диэяр реэионларына), бащалы велосипед моделляринин ясас ихраъчыларындан биридир (ясасян, АБШ-а). Эямигайырма мящсулларынын дяйяри 1,6 млрд. доллардыр (2007); сащянин ясас ширкяти “Ъщина Сщипбуилдинэ Ъорп.” (ЪСБЪ) Гаосйун вя Сзилун шящяр- ляринин тярсаняляриндя контейнердашыйан, балкер, танкер, ракет катер вя с. истещсал едир.

    К и м й а  сянайесинин апарыъы сащяси нефт-кимйадыр. Нефт-кимйа мящсулларынын (2006 илдя цмуми дяйяри 39,1 млрд. доллар, пластик кцтля нязяря алынмадан) тягр. 2/3-си йерли базар цчцн нязярдя тутулур. ФПЭ ширкятляр групу (илдя 1,7 млн. т етилен истещсалы эцъцня маликдир, 2006) вя ЪПЪ корпорасийасы (илдя 1,1 млн. т етилен) ян ири истещсалчылардыр. 2,7 млн. т синтетик лиф (2006; о ъцмлядян цмумдцнйа полиестер истещсалынын тягр. 10%-и) бурахылыр. Яъзачылыг вя микробиолоэийа сащяляри инкишаф етмишдир. Дярман препаратларыны истещсал едян 368 ширкят вя биотехнолоэийа сащясиндя чалышан 268 фирманын цмуми тядавцлц 5,5 млрд. доллардыр (2006).

    Асийанын диэяр реэион вя юлкяляри иля кяскин рягабят шяраитиндя инкишаф едян вя йцксякдяйярли сегментя аид мящсул истещсалында ихтисаслашан йцнэцл сянайе сащяляри арасында тохуъулуг мямулатларынын истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Тохума маллар, ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларына (о ъцмлядян Сйангана), щямчинин АБШ, Вйетнам вя с. юлкяляря эюндярилир. “Синконэ Спиннинэ Ъо.”, “Таинан Ентерприсес Ъо.” вя “Ъарнивал Ынд. Ъорп.” сащянин ири истещсалчыларындандыр.

    Кянд тясяррцфаты, мешя тясяррцфаты вя балыгчылыг. Мящсул истещсалынын цмуми дяйяринин структурунда 45,8% биткичилийин, 31,3% щейвандарлыьын, 22,7% балыгчылыьын, тягр. 0,2% мешя тясяррцфатынын пайына дцшцр (2006). Торпагларын тягр. 1/4-и к.т.-на йарарлыдыр. Мцнбит торпаглар вя кифайят гядяр рцтубятин олмасы мцхтялиф биткилярин беъярилмясиня шяраит йарадыр. Ясас дянли битки чялтикдир. Чялтик якилмиш сащяляр 265 мин ща, йыьым 1,41 млн. т-дур (2007). Яла сортлу дцйц ихраъы (о ъцмлядян Йапонийайа) 284 мин т-дур. Шякяр гамышы плантаси- йаларынын сащяси 2007 илдя тягр. 10 мин ща (1950–60-ъы иллярдя тягр. 100 мин ща) тяшкил етмишдир. Шякяр идхалы (тямизлянмиш шякяря щесабланараг) 472,4 мин т-дур. Чай йарпаьы йыьымы 19,3 мин т (2007), о ъцмлядян “улун” чай сортунун дцнйа цзря истещсалынын тягр. 1/5-и. Чай йарпаьы идхалы 24,3 мин т-дур (ясасян, Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндян). Мейвя якинляри сащяси 217 мин ща-дыр. Мейвя йыьымы 2,3 млн. т-дур (маракуййа, манго, гуава, йемиш, бамбук будаглары вя с. дя дахил олмагла). Тярявяз биткиляри якинляри 157 мин ща; тярявяз йыьымы 2,7 млн. т-дур. Эцллярин, о ъцмлядян орхидейанын сянайе ясаслы беъярилмяси инкишаф етмишдир (апарыъы ширкят “Таиwан Суэар Ъорпоратион”, ТСЪ). Эцлчцлцк мящсулларынын дяйяри 384,9 млн. доллардыр (2006). Эцл ихраъы 77,9 млн. доллардыр, ясасян, Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриня вя АБШ-а. Щейвандарлыг (ясасян, донуз яти, гуш яти, йумурта) дахили истещлакы юдямир. Щейвандарлыг мящсуллары идхалы (2007 илдя 270 мин т, ят вя ялавя мящсуллар да дахил олмагла) ихраъы (тягр. 10 мин т) хейли цстяляйир. Дяниз балыг ову вя дяниз мящсуллары щасилаты 1,3 млн. т-дур (2006; о ъцмлядян 48%-и – дярин суларда балыг ову).

    Дяниз балыг овунун 1/2-и ихраъ олунур (илк нювбядя калмар, туна, тилапийа). Су биткиляри мящсуллары 316 мин т-дур (2006).


    Хидмят сферасы. Хидмятлярин дяйяр структурунда (2007) топдан вя пяракяндя тиъарятин пайына 26,2%, инзибати хидмятляря – 14,4%, малиййя хидмятляри вя сыьортайа – 14,1%, дашынмаз ямлакла ямялиййатлара – 11,4%, нягл. вя анбар тясяррцфатына – 8,4%, сящиййя вя сосиал тямината – 4,2%, елми-техники хидмятляря – 3,8%, мещманхана иши вя иътимаи иашяйя – 3,0%, тящсиля – 2,5%, диэяр сащяляря – 12,0% дцшцр.

    Тайванда 39 йерли коммерсийа банкы (Банк оф Таиwан, Ланд Банк оф Таиwан, Таиwан Ъооперативе Банк, Фирст Ъоммеръиал Банк вя с.), 32 Чин вя хариъи банкы; 313 к.т. кредит кооперативи, почт яманят системи фяалиййят эюстярир. Мяркязи банк функсийасыны Ъентрал Банк оф тще Републиъ оф Ъщина (Таиwан) йериня йетирир. 2007 илдя Тайвана Ч.-ин диэяр реэионларындан вя хариъи юлкялярдян 3,71 млн. няфяр сяфяр етмишдир.


    Няглиййат. Тайван инкишаф етмиш йерцстц нягл. шябякясиня маликдир. Дахили дашымаларда апарыъы йери автомобил нягл. тутур. Автомобил йолларынын уз. 40,3 мин км (2007), о ъцмлядян бяркюртцклц йоллар 38,2 мин км-дир. Автомобил нягл.-нын йцк дювриййяси 31 млрд. т/км (2006; ъями тягр. 600 млн. т йцк дашынмышдыр). Сярни- шиндашыманын (о ъцмлядян шящярлярарасы) хейли щиссяси автобус нягл.-нын пайына дцшцр. Цмуми истифадядя олан д.й.-ларынын уз. 1438 км, о ъцмлядян 345 км-индя релслярарасы мясафя 1435 мм (Тайбей– Гаосйун сцрятли д.й.), 1093 км-индя 1067 мм-дир. Дямир йолу васитясиля йцкдашымаларын (ясасян, ящянэдашы, семент, кюмцр) иллик щяъми азалыр, сярнишиндашымаларын ися артыр (щяр эцн 464,9 мин няфяр). Тайбей (8 хятт) вя Гаосйунда (2008; 1 хятт) метрополитен вар. 

     Авиасийадашыйан “Лйаонин” эямиси.

    Дяниз нягл. хариъи тиъарят йцкдашымаларынын (ясасян, контейнер; портларын цмуми йцк дювриййяси 13,7 млн. ИФЕ контейнери, 2007) бюйцк щиссясини щяйата кечирир. 7 бейнялхалг дяниз порту фяалиййят эюстярир. Башлыъа контейнер портлары Гаосйун (йцк дювриййяси 10,2 млн. ИФЕ контейнери), Сзилун (Тайбейин дяниз аванпорту) вя Тайчжундур. Дяниз тиъарят донанмасында 635 эями вардыр (2008), онлардан 11-и Сйанганын, 525-и хариъи юлкялярин (Панама, Либерийа, Сингапур вя с.) байраглары алтында цзцр. Авиасийа дашымаларына 18 аеропорт, о ъцмлядян Таойуан вя Гаосйунда 2 бейнялхалг аеропорт хидмят едир. Тайванын апарыъы авиаширкяти “Ъщина Аирлинес”дир.

    Хариъи игтисади ялагяляр. Хариъи тиъарят дювриййясинин щяъми 528 млрд. доллардыр (2008); ихраъ 273,4 млрд. доллар, идхал 254,6 млрд. доллардыр. Мцсбят хариъи тиъарят салдосу (18,8 млрд. доллар, 2008) гызыл валйута ещтийатларыны артырмаьа (291,7 млрд. доллар, 2008 илин сонлары) имкан верир. Ямтяя ихраъатынын ясас маддяляри електрон сянайеси мящсуллары, автомобилляр цчцн комплектляшдириъи детал вя агрегатлар, електрик мяишят ъищазлары, кимйяви препаратлар, пластик кцтля, яъзачылыг препаратлары вя тохуъулуг мямулатларыдыр. Ямтяялярин ясас щиссяси Сйанган вя Аомын да дахил олмагла Ч.-ин диэяр реэионларына (ъями 40,7%), щямчинин Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриня (Тайланд, Малайзийа, Индонезийа, Филиппин, Сингапур вя Вйетнам; ъями 14,5%), АБШ (13%), АИ юлкяляри (10,9%), Йапонийа (6,5%) вя Корейа Респ.-на (3,2%) эюндярилир (2007). Ямтяя идхалатынын ясас маддяляри електрон ъищазларын детал вя щиссяляри, машын вя аваданлыглар, нефт, майеляшдирилмиш тябии газ, цзви кимйа мящсуллары вя металлардыр. Тайванын ясас ямтяя тядарцкчцляри Йапонийа (21%), Сйанган вя Аомын да дахил олмагла Ч.-ин диэяр реэионлары (13,6%), Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляри (10,8%), АБШ (12,1%), АИ юлкяляри (9,1%) вя Корейа Респ.-дыр (6,9%). Бирбаша хариъи инвестисийа ахыны 15,36 млрд. доллар, капитал ихраъы 16,44 млрд. доллардыр (2007). Тайван капитал гойулушларынын (9,97 млрд. доллар, 2007) бюйцк щиссяси Ч.-ин диэяр реэионларына йюнялдилир.


                                                                                                            Силащлы гцввяляр


    ЧХР-ин силащлы гцввяляри (СГ) низами вя ещтийат компонентляриндян ибарятдир; цмуми сайы тягр. 5,1 млн. няфярдир (2006). Низами компонентя Чин Халг Азадлыг Ордусу (ЧХАО; тягр. 2,6 млн. няфяр) вя Силащлы Халг Милиси (1,5 млн. няфяр), ещтийат компонентиня Кюнцллц халг гошуну (кадр вя цмуми халг гошунларынын дахил олдуьу кцтляви щярбиляшдирилмиш тяшкилат) дахилдир. ЧХР-ин иллик щярби бцдъяси 45 млрд. доллардан чохдур (2007).

    СГ-йя шяхси щейяти ЧКП МК Щярби шурасы иля ейни олан Мяркязи Щярби Шура (МЩШ; мцщарибя заманы Али баш команданлыг функсийасыны йериня йетирир) рящбярлик едир. МЩШ-йя Мцдафия Назирлийи, Баш Гярарэащ (БГ) вя ЧХАО-нун сийаси, силащ вя щярби техника, арха ъябщя Баш идаряляри табедир. Мцдафия назири МЩШ вя ЧКП МК Щярби шурасынын сядр мцавинидир, ЧХАО БГ-нин ряиси, ЧХАО Баш идаряляринин ряисляри вя мцхтялиф нюв СГ-нин команданлары ися МЩШ вя ЧКП МК Щярби шурасынын цзвляридир. ЧХАО Стратежи ракет гошунларындан (СРГ), Гуру гошунларындан (ГГ), ЩЩГ вя ЩДГ-дян ибарятдир. ГГ-нин гярарэащы функсийасыны ЧХАО БГ-и йериня йетирир. Гошунлара рящбярлийи мцдафия назири щяйата кечирир. Силащлы Халг Милисиня дахили, сярщяд, йаньын, мешя мцщафизяси гошунлары, щямчинин йол-иншаат, щидроенерэетика обйектляринин тикинтиси вя мцщафизяси, гызыл щасилатынын тяминаты цзря гошунлары дахилдир. Силащлы Халг Милиси гошунлары Иътимаи Тящлцкясизлик Назирлийиня, Кюнцллц халг гошуну ися ЧХР МЩШ-нин Кюнцллц халг гошуну мясяляляри цзря идарясиня вя ЧХАО БГ-нин Кюнцллц халг гошуну мясяляляри цзря шюбясиня табедир. Мцщарибя дюврцндя Силащлы Халг Милиси ЧХАО бюлмяляри иля сых баьлы шякилдя тапшырыглары йериня йетирмяк, Кюнцллц халг гошуну ися ЧХАО вя Силащлы Халг Милисинин там комплектляшдирилмяси цчцн нязярдя тутулмушдур.

    Вязифяляринин хцсусиййятиня эюря ЧХАО стратежи нцвя гцввяляри (СРГ, стратежи авиасийа вя атом ракет суалты донанмасы), цмуми тяйинатлы гцввяляр [ГГ, ЩЩГ (стратежи авиасийа истисна олмагла)] вя ЩДГ-йя (атом ракет суалты донанмасы истисна олмагла) бюлцнцр. СРГ (120 мин няфяр) тягр. 200 стратежи тяйинатлы баллистик ракет цчцн бурахыъы гурьуйа (БГ) маликдир. ГГ (тягр. 1,6 млн. няфяр) 7 щярби даиря, 28 яйалят щярби даиряси, 4 гарнизон команданлыьы, мцхтялиф шякилдя тяшкил олунмуш 18 ордудан (30–65 мин няфяр, адятян 2–3 механикляшдирилмиш, йахуд моторлашдырылмыш пийада дивизийасы вя йа бригадасы, танк дивизийасы, йахуд бригадасы, артиллерийа дивизийасы, йахуд бригадасы, зенит ракет, йахуд зенит артиллерийа бригадасы) ибарятдир. Ъями ордуларын тяркибиня 15 пийада, 3 механикляшдирилмиш, 2 амфибийа-щцъум, 24 моторлашдырылмыш пийада, 9 танк, 7 артиллерийа дивизийасы, 12 танк, 1 механикляшдирилмиш, 22 моторлашдырылмыш пийада, 14 артиллерийа, 1 танкялейщиня, 9 зенит ракет, 12 зенит артиллерийа бригадасы, 4 танкялейщиня полк; 2 даь-пийада, 1 моторлашдырылмыш пийада, 1 ракет, 1 мцщяндис ялащиддя бригадалары; моторлашдырылмыш пийада, артиллерийа, зенит артиллерийа, 5 сярщяд вя с. ялащиддя полклары; йерлярдя гошун: 12 пийада дивизийасы, 1 даь-пийада вя 4 пийада бригадасы, 87 пийада баталйону, 50 мцщяндис полку, 50 рабитя полку дахилдир. Ещтийат гцввяляр (1 млн. няфяр) 42 дивизийа (пийада, артиллерийа, зенит ракет) вя арха ъябщяни тямин едян 7 бригададан ибарятдир. Силащлары: тягр. 8,6 мин танк (о ъцмлядян йцнэцл – 1 миндян чох); 4,5 миндян чох зирещли транспортйор вя ПДМ; 14 мин сящра артиллерийа топу; 1,2 мин юзцйерийян гаубитса; 100 гаубитса топу; 2,4 мин йайлым атяши реактив системи (ЙАРС); 6,5 мин танкялейщиня идаряолунан ракет цчцн бурахыъы гурьу (ТЯИР БГ); 7,7 мин танкялейщиня артиллерийа топу; 15 мин зенит топу вя зенит ракет комплекси цчцн бурахыъы гурьу (ЗРК БГ); щямчинин щеликоптерляр, пилотсуз УА-лары. ЩЩГ-йя (400 мин няфяр, о ъцмлядян 210 мин няфяр ЩЩМ-дя) стратежи, бомбардманчы, щцъум, гырыъы, кяшфиййат вя щярби няглиййат авиасийасы, зенит ракет гошунлары, зенит артиллерийасы вя радиотехника гошунлары дахилдир. ЩЩГ 2,6 миндян чох дюйцш тяййаряси, тягр. 500 ЗРК вя мцхтялиф нюв щеликоптерлярля силащланмышдыр. ЩДГ (255 мин няфяр) Шимал (ясас базасы – Синдао), Шярг (ясас базасы – Шанхай) вя Ъянуб (ясас базасы – Чжантсзйан) донанмаларындан ибарятдир; бундан ялавя ЩДГ-нин тяркибиня 2 дяниз пийадалары бригадасы вя дяниз авиасийа бюлмяляри дахилдир. 300-дян чох эями (о ъцмлядян 100-дян чох суалты гайыг), тягр. 200 ракет вя 150 торпеда катери, 500-дян чох дюйцш тяййаряси вя 25 щярби щеликоптер иля силащланмышдыр.


    ЧХАО вя Силащлы Халг Милисинин комплектляшдирилмяси чаьырыш вя мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Щярби хидмятя 18–25 йашында шяхсляр чаьырылыр, хидмят мцддяти 24 айдыр. Команда щейяти цчцн кадрлар щярби академийаларда, щярби институтларда, али вя орта щярби мяктяблярдя, щямчинин мцхтялиф тякмилляшдирмя курсларында щазырланыр. Сяфярбярлик ещтийатлары 361,3 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар тягр. 198 млн. няфярдир.


    Т а й в а н ы н  силащлы гцввяляри ГГ, ЩЩГ, ЩДГ, Арха ъябщянин бирляшмиш команданлыьы, СГ ещтийатынын команданлыьы вя щярби полисдян (ъями тягр. 290 мин няфяр; 2008) ибарятдир, щярбиляшдирилмиш бирляшмяляр (17 мин няфярдян чох) дя вар. Иллик щярби бцдъяси 10 млрд. доллардан чохдур (2008).


    СГ-нин баш команданы Чин Респ.-нын президентидир. Милли Тящлцкясизлик Шурасы (президент тяряфиндян формалашдырылыр) мцдафия сийасятиня цмуми нязарят едир, милли мцдафия назиринин (мцлки шяхс) башчылыьы алтында Милли Мцдафия Назирлийи ися ону билаваситя щяйата кечирир. СГ-йя бирбаша рящбярлик едян БГ ряиси милли мцдафия назириня табедир.


    ГГ (тягр. 200 мин няфяр) 1,8 миндян чох танк, тягр. 900 зирещли транспортйор, тягр. 1,8 мин топ (о ъцмлядян 300-дян чох юзцйерийян артиллерийа гурьусу), тягр. 1 мин танкялейщиня идаряолунан ракет цчцн бурахыъы гурьу (ТЯИР БГ), 600-дян чох сащил артиллерийа топу, тягр. 400 зенит артиллерийа системи, тягр. 130 ЗРК, тягр. 470 дашынан зенит-ракет комплекси (ДЗРК), 90-дан чох тяййаря (о ъцмлядян 30 тялим тяййаряси) вя тягр. 120 орду авиасийасы щеликоптери иля силащланмышдыр. ЩЩГ (тягр. 45 мин няфяр) гырыъы, гырыъы- бомбардманчы, няглиййат вя ялащиддя ескадрилйалар кими тяшкил едилмиш ахтарыш-хиласедиъи авиасийа иля тямсил олунур; ЩЩМ авиасийа команданлыьы да вар. Тягр. 600 тяййаря (о ъцмлядян 478-дян чох дюйцш тяййаряси) вя тягр. 40 щеликоптер иля силащланмышдыр. ЩДГ (тягр. 50 мин няфяр) донанма, дяниз авиасийасы, дяниз пийадалары (тягр. 15 мин няфяр), сащил ракет-артиллерийа гошунлары, щярби-дяниз районлары вя арха ъябщя команданлыгларындан ибарятдир; 50-дян чох дюйцш эямиси (о ъцмлядян 4 суалты гайыг), 50 ракет вя 270-дяк десант катери, тягр. 30 тяййаря вя 29 дяниз авиасийа щеликоптери иля силащланмышдыр. Силащлары вя щярби техникасы Тайван вя хариъи юлкялярин (ясасян, АБШ) истещсалыдыр. 

    СГ цмуми щярби мцкялляфиййят ясасында 20 йашында кишилярдян, щямчинин мцгавиля ясасында комплектляшдирилир; чаьырыша ясасян хидмят мцддяти 20 айдыр. Сяфярбярлик ещтийатлары тягр. 6,5 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар тягр. 5 млн. няфярдир.

                                                                               Сящиййя


    Ч.-дя ящалинин 100 мин няфяриня 155 щяким, 111 орта тибб ишчиси (2006), 11 стоматолог, 28 яъзачы, 3 мама (2002) дцшцр. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 4,7%-ни (2003) тяшкил едир (бцдъя щесабына – 38%, юзял сектор щесабына – 62% малиййяляшдирмя; 2005). Сящиййя системинин щцгуги тянзимлянмяси юлкянин Конститусийасы, шящяр гуллугчуларынын база тибби сыьортасы щаггында ЧХР Дювлят шурасынын гярары (1998); тибби практика щаггында (1999), ящали вя аиля планлашдырылмасы щаггында (2001), дярманлар щаггында (2001), инфексион хястяликлярин гаршысынын алынмасы вя мцалиъяси щаггында (2004) ганунлар; вярямин профилактикасы, мцалиъяси, нязаряти цзря тядбирляр щаггында гярар (1991) вя яняняви Чин тябабяти щаггында Ясаснамя (2001) иля щяйата кечирилир. Сящиййя системиндя ясаслы ислащатлар апарылыр. Тяшкилатималиййя дястяйинин йерли щакимиййятя щяваля едилмяси базарын ихтисаслашдырылмыш йардым вя бащалы дярманларла долдурулмасына сябяб олур. Тяминатсыз ящалинин юдяниш габилиййяти олмадыьындан онун тибби хидмятляр (о ъцмлядян илк тибби-санитарийа йардымы) истещлакы азалыр. Сящиййя вя аиля планлашдырылмасы мяркязляринин хидмятляри дахил олмагла, тибби хидмят азтяминатлылар цчцн дя ихтисар едилир. Чин яняняви (халг) тябабяти щякимляри дя тибби хидмят эюстярирляр. Ян чох йайылмыш инфексийалар – бактериал диарейа, щепатит Б (ящалинин 10%-и), лептоспироз вя малйарийадыр. Йашлы ящали арасында юлцмцн ясас сябябляри бядхассяли шишляр, сереброваскулйар хястяликляр, травмалар, аь ъийяр вя цряйин ишемик хястяликляридир (2005). Бцтцн юлцм щадисяляринин 80%-нин сябяби хроники хястяликлярдир. Ханчжоу; балнеоложи (Шинчен, Тангантсзы, Сзимо вя с.), даь иглими (Кунмин, Лушан, Мугансан, Тайшан, Чаншан вя с.), дянизйаны иглим (Бейдайхе, Тсиндао, Йантай вя с.) курортлары вар. 

     Бейдайхе курорт зонасы.


    Т а й в а н д а  ящалинин 100 мин няфяриня 220 щяким, 481 орта тибб ишчиси вя мама, 26 стоматолог, 120 яъзачы дцшцр; 131152 хястяхана чарпайысы вар (2006). Тибби йардымы (96%-и –Авропа нцмуняли, 4%-и – Чин халг тябабяти) 547 хястяхана (о ъцмлядян 24 тибб мяркязи, 55 район клиникасы, 344 даиря хястяханасы, 52 психиатрийа клиникасы) эюстярир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦРМ-ин 6,1%-ни тяшкил едир (бцдъя щесабына – 25,9%, юзял сектор щесабына – 53,6%, сащибкарлар щесабына – 15%, гейри-коммерсийа тяшкилатлары щесабына – 5,5% малиййяляшдирмя; 2006). Сящиййя системинин щцгуги тянзимлянмяси сцни ма- йаландырма щаггында (2007), орта тибб ишчиляри щаqгында (2004), физиотерапевтляр щаггында (1996, 2007), тибби сыьортанын милли системи щаггында (1994), психи саьламлыьын мцщафизяси щаггында (1992), кичик тибб ишчиляри щаггында (2000), тяъили тибби йардым щаггында (1995, 2004), щякимляр щаггында (1943, 2002), доьума йардым щаггында (2005), терминал вязиййятлярдя паллиатив йардым щаггында (2000) ганунларла; тибб мцяссисяляринин фяалиййятинин стандартлары щаггында Ясаснамя (1987, 2005) иля тянзимлянир. Мцасир тибби йардымы Чин халг тябабяти цсуллары (отларла мцалиъя, акупунктура) тамамлайыр. Сящиййя системи Сящиййя департаменти тяряфиндян идаря олунур вя чох ъящятдян АБШ-ын сящиййя системиня охшардыр; бцтцн хидмят сащяляриндя йцксяктехнолоэийалы диагностикайа вя ихтисаслашдырылмыш мцалиъяйя хцсуси диггят йетирилир. Ян чох йайылмыш инфексийалар – йаталаг, йапон енсефалити, щепатит А, денэе гыздырмасы, сары гыздырмадыр. Юлцмцн ясас сябябляри – бядхассяли шишляр, сереброваскулйар хястяликляр вя цряк-дамар системи хястяликляри, шякярсиз диабет, травмалар вя бядбяхт щадисялярдир.

     
                                                                                    Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри


    Ч.-ин тящсил системи дювлят нязарятиндядир. Иъбари тящсил пулсуздур. Ясас норматив функсийалар Тящсил Назирлийинин сялащиййятляриня аиддир. Тящсилдя “пилляли” идаряетмя вя малиййяляшдирмя системи фяалиййят эюстярир: али тящсил мяктябляриндя мяркяз вя яйалятляр сявиййясиндя (сонунъулар цстцнлцк тяшкил етмякля), база тящсилиндя ися йерли администрасийа, ясасян, гязалар сявиййясиндя. Ясас ганунвериъилик актлары: иъбари тящсил щаггында (1986, йени редаксийасы 2006), мцяллимляр щаггында (1993), тящсил щаггында (1995), пешя тящсили щаггында (1996), али тящсил щаггында (1998), гейри-дювлят тящсил системинин стимуллашдырылмасы щаггында (2002). Фасилясиз тящсил системи йарадылыр. Цмуми тящсил системиня (2007) дахилдир: мяктябягядяр тящсил (ушагларын тягр. 50%-и баьчалара, 70%-индян чоху ися щазырлыг синифляриня эедир), база [9-иллик ибтидаи иъбари (6–7 йашдан етибарян, ушагларын 99,3%-и) вя натамам орта тящсил (ибтидаи мяктябляри битирянлярин 100%-и)], пиллялярин нисбяти дяйишмякдядир (6 вя 3 ил, йахуд 5 вя 4 ил); там орта тящсил (3 ил, 60%-ядяк ушаг). Мцнтязям али мяктябляря (сайы 1867-дир) мяктяби битирянлярин 75%-и дахил олур. Пешя тящсили цчпиллялидир: ибтидаи (ибтидаи мяктяб базасында), орта ихтисас (техникумлар, педагожи мяктябляр, лисейляр вя с.) вя али (эянълярин 22%-и). Али тящсиля аид ясас пилляляр: бакалавриат (4 ил), ондан сонра аспирантура; маэистратура (2–3 ил); докторантура (3 илдян йухары) вя щямчинин цмумиликдя 60% тялябянин тящсил алдыьы 2–3 иллик ихтисаслашдырылмыш али мяктяб вя факцлтяляр (о ъцмлядян али техникипешя коллеъляри). Бюйцкляр цчцн дя ейни бюлмяляри ящатя едян тящсил йарымсистеми фяалиййят эюстярир (ялавя тящсил, икинъи али тящсил, мцхтялиф курслар). 15–49 йаш арасында ящалинин савадсызлыг щядди 4% тяшкил едир. ЧХР-дя 2 миндян чох али тящсил мцяссисяси фяалиййят эюстярир. Ян ири али мяктябляр: Пекин ун-ти (1898), Синхуа (1911), Чин халг ун-ти (1950), Мяркязи миллятляр ун-ти (1951), Пекин педагожи ун-ти (1954); мяркязи академийалар: инъясянят (1918, индики ады 1950 илдян), театр (1950), декоратив-тятбиги сянят вя дизайн (1956) – щамысы Пекиндя; ун-тляр – Тунсзы (1907 илдя алманлар тяряфиндян йарадылмышдыр, индики ады 1927 илдян, Шанхай), Чжетсзйан (1897, индики статусу 1998 илдян, Ханчжоу ш.), Шандун (1901, Сзинан), Сычуан (1905), Сйанган (1887 илдя тибб коллеъи кими тясис едилмишдир, индики статусу 1911 илдян, Сйанган), Фудан (1905, индики ады вя статусу 1917 илдян) Нанкай (1919, Тйансзин ш.), Сун Йатсен ад. (1924, индики ады 1926 илдян, Гуанчжоу ш.), Мяркязи Ъянуб (2000, 3 ун-т базасында, Чанша ш.), щямчинин Ухан (1893, индики ады вя статусу 1923 илдян), Нанкин (1902), Сйамын (1921, 1937 илдян дювлят ун-ти) шящярляриндя ун-тляр. Елми-техники ун-тляр: Шимал-Шярг (1923, Шенйан ш.), Мяркязи Чин (1953, индики адла 1990-ъы иллярин сонундан, Ухан ш.), Чин (1958, Хефей ш.), Пекин техноложи (1960) ун-тляри. Ири юзял ун-тляр: “Дун Фан”, гийаби Хайдйан (Пекин), “Йан Ен” (Сйуанчжоу ш.), “Хуанхе” елми-техники (Хенан яйаляти), “Хуалйан” (Гуанчжоу) ун-тляри вя с. Ч.-дя 1372 академийа вя ун-т китабханасы, 781 кцтляви вя 1000-дян чох ихтисаслашдырылмыш китабхана вар. Милли китабханалар: Милли (1800 илдян сарай китабханасы кими фяалиййят эюстярмишдир, индики ады вя статусу 1987 илдян, 18 млн. нцсхя, фондларынын щяъминя эюря дцнйада 5-ъи йердядир; онун базасында 1999 илдя Милли електрон китабхана йарадылмышдыр, Пекин), Нанкин (1907), Шанхай (1952); ЧХР-ин академийалары, али мяктябляри вя елми тядгигат ин-тлары няздиндяки елми китабханалар.

     Чин Милли Китабханасы. Пекин.

    Ч.-дя 2300-дян артыг музей вардыр, милли музей ишляри цзря комитя йарадылмышдыр (2006). Ясас милли музейляр: Гугун сарай ансамблы (1420, 1914 илдян музейдир, Пекин; коллексийасынын бир щиссяси Тайбей ш.-ндядир) вя Шенйанда Син сцлалясинин сарайы; Ченде, Сучжоу, Уси, Йанчжоу ш.-ляриндя сарайлар вя орта ясрляр баь-парк маликаняляри; Пекиндя Эеолоэийа музейи (1916), Бойакарлыг академийасы няздиндя ряссамлыг галерейасы (Чин яняняви инъясяняти, 1958), Чин халг ингилабы щярби музейи (1958, 1960 илдя ачылмышдыр), Тясвири сянят музейи (1963 илдя ачылмышдыр, мцасир Чин инъясяняти), дцнйада ян бюйцк Мятбуат музейи (1996) вя Кино музейи (2005); Дцнйа инъясяняти музейи иля бирликдя “Чин йцзилликлярдя” Инъясянят мяркязи (2000), Милли музей [2003 илдя Тарих музейи (1912) вя Ингилаб музейинин (1950) бирляшдирилмясиндян йарадылмышдыр], щямчинин авиасийа, нумизматика, идман, кянд тясяррцфаты музейляри. Диэяр музейляр: Шанхай музейи (гядим инъясянят, 1952; йени бинасы – 1996), Син императору Шихуанди- нин мягбярясиндян терракота дюйцшчцляр (Сиан ш.), Банпо (Неолит дцшярэяси, 1958, Сиан ш.), гядим дюйцш арабалары музейи (1994, Шандун яйаляти), “Сансйа” (археоложи, 2005, Чунтсин ш.), каллиграфийа (2007, Шанчжи ш., Хейлунтсзйан яйаляти), чай (Чжетсзйан яйаляти), шярабчылыг (2002, Йантай ш., Шандун яйаляти) вя с. Мемориаллар: Конфуси (е.я. 5 ясрдян, Сйуйфу ш., Шандун яйаляти), Ли Бо (1959, Мааншан ш., Анхой яйаляти). Дювлят хадимляринин музейляри: Сун Йатсен (ев-музей, 1999, Гуанчжоу йахынлыьында), Мао Тсзедун (Шаошан ш., Йуннан яйаляти), Ден Сйаопин (ев-музей, 2001, Гуанйан ш., Сычуан яйаляти); шаир вя йазычыларын ев-музейляри: Ду Фу (1961, Ченду ш.), Лу Син (Пекин, Шанхай, Шаосин), Мао Дун (2007, Пекин). 


    Елми-техники тядгигатлара ЧХР Дювлят шурасы няздиндяки Елм вя Техника цзря Дювлят Комитяси рящбярлик едир. Елми тядгигатлар цч дювлят академийасы тяряфиндян тяшкил вя координасийа едилир: Чин ЕА (1949, Пекин; 12 филиалы, 6 бюлмяси, 123 елми тядгигат ин-ту), Мцщяндислик Елмляри Академийасы (1994, Пекин), Чин Иътимаи Елмляр Академийасы (1977, Пекин вя филиаллары; 35 елми тядгигат ин-ту). Бирбаша ЧХР Дювлят шурасына табе олан Тябият елмляри цзря Чин Милли Фонду мцщцм рол ойнайыр. Бир сыра назирликлярин няздиндя сащя академийалары фяалиййят эюстярир: к.- т., тибб, эеолоэийа елмляри, яняняви Чин тя- бабяти вя с. 100-дян чох ъямиййят вя ассосиасийа, 17 миндян чох ЕТИ фяалиййят эюстярир.

     Сзинхуа Университетинин инзибати бинасы. Пекин.

    Тайванда тящсил системи там орта вя орта ихтисас тящсили щаггында (2004), натамам орта тящсил щаггында (2006), гейри-дювлят мяктябляри щаггында (2006), ун-тляр щаггында (2007) ганунларла тянзимлянир. Тящсил системиня 3 – 6 йашында ушагларын мяктябягядяр тярбийяси, 9 иллик иъбари тящсил (6 иллик ибтидаи мяктяб; 3 иллик натамам орта мяктяб, ону битирдикдян сонра тящсили 3 иллик там орта мяктябдя вя йа 3 иллик орта пешя мяктябиндя, йахуд 5 иллик пешя коллеъиндя давам етдирмяк олар), али тящсил дахилдир (2008). 224 мин-дян чох ушаг (2005/06 тядрис или) мяктябягядяр тярбийя, 1 млн. 832 миндян чох шаэирд ибтидаи тящсил, 951 миндян чох шаэирд натамам орта тящсил, 420,6 миндян чох шаэирд там орта тящсил, 331,6 миндян чох шаэирд орта пешя тящсили, тягр. 1 млн. 260 мин тялябя ися али тящсил алыр. 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыг сявиййяси 96,97% тяшкил едир (2006). Ясас елми мц- яссисяляр, ири али мяктябляр, китабхана вя музейляр Тайбей, Тайнан, Тайчжунда йерляшир. Щямчинин Синчжу ш.-ндя Сзйао Тун (1896) вя Сзынхуа милли ун-тляри (1956), Милли океан ун-ти (1953, Сзилун), Тибб ун-ти (1954, Гаосйун) вя с. фяалиййят эюстярир.

                                                           Кцтляви информасийа васитяляри


    Ч.-дя мцасир типли гязетлярин няшриня19 ясрин орталарындан башланылмышдыр. ЧХР-дя цмуми тиражы 35 млрд. нцсхя олан дюври няшрлярин сайы 2 миндян чохдур (2008). Онларын тягр. 20%-и ЧКП органыдыр. Апарыъы цмуммилли гязетляр (щамысы Пекиндя): “Женмин жибао” (“Халг гязети”; ЧХР МК-нын органы; 1948 илдян, эцндялик; тягр. 5 млн. нцсхя), “Гунжен жибао” (“Фящля гязети”; Цмумчин щямкарлар иттифаглары федерасийасынын органы; 1949 илдян, эцндялик; 2,5 млн. нцсхя), “Сзефантсзйун бао” (“Азадлыг ордусу”; ЧКП МК Щярби шурасынын органы; 1956 илдян, эцндялик; тягр. 800 мин нцсхя), “Чжунго тсиннйан бао” (“Чин эянъляри”; Чин Коммунист Эянъляр Иттифагы МК-нын органы; 1951 илдя тясис едилмишдир, 1978 илдян щяфтядя 4 дяфя чыхыр; 3 млн. нцсхя). Елм вя тящсил мясяляляри “Гуанмин жибао” (“Зийа”; 1949 илдян; тягр. 6 млн. нцсхя) эцндялик гязетиндя ишыгландырылыр. Инэ. дилиндя “Ъщина Даилй” гязети (1981 илдян, эцндялик) бурахылыр. Ири реэионал гязетляр: “Ситсзан жибао” (“Тибет гязети”; 1956 илдян, Лхаса, эцндялик, Чин вя Тибет дилляриндя), “Нанфан жибао” (“Ъянуб гязети”; 1952 илдян, Гуанчжоу, эцндялик), “Синтсзйан жибао” (“Синтсзйан гязети”; 1956 илдян, Урумчи, эцндялик), “Гуанси жибао” (“Гуанси гязети”; Наннин, эцндялик). Апарыъы журналлар (щамысы Пекиндя): “Тсйуши” [“Щягигятя доьру”; ЧКП МК-нын нязяри органы; 1958 илдян, 1988 илядяк “Хунтси” (“Гызыл байраг”) адланырды”], “Женмин хуабао” (“Иллцстрасийалы халг гязети”; 1951 илдян, айлыг; Чин вя 17 хариъи 
    дилдя няшр олунур), “Пекинэ Реwиев” (1958 илдян, щяфтялик; инэ., алм., фр., исп. вя йапон дилляриндя). Радио верилишляри 1927 илдян апарылыр. 1947 илдя юлкядя 42 дювлят, 90 юзял вя хариъи радиостансийа фяалиййят эюстярирди, 1949 илдя миллиляшдирилмишдир. Пекин ш.-ндя Мяркязи Халг Радио Верилишляри Стансийасы йарадылмышдыр. Мцхтялиф мялуматлара эюря, юлкядя 1200-дяк радиостансийа ишляйир (2008). Чин Бейнялхалг Радиосу (1941 илдян) 38 дилдя вя 5 йерли Чин диалектиндя верилишляр йайымлайыр (2008). Телевизийа 1958 илдян фяалиййят эюстярир. 450-дян чох телестудийа вар (2008). Ики дювлят информасийа аэентлийи: Синхуа (1931 илдя Жуйтсзин ш.-ндя тясис едилмиш, 1937 илядяк “Гырмызы Чин” адланмышдыр; 1937 илдян Пекиндядир), Чжунго (1952 илдян, Пекин; хариъдя йашайан чинлиляри мялуматландырмаг мягсяди дашыйыр). 

     “Шярг инъиси” телегцлляси. Шанхай.

    Тайванда 600-дян чох гязет вя журнал няшр олунур. Дюври няшрлярин чоху инэ. дилиндя (щамысы Тайбей ш.-ндя) бурахылыр: “Индепендент Евенинэ Пост” (1947 илдян, эцндялик; тягр. 300 мин нцсхя), “Индепендент Морнинэ Пост” (1988 илдян, эцндялик; тягр. 300 мин нцсхя), “Ъоммеръиал Тимес” (1978 илдян, эцндялик; тягр. 250 мин нцсхя), “Ъщина Пост” (1952 илдян, эцндялик; тягр. 150 мин нцсхя) гязетляри, “Фрее Ъщина Жоурнал” (1964 илдян, тягр. 35 мин нцсхя). Чин дилиндя апарыъы гязетляр (щамысы Тайбей ш.-ндя): “Сеншен бао” (“Йени щяйат”; 1945 илдян, эцндялик; 460 мин нцсхя), “Лйанхебао” (“Эцндялик хябяр иъмалы”; 1951 илдян, эцндялик; 1,2 млн. нцсхя). Чин вя инэ. дилляриндя “Чжунйан жибао” (“Ъентрал Даилй Неwс”; Гоминдан органы; 1928 илдян, эцндялик; тягр. 600 мин нцсхя), “Чжунго жибао” (“Ъщина Тимес”; 1950 илдян, эцндялик; 1,2 млн. нцсхя) гязетляри няшр олунур. Радио вери- лишляри Чин Радио Верилишляри Корпорасийасы (“Броадъастинэ Ъорпоратион оф Ъщина”, БЪЪ; Тайбей ш.) тяряфиндян щяйата кечирилир. Тайван телевизийа ширкяти (“Таиwан Телевисион Ентерприсе”, ТТВ; 1962 илдя тясис едилмишдир; Тайбей ш.) фяалиййят эюстярир. 76 телеканал, 229 ултрагыса вя 140 орта дальалы радиостансийа вар. “Ъунйан ше” Мяркязи Хябяр Аэентлийи (1924 илдян, Тайбей ш.) 1995 ил декабрын 30-да миллиляшдирилмишдир; “Синхуа” (“Йени Чин” Хябяр Аэентлийи вя йа Чин Хябярляр Хидмяти) 1949 илдян рясми хябяр аэентлийи кими фяалиййят эюстярир. 

                                                                                       Идман


    Ч.-дя физики тямринлярин йайылмасы щаггында илк мялуматлар халг арасында эениш тятбиг олунан мцалиъяви эимнастиканын мцхтялиф нювляриня, аьрыкясиъи масажларын, хястяликляри вя сонсузлуьу мцалиъя мягсяди дашыйан мярасим рягсляриня, щямчинин дюйцш рягсляринин йайылмасына даир системляшдирилмиш гейдлярдян ибарят “Кунфу” китабында (ещтимал ки, е.я. 2698) верилир. Бядян тярбийяси Чжоу дюврцндя (е.я. 12/11–3 ясрлярдя) хейли инкишаф етмишди. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврцндя зярбяси ялин ичи иля (шоубо, сзитсйао) вурулан дюйцш сянятляри популйар иди; сйанпу эцляши йайылмышды (сонрадан онун ясасында йапон эцляши сумо йаранды); футболу хатырладан ойун (тсу чу) ойнамаьа башладылар: топлары щейван дярисиндян тикир, гапы диряклярини бамбук аьаъындан дцзялдирдиляр. Ч. футболу тямтяраглы байрамларын ваъиб щиссясиня вя щярби щазырлыг елементиня чеврилмишди. Шаолин монастырынын диварлары арасында “щейвани цслублар” (усинси) йаранды; бу, пялянэ, яждаща, бябир, илан вя дурнанын вярдишляринин имитасийасы олан мцяййян ардыъыллыгла 5 тямриндян ибарят иди. 

    Чин шащматы сйантси феодализм дюврцндя мейдана эялмишдир. Сйантсидя фигурлар 10 цфцги вя 9 шагули хятт цзря щярякят едир, нюгтялярдя ися дайаныр. 1956 илдян сйантси дювлят бядян тярбийяси вя идман системиня дахил едилди, мцнтязям олараг цмумчин йарышлары кечирилмяйя башланды, яйалятлярин чохунда сйантси цзря хцсуси идман ъямиййятляри, шящярлярдя ися мяктябляр, клуб вя академийалар йарадылды. Ойун Ъянуб-Шярги Асийанын бир сыра юлкясиндя йайылмыш, Асийа сйантси федерасийасы тясис олунмушдур. Асийа чемпионатлары кечирилир (1980 илдян). 

     2008 ил Пекин Олимпиадасынын эимнастика цзря галиби олмуш гадынлардан ибарят Чин йыьма командасы.

    Мин дюврцндя мейхуатсйуан – “эавалы чичяйи дюйцш сяняти” эениш йайылмышды. Эавалы чичяйи Ч.-ин вя Шаолин дюйцш сянятляринин символудур. Щямин дюврдя куайтсзйао (рягиби ъялд йеря сярмяк баъарыьы иля сяъиййявидир) вя дигунтсйуан (йыхылдыгда мцбаризя техникасы) дюйцш сянятляри хейли тякмилляшмишди. 1561 илдя сяркярдя Си Сзигуан (1528–88) дюйцш сянятляри тясвир олунан “Сзисйаосиншу” китабыны (“Техникалар вя тясир гцввяси щаггында йени китаб”) йазды. Дюйцш сянятляринин дяфялярля гадаьан олунмасына бахмайараг, онларын халг арасында шющряти даим артыр, биринин йоха чыхмасы диэяринин йаранмасы иля нятиъялянирди. 

     2012 ил Лондон Олимпиадасынын суйа синхрон тулланма цзря галибляри – Чен Жолин вя Хао Ван.

    Бязи дюйцш сянятляри, мяс., тайсзитсйуан, танлансйуан вя байхетсйуан эениш йайылмышды. У Чжун (батсзисйуан), Чен Хен (тсайлифо) вя Дун Хайчуан (багуачжан) кими усталар бир сыра популйар цслублар йаратмышдылар. 1909 илдя Шанхайда Сзинйу тийуй хуей дюйцш сянятляри ин-тунун ясасы гойулду. Лакин Син сцлалясинин сонунда (1900-ъц иллярин яввялляри) дюйцш сянятляри юз нцфузуну итирди. 20 ясрдя йени дюйцш сяняти – ушу популйарлашды. 1991 илдя Пекиндя ушу цзря илк дцнйа чемпионаты кечирилди. 

    1959 илдян програмына 42 идман нювц цзря йарышларын дахил едилдийи Цмумчин спартакиадалары кечирилир.

     Чин Олимпийа Комитяси илк дяфя 1910 илдя йарадылмышдыр. Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында (1932, 1936, 1948) иштирак етсяляр дя, мцкафата лайиг йеря чыха билмямишляр. 1949 илдя Ч. Олимпийа Комитяси йенидян тяшкил едилдикдян сонра (БОК тяряфиндян 1954 илдя танынмышдыр), юлкя Олимпийа Ойунларында (1952) бир идманчы иля тямсил олунду. БОК-ун 1958 илдя Чин Тайбейинин (Тайпей: Тайван) Олимпийа Комитясини танымасына етираз яламяти олараг Ч. Олимпийа щярякатында иштирак етмякдян имтина етди. 1979 илдя БОК Ч. Олимпийа Комитясини йенидян таныды. 1984 илдян (Лос-Анъелес) Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында иштирак едирляр; Йай Олимпийа Ойунларында цмумиликдя 474 медал (201 гызыл, 144 эцмцш, 129 бцрцнъ) газанылмышдыр. Гейри-рясми команда щесабында Ч. йыьма командасы юз нятиъялярини даим тязяляйир: Атлантада (1996) – 4-ъц йер (16, 22, 12); Сиднейдя (2000) – 3-ъц йер (28, 16, 15); Афинада (2004) – 2-ъи йер (32, 17, 14); Пекиндя (2008) – 1-ъи йер (51, 21, 28), Лондонда (2012) – 2-ъи йер (38, 27, 23). 

    Ян танынмыш Ч.идманчыларындан:эимнаст Ли Нин Лос-Анъелесдя (1984) чохнювчцлцйцн мцхтялиф нювляриндя 3 гызыл (сярбяст щярякятляр, идман атында вя щалгаларда щярякятлярдя) вя 2 эцмцш (команда биринъилийи вя сцрятля гачараг тулланма) медал; Лин Ли – Барселонада (1992) комплекс цзэцчцлцк йарышларынын (200 м мясафяйя) галиби вя эцмцш медалчысы (400 м мясафядя комплекс цзэцчцлцк вя 200 м-дя брасс); Ван Сзйунсйа – Атлантада (1996) гызыл (5000 м мясафяйя гачыш) вя эцмцш медал (10 000 м мясафяйя); Лйу Сйан Афинада (2004, 110 м мясафяйя гачышда манеяляри дяфетмя) чемпион, дцнйа рекордчусу; суйатулланан Тйан Лйан Сиднейдя (2000) вя Афинада (2004) 10 м-лик гцллядян суйатулланмада (фярди вя синхрон) 2 гызыл, 1 эцмцш вя 1 бцрцнъ медал вя б.

     “Гуш йувасы” Пекин милли стадиону.

    Команда идман нювляриндян волейбол, баскетбол вя футбол даща популйардыр. Ч.- ин гадынлардан ибарят волейбол командасы Олимпийа Ойунларынын (1984, 2004) галиби, щямчинин эцмцш (1996) вя бцрцнъ (1988, 2008) мцкафатчысы; чимярлик волейболу цзря гадын дуетляри Олимпийа Ойунларында (2008) эцмцш вя бцрцнъ мцкафатчылар олмушлар. Ч.-ин гадынлардан ибарят баскетбол йыьма командасы дяфялярля Олимпийа Ойунларынын мцкафатчысы олмушдур: (1984, Лос-Анъелес – 3-ъц йер; 1992, Барселона – 2-ъи йер). 2002 илдян Милли Баскетбол Ассосиасийасынын (МБА) “Щйустон Рокетс” клубунда Ч. баскетболчусу Йао Мин [бойу 2 м 29 см, 2000-ъи иллярдя юлкянин ян популйар идманчыларындан бири, Пекин Олимпийа Ойунларынын (2008) ачылышында Ч. йыьмасынын байрагдары] мцвяффягиййятля чыхыш едир. МБА-да Ч.-ин илк тямсилчиси “Даллас Маверикс” (2001) вя башга клубларда чыхыш едян Ван Чжичжи олмушдур. Футбол цзря гадынлардан ибарят Ч. йыьма командасы Олимпийа Ойунларынын (1996) вя дцнйа чемпионатынын (1999) финалчысы, 8 дяфя Асийа кубоку йарышларынын галиби (1986–2006) олмуш, йыьманын щцъумчусу Сун Вен ФИФА тяряфиндян 2002 илдя “йцзиллийин” ян йахшы футболчусу сечилмишдир (АБШ футболчусу М.Ейкерсля бирликдя); футбол цзря кишилярдян ибарят Ч. йыьма командасы Асийа кубоку йарышларынын финалчысы (1984, 2004), дцнйа чемпионатынын иштиракчысыдыр (2002). 

     Ч. идманчыларынын щазырлашдырылмасында ян чох диггят ъцдо, таеквандо, йунан-Рома вя сярбяст эцляш, гылынъойнатма, цзэцчцлцк, йцнэцл атлетика, теннис вя бокса айрылыр. Афина Олимпийа Ойунларында (2004) Ли Тин вя Сун Тйантйан теннис турнириндя гадынларын гоша йарышларында гызыл медал газанмышлар. Чжен Сзе гоша йарышларда Австралийанын ачыг чемпионатынын (2006) вя Уимблдон турниринин (2006) галиби олмуш, 2008 илдя бу турнирин тякбятяк йарышларында йарымфинала чыхмышдыр. Пекин Олимпийа Ойунларында (2008) Ч. боксчулары 2 гызыл, ъцдочу гадынлары ися 3 гызыл медал газанмышлар. 


    Ч. идманчылары Гыш Олимпийа Ойунларында (1980–2006) 33 медал (4 гызыл, 16 эцмцш, 13 бцрцнъ) газанмышлар; ян эянъ Олимпийа идман нювляриндян бири олан шорт-трекдя (1992 илдян, 20 медал) уьурла чыхыш етмишляр (3 гызыл, 10 эцмцш, 7 бцрцнъ), о ъцмлядян Ч. идманы тарихиндя илк дяфя Гыш Олимпийа Ойунларында (2002, Солт-Лейк-Сити) 2 гызыл медалы Йан Йан ялдя етмишдир (500 м вя 1000 м мясафялярдя). Диэяр гыш идманы нювляриндян даща чох фигурлу конкисцрмя, хизяксцрмя идманы, фристайл вя биатлон популйардыр. Ч. биатлончусу Ван Чунли биатлон цзря дцнйа кубоку мярщялясинин (6.12.2008, Естерсунд) спринтер йарышында илк дяфя гялябя газанмышдыр (7,5 км мясафядя). 1995 илдя Лу Чен фигурлу конкисцрмя цзря дцнйа чемпиону, 1994 вя 1998 иллярдя Гыш Олимпийа Ойунларында 3-ъц йери тутмушдур. 2002, 2003, 2006 вя 2007 иллярдя Ч. фигурлу конкисцрянляри гоша йарышларда дцнйа чемпионатынын гызыл медалларыны газанмышлар. 2009 илин йанварында Москвада кечирилян спринтер чюхнювчцлцйц цзря дцйа чемпионатында Ван Бейсин галиб олмушдур. 


    1990-ъы иллярин сону – 2000-ъи иллярин яввялляриндя юлкядя даь-хизяк идманынын инкишафына имкан йарадан 300-я йахын хизяк идманы мяркязи, о ъцмлядян ири “Сун Моунтаин Йабули” даь-хизяк мяркязи (Харбин ш. йахынлыьында) тикилмишдир. 1996 илдя Харбиндя Асийа Гыш Ойунлары кечирилмиш, 2009 илин февралында ися шящяр Гыш Универсиадасы пайтахтына чеврилмишдир (идманын 12 нювц цзря). Идман обйектляри арасында: “Щарбин Иъе Ъентер” щоккей сарайы (1981 илдя тикилмишдир; 8,0 мин йер), 2008 илин йазында бурада гадынлар арасында шайбалы щоккей цзря дцнйа чемпионаты кечирилмишдир; конкисцрмя мяркязи вя фигурлу конкисцрмя идманы сарайы. Харбиндя чохсайлы идман обйектляринин иншасыны планлашдыран Ч. рящбярлийи ону 2018 ил Гыш Олимпийа Ойунларыны гябул етмяйя иддиалы шящярлярин мцсабигясиня щазырлайыр.


    Ч.-дя гейри-олимпийа идман нювляриндян автомобил йарышлары вя шащмат даща популйардыр. 2004 илдян Шанхай бейнялхалг автодромунда “Формула-1” – дцнйа чемпионатынын мярщяляси – Чин Граприси кечирилир. 1978 илдян Ч. шащматчылары Цмумдцнйа шащмат олимпиадаларында иштирак едирляр; гадынлардан ибарят команда даща бюйцк нятиъяляр ялдя едяряк 1998, 2000, 2002 вя 2004 иллярдя гызыл ме
    даллар газанмышдыр; кишилярдян ибарят команда 2005 илдя кечирилмиш командалар арасында дцнйа чемпионатынын вя 2006 илдя Цмумдцнйа олимпиадасынын эцмцш мцкафатчысы олмушдур. 1983 илдя гроссмейстер Лйу Шилан дцнйа биринъилийиня иддиачыларын матчларында иштирак етмишдир. Се Сзйун (1991–96, 1999–2001), Чжу Чен (2001) вя Сйуй Йуйхуа (2006) шащмат цзря дцнйа чемпиону олмушлар. 2007 илдя Ч. йыьма командасы гадын командаларынын 1-ъи дцнйа чемпионатында гялябя газанмышдыр (Йекатеринбург). 2008 илдя 14 йашлы Хоу Ифан гадынларын дцнйа чемпионатында (Налчик) финала чыхмышдыр. 1999 илдя дцнйанын ян эянъ гроссмейстерляриндян бири олан 13 йашлы Бу Сйанчжи 2005 илдян чохсайлы мютябяр йарышларда Ч. йыьмасына башчылыг етмишдир. 2008 илин декабрында Нансзин ш-ндя ФИДЕ-нин 21-ъи дяряъя (Ч. тарихиндя ян бюйцк турнир) цзря бейнялхалг турнириндя иштирак етмиш вя 3-ъц йери тутмушдур. Дцнйа кубоку йарышларында (2007) гроссмейстер Ван Йуе мцвяффягиййятля чыхыш етмишдир. 


    Пекинин Олимпийа пайтахты сечкиляриндяки (13.7.2001) гялябясиндян сонра Олимпиаданын тяшкилат комитяси, Чин Олимпийа Комитяси вя Тящсил Назирлийи “Олимпийа тящсили” Милли Програмынын щазырланмасы тяшяббцсцнц галдырмыш вя мяктяблярдя Олимпийа дярсляринин тядрисиня башламышды. Щямин програмда 400 млн. мяктябли вя 400 мин мяктяб иштирак етмишдир. 

    Олимпийа Ойунларына щазырлыг дюврцндя Ч.-дя бир чох ири йарышлар, о ъцмлядян бокс (Мйанйан, 2005) вя цзэцчцлцк цзря дцнйа чемпионатлары (гыса мясафяли суда – уз. 25 м олан щовузда; 2006, Шанхай), аварчякмянин байдарка вя каное нювцндя дцнйа кубоку (2006, Гуанчжоу) кечирилмишдир. 

    2008 илин йазында Олимпийа паркында Олимпийа Ойунлары цчцн хцсуси олараг “Гуш йувасы” чохфунксийалы Пекин милли стадиону (90 миндян чох йер; лайищянин дяйяри тягр. 325 млн. авро); Олимпийа Ойунлары (2008) цчцн цмумиликдя 37 идман обйекти (31-и Пекиндя олмагла) тикилмиш вя йенидян гурулмушдур (ян ириляри: Милли идман сарайы, “Су кубу” милли су мяркязи, Олимпийа баскетбол стадиону, Олимпийа паркы, Олимпийа конгрес мяркязи вя с.). Йелкян идманы цзря Олимпийа йарышлары Тсиндаода, атчылыг идманы цзря ися Щонконгда кечирилмишдир. Цмумиййятля, Пекин Олимпийа Ойунларында (2008) 204 юлкядян 11028 идманчы иштирак етмиш, о ъцмлядян Ч. йыьмасыны 639 идманчы тямсил етмишдир. 

    Тайван командасы Олимпийа Ойунларында айрыъа команда шяклиндя чыхыш едир. Онлар цмумиликдя Олимпийа Ойунларында (1960–2012) 21 медал (2 гызыл, 7 эцмцш, 12 бцрцнъ) газанмышлар. 

    Олимпийа Ойунлары (8.8. – 24.8.2008) баша чатдыгдан сонра Пекиндя кечирилян Паралимпийа Ойунларында (6.9. – 17.9. 2008) 148 юлкядян 4200-я йахын ялил идманчы иштирак етмишдир. Ч. командасы гейри-рясми команда щесабында 211 медал (89 гызыл, 70 эцмцш, 52 бцрцнъ) газанараг 1-ъи йери тутмушдур. 2008 илин октйабрында Пекиндя кечирилян 1-ъи Цмумдцнйа интеллектуал ойунларында йарышларын програмына шащмат, дама, го, бриъ вя сйантси дахил едилмишдир. Ч. йыьмасы цмумкоманда щесабында 26 медал (12, 8, 6) газанмышдыр.

     Щонконгун жокей-клубу (ясасы 1884 илдя гойулмушдур; 1959–96 иллярдя Щонконгун Крал жокей-клубу адланмышдыр) ъыдыр йарышларыны ики ипподромда – Ша Тин вя Хеппи-Валлидя кечирир. Щяр ил бир сыра яняняви бейнялхалг йарышлар кечирилир, о ъцмлядян декабрда мцкафат фонду бир нечя млн. доллар олан Щонконг Бейнялхалг мцкафатлары ойнанылыр. 2012 илдя Лондонда кечирилян Паралимпийа Ойунларында Ч. командасы цмуми щесабда 1 йери тутараг 231 медал (95 гызыл, 71 эцмцш, 65 бцрцнъ) газанмышдыр.

                                                                                                    Фялсяфя


    Фялсяфя Ч.-дя е.я. 1-ъи миниллийин орталарында мейдана эялмишдир. Сонрадан яняняви Чин фялсяфяси лексиконунун бюйцк щиссясини тяшкил етмиш айры-айры фялсяфи идейалар вя мювзулар, щямчинин чохлу терминляр ян гядим йазылы абидяляр олан “Шу сзин”, “Ши сзин”, “И сзин”дя артыг мювъуд иди. Ч.-дя фялсяфи нязяриййянин тарихян илк мютябяр йарадыъысы олан Конфуси жуларын (алимлярин, савадлы адамларын) рущани яняняляринин ифадячиси кими чыхыш етмишдир. “Жу” термини Ч.-дя фялсяфянин мейдана эялдийи вахтдан йалныз онун мяктябляриндян бирини йох, даща чох юзцндя фялсяфя, елм, инъясянят вя дин яламятлярини бирляшдирян ващид идеоложи комплекси, конфусичилийи билдирмишдир. Бу яламятлярин нисбяти мцхтялиф дюврлярдя фяргли олмушдур. 

    Яняняви тарихи гейдяалынмайа эюря, Конфусинин юзцндян бюйцк мцасири даосизмин баниси, “Дао де сзин” китабынын мцяллифи щесаб едилян Лао-сзы олмушдур. Лакин щазырда мцяййян едилмишдир ки, билаваситя даосизмя аид илк ясярляр конфусичиликдян сонра йазылмыш, щятта, ещтимал ки, онлара ъаваб реаксийасы олмушдур. Эюрцнцр, Чин фялсяфяси тарихиндя Син дюврцня гядярки (е.я. 3 ясрин сонларынадяк) мярщялянин яняняви олараг “йцз мяктябин” бярабярщцгуглу полемикасы дюврц кими сяъиййяляндирилмяси дя цбащисялидир, чцнки о дюврцн бцтцн фялсяфи мяктябляри е.я. 2 ясрдя рясми ортодоксал идеолоэийа статусуну газанмыш конфусичилийя мцнасибятдя юзлярини мцяййян едирдиляр. 

    Чин фялсяфясинин цмуми характери. Конфуси вя илк философлар олан жулар юзляринин ясас вязифялярини ъямиййят щяйатынын вя инсанын шяхси талейинин нязяри дяркиндя эюрцрдцляр. Мядяниййятин дашыйыъылары вя йайыъылары кими онлар йазылы, илк нювбядя, тарихи, ядяби вя протоелми сянядлярин (мядяниййят, йазы вя ядябиййат Чин дилиндя бир терминля – “вен”ля ифадя едилирди) сахланмасы вя тякрар истещсалы цчцн мясул олан сосиал институтларла, бу институтлары тямсил едян скриб-шиляр (хронографлар, астрологлар, астрономлар) иля сых баьлы идиляр. Конфусичилийин рясми идеолоэийайа даим иддиалылыьы, сосиал-сийаси вя етик проблематиканы юня чякмяси вя текстоложи канону цмумметодоложи принсип гисминдя гябул етмяси кими хцсусиййятляри бурадан иряли эялмишдир. Артыг е.я. 2 ясрдя фялсяфи фикрин щям дювлят институтлары, щям дя “классик ядябиййат”ла – каноник мятнлярин мцяййян дясти иля ялагясини тясбит едян сынаг системи формалашмаьа башламышды. Йцксяк сосиал статусу сайясиндя фялсяфя Чин ъямиййятинин щяйатында чох бюйцк ящямиййят кясб етмиш, щямишя “елмлярин шащы” олмушдур. Лап яввялдян Конфусинин мярамы “йаратмаг йох, ютцрмяк, гядимлийя инанмаг вя ону севмяк” (“Лун йуй”, ВЫЫ, 1) олмушдур. Бу заман гядим мцдриклийин эяляъяк нясилляря ютцрцлмяси акты йарадыъы сяъиййя дашыйырды, чцнки илк конфусичилярин истинад етдикляри архаик ясярляр (канонлар) онларын мцасирляри тяряфиндян артыг аз анлашылыр вя идраки шярщляр тяляб едирди ки, бу да йенидян дяркетмя тящлцкяси иля баьлы иди. Нятиъядя тяфсирчилик вя гядим классик ясярлярин екзеэези Чин фялсяфясинин цстцн формалары олмушдур.

    Конфусинин “ютцрмяк” истядикляри, ясасян, “Шу сзин” вя “Ши сзин” тарихи вя ядяби абидялярдя гейдя алынмышды. Фялсяфи ясярлярдя яняняви олараг ядяби форма щаким иди. Ч. фялсяфяси бу ъящятлярини 20 ясрин яввялляриня Гярб фялсяфясинин тясириля Чиндя гейри-яняняви фялсяфи нязяриййяляр мейдана эялянядяк сахламышды.

    Идеал анлайышыны олдуьу кими ишляйиб-щазырламамыш Ч. классик фялсяфясинин спесификасыны илк нювбядя натурализмин щюкмфярмалыьы мцяййянляшдирир. Платонизм, йахуд неоплатонизм типли инкишаф етмиш идеалист нязяриййялярин олмамасы формал мянтиг кими универсал цмумелми алятин олмамасыны да шяртляндирмишди. Мяншяъя мифик тясяввцрляр, фалчылыг практикасы образлары вя тясяррцфаттянзимляйиъи фяалиййятля баьлы олан категорийаларын Ч. аналоглары ян яввял натурфялсяфи мяна дашымыш вя тяснифат матрисляри гисминдя истифадя едилмишдир. Мяс., икили ин вя йан, йахуд лйан и– “образлар икилийи”; цчлц – тйан, жен, ди – “сяма, инсан, торпаг”, йахуд сан тсай – “цч материал”; бешли – у син – “беш елемент”. Мцасир Ч.-дя “категорийа” (фанчоу) термини нумероложи етимолоэийайа маликдир, чцнки “Хун фан” дцнйаэюрцшц компендиумунун ясасландыьы 9 ханалы (9 – чоу) квадрат гурулушдан йаранмышдыр. Чиндя мянтигин йерини нумеролоэийа (сйан шу чжи сйуе – “рямзляр вя рягямляр щаггында тялим”), йяни елементляри рийази обйектлярдян – юз араларында бир-бири иля рямзи, ассосиатив, естетик, тялгинедиъи вя с. шякилдя баьлы олан рягям комплексляри вя щяндяси структурлардан ибарят формалашдырылмыш нязяри систем тутурду. Ч. классик фялсяфясинин идрак методолоэийасынын дяркинин ян гядим вя канонлашмыш формалары бир тяряфдян “Чжоу и” (“И сзин”), “Хун фан”, “Тай сйуан сзин” нумеролоэийасында, диэяр тяряфдян ися “Мо-сзы”, “Гунсун Лун-сзы”, “Сйун-сзы” протомянтигиндя реаллашмышды.

    Ч. нумеролоэийасынын юзцлцнц щяр бири ики мцхтялифликля тямсил олунан цч тип об- йект тяшкил едир: 1) “рямзляр” – а) триграмлар, б) щексаграмлар (гуа); 2) “рягямляр” – а) хе ту, б) ло шу; 3) “рямз” вя “рягямлярин” ясас онтоложи цгнумлары – а) ин йан (гаранлыг вя ишыглыг), б) у син (беш елемент). Бу системин юзц ики башланьыъ нумероложи рягям – 3 вя 2 цзяриндя гурулмушдур. Чин яняняви мядяниййятиндя истифадя едилян графики рямзляшдирмянин бцтцн цч ясас нювц онда якс олунмушдур: “рямзляр” – щяндяси формалар; “ядядляр” – рягямляр; ин йан, у син – щероглифляр. Чин йазысынын ян гядим нцмуняляри фалчы сцмцкляри цзяриндя сон дяряъя нумероложиляшдирилмиш йазылардыр; сонралар да каноник мятнляр юзцнцн узун тарихи ярзиндя йцксяк дяряъядя формалашмыш нумероложи стандартлара уйьун йарадылырды.

    Мящз бу амил Ч. нумеролоэийасынын протомянтиг цзяриндя гялябя чалмасында щялледиъи рол ойнамышдыр, чцнки сонунъу ня формал, ня дя формаллашмыш иди вя буна эюря дя ялверишли вя компакт методоложи алят кейфиййятиня малик дейилди.

     Ясас мяктябляр. Ч. фялсяфяси юз мювъудлуьунун башланьыъ дюврцндя (е.я. 6–3 ясрляр) фялсяфи, елми вя дини биликлярин диференсиасийайа уьрамадыьы шяраитдя “йцз мяктябин рягабяти” (бай сзйа чжен мин) кими тягдим олунан сон дяряъя мцхтялиф бахышларын вя ъяряйанларын мяъмусуну якс етдирирди. Бу мцхтялифлийин тяснифи цчцн илк ъящдляри бцтцн оппонентлярини тянгид етмяйя ъан атан конфусичилик вя даосизм тямсилчиляри эюстярмишляр. Конфусичи “Сйун-сзы” трактатынын 6-ъы фясли (“Фей ши-ер сзы” – “Он ики мцтяфяккиря гаршы”) мяхсуси олараг буна щяср едилмишдир. Бурада Конфусинин вя онун шаэирди Сзы Гунун (е.я 5 яср) тяблиь олунан тялиминдян башга, мцяллиф ъцт-ъцт тягдим едилян 12 мцтяфяккирин “алты тялим”ини сечяряк онлары кяскин тянгид етмишдир. Тяхминян синхрон вя тиположи ъящятдян охшар тяснифат “Чжуан-сзы”нын (е.я 4–3 ясрляр) сонунъу 33-ъц фяслиндя (“Тйансйа” – “Ярши-фяляк”) вардыр; бурада да алты истигамятя бюлцнян “йцз мяктяб”я (бай сзйа) гаршы гойулан конфусичилярин ясас тялими фяргляндирилир. 

    Сыма Тсйан тяряфиндян тяртиб едилмиш “Ши сзи” биринъи сцлаля тарихиндя садаланмыш вя сяъиййяляндирилмиш алты мяктяб:1) Гярб ядябиййатында щямчинин “натурфялсяфи” адланан “дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктяби (инйан сзйа); 2) “алимляр мяктяби” (жу сзйа), йяни конфусичилик; 3) “Мо [Ди] мяктяби” (мо сзйа, моизм); 4) Гярб ядябиййатында щямчинин “номиналист” вя “диалектик-софист” адланан “адлар мяктяби” (мин сзйа); 5) “ганунлар мяктяби” (фа сзйа), йяни леэизм; 6) “Йол вя бярякят мяктяби” (дао де сзйа), йяни даосизм. Ян йцксяк гиймятя лайиг эюрцлмцш сонунъу мяктяб йердя галан бцтцн мяктяблярин ясас мязиййятлярини синтез едян кими (неъя ки “Сйун-сзы” вя Чжуансзы”да конфусичилик) тягдим олунмушдур.

    Бу схем Лйу Синин (е.я. 46 – ерамызын 23 или) Чиндя ян гядим “И вен чжи” (“Мащираня вя зяриф мятнляр щаггында трактат”) каталогунун ясасыны тяшкил едян тяснифати-библиографик ясяриндя инкишаф етдирилмиш, Бан Гу тяряфиндян тяртиб олунмуш икинъи сцлаля тарихи “Тсан Хан шу”-нун (“Еркян Хан сцлалясинин тарихи”) 30-ъу фяслини тяшкил етмишдир. Тяснифатда мювъуд 6 мяктябя 4 йениси: “шагули вя цфцги [сийаси иттифаглар] мяктяби” (сзун хен сзйа), еклектик-енсиклопедик “азад мяктяб” (сза сзйа), “аграр мяктяб” (нун сзйа) вя ашаьы сосиал тябягялярин бахышларыны якс етдирян “кичик изащлар мяктяби” (сйао шо сзйа) – фолклор мяктяби ялавя олунмушдур.

    Лйу Син “бцтцн философлары” (чжу сзы) ящатя едян “он мяктяб”дян (ши сзйа) щяр биринин мяншяйиня даир нязяриййяни тяклиф етмишдир. Бу нязяриййяйя эюря, яняняви Ч. мядяниййятинин формалашмасынын башланьыъ дюврцндя, йяни е.я. 1-ъи миниллийин илкин ясрляриндя сосиалюнямли биликлярин дашыйыъылары рясми шяхсляр олмушлар, башга сюзля “алимляр” – “мямур”, “мямурлар” ися “алим” идиляр. “Щягиги щюкмдар йолунун” (ван дао) тяняззцлц, йяни щакимиййятдя олан Чжоу евинин зяифлямяси нятиъясиндя мяркязляшдирилмиш инзибати структур даьылмыш вя онун рясми статусдан мящрум едилмиш тямсилчиляри юзял щяйат тярзи кечирмяйя, юз йашайышларыны тямин етмяк цчцн билик вя баъарыгларыны мцяллим, ваиз, мцрябби гисминдя щяйата кечирмяйя мяъбур олмушдулар. Дювлятин парчаланмасы дюврцндя вахтиля ващид администрасийанын айры-айры сащяляринин нцмайяндяляри мцхтялиф фялсяфи мяктябляр йаратдылар; мяктяблярин “сзйа” (щероглифин щярфи мянасы “аиля”дир) адланмасы да онларын юзял сяъиййя дашыдыьыны эюстярир. Конфусичилийи маариф идарясиндян чыханлар йаратмышдылар; онлар щакимляря ин йан гцввяляриня риайят етмякдя йардымчы олур, “Лйу и”, “У сзин”, сонралар ися “Ши сан сзин” каноник мятнляринин “йазылы мядяниййятиня” (вен) сюйкянмякля вя щуманизми (жен), тяляб олунан ядаляти (и) ясас эютцрмякля тярбийяедиъи тясири неъя щяйата кечирмяйин йолуну эюстярирдиляр. Даосизми (дао сзйа) ися хронографийа вя астролоэийа (ши гуан) идарясиндян чыханлар, уьур вя мяьлубиййятлярин, мювъудлуг вя юлцмцн, дярд вя хошбяхтлийин, гядимлик вя мцасирлийин йолуна (дао) даир салнамяляр тяртиб едянляр йаратдылар. “Дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктябини эюйцн яламятлярини, Эцняши, Айы, улдузлары, космик орийентирляри вя заман явязлянмялярини мцшащидя едян астрономийа вя тягвим щесабламалары (Си-хе гуан) идарясиндян чыханлар йаратдылар. “Яхлаг”а (ли) ясасланан идаряетмяни мцкафатлар вя ъязаларла, мцяййян ганунларла (фа) тамамлайан мящкямя идарясиндян чыханлар леэизми йаратдылар. “Адлар мяктяби”ни айин-мярасим (ли гуан) идарясиндян чыханлар йаратдылар; гядимлярдя рцтбя вя айинлярдя номинал иля реал цст-цстя дцшмцрдц вя онлары бир-бириля узлашдырмаг бу идарянин фяалиййятиня аид иди. Мябяд эюзятчиляриндян чыханлар моизми, сяфирлик идарясиндян чыханлар дипломатик “шагули вя цфцги мяктябини” [сийаси иттифаглар]; дювлятдя гайда-гануну сахламаг наминя моизм вя конфусичилик, “адлар мяктяби” вя “ганунлар мяктяби”нин идейаларыны уйьунлашдыран мцшавирляр арасындан чыханлар еклектик-енсиклопедик “азад мяктяб”и; якинчилик идарясиндян чыханлар “аграр мяктяб”и; ашаьы дяряъяли мямурлар арасындан чыханлар “кичик изащлар мяктяби”ни йаратдылар. Щярби идарядян чыхан тящсиллилярин тямсил етдийи “щярби мяктяб” (бин сзйа) хцсуси бюлмяйя аид иди. 

    Бу нязяриййянин мцяллифляри, “кичик изащлар мяктяби”ни диггятялайиг билмяйяряк, бир-бириня гаршылыглы якс олан, лакин бир-бирини формалашдыран, йяни ейни бир щядяфя мцхтялиф йолларла эедян вя цмуми идейа базисиня – “Алты канон”а (“Лйу сзин”) сюйкянян диэяр доггуз мяктяби гябул едирдиляр. Цмуми дювлят системинин даьылмасынын нятиъяси кими нязярдян кечирилян фялсяфи мяктяблярин мцхтялифлийи системин бярпасы вя фялсяфи фикрин бирляшдириъи конфусичилик мяърасына гайытмасы заманы арадан галдырылмалыдыр. Бу онцзвлц тяснифатын гайнаглары е.я. 3–2 ясрлярин енсиклопедик абидяляриндя (“Лйуй-ши чун сйу” вя “Хуайнан-сзы”) излянилир. 

    Мяркязляшдирилмиш Хан империйасынын формалашдыьы дюврдя йаранмыш Лйу-Син – Бан Гу нязяриййяси яняняви елмдя классик нязяриййя статусуну газанды. Онун тякмилляшдирилмяси Ч.-ин бцтцн тарихи бойу давам едирди; Чжан Сйуечен (1738–1801) вя Чжан Бинлин бу ишдя хцсусиля фярглянмишляр. 20 яср Чин фялсяфясиндя нязяриййя бир тяряфдян Ху Шинин тянгидиня мяруз галмыш, диэяр тяряфдян ися Фен Йулан (1895–1990) ону дястякляйяряк инкишаф етдирмишдир. Фен Йулан беля бир нятиъяйя эялмишдир ки, алты ясас мяктяби няинки мцхтялиф пешя сащибляри, щям дя мцхтялиф шяхсиййят типиня вя щяйат тярзиня малик инсанлар: алим-интеллектуаллар конфусичилийи; ъянэавярляр, башга сюзля, эязярэи щярбчиляр вя сяняткарлар моизми; защидляр вя эушянишинляр даосизми; полемист натигляр “адлар мяктяби”ни; оккултистляр вя нумерологлар “дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктябини; сийасятчиляр вя щакимлярин мцшавирляри леэизми йаратмышлар.

    Яняняви Чин рущани мядяниййятиндя мяркязи ролу конфусичилик ойнамышдыр. Она эюря дя онун тарихи, ян азы Хан дюврцндян башлайараг, бцтцн Чин фялсяфяси цчцн тямял олмушдур. Конфусичилийин тарихи цмуми шякилдя щяр биринин башланьыъы глобал сосиал-мядяни бющранла баьлы олан дюрд дювря бюлцнцр: е.я. 6–3 ясрляр; е.я. 3 яср – ерамызын 10 ясри; 11–20 ясрляр; дюрдцнъц дювр 20 ясрдя башламышдыр вя цмумдцнйа фялакятляриня, глобал информасийа просесляриня (мяс., Гярб нязяриййяляринин Ч.-дя кюк салмасына) реаксийа иля баьлыдыр. Онларын новаторъасына йенидян дярк олунмасы цчцн яввялки конфусичилик вя неоконфусичилик мцддяаларындан истифадя едилмишдир.

                                                                                                      Яdяbiyyat


    Ч. dilindя яdяbiyyat dцnyanын яn qя- dim яdяbiyyatlarыndan biridir. O, mяnшяcя dini ayinlяrlя baьlыdыr: ehtimal ki, Neolit dюvrц ayinlяrindя (tяqr. e.я. 6–5-ci minilliklяr) musiqi vя rяqs sяnяti ilя yanaшы, nяьmя-шeir yaradыcыlыьы da мейдана эялmышdыr. Ч. dilindя ilk yazыlы mяtnlяr hesab edilяn fal sцmцyц цzяrindяki yazыlarы (e.я. 14–11 яsrlяr) sonralar tunc epiqrafиka (e.я. 10–8 яsrlяr) яvяz etdi. Чjou dюvrцnя aid konfusiчilik vя daosizm kaнonlarыna dair яsяrlяr erkяn yazыlы abidяlяrdяndir. Bu dюvrdя ерамызын 1 яsrinяdяk bцtцn yazыlы vя poetik mяtnlяri bildirяn xцsusi “ven” (yazы iшarяlяri, yazы) vя шi (poeziya, шeir) terminlяri meydana gяldi. Sonralar konfusiчilikdя yazы dюvlяtin яsasы kimi maarif vя mяdяniyyяtlя eynilяшdirildi; yazыlы mяtn ictimai baxыmdan яhяmiyyяt kяsb edяn funksiyalarын (maariflяndirici, tяhsillяndirici, tяrbiyяedici, nяsihяtamiz) yerinя yetirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulurdu. Bu, чox hissяsini rяsmi (ali fяrmanlar, hюkmdara mяruzяlяr, rяhbяr шяxslяrin sяrяncamlarы vя tabe шяxslяrin raportlarы), memorial (epitafиyalar) vя epistolyar janrlar tяшkil edяn sonrakы dюvr Ч. яdяbiyyatыnыn spesifиkasыnы шяrtlяndirdi. Konfusiчilikdя poeziyaya xцsusi яhяmiyyяt vеrilirdi. Ч. tarixindя ilk яdяbi-poetik abidя “Nяьmяlяr kitabы” antologiyasы (“Шi szin”, e.я. 11–7 яsrlяr) eyni zamanda “Beш qayda” toplusuna daxil olan kanonik kitablardan biridir (tяrtibчisi Konfusi hesab edilir). “Nяьmяlяr kitabы” qяdim Ч. poetik yaradыcыlыьыnын janr vя mюvzu zяnginliyini gюstяrir. Burada altыlыqdan baшlamыш 50 vя daha чox misradan ibarяt mцxtяlif janrda [odalar (ya), mяbяd mahnыlarы (sunн) vя s.] 305 яsяr toplanmышdыr. Qяdim Ч. яdяbiyyatынын digяr abidяsindя – “Чu beytlяri” (“Чu tsы”, eramыzыn 2 яsri) antologiyasыnda Ч.-in cяnubunda yaranmыш poetik яsяrlяrdяn nцmunяlяr verilmiшdir (ilk Ч. шairi hesab edilяn Syuy Yuanыn, hяmчinin Sun Yuyуn yaradыcыlыьы). Чu poeziyasы цчцn yerli dini-mifoloji tяsяvvцrlяrdяn irяli gяlяn sцjet vя obrazlardan istifadя, aydыn ifadя olunmuш fяrdi baшlanьыc sяciyyяvidir.

    Тысбаьа чанаьы цзяриндя фал йазылары. Шан дюврц. Анйан.  Щенан вилайяти. Чин милли музейи. Пекин.

     Qяrbi Xan vя Шяrqi Xan imperiyalarы dюvrцndя mцяllif poeziyasы tam bяrqяrar oldu. Burada nяzmlя nяsrin nюvbяlяшmяsindяn ibarяt fu odalarы (bir neчя yцz misrayadяk) яsas yer tuturdu. Mey Шen, Szya И, Sыma Syanju, Yan Syun, Чjan Xen vя b. Xan dюvrцnцn tanынmыш шairlяri idi. Hюkmdar, alim vя mцtяfяkkirlяr tяrяfинdяn dя odalar yaradыlыrdы. Cяmi 230 siyasi-nяsihяtamiz, lirik xarakterli, o cцmlяdяn antisosial motivli (tяrki-dцnyalыьa чaьыrыш) vя s. tam mяtn vя hissяlяr saxlanыlmышdыr. Sonrakы tarixi dюvrlяrdя fu odalarы yayыlmыш poetik janrlardan biri kimi qalsa da, Ч. яdяbiyyatыnda mцhцm yer tutmurdu. Xan dюvrцnцn lirik irsi hяmчinin xцsusi dюvlяt idarяsinin (Yuefu Палатasы, e.я. 114 – eramыzыn 6 яsrи) mяmurlarы tяrяfindяn yazыya alыnmыш xalq nяьmяlяri, qismяn щямин mямуrlarыn yaратдыqlarы dini nяьmяlяр vя qu шi йuefu adlanan 20 qяdim anonim шeirdяn ibarяtdir. Е.я. 4–3 ясрлярдя (qismяn “Sяма oьlu Mуnun hяyatы” vя s.), hяmчinin Xan dюvrцndя (“Чjao-Uчan qaranquшun qeyрi-rяsmi tяrcцmeyi-halы” vя s.) tarixi шяxsiyyяtlяr haqqыnda yaranmыш яsяrlяr Ч. nяsrinin яn qяdim nцmunяlяridir. Onlar tarixnяvislиyin bioqrafik (чjuan) janrыnын bir variantы idi.

     Тсао Сйуетсинин “Гырмызы кюшкдя йуху” романынын ялйазмасындан сящифя. 1759 ил.

    3– 6 яsrlяrdя Ч. пoeziyasынda ясas yeri ilk dяfя olaraq lirik janrlar – si vя yuefу tutdu. Шяrqi Xan imperiyasыnыn mяhvi, юlkяnin parчalanmasы Ч. cяmiyyяtinin mяnяvi hяyatыnda dяyiшikликlяrя sяbяb oldu: шяxsiyyяt dяyяrlяri, insanыn daxili azadlыq hцququ юn plana чяkildi. Konfusiчi mяnяvi-etik ideallarыnыn nцфuzunun nяzяrячarpacaq dяrяcяdя azalmasы digяr ideoloji sistemlяrin – daosizmin, Ч. buddizminin inkiшafыna imkan yaratdы. Poeziyada insanыn emosional durumunun ifadяsinя yaxыn yeni, estetik yanaшma цsulu meydana gяldi. Иnsanlarыn “iьtiшaш dюvrцndяki” axtarышlarы, hiss vя hяyяcanlarы daosizm (юlmяzlik axtarышlarы, daonun dяrk edilmяsi naminя sosial fяaliyyяtdяn imtinaya чaьыrыш) vя buddizm mюvzulu lirik яsяrlяrdя, peyzaj lirikasынda (“daьlar vя sular poeziyasы”) юz яksini tapdы. Mяhяbbяt lirikasы xцsusilя uьur qazandы; saray hяyatынын dяbdяbяsini, qadыn gюzяlliyini vя sevgini tяrяnnцm edяn (“Nefrit bцrcцн yeni mahnыlarы” antologiyasы) “saray poeziya цslubu” yarandы (qun ti шi, 6 яsrin 1-ci yarыsы). Tsao Чji, Szi Kan, Juan Szi (3 яsr), Tao Yuanmin, Se Linyun, Bao Чjao, Yuy Sin (6 яsr) bu dюvrцn gюrkяmli шairlяri idilяr.

    Ч. яdяbi-nяzяri fиkri Tsao Pinin “Klassika haqqыnda dцшцncяlяr”, Lu Szinin “Bяdii яdяbiyyat haqqынda oda” (hяr ikisi 3 яsr), Шen Yuenin “Tarixчinin mцhakimяlяri”, Чjun Жunun “Шeir kateqoriyalarы” (hяr ikisi 5 яsrin sonu – 6 яsrin яvvяllяri), Lyu Senin “Yazыlarыn qяlbindя heykяllяшяn яjdaha” (6 яsrin яvvяllяri) traktatlarыnda, Syao Tunun “Bяdii яdяbiyyatdan seчilmiш яsяrlяr” (6 яsrin яvvяlляri) антолоэийасында ifadя edilirdi. Bu яsяrlяrdя яn qяdim dюvrlяrdяn baшlayaraq milli яdяbiyyatыn tarixi tяsvir olunur, janrlar цzrя tяsnifat aparыlыr, tematik cяrяyanlar, mцxtяlif mцяlliflяrin yaradыcыlыьы xarakterizя edilir, шeir sяnяti qaydalarы nяzяrdяn keчirilir vя s.

     Syaoшo tяhkiyя nяsrinin тяшяккцлц dя 3–6 яsrlяrя tяsadцf edir. Яvvяllяr “syаoшo” (“ящямиййятсиз мцщакимяlяr”) сюзц sadя adamlar arasынda gязян xяbяr vя шayiя mяnasыnda iшlяniрdi. Artыq e.я. 2–1 ясрлярдя syaoшo toplуlaры yaраdыlsa da, saxlanыlmamышdыr. 3–6 яsrlяrя aid edilяn toplулар isя natamam фрагmentlяrdяn (mцxtяlif яsяrlяrdяn sitatlar, hadisяlяr haqqыnda qeydlяr) vя bяdii hekayяляrdяn ibarяtdir. Syaoшo hekayяlяrini bцtцn qeyri-adi шeylяrя maraq, mюcцzяyя inam (Qan Baonun “Ruhlarын axtarышы haqqыnda qeydlяr” яsяri, 4 яsr) sяciyyяlяndirir. Buddizm mюvzusunda mяcmuяlяr (Van Yanын “Axirяt dцnyasыndan xяbяrlяr”, 5 яsr), tarixi шяxsiyyяtляr haqqыnda яfsanя vя lяtifя toplularы da (Lyu Иtsinin “Kюhnя шayiяlяr yeni yozumda”, 5 яsrin 1-ci yarыsы) bu dюvrя aiddir.

     Tan imperiyasы dюvrцndяn 2300 шairя aid edilяn tяqr. 50 min poetik яsяr saxlaнылmышdыr. Bu dюvrдя, bir qayda olaraq, “klassik Чin poeziyasы” adlandыrыlан “yeni цslublu шeirlяr” (sin ti шi) ясас йер тутурду. 4 шeir formasы цstцnlцk tяшkil edirdi: beшsюzlц vя yeddisюzlц (hяr misrada mцvafiq olaraq 5 vя 7 heroqlif юlчцdя) yazыlan dюrdmisralы vя sяkkizmisralы шeirlяr. Onlarын hamыsы шeir sяnяti vя kompozisiyanын ciddi qaydalarынa tabe idi. Tan imperiyasыnын sonunda tsы yeni poetik janrы – hяr misrada qeyri-mцntяzяm sayda sюзлярля mahnы melodiyalarынa yazыlmыш шeirlяr yarandы. Formaca esseйя yaxын olan quven nяsr janrы (kюhnя цslublu bяdii яdяbiyyat) meydana gяldi (Xan Yuyun, Lyu Szunyuanын yaradыcыlыьы). Syaoшo formasыны dяyiшяrяk чuantsi janrыna чevrildi; Ч. яdяbiyyatы ilk dяfя шяhяr яhlinin, mяmurlarын gцndяlik hяyatынa mцraciяt etdi. Яvvяldяn mяhяbbяt motivlяri ilя mяhdudlaшan tsы lirikasы Beш sцlalя vя Шimali Sun dюvrцndя mяzmun dяrinliyi vя mюvzu mцxtяlifliyi kяsb etdi. “Szyansi mяktяbi” шairlяri hesab edirdilяr ki, poetik yaradыcыlыьын tяkanverici qцvvяsi mцяlliфи яhatя edяn varlыq, onun yaшantыlarы deyil, mцcяrrяd obrazlar vя idеyalardыr (Xуan Tintszyan, 11 яsrin 2-ci yarыsы). Cяnubi Sun dюvrцndя Ч.-in isтilasы vя bunуnla baьlы faciяvi hadisяlяr bir mцddяt lirikaya яvvяlki реалistлиyи, emosionallыьы vя vяtянdaш paфоsunu qaytardы. 12 яsrdя шairя Лi Тsinчjao vя шairlяrdян Yan Vaнli, Фан Ченда, Lu Yu vя Sin Tsitsзinin yaradыcыlыьы ilя Ч. lirikasыnыn qыzыl яsri baшa чatdы.

    Nяsr daha da inkiшaf edirdi. Yeni yaradыcыlыq nюvц – mцxtяlif шeir misralarы ilя birlяшdirilmiш sцjetli vя sцjetsiz nяsr parчalarыndan ibarяt bitszi toplularы (fыrчa ilя yazы) meydana gяldi. Bitszi toplularы Шimali Sun яdiblяrы (Ouyan Syu, Su Шi) vя tяhsilli mяmurlar tяrяfинdяn yaradыlыrdы. Чuantsi novellalarы dastanчыlaрыn improvizяlяrindяn yaranan шяhяr povesti xuabenlя (dastanыn яsasы) dolьunlaшdы. Xuabendя чox зaman komik чalarlы macяra, detektiv vя sevgi sцjetlяrindяn geniш istifadя edilirdi; personajlar daha чox kяndli, sяnяtkar, ticarяtчi, kiчik mяmur vя rahiblяrdяn olurdu. 

    Ч.-in monqollar tяrяfиndяn istilasы (Yuan dюvrц) яdяbiyyatын simasыnы dяyiшdirdi:mяьlub edilmiш xalqын milli-mяnяvi dяyяrlяrinin xяzinяsi olan poeziyaya monqol hakimiyyяti tяrяfинdяn gizli qadaьa qoyuldu. Bu dюvrdя dram vя roman inkiшaf etmяyя baшladы. Yuan dramы (730 pyesin yaradыldыьы mяlumdur, onlardan 170-i saxlanыlmышdыr) tarixi, dini, macяra vя sevgi mюvzularынda pyeslяr (Quan Xantsinin “Dou E-nin yeri-gюyц hяyяcanlandыran incikliyi”, 13 яsr; Ma Чjiyuanыn “Xan sarayынda payыz”, Van Шifunun “Qяrb fligeli”, hяr ikisi 13 яsrin 2-ci yarыsы – 14 яsrin яvvяllяri vя s.) daxil olmaqla, 12 sцjet tipindяn istifadя edirdi. Tsyuy ariyalar Yuan dюvrцnцn lirik-poetik irsini tяшkil edяn mцstяqil nяzm яsяr-lяrinя (santsyuy) чevrildi. Ч. romanынын qaynaqlarы dastanчы rяvayяtlяri vя onlarыn яsasыnda yaranan pinxua xalq kitablarы, hяmчinin tarixnяvisliyя dair яdяbiyyat idi. Иlk romanlar (Lo Quanчjunun “Цч sяltяnяt”, Шi Nayanыn “Чay кюрфязляри”, hяr ikisi 14 яsr) Xan imperiyasынын mяhvi zamanы vя Шimali Sun imperiyasыныn mяhvindяn яvvяl baш vermiш tarixi ha- disяlяря hяsr edilmiшdi. Bu яsяrlяrlя Ч. romanынын tarixi vя macяra nюvlяrinin яsasы qoyuldu.

    Mин vя Siн sцlalяlяri dюvrцndя poetik yaradыcыlыq daha чox Ч. klassik poeziyasы яnяnяlяrinя sюykяnirdi. Min дюvrцndя bu, milli bяdii яnяnяlяri (Qao Tsinin yaradыcылыьы, 14 яsr vя b.) canlaндырmaq (мonqol hюkmranlыьынdan soнra) meyillяri, Sin dюvrцнdя isя mancur hюkmranlыьы zamanы milli-mяnяvi dяyяrlяri qorumaq cяhdlяri ilя izah edilirdi. 16–18 яsrlяrdя biтszi яnяnяlяrini davam etdirяn nяsr janrlarы inkiшaf etdi (Pu Sunlinin novellalar toplusu; Fen Menlun, Lin Menчu tяrяfинdяn tяrtib edilmiш xuaben toplularы; Yuan Meyin, Szi Yuanын яsяrlяri). Roman janrы yeni nюvlяrlя zяnginlяшdi: mяiшяt, mяhяbbяt (“Qыzыl vazada gavalы чiчяklяri”, 16 яsr vя s.), didaktik-satirik (U Szinszыныn “Konfusiчilяrin qeyri-rяsmi tarixi” vя s.). U Чenenin “Qяrbя sяyahяt” fantastik romanы, Tsao Syuetsinin “Qыrmыzы kюшkdя yuxu” mяiшяt romanы meydana gяldi.

    19 яsrin 2-ci yarыsыnda Ч. cяmiyyяtini bцrцyяn bюhran яdяbiyyat qarшыsыnda aktual mяzmunlu vя geniш oxucu kцtlяsi tяrяfинdяn baшa dцшцlяn olmaq tяlяblяrini qoydu. Иfшaedici roman geniш inkiшaf etdi (Lyu E, Li Baotszya, U Voyao, Szen Pu). Ч. ziyalыlarыnын xaricdя olmuш nцmayяndяlяri xarici юlkяlяrin яdяbiyyat tяcrцbяsinя mцraciяt etdilяr. 19 яsrin sonlarыnda шair vя diplomat Xuan Szunsyan poeziyanыn forma vя dilinin yenilяшmяsi mяsяlяsini irяli sцrdц. 0 яsrin яvvяllяrindя яdib Lyan Tsiчao nяsrdя sadяlяшdirilmiш “yeni цslub” yaratdы. Xarici яdяbiyyatdan tяrcцmяlяrin sayы чoxaldы. Lakin яdяbiyyatda яsl yenilяшmя яdяbiyyat inqilabы gediшindя baш verdi; 1917 ildя “Yeni gяnclяr” jurnalыnda Xu Шinin “яdяbiyyatын dili danышыq dili, bяdiilik meyarы isя tяsvirin hяqiqiliyi olmalыdыr” fиkrini tяsbit edяn “Яdяbiyyatыn islahatыna dair qeydlяr” adlы mяqalяsinin dяrc edilmяsi inqilabыn baшlanьыcы idi. Lu Sinin “Dяlinin gцndяliyi” (1918) hekayяsi, Xu Шinin “Hяyatын baшlыca iшi” (1919) komediya-pyesi vя “Tяcrцbяlяr” (1920) шeir toplusu yeni яdяbiyyatын ilk nцmunяlяri oldu. “Dюrd may” hяrяkatыныn (1919) rяvac verdiyi milli юzцnцdяrkin yцksяliшi danышыq dilindя 400-я yaxыn qяzet vя jurnalын чыxmasынa sяbяb oldu. Aparыcы mюvqe tutan nяsrin яsas janrы hekayя (Bin Sin,Ye Шaotszyun, Van Tunчjao vя Yan Чjenшenin yaradыcыlыьы) idi. Poeziyada (Bin Sin, Kan Baytsin, Шen Иnmo vя b.) qafиyяdяn imtina edildi, sяrbяst шeir geniш yayыldы. Dram Ч. dramaturgiyasы яnяnяlяrindяn uzaqlaшmaьa vя Гяrb театры prinsipляrini mяnimsяmяyя baшladы (Din Silinin, Xun Шeniн, Тyan Xanыn pyеslярi).192l илдя Pekindя (цzvlяri Чjoу Szojen, Шen Йanbin, Ye Шaotszyun, Syuy Diшan, Van Tуnчjao vя b.) тяnqidi реализmя meyil edяn “Яdяbiyyatы юyrяnяn cяmiyyяt” yaradыldы. Elя hяmin vaxt чinli tялябяляр tяrя- findяn Tokioda tяшkil edilmiш “Yara- dыcыlыq” cяmiyyяtinin цzvlяri (Qo Mojo, Yuy Dafu, Чen Fanyu, Чjan Szыpin, Tyan Xan vя b.) Avropa romantizmi vя moдernizmi istiqamяtindя yazыrdыlar. 1927– 37 illяrdя marksist yюnцmlц яdяbiyyat яsas yer tuturdu. Onun lideri Lu Sin idi. Szyan Quantsы, Mao Dun, Din Lin, Чjan Tyanyi, Sya Yan, Ye Szы vя b. yazычыlar incяsяnяtdя marksisт gюрцшляri mяnimsяmiш, rus vя sovet яdяbiyyatы tяcrцbяsindяn bяhrяlяnirdiляr. Eyni zamanda hakimiyyяt tяrяfиndяn himayя olunan milliyyяtчi яdяbiyyat da inkiшaf edirdi (Van Pinlin, Xuan Чjensya vя Шao Syunmeyin poeziyasы, Li Szanxuanыn, Van Qoanыn nяsri).

    1937– 45 illяrdя яdяbiyyatын sяciyyяvi xцsusiyyяti onun nikbinlik vя qяhrяmanlыq ruhunda, tяшviqat yюnцmlц olmasы idi. Sяnяdli nяsr janrы inkiшaf edir, poeziyada yeni janrlar – deklamasiya xarakterli, divar шeirlяri yaranыrdы. Qomindan nяzarя-indя olan rayonlarda 1940-cы illяrin яvvяllяrindя rцшvяtxorluq, mяmurlarыn mяnяvi pozьunluьu, xцsusi xidmяt orqanlarыnыn terroru vя milli maraqlara xяyanяt яdяbiyyatын (Mao Dun, Lao Шe vя Шa Tinin romanlarы, Qo Mojonun, Din Silinin pyeslяri) яsas mюvzularы idi; siyasi satira mцhцm yer tuturdu. “Azad edilmiш rayoнlar”ын ядябiyyaтыnda Mao Tsze- dunun “яdяbiyyat фяhlя, kяndli vя ясэярlяrин марагларына xidmят eтmяli, oнlaрыn alышdыьы bяdii formalardan istifadя eтmяlidir” gюstяriшinя (1942) riayяt oluнурdu. Ч. kяндинdяki islahaтлардан yazan Чjao Шuli vя Чjou Libonun yaradыcыlыьыnda xalq яdяbiyyatы яnяnяlяri ilя yeni яdяbiyyat чulьaшыrdы. Sun Li, Lyu Bayyu, Tsyu Dunpin, Ma Fen, Kun Szyue vя Yuan Szinin nяsr яsяrlяrindя ordu problemlяri яsas yer tuturdu. Poeziyada Ay Tsinin, Tyan Szyanын, Ke Чjunpinin, Xe Tsifanын, Juan Чjantszinin, Li Szinin istedadы aшkara чыxdы. Xe Szinчji vя Din И solчu incяsяnяtin яn gюrkяmli яsяrlяrindяn biri olan “Saчlarы aьarmыш qыz” musiqili dramыnыn mяtnini yazdыlar (1945). Vяtяndaш mцharibяsi (1946–49) zamanы “azad edilmiш rayonlar”да Чjou Liбonun, Din Linin, Tsao Minin yaradыcыlыьы seчilirdi. Qomindan nяzarяtindя olan яrazilяrdя yaшayan yazычыlarын (Шen Tsunven, Van Tunчjao, Ba Tszin, Din Silin) яsяrlяrindя mюvcud rejimin tяnqidi getdikcя kяskinlяшirdi.


    ЧXR yaradыldыqdan (1949) sonra bяzi яdiblяr (Lao Шe, Ba Szin, Tsao Yuy) kюnцllц olaraq yaradыcыlыq sяrbяstliyindяn imtina edяrяk яdяbiyyatыn partiyalылыьы prinsipini яsas tutdular; digяrlяri isя (Шen Tsunven, Tsyan Чjunшu) яdяbi fяaliyyяtlяrini dayandыrdыlar. Ч.-in яdяbi hяyatынa sovet яdяbiyyatы mцhцm tяsir gюstяrirdi. 1950-ci illяrdя mюvzu vя sцjetlяr, яsasяn, sosialist islahatlarыnыn tяrяnnцmц (Чjao Шulinin, Ma Fenin, Li Чjunun, Tsao Minin, Чjou Libonun, Ley Szyanын nяsri, Li Szi vя Juan Чjantszinin poemalarы vя s.), Чin кommunist partiyasынын inqilabi keчmiшinin tяrifи (Lyu Bayyu, Sun Li, Du Penчen, Чen Denke, Kun Szyue vя Yuan Szinin romanlarы, Ke Чjunpinin poeziyasы), Amerika tяcavцzkarlarы ilя mцbarizяdя Koreya xalqынa kюmяk edяn Ч. яsgяrlяrinin qяhrяmanlыьынын tяsviri (Vey Vey, Lu Lin vя Lao Шenin nяsri, Tyan Szyanыn шeirlяri vя s.) ilя mяhdudlaшыrdы. Чin vя sovet xalqlarынын dostluьu mюvzusu яsas yer tuturdu (Qo Mojo, Ay Tsin, Szan Ketszya, Szou Difan vя b.). 1950-ci illяrin sonlarыnda яdяbiyyatыn siyasяtdяn asыlыlыьы qяti olaraq tяsbitlяndi, sosialist realizmini “inqilabi realizm ilя inqilabi romantizmin birlяшdirilmяsi” metodu яvяz etdi. 


    “Mяdяni inqilab”(1966–76) dюvrцndя, demяk olar ki, bцtцn Ч. yазычылары rеprеssiyaya mяruz qaldыlar, яdяbi hяyat dayandы, yeganя icazяli incяsяnяt formasы Mao Tsзedуnun idеyalaрыны tяbliь еdяn 10 “nцmunяvi inqilabi tamaшa” idi. 1970- ci illярin яvvяllяrindя реpреssiya olunmuш yazычыlarыn bir hissяsi bяraяt aldы, bir neчя яdяbi jurnal dяrc edilmяyя baшladы. Mao Tszedunun юlцmцndяn (1976) sonra яdяbi hяyatыn canlanmasы цчцn шяrait yarandы. Lu Sinxua, Lyu Sinyu vя Su Шuyanыn яsяrlяri “mяdяni inqilab” dюvrцnцn cinayяtlяriни ifшa edirdi; onlarыn sяbяblяrыnыn dяrindяn dяrk edilmяsi Van Men, Tsun Yeysi, Fen Szitsay vя Чjan Syanlyanыn yaradыcыlыьы цчцn sяciyyяvi idi. Yaшлы yazычыlar (Ba Szin, Ay Tsin vя b.) яdяbiyyata qayыdыr, gяnc yaradыcы nяsil (Ye Sin, Te Nin, Чjan Sinsin vя b.) formalaшыrdы. Иslahatlar vя dцnyaya aчыqlыq siyasяti 1980-ci illяrin яvvяllяrindя “islahatlar яdяbiyyatы” cяrяyanыnы yaratdы (Sзyan Szыlun, Ke Yunlu, Чjan Sze vя b.), 1920–40-cы illяrdя fяaliyyяt gюstяrmiш Ч. yazычыlarыnыn (Шen Tsunven, Lao Шe, Чjan Aylin vя b.) яsяrlяrinя yenidяn qiymяt verildi, xarici юlkяlяrlя яdяbi яlaqяlяr bяrpa edildi. Yeni yaranmыш “kюklяrin axtarышы яdяbiyyatы” (Xan Шaoqun, A Чen, Szya Pinva, Taшi Dava vя b.) xalq mяdяniyyяtinя mцraciяt edяrяk qяdim яnяnяlяrin qorunmasыna чalышыrdы. Modernizmin vя postmoderniz-min tяsirilя avanqard яdяbiyyatы meyda- na gяldi (nяsrdя Van Шo, Yuy Xua, Ge Fey, Sun Qanlu, Lyu Sola, poeziyada Bey Dao, Qu Чen, Tsan Syue, Шu Tin, dramda Шa Yesin, Qao Sin tszyan, Lyu Шuqan).


    1990-cы illяrin яvvяllяrindя яdяbiyyatын ideologiyasыzlaшdыrыlmasы prosesi davam edirdi. Neorealizm (Чi Li, Fan Fan, Yan Lyanke), psixoloji qadын nяsri (Van Anyi, Чen Jan, Syuy Kun, Vey Xuey) inkiшaf edirdi. Yazычыlardan Tsyu Xuadun, Чju Ven, Dyao Dou tяrяfindяn bцtцn яnяnяlяrя qarшы чыxan fяrdi yazы prinsiplяrи tяbliь olunurdu. Macяra vя detektiv janrынda яdяbiyyat geniш yayыlыr. ЧXR яdяbiyyatы tarixindя dramaturq vя nasir Qao Sintszyan (1980-ci illяrin sonundan Fransada yaшamышdыr) 2000 ildя ilk Nobel mцkafatы laureatы olmuшdur. 2012 ildя isя Mo Yan hяmin mцkafata layiq gюrцlmцшdцr.


    Ч. яrazisindя yaшayan digяr xalqlarын dillяrindя olan яdяbiyyat haqqынda bax Monqolustan, Tibet muxtar rayonu mяqalяlяrinин яdяbiyyat bюlmяsinя, hямчinin Uyьur яdяbiyyatы mяqalяsinя.


    Aзяrb. – Ч. яdяbi яlaqяlяrinin tarixi qяdimdir. Nizami Gяncяvi “Yeddi gюзяl” poемаsыnda Ч. gюzяliniн obrazыnы yaratmышdыr. Azяrb. шair vя yazычыlarы Ч. xalqыnыn milli vя ictimai azadlыq мцbaрizяsindяn bяhs еdян яsяrlяr [S.S. Axundovun “Mister Qreyin kюpяyi” hekayяsi, S. Rцstяmin “Чinli qardaш”, R. Rzanыn “Haray, dostlar”, O. Sarыvяllinin “Шяrqin цfцqlяri”, Hцseyn Arifиn “Dostluq” шeirlяri, T. Elчinin “Pekin zяngi” poemasы vя s.] yazmышlar. Ч. шair vя yazычыlarы (Ay Tsin, Ke Чjunpin vя b.) Azяrb.-a яsяrlяr hяsr etmiшlяr. Ч. yazычыlarыныn bir sыra яsяri Azяrb. dilinя, Azяrb. яdяbiyyatыnыn bяzi nцmunяlяri isя Чin dilinя tяrcцmя olunmuшdur.

                                                                                                 Мемарлыг вя тясвири сянят


    Ч. инъясяняти Неолит дюврцндян бу эцня гядяр фасилясиз вя ирялийя доьру инкишаф етмишдир. 5 мин ил ярзиндя бядии янянянин тякамцл сабитлийи онун етник вя структур бирлийи иля тямин олунмушдур. Ч. инъясяняти инкишафынын щяр бир мярщялясиндя техники мцкяммяллийя, бядии ифадя дольунлуьуна вя естетик рефлексийа биткинлийиня чатмагла тарихи формасийаларын явяз олунмасы заманы баш верян бющранларын нятиъясини минимума ендирирди.

     Сахсы габлар. Е.я. 3-ъц миниллик. Йаншао мядяниййяти. Гугун музейи. Пекин.


    Ян гядим дювр. 20 ясрдя археоложи тядгигатлар нятиъясиндя Хуанхе вя Йансзы чайларынын щювзяляриндя бир сыра Неолит мядяниййяти (е.я. 10-ъу миниллийин сонларындан) нцмуняляри ашкар едилмишдир. Чин Неолитинин полисентриклийиня вя онун мяркязляринин инкишафынын мцхтялиф мярщялядя олмасына бахмайараг, керамикадан вя нефритдян щазырланмыш мямулатлар Ч. ареалы абидялярини гейри-Чин абидяляриндян фяргляндирян пластик тяфяккцр системинин цмумилийини нцмайиш етдирир.

     Инсан-шир щейкяли. Мярмяр. Е.я. 2-ъи миниллик.Ин (Шан) дюврц. Гугун музейи. Пекин.


    Неолит дюврц керамикасы ял иля спиралвары-лентвары йапма мярщялясиндян (е.я. 6–4-ъц минилликляр) дулус чархында щазырланмасынадяк (е.я. 3-ъц миниллик) йол кечмишдир. Габларла йанашы, йапма маскалар вя башлар, кичик щейкялляр вя тикили моделляри дя щазырланырды. Керамика декору монохромийадан (е.я. 6–5-ъи минилликляр) полихромийадяк (е.я. 4-ъц иниллик) тякамцл етмиш вя йенидян монохромийайа (е.я. 3-ъц миниллик) цстцнлцк вермишдир. Нефритдян балталар, бычаглар, асма бязяк яшйалары, бойунбаьы, зоо- вя антропоморф пластика нцмуняляри вя с. щазырланырды. 

    Гядим чарлыглар вя империйалар. Е.я.2-ъи минилликдя Ч. яразисиндя илк дювляти бирликляр йаранмыш вя Тунъ дюврц башламышдыр. Археологлар тяряфиндян Ин (Шан) сцлалясиня аид онларла шящяр йери (Ерлитоу, Ванченган, Шантсзе, Ерлиган, Шисйангоу, Сйаошуансзйао; щамысы индики Хенан яйалятиндя) ашкар едилмишдир. Ян бюйцк “Ин харабалыглары” комплекси Анйан ш. йахынлыьындадыр. Бцтцн тикилиляр аьаъдан иди. Йералты дяфн камералары да аьаъла иш- лянирди; йашайыш тикилиляринин вя дяфн камераларынын диварлары рясмлярля бязядилирди.

     Малахит вя фирузя иля бязядилмиш Ху вазасы. Тунъ. Гярби Ъжоу дюврц (е.я. 5–4 ясрляр). Гийме (Эуимет) музейи. Парис.


    Шан хяттатлыьы тысбаьа чанаьынын чатлары вя гарамалын кцряк сцмцкляри иля фалабахма айинляри просесиндя йаранмышды; 150 миндян чох цстц йазылы сцмцк вя чанаг ашкар олунмушдур. Шан фал йазыларынын пластик хцсусиййятляри 20 яср  яттатлары тяряфиндян сзйа-гу (“галхан- сцмцк”) хятт нювцндя эениш интерпретасийа олунурду. Шан айинляриня рущлара гурбанлыг йемякляри вермяк дя дахил иди. Бу заман чякиси 15–60, бязян дя 700 кг-дяк олан бцрцнъ габлардан истифадя едилирди.


    Е.я. 2-ъи миниллийин сонларында Неолит керамикасынын формалары ясасында тунъдан айин мямулатынын эениш нювлярийаранды: йемяк щазырламаг (дин, ли, фу, йан газанлары), гурбанлыг йемяклярини тягдим етмяк (лар гуй, ковш сао), шярабы гыздырмаг, суда щялл етмяк вя тюкмяк (чайдан – хе, бардаг – гуан), су тюкмяк (пийаля – пан, ляйян вя бардаг – сзйан) цчцн габлар. Габлар спиралвары булудлар, бир-бириня сармашан щяндяси фигурлардан ибарят нахышларла бязядилирди. Шан дюврцнцн сонларында ширли керамика вя даш кцтлясиндян ибарят “аь керамика” мейдана эялди.

    Ъжоу дюврцндя инъясянят ли етик-айин комплекси тяркибиндя инкишаф етмяйя башлады; хяттатлыг инъясянятин мцстягил, ян йцксяк сосиал статуслу нювц кими формалашды. Монументал бойакарлыг вя ипяк тумар цзяриндя бойакарлыг эениш инкишаф етди. Мемарлыгда аьаъ тикилиляр цстцнлцк тяшкил едирди. Икимяртябяли павилйонлар вя чохмяртябяли бцръляр инша олунурду. Тягр. е.я. 9–8 ясрлярдя кирямит вя кярпиъдян платформа вя гала диварларына цзлцк чякилмясиндя истифадя едилирди. Е.я. 5–3 ясрлярдя автохтон мядяни зоналарын: мяркязи чарлыьын, Чу ъянуб чарлыьынын, Син шимал-гярб чарлыьынын, Тси вя Йан шярг чарлыгларынын инъясянятиндяки юзцнямяхсуслуг парлаг шякилдя юзцнц эюстярирди. Хан дюврцндя илк каьыз мейдана эялди.


    Ерамызын яввялляриндян башлайараг хяттатлыг сяняти щям реэионал яняняляр дахилиндя интишар тапан аноним тякамцл просесляри нятиъясиндя, щям дя йарадыъы шяхсиййятлярин айдынлатмалары сайясиндя инкишаф едирди. Ду Ду, Тсай Йун, Чжан Чжи вя Чжун Йу мцяллиф хяттатлыьынын йарадыъылары вя илк нязяриййячиляри идиляр. Конфусичи дцнйаэюрцшц комплекси сарай ряссамлыьынын нясищятамиз функсийаларыны вя онун жанрларынын спесификасыны мцяййянляшдирмишди. Мемарлыьын инкишафы феншуй нормативляриня сюйкянирди. Тикинтидя каркас-диряк методу ясас сайылырды. Хан дюврцндя тунъ эцзэц, нефрит вя лак мямулаты истещсалы инкишаф етмишди.


    “Иьтишаш дюврц” (3–6 ясрляр). Гядим мядяни мяркязляри талан едян кючярилярин кцтляви басгынлары юлкянин бу дювр сийаси пяракяндялийини артырырды. Лакин сосиал фялакятляр инъясянятин цмуми позитив динамик инкишафыны дайандыра билмямишди; сянятдя анонимликдян мцяллиф йарадыъылыьына кечид тамамланырды. Йаделли сцлалялярин щакимиййяти алтында олан Ч.-ин шималы Хан каллиграфийасынын айин-монументал яняняляринин сахландыьы мяркяз иди. Ч. дювлятчилийинин горунуб сахландыьы ъянубда Вей, Су, Лу, Йуй вя Се сяняткар аиляляринин, щямчинин мяшщур Ванлар аилясинин йарадыъылыьы иля баьлы олан мцяллиф йениликляри инкишаф етмишди.

     Йунган маьара мябядиндя дивар рясмляри. Шанси яйаляти.


    Гу Кайчжи юз дюврцнцн ряссамлары ичярисиндя биринъи иди. “Иьтишаш дюврц”нцн сонларында щяля Хан дюврцндя мейдана эялмиш мянзяря фонлары тядриъян мцстягил Шан-шуй (“даьлар–сулар”) жанрына чеврилди (Ъжан Сзытсйанын “Бащар эязинтиси” тумары, Гугун музейи, Пекин).


    Бу дюврдя буддизмин эениш йайылмасы иля ялагядар Ч. мядяниййяти юз тарихиндя илк дяфя олараг йаделли тясвири сянят нормативлярини гябул етмишдир. Могао маьара монастыры, Бинлинсы (5–10 ясрляр), Майтсзишан (4–17 ясрляр; щяр икиси Гансу яйалятиндядир), Йунган (5–12 ясрляр, Шанси яйаляти), Лунмын (5–9 ясрляр; Хенан яйаляти) гайа мябядляри, Сйуанкунсы буддист даь монастыры (тягр. 5–17 ясрляр, Шанси яйаляти) Ч.-буддизм инъясянятиня аид ян ири ансамбллардыр.


    Кобуд физики ямяк тяляб едилдийиндян Ч.-дя щейкялтярашлыг щеч вахт йцксяк инъясянят категорийасына дахил едилмямиш вя интеллектуаллар бу сащяйя мараг эюстярмямишляр. Буна эюря дя щейкялтярашлыьа даир ясярляр йазылмамыш, яксяриййяти савадсыз вя йа азсавадлы сяняткарлар олмуш щейкялтярашларын адлары унудулмушдур. Щейкялтярашлар даща чох дяфн комлпексляринин тяртибаты цзяриндя ишлямишляр. Буддизм Ч.-я ситайиш образларынын йарадылмасы янянясини эятирмякля щейкялтярашлыг сянятинин инкишафына ялавя тякан верди. Мещраб щейкялтярашлыг ансамбллары мябяд бязякляринин ясас елементляриня чеврилди. 4–8 ясрлярдя 6 буддист пластика мяктяби формалашмышды: Шенси, Шанси, Хебей, Ъянуб-Шярг, Шандун вя Сычуан. 


    Тятбиги сянят нцмуняляриндя щинд вя Йахын Шярг яняняляринин тясири дуйулур. Даш кцтляли керамиканын ян эюзял нцмуняляри Хунчжоу (Сзйансу яйаляти), Учжоу (Чжетсзйан яйаляти) вя Йуечжоу (Хубей яйаляти) емалатханаларында истещсал едилмишдир.


    Суй вя Тан империйалары (6 ясрин сону 
    – 10 ясрин яввялляри). Тан сцлаляси дюврцндя кечмишдя чалышмыш усталарын йазы техникасы вя бядии цсуллары сарай хяттатлары тяряфиндян синтез едилди; бу синтез ясасында онларын щяр бири юз фярди цслубуну, цслубларын мяъмусу ися хяттатларын бцтцн эяляъяк нясилляри цчцн ортодоксал норма статусу кясб етмиш ващид фонд йаратды. Тан ряссамларынын ясярляри бизя, ясасян, сонракы йцзилликлярин сурятляри кими тумарлар шяклиндя эялиб чатмышдыр. Тан дюврцндя шагули форматда тумарлар (ени 30–40 см, уз. 100–130 см) мейдана эялди.

     Линйуншан даьында Бюйцк Будда щейкяли. 8–9 ясрляр. Сичуан яйаляти.


    Рянэкарлыг департаментиня тящким едилмиш сарай ряссамлары мямур рцтбяляриня малик идиляр. Онлар сарайларын, яйанларын олдуьу йерлярин вя сярдабаларын диварларыны рясмлярля бязяйирдиляр. Шащзадя ханым Йунтайын дяфн комплексиндяки рясмляр (706, Сианы йахынлыьында, Шенси яйаляти) монументал рянэкарлыг инъисидир. Дюврцн апарыъы фигуратив жанры женйу (“инсанлар вя яшйалар”) адланырды. Бу жанра портрет, сарай, шящяр вя кянд щяйаты сящняляри, щямчинин тарихи-ясатири мювзулар дахил иди. Хуанйао (эцлляр вя гушлар) адла- нан анималист жанрда юкцзляр, атлар, пялянэляр, яждащалар вя балыглар тясвир едилирди. Тан дюврцндя рянэкарлыг янянясинин сонракы инкишафынын 2 ясас хятти мцяййянляшди: биринъиси – гядим гун-би техникасы вя сешен (щярфи мянада щяйаты тясвир етмяк) естетик принсипи иля баьлы иди (Ли Сысйун, Ли Чжаодао, Йан Либен, Чжан Сйуан вя б.), икинъиси йени сзйан-би техникасы ясасында йаранмыш вя се и (щярфи мянада идейаны якс етдирмяк) принсипини ифадя едирди (баниляри Ван Вей вя У. Даотсзы иди). Тан рянэкарлыьынын бцтцн истигамятляри цчцн цслуб садялийи вя щармоник образларын бцтювлцйц сяъиййявидир. Чжан Хуайгуан, Ван Вей, Чжан Йанйуан вя б. эюркямли инъясянят нязяриййячиляри идиляр. Сычуан яйалятиндяки Линйуншан даьында гайада йонулмуш 70 м-лик Бюйцк Будда щейкяли (8 яср) Тан дюврцнцн ян нящянэ абидясидир. Тан императорларынын пайтахты Чанйан шящяри (индики Сиан, Шенси яйаляти) нящянэ шящярсалма ансамблы (сащ. 84.1 км2) иди. Нанчансы (782) вя Фогуансы (857, щяр икиси Шанси яйалятиндя) монастырларында аьаъдан Будда мябядляри сахланылмышдыр.


    Будда мябядинин фяргляндириъи хцсусиййяти пагода (бао-та) иди. Функсийаларына эюря, сахланъ (дини яшйалар, тумарлар, монастыр хязиняси) ролуну ойнайан пагодалар вя хатиря пагодалары (кремасийа урналары йерляшдирилян мемориаллар) олурду. Тан сцлаляси дюврцндя император дяфн комплексляри сон дяряъя эениш мигйасда тикилирди. Сиан ш. ятрафындакы 18 сярдабадан ибарят ансамбл 7–8 ясрляря аиддир. Бязи комплекслярдя “Рущлар йолу”нун тяртибатыны тяшкил едян ири (щцнд. 2–6 м) даш щейкялляр сахланылмышдыр (Сйанлин сярдабасында 100-дян артыг, Шунлин сярдабасында 30 щейкял). Тан дюврцнцн дяфн щейкялтярашлыьы еля эениш вцсят алмышды ки, онун юлчцлярини вя сайыны ганунвериъиликля яйанларын мянсябиня уйьун шякилдя тянзимлямяк зяруряти йаранды. 6 ясрин сонлары – 7 ясрин яввялляриндя рянэли вя ишыгкечирмяйян даш кцтляли керамикадан фярглянян аь вя “ишыгкечирян” чини мейдана эялди. Илк чини мямулатлары Динчжоу (Хебей яйаляти) емалатханаларында, 8 ясрдя ися Сзиндечжендя (Сзйанси яйаляти) щазырланырды.

     Тсйан Ъйуан. “Чичякли армуд будаьы”. Тягр. 1280. Метрополитен-музей. Нйу-Йорк.


    Тан дюврцндя полихром ипякдян эениш истифадя едилирди. Атлаз, мяхмяр, зярхара кими йени нюв парчалар мейдана эялди. Ряиййятин палтары, яввяллярдя олдуьу кими, чятянядян иди, лакин памбыг парча истещсалынын илк мяркязляри йаранырды. Ч.-дя гызыл вя эцмцш мямулатлар истещсалынын эе
    нишлянмяси Тибет вя Сасани тясирляри иля бир вахта дцшцрдц. Ч. сяняткарлары гызыл суйуна салма, басманахыш, филигран вя зярбетмя кими Гярбдян эялян йени техникалары мцкяммял мянимсямишдиляр.


    Беш сцлаля вя Сун империйасы дюврц (10 ясрин яввялляри – 13 ясрин 2-ъи йарысы). Беш сцлаля вя Сун сцлаляси дюврляриндя инъясянят сарай месенатлыьынын вя юзял коллексийачыларын (онларын коллексийасы бюйцк музей щяъминдя олурду) щимайяси иля инкишаф едирди. Сарай яйанларынын йцксяк мядяни сявиййясини тямин етмяк мягсядиля император Хуей-сзун (Чжао Сзи) тяряфиндян 1104 илдя сарай хяттатлыг мяктяби (Шусйуе) вя 1112 илдя Хуайуан рянэкарлыг академийасына чеврилян рянэкарлыг мяктяби (Хуасйуе) йарадылды. Беш сцлаля дюврцнцн ян эюркямли сяняткары Йан Нинши иди. Сун дюврц хяттатлыг мяктябляринин баниляри Тсай Сйан, Хуан Тинтсзйан, Су Ши вя Ми Фу олмушлар.


    Монументал даш щейкялтярашлыьы императорлар Шен-сзун (1085) вя Чже-сзунун (11 яср; щяр икиси Хенан яйаляти) дяфн йерляриндяки абидяляр иля тямсил олунур. Эилдян чох сайда мещраб щейкялтярашлыьы нцмуняляри сахланылмышдыр: Датун ш.-ндяки (Шанси яйаляти) Хуайансы монастырынын 11 ясря аид ансамбллары, Линйансы монастырынын (Шандун яйаляти) архатлар групу вя с. Лао-сзынын Футсзйан яйалятиндяки абидяси гайа щейкялтярашлыьынын шащ ясяридир (щцнд. 5 м; 12 яср).


    Ачыг-йашыл рянэли ширли керамика нювцнцн – селадонун (доутсинтаонун) истещсалы Беш сцлаля дюврцндя башламыш, Сун дюв- рцндя эениш йайылмышды. Лунтсйуандакы емалатханалар вя Йуйчжоудакы собалар чох мяшщур иди. Динчжоу (Хебей яйаляти), Жуйао вя Сзйунйаодакы (щяр икиси Хенан яйалятиндя) емалатханалар чини истещсалы мяркязляриня чеврилмишди. Лакин дювлятя мяхсус ян ири мяркяз Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти) иди; бурада йцксяккейфиййятли даш кцтля вя чини истещсал едилирди. Сун тохуъулары ке-сы (“ойма нахышлы ипяк”) техникасыны мцкяммял мянимсямишдиляр; онларын усталыьы мцряккяб рянэкарлыг ясярляринин дягиг сурятлярини йаратмаьа имкан верирди.


    Йуан империйасы (13 ясрин 2-ъи йарысы – 14 ясрин орталары). Йуан сцлаляси дюврцндя Ч. бцтцнлцкля монгол ханларынын щюкмранлыьы алтында иди. Бу дюврдя хяттатлыг яняняси юзцнцн йени тякамцл фазасына дахил олду. Чжао Менфу, Йан Вейчжен вя Чжан Йуй дюврцн эюркямли хяттатлары идиляр. Монгол инзибатчылары рясмян йалныз буддист вя даосист рянэкарлыьыны щимайя едирдиляр, лакин венженхуа сяняткарларынын йарадыъылыьы сайясиндя Ч. яняняляри няинки юз принсиплярини горуйуб сахлайа билди, щям дя йени чох йцксяк нятиъяляр ялдя етди. Ч. тянгиди Йуан дюврцнцн “алты дащи” рянэкарыны гейд едир: Чжао Менфу, Гао Кегун, Хуан Гунван, У Чжен, Ни Сзан вя Ван Мен. Монументал ясярлярдян Йунлегундакы (Шанси яйаляти) даосист мябядинин дивар рясмляри дюврцмцзядяк горунуб сахланылмышдыр. Тибет мемарлыьынын тясири Пекиндяки Байта пагодасында (1271) юз яксини тапмышдыр.

     Ши Тао. “Узагдан ешидилян эюй эурултусу”. 1690 ил.


    Мин империйасы (14 ясрин 2-ъи йарысы – 17 ясрин орталары). Мин сцлаляси дюврцндя милли мядяниййятин башга мядяниййятлярдян цстцнлцйц дцшцнъяси яняняви Ч. мядяниййяти институтларынын бярпасы вя эенишлянмясиня сябяб олду. Мядяни ирсин, илк нювбядя Сун вя Йуан дюврляри мядяни ирсинин нювбяти системляшдирилмяси вя тясбитлянмяси щяйата кечирилди. Бу дюврцн ясас хцсусиййяти апарыъы бядии просеслярин вя ян йцксяккейфиййятли ясярлярин янянячиляр, йахуд експериментаторларла дейил, бюйцк яйалят мяркязляриндя локаллашан ара ъяряйанларла баьлы олмасы иди.


    1420-ъи иллярдя Рянэкарлыг Академийасы бярпа олунду. Хяттатлыгла бярабяр рянэкарлыг да сцрятля инкишаф едирди; реэионал мяркязлярин вя мяктяблярин бир-бири иля рягабяти бядии мящсулун чохлуьуна, онун йцксяккейфиййятли олмасына ряваъ верирди. Дювлят академик системиндян кянарда чалышан савадлы, пешякар ряссамлар тябягяси мейдана эялди. Онларын гейри-рясми йарадыъылыг бирлийи “Ма-Сйа мяк- тяби”нин цслубуну дирчялдян “Чже мяктяби” олду: Дай Сзин, У Вей, Лан Ин вя б. “У мяктяби”ня (умен пай) мянсуб олан ряссамлар венженхуа ъяряйаныны инкишаф етдирирдиляр: Шен Чжоу, Вен Чженмин, Вен Божен, Ван Чун, Чжан Фуйан, Чен Чун, Тсйан Гу вя б. Нязяри ъящятдян дцшцнцлмцш бядии принсип кими еклектизм Мин рянэкарлыьынын бцтцн ъяряйанларына хас иди.


    Мин епохасында Пекин йенидян гурулду. Шящярин планы бири диэяринин дахилиндя олан дцзбуъаглы кими иди: мяркяздя Йасаг шящяр вя ятрафында Дахили шящяр. Ъянубдан она Байыр шящяр бирляширди; сонунъунун архасында Эюй мябяди йерляширди. Бцтцн ансамблларда ох цзря эцзэц симметрийасы принсипи цстцнлцк тяшкил едирди. Нанкин ятрафындакы император Чжу Йуанчжанын вя Пекин ятрафындакы 13 императорун дяфн комплексляри ян мющтяшям мемориал ансамбллар иди. 8 ясрин сонларында – 9 ясрдя Ч.-дя йайылмыш мцсялман мемарлыьы тезликля юз хцсусиййятини итирди. Тсинчжендасы мясъидиндя (Сиан ш.) мцсялман мемарлыг цслцбу йалныз интерйерин декорунда мювъуддур.


    Мин дюврцнцн тятбиги сяняти даща чох мебел вя керамикада нязяря чарпан функсионал вя естетик вящдяти иля фярглянирди. Сзиндечжендя (Сзйанси яйаляти) 300-я гядяр дювлят собасы фяалиййят эюстярирди. Чини габларын нахышларында эюй рянэля йанашы, гырмызы рянэ дя истифадя едилирди.


    Син сцлаляси дюврц (17 ясрин орталары – 20 ясрин яввялляри). Монголлардан фяргли олараг, манъурлар Ч.-и зябт етдикдя юлкянин мядяни щяйатында иримигйаслы низамсызлыг йаратмадылар, лакин манъур идарячилийинин мящдудлуьу рясми инъясянятин инкишафыны лянэитди. Бунунла беля, манъур сензурасы Ч. бядии мцщитини бцтцнлцкля юзцня табе едя билмяди, милли ирс ляйагятля инкишаф етдирилирди. 17 ясрин 2-ъи йарысындан 18 ясрин орталарынадяк хяттатлыг сащясиндя Дун Тсичан цслубу цстцнлцк тяшкил едирди. Чжан Чжао, Лйу Йун, Вен Фанган кими сяняткарларын йарадыъылыьы сайясиндя пешякарлыьын йцксяк сявиййяси сахланылмышды. Син дюврцндя Ч. ряссамлары йцксяк янянянин академик юлэцнляшмяси вя бядии кейфиййятин базар тяняззцлц тящлцкялярини дяф етмяли олурдулар. Сарай ортодоксал рянэкарлыьы консерватизми, техники камиллийи вя декоративлийи иля фярглянирди (Ван Шимин, Ван Сзйан, Ван Хуей, Ван Йуантси “Ванлар дюрдлцйц”). Ортодокслара гаршы фярдиййятчи ряссамлар [ян мяшщурлары Чжу Да (Ба-да шан-жен) вя Ши Тао идиляр] чыхырдылар. 18 ясрдя “фярдиййятчилярин” йцксяк янянясини “Йанчжоу ба гуай” (“Йанчжоудан олан сяккиз гярибя адам”) бирлийи давам етдирирди, лакин даща гярибя вя садяляшдирилмиш шякилдя. Сзин Нун, Чжен Се, Ли Сан, Ло Пин, Хуан Шен вя б. бу бирлийин цзвляри идиляр.

                 
        13 императорун мягбяря комплекси. Император Ъжу Динин мягбярясинин аным залы (солда) вя комплексин “мцгяддяс йолу”(саьда). Пекин.


    Син мемарлыг цслубу щядсиз декоративлийи вя тикилилярин гейри-Чин форма вя типляриндян истифадя етмяси иля сяъиййялянирди. Гядим ансамбллар [Пекиндяки Гугун сарайы, Тсйуйфу ш.-ндя (Шандун яйаляти) Конфуси мябяди комплекси вя с.] реконструксийа олунурду. Пекиндя Йунхегун мябяди, Пекин йахынлыьында Бийунсы мябядинин Сзинчанбаосзота пагодасы, Ченде гязасында (Хебей яйаляти) Путосзунченмйао мябяди 18 ясрдя Чин-Тибет цслубунда инша едилмишдир. Турфандакы (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну) мясъидляр Чин-мцсялман, Йуанминйуан паркындакы император игамятэащынын бир щиссясинин тяртибаты Чин-Авропа цслубундадыр.


    Мин вя Син сцлаляляри дюврцндя тарихи Шан вя Чжоу сцлаляляринин император баьларындан башлайан баьсалма сянятинин инкишафы давам едирди. Сонралар баьлар бцтцн варлы аилялярин мяишятинин айрылмаз щиссясиня чеврилди. Мин вя Син дюврляриндя сащяси йцз щектарларла олан император парклары (Пекиндя Йасаг шящярин парк комплекси, шящярятрафы Ихейуан паркы вя с.), чох да бюйцк олмайан шящяр вя шящяр-ятрафы юзял баьлар (Сучжоуда Чжочженйуан вя Лйуйуан, Шанхайда Йуййуан баьлары вя с.), мябяд парклары, тябии горугларда парклар мювъуд иди. Ч. баьлары мемарлыг формаларынын (дахили вя хариъи диварлар, павилйонлар, кюшкляр, галерейалар, дюшянмиш мейданча вя ъыьырлар) зянэинлийи, дашдан дцзялдилмиш кичик даьлара, маьаралара уйьун сцни эюл вя ахарлар, классик мятнлярин йаратдыьы ассосиасийаларла мящдудлашан флора вя фауна нцмуняляри, дибчяк эцлляринин явязлянян експозисийасы иля фярглянирди.


    Чини истещсалынын мяркязи мямулатын йени формаларынын мейдана эялдийи Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти) иди. Чини емалатханалары Дехуа (Футсзйан яйаляти) вя Ланйаода (Сзйанси) да фяалиййят эюстярирди. Гызылы нахышларла ишлянилмиш фентсин (“чилянмиш кобалт”) техникасы йаранмышды. Яняняви мювзулардан савайы, рясмлярдя Орта Асийа вя Авропа сцжетляриндян дя истифадя олунурду. 18 ясрдя бядии металда Чин-Тибет цслубу йайылмышды.


    20 яср – 21 ясрин яввялляриндя тясвири сянят. 20 яср Ч. тясвири сянятинин инкишафы 3 мярщяляйя бюлцнцр: 1912–49, 1949–76 вя 20 ясрин сонунъу рцбц. Синхай ингилабы яняняви мядяниййят институтларынын модернляшмясинин ясасыны гойду: кцтляви дювлят музей вя сярэиляри ачылды, сянят базары демократикляшдирилди, Гярб нцмуняляри ясасында орта вя али ряссамлыг тящсили мяркязляри йарадылды.

     Турфан мясъиди. Синтсзйан-Уйьур мухтар району.


    20 ясрин 1-ъи йарысында У Чанши, Кан Йувей, Ло Чженйуй, Тан Йанкай, Йуй Йужен вя б. эюркямли хяттатлар фяалиййят эюстярирдиляр.


    Сарай академик системинин зяифлямяси реэионал рянэкарлыг мяркязляринин инкишафына имкан йаратды. Сйао Сун, Лин Шухуа, Чен Шаомей Пекин мяктябини; Ван Чен, И Дахан вя б. Шанхай мяктябини; Лйан Динмин, Чжао Шаоан вя б. Кантон мяктябини тямсил едирдиляр. Милли рянэкарлыг янянялярини гохуа ъяряйаны (Пан Тйаншоу, У Чанши, Тси Байши, Хуан Бинхун) давам етдирирди.


    ЧХР тяшкил олундугдан сонра ЧКП инъясянятдян идеоложи силащ кими истифадя едирди. Тяшвигатчы хяттатлыьын устасы Мао Тсзедунун юзц вя йахын силащдашлары Го Можо, Чен И, Кан Шен вя Лин Бйао идиляр. Йаьлы бойакарлыгда сосиалист реализми (Фен Фасы, Чен Ифей, Чен Имин, Вей Сзиншан), щейкялтярашлыгда Чин-совет ингилаби мемориаллар цслубу (Хуа Тйанйу, Го Тсисйан, Йе Йуйшан вя б.) щюкм-фярма олмушду. 20 ясрин сон рцбцндя пешякар хяттатлыг бирлийи 2 дцшярэяйя айрылмышды – яняняви йюнцмлц вя йенилик ахтаран сяняткарлар.


    Мцасир Ч. цчцн мцхтялиф ряссамлыг мяктябляри вя цслублар сяъиййявидир. Гохуа ъяряйанынын (Чен Шифа, Лу Йаншао, Ши Лу вя б.) инкишафы мцшащидя олунур. Ряссамлардан Чжан Датсйан, Шен Йаочу, Лйу Госун вя б., щейкялтярашлардан Чжу Мин, Йан Инфен вя б. Тайванда фяалиййят эюстярмишляр.


    19 яср–20 ясрин яввялляриндя мемарлыг. 19 ясрин 1-ъи йарысында шящярсалмада, мемарлыгда, паркларын лайищяляндирилмясиндя гядим янянялярин инкишафы давам едирди. Йцзиллийин орталарындан мемарлыг тяняззцля уьрады: мювъуд абидяляр кющнялир, йени тикинти ишляри апарылмырды. Дехейуан (1892) театр биналары комплекси, йенидян гурулмуш Ихейуан император парк-ансамблы (Пекин, 1888) 19 ясрин 2-ъи йарысынын диггятчякян тикилиляридир.

     Ихейуан император парк-ансамблы. Пекин.


    Бу дюврдя Кантонда (Гуанчжоу), Шанхайда, Тйансзиндя вя диэяр шящярлярдя тарихи цслубларда Авропа типли тикилиляр (килсяляр, банклар, мяктябляр) мейдана эялди, тядриъян йени тикинти технолоэийаларындан вя материаллардан (чугун, семент, бетон) истифадя олунмаьа башланылды. Гярб мемарлыьынын наилиййятляринин мянимсянилмяси 20 ясрин илк ониллийиндя хцсусиля эенишлянди. Хариъи мемарларла (Г.К. Мерфи, Л.Е. Худек) йанашы лайищялярдя Ч.-ин хариъдя тящсил алмыш эянъ мцтяхяссисляри дя (Лу Йанчжи, Йан Тинбао) иштирак едирдиляр. 1912 илдя император щакимиййяти деврилдикдян сонра сянайенин инкишафы шящярлярин эенишлянмясиня сябяб олду. Шанхайда апарылан тикинти ишляриндя дямир-бетон конструксийалар эениш тятбиг едилирди. Мемар Л.Е.Худекин ар деко цслубунда (Шанхайда “Парк-Щотел” мещманханасы, 1931–34; полад каркаслы эюйдялян, щцнд. 86 м; “Дагуанмин” кинотеатры, 1933, 1900 йерлик) вя бейнялмилял цслубда (Д.В. Бу вилласы, 1938) биналары инша едилди. Хариъи щямкарларынын наилиййятляриндян истифадя етмякля Ч. мемарлары йени милли цслубда биналар йаратмаьа чалышырлар [Сун Йатсен мягбяряси комплекси, Нанкин (1926–29), мемар Лу Йанчжи].

     Шанхай музейи.


    ЧХР-ин йаранмасындан (1949) сонракы 1-ъи бешилликдя (1953–57) тикинтидя ССРИ-нин 1930–40-ъы иллярдяки тяърцбяси нязяря алынырды: [“Достлуг” мещманханасы, Асийа вя Африка юлкяляринин тялябяляри цчцн санаторийа (щяр икиси – 1954, мемар Чжан Бо) вя Тикинти назирлийи (1955, мемар Гун Дешун)].


    1966 илдя “Мядяни ингилаб”ын башланмасы иля мцлки биналарын иншасы, демяк олар ки, дайандырылды. Игтисадиййатын либераллашдырылмасы гярарынын гябул едилмяси (1978) мемарлыьын йени инкишаф мярщялясинин башланьыъыны гойду. 1979–82 иллярдя Чин мяншяли Америка мемары Й.М.Пей Пекиндя “Сйаншан” мещманханасыны инша етди. Йенидян милли цслубун ахтарышларына башланды: Чин Милли китабханасы (1987, мемарлар Йан Тинбао, Чжан Бо вя б., Пекин) вя Гярби Пекин ваьзалы (1996, мемар Чжу Сзйанлу).

     Эюй мябяди. 15 яср. Пекин.


    Ч. мемарлары постмодернизм (Пекиндя Синхуа ун-тинин китабханасы, 1991, мемар Гуан Чжаое; Шанхай музейи, 1992–96, мемар Син Тунхе) вя неомодернизм (Нанкиндя йапон ишэалчылары тяряфиндян юлдцрцлянлярин мемориалы, 1985, мемар Тси Кан; “Бюйцк Чин сядди коммунасы” комплекси, Пекин йахынлыьында, 2002, мемарлар Йан Хочан, Гари Чан, К.Кума, С.Бан вя б.) цслубунда биналар инша едирляр. 1980–2000-ъи иллярдя Ч.-дя, ясасян, хариъи мемарлар фяалиййят эюстярмишляр (Шанхайда Сзин Мао эюйдяляни, 1998, “Скидмор, Оwings & Merrill” бцросу; Пекиндя Чин мяркязи телевизийасы комплекси, ОМА бцросу, 2002–08; Пекин бейнялхалг аеропортунун терминалы, 2003–08, мемар Н.Фостер; Лйанчжуда Лйанчжу мядяниййят музейи, 2003–07, мемар Д. Чипперфилд). 2008 илдя Пекиндя кечирилян йай Олимпийа Ойунлары иля ялагядар иншаат ишляри чох фяал сурятдя апарылырды


    (Олимпийа стадиону, 2002–08, “Щерзог & де Меурон” бцросу; “Ря- гямли Пекин” информасийа мяркязи, 2005– 08, мемарлар Чжу Пей вя У Тун).


    1997 иля гядяр Бюйцк Британийа идарячилийиндя олан Сйанганын (Щонконг) мемарлыьы Британийа мемарлыьы иля сых баьлы иди. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялл риндяки тикилиляр цчцн неоклассика (Ратуша, 1869, мемар Метр Ермит), сонралар ар деко (Ванчай базары, 1937) вя “мцасир 
    щярякат” (Мяркязи базар, 1938) цслублары сяъиййяви олмушдур. Тикинти апармаг цчцн торпаг сащяси аз олдуьундан щцндцр биналарын сайы артырды; 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Сйанганда эюйдялянлярин сайы 7 миня чатмышды (о ъцмлядян ЩСБЪ бинасы, 1979–86, мемар Н. Фостер; “Банк оф Ъщина” гцлляси, 1989, мемар Й. М. Пей; “Ъитиэроуп”ун бинасы, 1992, мемар Р. Им). Сцни йарадылмыш адада Чеклапкок бейнялхалг аеропорту (1998, мемар Н. Фостер) ачылмышдыр.


    1950-ъи иллярдя Азярб. ряссамларынын ясярляри Ч.-дя нцмайиш етдирилмишдир. 1956 илдя Азярб. Дювлят Инъясянят Музейиндя ЧХР декоратив-тятбиги сянят нцмуняляриндян ибарят сярэи тяшкил олунмушдур.

                                                                                    Мусиги


    Ч. мусигиси 50-дян чох милли яняняни бирляшдирир: тай (чжуанлар, мйао-йаолар) вя тцрк (уйьурлар, газахлар, гырьызлар) халгларынын, тибетлилярин, монголларын вя с. Ч. мусиги мядяниййятинин ян еркян абидяляри (сцмцкдян дцзялдилмиш шагули флейталар вя с., Хенан яйаляти) е.я. 6–5-ъи минилликляр, мусиги алятляринин илкин тясвирляри ися Ин (Шан) дюврцня аиддир. Ч. мусигиси Ъянуби, Мяркязи вя Гярби Асийанын мядяниййятляри иля гаршылыглы ялагядя инкишаф етмиш, Вйетнамын, Корейанын, Йапонийанын мусиги мядяниййятинин формалашмасына эцълц тясир эюстярмишдир. Ч. мусигиси, юлкя яразисиндян башга, Сингапурда, Ъянуб-Шярги Асийанын бир сыра диэяр юлкясиндя йайылмышдыр. Ч. мусигисинин ян гядим гаты халг инанълары вя шаманчылыгла баьлыдыр, бунларын ясасында мусигили рягс тамашалары дахил олмагла даосист айинляри тяърцбяси йаранмышдыр.

     Чин Милли Опера Театры. Пекин.


    Гядим Ч.-дя “мусиги” (йуе; сюз е.я.12 ясрдян мялумдур) анлайышы мцряккяб синкретик комплекси ифадя едирди. Е.я. 13– 12 ясрлярдя пешякар устад мусигичи статусу йаранды. Сонралар (е.я. 6 ясря гядяр) йуе (мусиги вя рягс) “алты сянят” системиня (лйуи; охатма, дюйцш арабасыны идаряетмя, хяттатлыг, рийазиййат вя етикетля йанашы) дахил иди. Сонда йуе сясляр сяняти (инйуе) кими конкретляшди.

    Щяля гядим дюврдя Ч. мусигисинин, ясасян, конфусичилик вя даосизм иля баьлы идеоложи, естетик вя нязяри ясаслары йаранмышды. Мусигинин ъидди рямзи-рягямли тяшкили сясдцзцмцнцн 5 пиллясинин уйьун эялдийи 5 илкин елемент принсипиня ясасланырды (лад – тйао консепсийасы “Ерйа” лцьятиндя вя е.я. 3 ясрин диэяр мянбяляриндя тясвир едилир) вя зодиакын 12 бцръцня мцвафиг иди. Е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысына аид “И сзин” китабындакы щексаграмларын ясасыны тяшкил етмиш 8 триграмла баьлы олан вя алятлярин, йахуд онларын ясас щиссясинин щазырландыьы материалларын (эил, даш, метал, дяри, аьаъ, бамбук, балгабаг, ипяк) дцнйанын ъящятляри, илин фясилляри иля координасийасына ясасланан баин (“сяккиз сяс”) мусиги алятляринин тяснифат системи йаранмышды. Оркестр ифачылыьы (дцнйада ян гядим) практикасы формалашмышды. Оркестрляря 3 груп алят дахил едилирди: зярб, няфяс, симли. Мусиги щяйаты астроложи тягвим цзря гурулмушду; сяслярин мцтляг йцксяклийи нязяря алынмагла 12 пярдяли лйуй-лйуй мусиги кюкц формалашмышды (ян гядим мцфяссял изащлардан бири “Лйуйши чунтсйу” трактатында верилмишдир, е.я. 239). Лйуй-лйуй мусиги кюкцнцн ясас пярдяси щакимиййятя эялян щяр йени сцлалянин астроложи параметрляриня уйьун олараг дяйишир, мцвафиг шякилдя сарай оркестринин алятляри, зянэляр вя литофонлар да дахил олмагла, йенидян кюклянирди.

     Яняняви эейимли вя гримли опера персонажы (“Щу кяндиня йол” операсы).


    Чжоу дюврцндя сарай оркестр мусигиси ифачылыьы вя рягслярля Дасыйуе сарай палатасы (тягр. 1,5 мин няфярдян ибарят (мусигичиляр щям бир гайда олараг, кор кишиляр, щям дя гадынлар иди) мяшьул олурду. Ядяби абидялярдя 70-дян артыг мусиги алятинин ады чякилир: чжун зянэляри, син литофонлары, гу тябилляри, бармагла чалынан син ситралары, се, шагули вя йан флейталар, додаг органы шен, чохлцляли флейта пайсйао. Мусиги алятляри конфусичи мятнляриндя (“Чжоу ли”, тягр. е.я. 3 яср), Сйуй Шенин “Ерйа”, “Шовен” лцьятляриндя (ерамызын тягр. 120 или), сонралар “Тун Дйан” (801) енсиклопедийасында тясвир едилмишдир. Сцлаля хроникаларында, ядяби вя фялсяфи мятнлярдя йалныз сарай оркестр мусигиси (ясасян, конфусичи мярасим мусигиси) щаггында мялумат верилмишдир. Хан дюврцндя сарай мусигиси 2 категорийайа бюлцнмцшдц: дини айинляр (йайуе) мусигиси вя яйлянъяли (халг мащныларына ясасланан вокал жанрлары; театрлашдырылмыш тамашалар, о ъцмлядян “щярби” вя “мцлки” рягс тамашалары) мусиги. Сарай оркестриндя тягр. 830 мусигичи, рягс труппасында 130-дан чох адам олурду. Мусиги щяйаты Йуефу сарай мусиги палатасы (е.я. 140–87 иллярдя император У-динин щакимиййяти дюврцндя йаранмышды; щейятиндя 829 мусигичи вар иди) тяряфиндян низамланырды; палата щямчинин сарай мусиги репертуарына салынмасы цчцн халг мащныларынын топланмасы вя ишлянилмяси иля дя мяшьул олурду. Сарай яйлянъя мусигисиня нязарят едян Дайуешу (Бюйцк Мусиги Палатасы) иля бярабяр, Мярасимляр вя Мусиги Назирлийи чярчивясиндя щярби мусигини идаря едян палата да тясис едилмишди. Театрлашдырылмыш пинлегуан (“йцз ойун”) мусигили тамашалары йаранмышды. Мусиги алятляринин тяркибиня ло синъляри дя ялавя олунмушду.


    Ерамызын илк ясрляриндя буддист мярасим мусигиси (санскритъя шенмин оху- малары, ясас жанры – фанпа) йайылмышды. Ч. мусигисиня щинд мусиги нязяриййясинин елементляри, щинд мелодик орнаментасийа техникасы вя с. дахил олду. Син алятиндя соло ифачылыг яняняси 3-ъц ясрдя эениш йайылмышды. Мусиги алятляри сырасына Мяркязи Асийадан эятирилмиш бо синъляри ялавя едилмишди.


    5–6 ясрлярдян щинд вя фарс мяншяли мащны-рягс тамашалары, йени мусиги алятляри – пипа лцтнйасы, били гобойу, арфайа бянзяр чянэ (Чин дилиндя кунхоу), гум сааты формасында тябилляр йайылмаьа башламышды. Сарай репертуарына гейри-чин мяншяли мусигинин (Корейа дювлятляриндян, Сямяргянд, Бухара, Тибет вя с.-дян) дахил едилмяси Тан дюврцндя чичяклянмя мярщялясини кечирян Ч. сарай мусигисинин бейнялмилял характер алмасына сябяб олду. Чанйан (индики Сиан), Лойан, Йанчжоу, Ченду мусиги мяркязляриня чеврилди. Сарай няздиндя 6 хцсуси мусиги мцясси- сяси, о ъцмлядян Дайуешу вя император щярямханасы цчцн мусиги мяктябляри фяалиййят эюстярирди. 7 ясрдя “чай еви гызлары” цчцн сарайданкянар мусиги тящсили мцяссисяляри мювъуд иди. 714 илдя император Сйуан-сзун Чанйанда тягр. 300 мусигичинин тящсил алдыьы Лийуан (“Армуд баьы”) мусигили театр тящсили мцяссисясинин бцнюврясини гоймуш, бунун ясасында Сйан-шао-йуан (“Мяляклярин мусиги сарайы”) тядрис мцяссисяси йаранмышды. Сарай мусигичиляри дювлят гуллары статусуна малик идиляр вя 5 ранга бюлцнцрдцляр. Чанйанда 4 оркестр фяалиййят эюстярирди: конфусичи мярасим, тянтяняли император, щярби вя император щярямханасы оркестрляри. Бу дюврдя инструментал вя вокал-инструментал яняняляр инкишаф едир, 6 ясрдян син ситрасы цчцн мусиги нота алыныр, йени алят – фансйан металлофону эениш йайылмаьа башлайыр. 12 щиссяли театрлашдырылмыш вокал-инструментал датсйуй формасы (Тан вя Суй дюврляриндя мязмунъа тарихи вя иътимаи щадисялярля баьлы 3 миндян артыг композисийа йарадылмышды), сзатсйуйсзы
    камера вокал-инструментал жанры, син аля- тиндя чалмаг, пипанын мцшайияти иля епик гящряманлыг дастанларыны сюйлямяк яняняси (дастанчылар эилдийада бирляширдиляр) инкишаф етмишди. Сун дюврцндя йени иътимаи тябягялярин (таъирляр, тиъарятчиляр) формалашмасы, эениш урбанизасийа инъясянятин тамаша нювляринин популйарлыьыны артырмышды. Щяля 8 ясрдя халг мащны йарадыъылыьы ясасында мейдана эялмиш тсы вокал жанры инкишаф етмиш, пешякар гадын мцьяннилярин ифасында данышыг дилиндя сяслянян бу мащнылар апарыъы шящяр жанры олмуш вя 13–19 ясрлярдя Ч. мусигисинин реализя олунмасынын апарыъы формасына чевриляряк, классик Ч. театрынын инкишафына бюйцк тясир эюстярмишдир. Тарихи рявайят жанры (баллада типли) шочанын да классик театра тясири олмушдур. Ч.-ин шм.-ында йаранмыш вя тез бир заманда бцтцн юлкяйя йайылмыш сзатсзйуй мусигили драм жанры классик формасыны 13 ясрдя алмышдыр. Сзатсзйуйда речитатив диалоглар баш гящряманларын “арийалары” (тсйуй) иля нювбяляширди (тягр. 65 стандарт мелодийа мювъуд иди), оркестря пипа, йан флейталар, тябилляр, синъ, аьаъдан дцзялдилмиш шахшахлар дахил иди. Ч.-ин ъ.-унда нанси мусигили театр жанры формалашмыш, мусигили кукла театры (щяля Тан дюврцндя мялум олан) инкишаф етмишди. Чен Йанын “Йуешу” енсиклопедик ясяри вя Шен Конун “Ментси битан” мусигили-естетик трактаты Сун дюврцндя йаранмышдыр.


    Мин дюврцндя 4 пярдяли кунтсйуй драмы ясас мусигили театр жанры олду. 16 ясрдя бу жанрда “арийалар” нота салынды вя щаггында трактатлар (о ъцмлядян Сзи Анын “Шанлун” – “Няьмя охумаг щаггында трактат”ы) йаранды. Сарай яйлянъя мусигиси оркестринин тяркибиня йени алятляр (ерху вя хутсин аилясиня аид йайла чалынан диэяр алятляр), репертуарына ися чжурчженей мелодийалары дахил едилмишди. Сансйан лцтнйасы (12 ясрдян мялумдур) эениш йайылмышды. 1584 илдя лйуй-лйуй системи цзяриндя ишлямиш мусиги нязяриййячиси Чжу Сзаййуй бярабяр темперасийа нювцнц иъад етмишдир. Кунтсйуй жанрынын инкишафы 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя сзин-сзйуй жанрынын (Пекин операсынын) йаранмасына эятириб чыхартды. Йени яняняляр мейдана эялди: ерху, хутсин, сйао флейтасында вя с. мусиги алятляриндя ифа олунан шящяр камера-инструментал мусигиси; пешякар мцьянни-щекайятчи шошудлар тяряфиндян ифа олунан (юз мцшайияти иля) ики мусигили щекайят формасы (пипанын мцшайияти иля рягсляр; дагу тябилинин вя аьаъдан дцзялдилмиш кастанйетин, йахуд сансйан лцтнйанын мцшайияти иля дагутсылар). Йени алят – йантсин симбаллары йайылды. Шящяр вя кянд мусиги яняняляринин чоху бу эцнядяк сахланылмышдыр.


    Инэилтяря-Чин мцщарибясиндян (1840–42) сонра юлкядя Авропанын – христиан кился мусигисинин, щярби няфяс оркестрляринин тясири щисс олунмаьа башлады; йени, Авропа типли мяктяблярдя няьмя вя Авропа мусиги нязяриййяси дярсляри кечирилир, Ч. цчцн йени олан мяктяб мащнылары жанры йаранырды; авропалашма просеси 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя хцсусиля нязяря чарпырды. 1919–49 илляр арасында Ч.-ин мусиги мядяниййяти, ясасян, милли азадлыг щярякаты иля баьлыдыр. Мяктяб мащнылары ясасында вятянпярвярлик рущунда кцтляви мащнылар вя кантата жанрлары йаранды; бу ъяряйанын нцмайяндяляри Не Ер (“Кюнцллцляр маршы”нын мцяллифи, 1935; 1949 илдян ЧХР-ин Дювлят щимни) вя Сйан Синхай (“Хуанхе щаггында кантата”нын мцяллифи, 1939) мцасир Ч. мусигисинин баниляридирляр. Мусиги хадими Сйао Йумейин дястяйи иля 1919 илдя Пекин ун-тиндя мусиги шюбяси йарадылмыш (тядрис Авропанын мусиги мяктябляринин програмы цзря апарылырды), 1927 илдя Шанхайда юлкядя илк консерваторийа ачылмышдыр. 1930–40-ъы иллярдя Авропада вя Ч.-дя тящсил алмыш бир сыра бюйцк мусигичиляр мейдана эялди: Хуан Сзи, Лйу Тйаннуа, Ма Сытсун, Тан Сйаолин, Сзйан Венйе, Хе Лутин вя б. Бястякарлар йарадыъылыгларында яняняви Ч. мусигисинин интонасийа кюкцнц 19 яср Авропа мусиги формалары иля бирляшдирмяйя чалышырдылар. Йапонийа иля мцщарибя (1937–45) дюврцндя демократик мейилляр эцълянир, мусиги йарадыъылыьы груп щалында инкишаф едирди (1945 илдя Лу Син ад. Инъясянят Академийасында бястякарлардан Ма Ке, Чжан Лу вя Тсйуй Вейин “Сачы аьармыш гыз” мусигили драмы тамашайа гойулмушду).

    ЧХР-ин йаранмасы (1949) мусиги мядяниййятинин инкишафына тякан верди. Йени мусиги тядриси мцяссисяляри мейдана эялди, Ч.-ин вя хариъи юлкялярин ян йахшы мцтяхяссисляри дярс демяк цчцн ъялб олунду. Дювлят дястяйи иля яняняви Ч. вя Авро- па репертуары олан мусиги вя театр коллективляри йарадылды. Цмумчин Ядябиййат вя Инъясянят Ассосиасийасы (1949) тясис едилди. 1953 илдя Ч. Мусигичиляри Ассосиасийасы бу тяшкилатдан айрылараг, мцстягил фяалиййятя башлады. Юлкя рящбярлийи мядяниййят хадимлярини йцксяк идейалы, эениш кцтляляря цнванланан ясярляр йаратмаьа чаьырырды. 1959 илдя бястякарлардан Чен Ган вя Хе Ъжанхао Ч. янянялярини Авропа формалары иля бирляшдиряряк скрипка иля оркестр цчцн “Лйан Шанбо вя Чжу Интай” консертини йаратмышлар; бу ясяр Ч.-дя эениш популйарлыьыны сахламагдадыр. Дирижорлар Ли Делун, Тсао Пен, пианочулар Лйу Шикун, Ин Чентсзун, бястякарлар У Сзутсйан, Ду Минсин, Дин Шанде, мцьянниляр Чжоу Сйаойан, Го Шучжен щямин дюврцн мусигичиляридир. Ч.-ин мусиги мядяниййятиня 1966–76 иллярин “мядяни ингилаб”ы бюйцк зяряр вурду. Бу дюврдя Мао Тсзедунун идейаларына ъаваб верян вя сийаси шцарлары вясф едян 7 “нцмуняви” тамашадан баш- га (бунларын арасында “Гырмызы гадын баталйону” балети вя “Вехушан даьынын алынмасы” мусигили драмы вар) щяр щансы хариъи вя милли мусигинин ифасы гадаьан олунмушду. “Маонун ситат китабчасы”ндан мятнляря йазылмыш мащнылар йайылырды. Тящсил мцяссисяляри баьланмыш, бир чох эюркямли мусигичи репрессийайа мяруз галмыш, йахуд да “ямяк васитясиля йенидян тярбийялянмяк” цчцн кяндляря сцрэцн едилмишди.


    1980-ъи иллярдян Ч. мядяниййяти Авро па мядяниййяти иля ялагялярин эенишлянмясиня йюнялмиш дювлят ислащатлары мяърасында инкишаф едир. Юлкянин али мусиги мяктябляринин иши бярпа олунмуш, йени мусиги тящсили мцяссисяляри ачылмышдыр. Артыг 1980-ъи иллярдя Ч. али мяктябляри 20 яср гярб бястякарлыг техникасына йийялянмиш “йени дальа” бястякарларыны щазырламышды: Тан Дун (АБШ-да йашайыр), Чен Тсиган (Франсада йашайыр), Сзо Чженгуан (Русийада йашайыр), Го Вентсзин, Хе Сйунтйан, Йе Сйаоган вя б.-лары. Сзин Сйанын “Чюл” (1987), Го Вентсзинин “Дялинин гейдляри” (1994) опералары, Чен Тсиганын “Гырмызы фянярляр” (2001) балети, симфоник вя камера мусигисиндян ибарят ясярляр йаранмыш (Чен Пейсйун, Чжу Сзйанер, Ван Силин вя б.-лары), популйар мащны жанры сцрятля инкишаф етмишдир. Щонконг вя Тайван мащныларынын йени Ч. мусигисиня бюйцк тясири олмушдур. Мцхтялиф милли байрамлар бярпа олунур (Бащар, Пайызын ортасы, Йуннанда Су байрамлары вя с.), бейнялхалг (Пекин, Шанхай) вя милли (Инъясянят фестивалы) мусиги фестиваллары кечирилир. Тарихи вя етнографик сцжетли бюйцк мусигили театр шоулары, телевизийа мусиги мцсабигяляри чох популйардыр. Дирижорлардан Чен Сзохуан, Тан Мухай, Чен Сейан, Ли Синтсао, Йуй Лун; мцьяннилярдян Ху Сйаопин, Лйао Йунчан; пианочулардан Лан Ланг, Ли Йунди; виолончелчалан Ван Сзйан танынмыш ифачылардыр. Ван Гуантси, Йан Инлу, Ин Фалу; Сйуй Чанхуей (щям дя фолклорчу, Тайван) 20 ясрин эюркямли мусигишцнасларындандыр. Ч.-дя 10 опера театры, (о ъцмлядян Пекиндяки Мяркязи, 1952; Шанхай, 1956 театрлары; 25 симфоник оркестр (о ъцмлядян Шанхай, 1922; Милли симфоник, 1956; Чин филармоник, 2000 оркестрляри), 25 али мусиги тящсили мяктяби, о ъцмлядян Мяркязи, Чин, Шанхай, Тйансзин консерваторийалары фяалиййят эюстярир (2008).


    Азярбайъан-Чин мядяни ялагяляринин тарихи чох гядимдир. Бу ялагяляр 20 ясрин орталарында бир гядяр дя эенишлянмишдир. ССРИ халг артисти Р.Бещбудов 1952 илдя бир груп совет инъясянят усталары иля бирликдя ЧХР-дя консертляр вермиш, Азярб. Дювлят Мащны вя Рягс Ансамблы ися 1958 илдя Пекин вя с. шящярлярдя чыхыш етмишдир. Мцстягиллик дюврцндя Азярб. Респ. иля ЧХР арасында мядяни ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланмышдыр (1994). 1996 илдя ЧХР-ин Гуанчжоу вилайятинин Дювлят Мащны вя Рягс Ансамблы Бакыда консерт програмы иля чыхыш етмишдир. ССРИ халг артисти З.Ханларова вя Азярб. Дювлят Рягс Ансамблы 1997 илдя ЧХР-дя гастрол сяфяриндя олмушдур. 2010 илдя Чиндя тяшкил олунан “ЕХПО–2010” Цмумдцнйа сярэисиндя Азярб. Респ.-нын Милли Эцнц кечирилмиш, тядбирдя танынмыш мядяниййят вя инъясянят хадимляри иштирак етмишдир. 2011 илдя ЧХР-дя Азярб. мядяниййяти эцнляри кечирилмиш, инъясянят усталары (Азярб. Дювлят Рягс Ансамблы, Дювлят Камера Оркестри, муьам ифачылары) эениш консерт програмы иля чыхыш етмишляр.

                                                                                Рягс вя балет


    Ч.-дя рягс сяняти чох гядим дюврдя йаранмышдыр. Щяля е.я. 2-ъи минилликдя Чин мятнляриндя “у” (рягс) щероглифиня раст эялинир. Чжоу дюврцндя мярасим рягсляриндя символик мяна дашыйан щярякят канонлары ишляниб щазырланмышды. Бу дюврдя пешякар мусигичиляр вя ряггаслар мювъуд иди. Онлары император шянликляриня, мябяд байрамларына дявят едирдиляр. Рягсляр конкрет щадисяляря, тарихи гящряманлара, илащи эцввяляря аид сцжетляря ясасланырды. Сцжетляри вя щярякятляри иля фярглянян ики рягс жанры–вен у (мцлки рягсляр) вя у у (щярби рягсляр) формалашмышды. Мусиги вя рягс щям дя тярбийя васитяси сайылдыьы цчцн бу сянятляря йийялянмя эениш вцсят алмышды. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврляриндя дя дини айинлярдя вя халг мярасимляриндя апарыъы йер тутан рягс сяняти конфусичилийин тясири алтында иди. Характерини дяйишмиш мярасим рягсляр гядим рягсляря хас олан маэик овсунлар вя гязябли чаьырышларла мцшайият олунмурду вя мусиги иля бирликдя ъидди ишляниб щазырланмыш айинляря уйьун шякилдя мярасимин язямятини вя дябдябясини нязяря чарпдырырды. Конкрет тарихи щадисяляря ясасланан рягслярля йанашы уйдурма сцжетлярля баьлы рягсляр дя мейдана эялмишди.

     “Минялли Гуанйин” рягси.


    Каллиграфийада олдуьу кими рягсдя дя хятлярин комбинасийасы, композисийанын цмуми контуру ящямиййят кясб едирди. Хан дюврцндя эениш йайылмыш вя сонракы дюврцн рягс сянятиня дахил олмуш рягс нювляриндян бири яняняви рифащдилямя щероглифлярини тясвир едян гурулушлар иди. Чанйан ш.-ндя Ч.-ин айры-айры вилайятляриндян топланмыш мцьяннилярин, ряггас вя ряггасялярин (онларын сайы 800 няфяря чатырды) ишляри цзря Мусиги палатасы (Йуефу) тясис олунмушду. Сонракы йцзилликлярдя репертуар вя ифачылыг техникасы зянэинляшдирилди. Гейри-пешякар рягс сяняти эениш инкишаф етди. Суй дюврцндя Дунду (индики Ло- йан) ш.-ндя байрамларла ялагядар мащны вя рягс тамашаларында онминлярля адам иштирак едирди.


    Тан дюврц рягс сянятинин чичяклянмяси, онун естетик принсипляринин ишляниб щазырланмасы мярщяляси олмушдур. Рягсляри груплар цзря бюлмяйя башладылар: сзйан у (сярт, енержили), жуан у (йумшаг, зяриф), сзы у (щероглифляр рягси), хуа у (эцллярин рягси), ма у (атларла рягсляр) вя с. Тан дюврц рягсин мцстягил инъясянят нювц кими инкишафынын сонунъу мярщялясидир. Сонралар рягс, няьмя вя сюзцн тядриъян бирляшмяси яняняви мусиги драмынын формалашмасына эятириб чыхартды. Датсйуй охума иля рягсин сцжет ясасында бирляшмясинин ясас формаларындан биридир (датсйуйун йаранмасы Хан дюврцня аид едилир). Мусиги эиришиндян, мащны вя мащны-рягс щиссяляриндян ибарят олан бу цчщиссяли ясярдя рягс цстцнлцк тяшкил едир. Синтетик театр тамашасынын йаранмасына эятириб чыхаран диэяр форма сцжетли пантомимадыр. “Армуд баьы” (714) ады иля бир нечя сарай тядрис мцяссисяси йаранмышды. Онлардан бири – “Мяляклярин еъазкар баьы” щюкмдар сарайында чыхыш едян ушаглара охумаьы вя рягс етмяйи ойрядирди.


    Сун дюврцндя рягсин пешякар сянят нювц кими инкишафы лянэиди. Рягс эетдикъя тамашанын йардымчы елементиня чевриляряк ону тамамлайырды. Бу синтетик тамаша формасынын тяшяккцлцня вя вокал сянятини, сюзц вя формаъа сящня щярякятиня йахын олан рягси йахшы билян йени актйортипинин йаранмасына имкан верирди. Театр пантомимасы юз популйарлыьыны сахлайараг, инкишаф едирди.


    Йуан дюврцндя ядяби драмын чичяклянмяси иля рягс тамамиля театрын табелийиня кечди. Сонралар кунтсйуй жанрында олан тамашалардан бир чоху балет-пантомимайа чеврилди. Пекин мусигили драмы сзин-сзйуй жанрында (18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри) балет-пантомималар эениш инкишаф етмишди (“Цч йол айрыъында”, “Сяма сарайында галмагал”). 1949 илдя Мяркязи Театр Академийасы няздиндя илк рягс труппасы йарадылды. Беля труппалар бцтцн юлкядя мейдана эялирди. 1953 илдя 1-ъи Цмумчин мусиги вя рягс фестивалы кечирилди. 1960-ъы иллярин яввялляриндя ЧХР-дя 20-дян чох рягс коллективи фяалиййят эюстярирди.

     “Клауд эейт” рягс театрынын актйорлары.


    Ч. тамашачылары Авропа классик балети иля 1920-ъи иллярдя рус балет артистляринин вя педагогларын Ч.-я гастроллары заманы таныш олмушлар. Лакин Авропа типли балетин йаранмасы 1950-ъи илляря тясадцф едир. 1950-ъи иллярин икинъи йарысында Ч. ряггас си Дай Айлйан Авропа балети иля Ч. классик рягсинин синтези ясасында “Сцлщ эюйярчини” адлы илк ящямиййятли сящня ясярини йаратмышдыр. Халг рягсляринин сящня цчцн ишлянилмяси ясасында “Шанаэцлля рягси”, “Достлуг”, “Чай йыьымы вя кяпяняклярин тутулмасы” вя с. балетляр йарадылмышдыр. 1954 илдя милли кадрлар щазырламаг цчцн Пекин Хореографийа Мяктяби тяшкил олунду (бядии рящбяр Дай Айлйан). 1953 илдя Пекиндя Мяркязи Опера вя Балет Театры ачылды. 1960 илдя Шанхай балет мяктябинин ясасы гойулду.


    1960-ъы иллярдя рягси ингилаби-кцтляви вя милли сянятя чевирмяк ады алтында бцтцн яввялки иллярин балет тамашалары репертуардан чыхарылды. Онлары щярби сцжетли дивертисментляр явяз етди
    (“Гырмызы гадын баталйону”, 1964, ссенари вя гурулуш Ли Ченсйан, Чон Сзутси вя Ван Сисйанындыр, Авропа хореографийасы ясасында). 1966– 1976 иллярин “мядяни ингилабындан” сонра классик балет бярпа олунмаьа вя йени балет коллективляри йаранмаьа башлады. 1979 илдя Ч.-дя ян ири Шанхай балет труппасы тяшкил едилди; онун репертуарына Чин мцяллифляринин ясярляри ясасында тамашалар (“Сачы аьармыш гыз”, “Туфан”, “А-Кйу”), щямчинин рус классик балетляри (П.И.Чайковскинин “Соналар эюлц”, “Шелкунчик”, С.С.Прокофйевин “Ромео вя Ъцлйетта” вя с.) дахил иди. Сун Шенйи, Фан Сйаофен танынмыш ифачылар олмушлар. 1981 илдя Ван Сйунйинин рящбярлийи иля Лйаонин балет труппасы йарадылмыш, бурада “Монгол ады”, “Лйан Шанбо вя Чжу Интай”, “Ики булагда Айын якси” кими милли тамашалар щазырланмышдыр. Чен Мей, Йан Сйаогуан апарыъы артистляр сырасындадыр. 1993 илдя Чжан Данданын рящбярлийи иля Гуанчжоу балет труппасы йарадылмышдыр. Мяшщур дцнйа классик балетляри иля йанашы “Ло чайынын пяриси”, “Сирли (га- ра) симург” вя с. милли тамашалар да эюстярилмишдир. 21 ясрин яввялляриня аид тама-шаларда балет вя сирк сянятинин синтези якс олунур (П.И. Чайковскинин “Соналар эюлц”, 2005, Гуандун щярби даирясинин яс
    эярляриндян ибарят сирк труппасы вя мцасир рягс тамашаларынын тяшкили цзря Шанхай ширкяти). Мцасир рягс сащясиндя щямчинин “Клауд эейт” рягс театры (Тайван), Мцасир рягс труппасы да (Сйанган) фяалиййят эюстярир.


                                                                                                        Театр


    Ч. театры яняняви, кукла вя драм нювляри иля тямсил олунур. Ч. яняняви театры юзцндя мусигини, охуманы, рягси, сящня нитгини, сирк жанрларынын техникасына вя дюйцш сянятляриня хас олан сящня щярякятини бирляшдирян синтетик театр сяняти нювцдцр. Ч. театр сянятинин кюкляри гядим шаманизм мярасимляри иля баьлыдыр. Шяр эцввялярин говулмасы, хястяликлярин гаршысыны алмагдан ютрц овсунлар, йаьыш йаьмасы цчцн дуалар, эяляъяк фялакятлярдян хябярвермя вя с. дини айинляр “но” адландырылырды. Бу айинляр бюйцк тябилин (онун даиряви формасы эюйц символизя едирди) йар дягиг ритмя ясасланырды. Сонралар театр сяняти арсеналына дахил олмуш символик аддым, яллярин пластикасы, бядян щярякяти канонлары йаранды; “но”нун мювзусу дини сцжетлярля эенишлянди. Чжоу дюврцндя пешякар актйорлуг (йу) конкрет адамлары, щейванларын вярдишлярини тяглид едян сарай тялхякляринин, ъыртданларын, мцьянни вя ряггасларын мцщитиндя инкишаф едирди. Охуйан вя рягс едян актйорлар “чан-йу”; тялхякляр, мязщякячиляр “пай-йу” адланырдылар. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврцндя театр тамашаларынын садя халг формалары: “Йцз ойун, йцз тамаша” (бай си), йахуд “Кялляляшмя, эцъ йарышы” (сзйаоди си) инкишаф етди. Бурайа акробатика, гылынъойнатма, жонглйорлуг, кяндирбазлыг, гылынъудма, одпцскцрмя вя с. дахил иди.

      Бядии кукла театры (Гуандун яйаляти). “Шащзадя Чичяк” операсындан сящня

    Тан дюврцндя шящярлярин, сяняткарлыг сащяляринин вя мядяни ялагялярин эенишлянмяси театр сянятинин инкишафына тякан верди. Буддизмин тясири бюйцк иди: буддист мусигиси вя иконографийасы (мцряккяб рясм вя жестин символикасы) актйорун ифачылыг сянятиня, сящня щярякяти канонунун формалашмасына тясир эюстярди. Тан дюврцндя сцжетли сящнялярин ролу артды. Бунлардан бири – “Маска” (“Дай мйан”, щярфи мянада – сифяти дяйишмяк) цзцнцн инъялийи иля гадына бянзяйян ъясур вандан бящс едир; дцшмянляри ващимяйя салмаг цчцн о, дюйцш заманы горхулу маска тахырды. Комик вя сатирик сяъиййяли пйес-диалоглар эениш йайылмышды. Тан императору Сйуансзунун (714) сарайы няздиндя “Армуд баьы” цмуми ады алтында илк тядрис мцяссисяляри йарадылмышды. Мцьянниляр, мусигичи- ляр, онларын сяняткарлыьы барядя мялумат верян юзцнямяхсус енсиклопедийалар – илк театр трактатлары йарадылды: Тсуй Пинтсинин “Сзйаофан палатасынын гейдляри” (8 ясрин 1-ъи йарысы), Дуан Антсзенин “Мусиги палатасы щаггында мцхтялиф гейдляр” (9 ясрин икинъи йарысы).


    Сун дюврцндя артыг мялум драм формалары тякмилляшдирил- ди. Онларын ясасында ики реэионал типи [шимал (бей тсйуй) вя ъянуб (нан тсйуй)] олан мусигили драм жанры сзатсзйуйун тамашалары йаранды. Шящярлярин инкишафы иля  шящяр стасионар театр-“лары мейдана эялмяйя башлады, кянд тамашачылары гаршысында чыхышлар едян эязярэи труппаларын сайы артды.


    Йуан дюврц Чин драмынын гызыл ясри иди. Ч.-ин монголлар тяряфиндян ишьала мяруз галдыьы вя ящалинин мядяни, нцфузлу тябягяси сайылан конфусичи алимлярин, шаирлярин, ядябиййатчыларын
    сыхышдырылдыьы шяраитдя щамыны тясирляндирян милли алчалдылма щиси халгын йцксяк тящсилли нцмайяндялярини садя адамларын щяйаты, мяишяти, изтираблары иля йахындан таныш олмаьа сювг етди. Бу ися Йуан драмы феноменини йаратды. Гуан Хантсин (“Эюйляри вя йери тялатцмя эятирян Доу Енин инъиклийи”), Ван Шифу (“Гярб флиэели”), Бо Пу (“Чинарлыгда йаьыш”), Ма Чжийуан (“Хан сарайында пайыз”) онун эюркямли нцмайяндяляридир. Йуан сцлаляси щакимиййятинин икинъи дюврцндя шимал драмы ъянуб драмы иля йахынлашмаьа башлады. Реэионал мящдудий- йятлярин арадан эютцрцлмяси цмуммилли театрын мейдана эялмяси цчцн зямин йаратды.Ифачылыгсянятинятялябкарлыгартды, инкишаф етмиш актйор амплуалары системи йарадылды: чженмо – баш киши персонажы (щяр актда йеэаня охуйан); ваймо вя футсзин– икинъидяряъяли киши персонажлары; сйаомо– оьлан, йенийетмя; чунмо – тамашаны ачан; сзин – мащиййятъя икинъи киши персонажы, адятян, мянфи; гу – мямур; пейлао – гоъа; банлао – оьру; чоу – бурнунда типик грими олан комик. Актйорлар символик жестляр вя шярти сящня реквизити яшйаларыны истифадя едирдиляр.


    Мин дюврц театрда кунтсйуй жанрынын йаранмасы вя чичяклянмяси иля гейд олунур. Бу жанр “Куншан операсы”, йахуд “Куншан театры” кими дя таныныр. Кунтсйуй жанрынын йаранмасы шимал вя ъянуб вокал мяктябляринин хцсусиййятлярини бирляшдирмиш мцьянни вя мусигичи Вей Лйанфунун (доьум вя юлцм илляри мялум дейил) ады иля баьлыдыр. Кунтсйуйун театр формасынын йарадылмасында мусигичи вя драматург Лйан Болун (16 яср) мцщцм ролу олмушдур. Онун инъя ядяби цслубда йазылмыш “Ипякйуйан гадын” пйеси тамашачыларын зийалы тябягясинин диггятини йени театр жанрына ъялб етмишди. Тан Сйансзу (16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляри) мяшщур драматург иди. Онун “Пион чичяйи кюшкц” пйеси кунтсйуйун репертуарынын ясасыны тяшкил едир. 18 ясрин яввялляриндя кунтсйуй юз популйарлыьыны дягиг мелодик ритми, сящнядяки щадисялярин, хцсусян дя дюйцш сящня мизанларынын эярэин темпи иля сечилян Ийан театрына (Сзйанси яйалятинин Ийан гязасында йарадылмышдыр) верди. Бу театрда популйар роман сцжетляри ясасында силсиля тамашалар ойнанылырды. Драматурэийанын инкишафы актйор сянятинин тякмилляшдирилмясиня вя театр щяйатынын фяаллашмасына тясир эюстярирди. 

    Мин дюврцндя, хцсусян виртуоз ифаны йцксяк гиймятляндирян тамашачыларын театра тясири артды. Актйорларын йцксяк ифачылыг мящаряти (хцсусиля куншан жанрында) амплуанын инъя актйор техникасы, пластик ифадялилик васитяляри тяляб едян субамплуалара бюлцнмясиня эятириб чыхарды. Шаосин мусигили драмы (шаосин сзйуй) Мин дюврцнцн сонларында (Шаосын гязасы, Чжетсзйан яйаляти) йерли мелодийалар ясасында мейдана эялмиш вя бюйцк шящярлярдя (Нинбо, Ханчжоу вя с.) йайылмышды. Сонралар бу жанр кунтсйуй вя динси театрларынын мелодийаларыны вя репертуарыны мянимсяйяряк яняняви театрын реэионал жанрына чеврилмишдир. 20 ясрин яввялляринядяк бу жанр репертуардан вя ифа цслубундан асылы олараг ики нюв труппаларла – “мцлки” пйесляр вя зяриф ифа цслубу (венси) труппалары, бир дя батал пйесляр (уси) труппалары иля тямсил олунурду. 1914 илдя бу ики цслуб цмуми труппаларда бирляшди. 1910-ъу иллярин орталарында Шанхайда вя реэионун диэяр мядяни мяркязляриндя йени театр жанры – Шаосин драмынын мелодийаларыны вя ифа цслубуну мянимсямиш йуетсзйуй жанры формалашды. “Лйан Шанбо вя Чжу Интай” бу жанрын популйар драмларындан биридир. 1970-ъи иллярдян бу жанр уьурла инкишаф едир (апарыъы театры Шанхай йуетсзйуй театрыдыр, Ч.-ин бир сыра яйалятиндя труппалар вар).


    Пекин, йахуд пайтахт мусигили драмы (сзинтсзйуй, башга ады сзинси) 19 ясрин орталарында мцстягил жанр кими формалашды. Онун йаранмасы 1790 илдя Анхой яйалятиндян пайтахта “Цч тянтяня” (“Сан син бан”), “Дюрд севинъ” (“Сы си”), “Бащар сящняляри” (“Чун тай”), “Щямряйлик бащары” (“Хе чун”) театр труппаларынын дявяти иля баьлыдыр. Пекиндя онлар “Анхой мяктябинин дюрд бюйцк труппасы” (“Сы да Хойбан”) адыны алды. “Дюрд севинъ” кунтсйуйун ифасы иля шющрят газанмышды.


    19 ясрин орталарында мусигили драм Ч. яняняви театрынын милли формасы олмуш, халг вя кцбар инъясянятинин бцтцн ъяряйанларыны юзцндя ъямляшдирмишди. О, дюрд ясас амплуадан ибарят иди: шен (киши гящряманы), дан (гадын гящряманы), сзин рянэлянмиш сифят адланан (киши персонажы хуалйан), чоу – (комик). Бцтцн амплуалар даща кичик субамплуалара бюлцнцрдц– сйаошен (эянъ гящряман), ушен (щярби гящряман), лаошен (йашлы гящряман); хуадан (алабязяк эейимли гыз) – характерик гадын гящряманы; даомадан (гылынъ-ойнадан вя сцвари гадын), удан (щярби гадын гящряманы). Характерик гящряманлара (о ъцмлядян мянфи вя мцсбят персонажлара) аид сзин амплуасы мцлки вя щярби субамплуалара бюлцнцр.


    19 яср театр формаларынын тякмилляшмясинин сонунъу мярщяляси олмушдур. Бу, юз яксини дюврцн нязяри ясярляриндя дя [ясасян, Сзйао Сйунун (18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри) “Театра даир сющбят” (“Сзйуй шо”), “Якинчинин садя халг театры щаггында сющбятляри” (“Хуабу нун тан”), “Драмын юйрянилмяси” (“Као тсйуй”) трактатларында] тапмышдыр. 19 ясрин сону –20 ясрин яввялляри йашлы нясил сящня усталарындан Тан Синпейин, Ван Йаотсинин ифачылыг фяалиййяти иля баьлы мяктяблярин формалашмасы мярщяляси сайылыр. 20 ясрин яввялляриндян йени нясил зийалылары кющня театрда ислащат апармаг, щятта ондан имтина етмяк вя театр сянятини авропалашдырмаг идейасыны иряли сцрдцляр. Бир сыра йени тамашалар йаранса да, онлар мяшщур труппаларын кющня тамашалары иля рягабят апара билмяди. Йапон истиласы дюврцндя вятянпярвяр рущлу ясяр вя тамашалар мейдана эялди. Бир сыра танынмыш театр хадими (Чен Йантсйу, Мей Ланфан) етираз яламяти олараг театрдан узаглашды. 1949 илдян сонра яняняви театрын фяал ислащаты мярщяляси башланды. 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында Ч. театры “мядяни ингилаб” дюврцнцн даьыдыъы сарсынтысына мяруз галды (яняняви театрын репертуарында йалныз тарихи-ингилаби мювзуда олан “Гырмызы фяняр”, “Шатсзйабан”, “Вейхушан даьынын алынмасы”, “Аь пялянэ алайына щцъум” кими нцмуняви щесаб едилян тамашалар сахланылмышды). 1970-ъи иллярдян мядяни ингилабын аъы нятиъяляри арадан галдырылмаьа башланды: бир чох мядяниййят хадими бяраят алды, яняняви репертуара гойулан гадаьалар эютцрцлдц, актйор кадрларынын щазырланмасы, театр ирсинин юйрянилмяси цзря ишляр бярпа едилди. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя яняняви театрын фяалиййяти там бярпа олунду.

    К у к л а  т е а т р ы. Дяфн мярасимляриндя вя айинлярдя, театр сящняляриндя чыхыш етмяк Ч. кукласынын яняняви олараг ики ясас функсийасыдыр. Щярякят едян куклалар щаггында илк мялумата “Ле-сзы”да (е.я. 4–3 ясрляр) раст эялинир. Билаваситя кукла театрынын йаранмасы Хан дюврц иля баьлыдыр; уста Ченпин мцщасиря заманы шящяри горумаг цчцн аьаъдан инсан фигурлары дцзялтмишди: онларын щярякяти, мцщасиряйя алынанларын бюйцк гошуна малик олмасы тяяссцратыны йаратмышды вя бу да дцшмяни мцщасирядян ял чякмяйя мяъбур етмишди. Театр куклалары “куйлей” адландырылырды. Тан дюврцндя мцхтялиф кукла нювляри йаранды; назик аьаъларда вя сапларда марионеткалар; барытла щярякятя эялян марионеткалар; су фейерийаларында чыхыш едян куклалар; дяри куклалар. Сапларла идаря олунан куклалар илк кукла нювцдцр, онлар ъянубда йайылмышды. Мяркязи индики Футсзйан яйаляти иди вя орада онлары “гызыл сапларла идаря олунан куклалар”, бу кукла нювц цчцн сцжетляри ися” гызыл саплар цчцн театр мятнляри” адландырырдылар. Сун дюврц кукла театры цчцн гызыл дювр сайылыр. Онун эениш репертуары сзатсзйуй пйесляриндян, хуабен шящяр щекайятляри сцжетляриндян, тарихи пйеслярдян вя с. ибарят иди. Куклалары идаря едянлярин усталыьы артмыш, онларын адлары мяшщурлашмыш вя театр тарихиня дахил олмушду. Куклаларын иштиракы иля кечирилян су фейерийалары популйарлыг газанмышды. Тамашалар ахшамцстц башланырды, хцсуси атяшфяшанлыгла, Ч. фянярляри иля ишыгландырылырды. Гайыг театрлары мцряккяб гурьуларла тяъщиз олунмушду. Куклалары идаря едян артистляр суда эизляняряк куклалары щярякятя эятирирдиляр. Сонракы ясрлярдя кукла театры юлкянин бцтцн шящяр, кянд, мябяд няздиндяки труппалар шябякясини ящатя етмишди. 1970–80-ъи иллярдя дювлят юлкянин кукла театрлары коллективляринин инкишафыны дястяклямишдир. Ч.-ин мяшщур марионетка театрларындан бири 1952 илдя йарадылмыш Тсйуанчжоу ш.-нин (Футсзйан яйаляти) кукла театры олмушдур. Мяшщур сяняткар-куклачылардан бири Хуан Сзйуйедир. Ч. куклачылары бу сянятин дцнйада танынмыш усталарыдыр: щяр кукла 30-дан чох сапла идаря олунур ки, бу да Ч.-дян кянарда надир щадися щесаб олунур.


    Ч.-дя д р а м  т е а т р ы н ы н инкишафы 1898–1905 иллярдя, “данышыг драмы”нын (хуатсзйуй) илк тяърцбяляри йаранандан сонра башлады. Онун йаранма тарихи 1907 илин йазы сайылыр. О заман Йапонийада охуйан Ч. тялябяляри Токиода “Бащар сюйцдц” (“Чун лйу ше”) труппасыны йаратдылар. Онун тяшкилатчылары арасында танынмыш театр хадими Оуйан Йуйтсйан вар иди. 1910 илдя Ван Чжуншен вя Жен Тйанчжи Шанхайда драм актйорлары щазырлайан “Гунтсзйан” театр мяктябини ачдылар. Онун илк тамашалары яняняви театрдан йени сянятя кечид формасында иди: гадын ролларыны кишиляр ифа едирди, актларарасы сцжетля баьлы олмайан мусиги нюмряляри сясляндирилирди; бунунла йанашы декорасийалардан, хцсуси ишыгландырмадан истифадя едилирди, ойун цслубу даща сярбяст олмушду. Пешякар актйорларын вя реж.-ларын чатышмамасы, ъидди драматурэийанын олмамасы, хариъи драм театрларынын тяърцбяси иля зяиф танышлыг йени театрын мющкямлянмясини чятинляшдирирди. 1911–13 иллярдя Шанхайда вя диэяр шящярлярдя йарадылмыш коллективлярин фяалиййяти гысамцддятли олду. 1920-ъи иллярдя сонралар танынмыш драматург вя театр хадимляри олмуш мцяллифлярин (Тйан Хан, Хун Шен) илк драмлары мейдана чыхды. 1920 илдя Шанхайда илк Авропа сосиал драмы – Б. Шоунун “Миссис Уорренин пешяси” тамашайа гойулду. 1921 илдя театр хадими Сун Чунфан ясасыны Авропа типли “данышыг драм”ынын тяшкил едяъяйи “гейри- коммерсийа” театрыны йаратмаьы тяклиф етди. Щямин вахт “Халг театры” ъямиййятинин цзвляри олан Оуйан Йуйтсйан, Сун Чунфан, Сйуй Банмей вя б. бу идейаны 
    дястяклядиляр. 1920-ъи иллярин яввялляриндя “Театр” (“Ситсзйуй”) журналы няшр олунмаьа башлады. 1920-ъи иллярин орталарында Пекиндя театр мяктяби вя “Йени Чин” (“Син Чйунхуа”) театр ъямиййяти йарадылды. Илк дяфя гарышыг киши вя гадын труппалары йарадылды. 1925 илдя Профессионал бядайе мяктяби няздиндя театр факцлтяси ачылды. 1927 илдя Шанхайда Тйан Ханем тяряфиндян инъясянятдя новатор тенденсийалары дястякляйян “Ъянуб ъямиййяти” (“Нанго Ше”) тясис едилди. 1929 илдя Шанхайда йарадылан “Бядии труппа” (“Ишутсзйуй ше) илк дяфя пролетар театры шцарыны иряли сцрмцшдцр. 1930 илдя Шанхайда Солчу театр коллективляри лигасы (1931 илдян Солчу театр хадимляри лигасы – “Нанго ше”) йарадылмышдыр. 1930–40-ъы иллярдя “азад олунмуш районларда” кянд ящалиси арасында иш апармаг цчцн Гырмызы орду сыраларындан тяшвигат бригадалары йарадылырды. 1970–90- ъы иллярдя кечмишдя популйар олан Ч. вя хариъи мцяллифлярин ясярляриня гойулан гадаьа эютцрцлдц. Драм театрларынын (хцсусиля ири шящярлярдя) йарадыъылыг фяалиййяти ъанланды. Пекин халг инъясяняти театрынын, Шанхай драм сяняти мяркязинин, Шенси вил.-нин халг инъясяняти театрынын, Сиан ш. драм театрынын, Пекин мядяниййят сарайынын репертуарлары эенишлянди. Ч.-ин Халг Азадлыг Ордусунун театрлар сийаси идаряси няздиндя театр труппаларынын йарадылмасы иши давам едир. Пекин халг бядайе театрында тамашалар гоймуш реж. вя сянятшцнас Сзйао Сзйуйин (Парисдя тящсил алмышдыр) мцасир Ч.-ин танынмыш театр хадимляриндяндир. Тайванда 1970–80-ъи иллярдян авангардчы труппалар (о ъцмлядян У.Сингонун рящбярлийи алтында “Мцасир яфсаня театры”) мювъуддур. 

                                                                                               Кино


    Ч.-дя эятирилмя филмлярин илк дяфя нцмайиши 1896 илдя Шанхайда олмушдур. Илк милли филм 1905 илдя Пекиндя чякилмишдир (“Динтсзйун даьы” – классик батал тамашадан бир сящня). Башланьыъдан Ч. киносу орта ясрляр каноник театры яняняляриня сюйкянирди: щадисяляри шярти дидактик формада тясвир етмяк манерасы узун илляр кинонун апарыъы естетик принсипи олараг галырды. Чжан Шичуан вя Чжен Чжентсйу илк Ч. реж-ларыдыр (1913 илдя “Евлянмя чятинликляри” адлы гысаметражлы бядии филм чякмишляр). Чжан Шичуан 1931 илдя “Мцьянни Гырмызы пион” адлы илк сясли филми чякмишдир. Шанхай ш. кино истещсалы цзря лидер олду. Бурада “Шанйу” китаб няшриййаты няздиндяки чякилиш шюбясиндя юлкядя илк павилйон инша едилди, 1921 илдя илк тамметражлы бядии филм – “Жан Жуйшен” сосиал драмы чякилди, 1920-ъи иллярдя сентиментал вя нясищятамиз филмляр чякян 3 апарыъы студийа (“Минсин”, 1922; “Тйанйи”, 1925, “Лйанхуа”, 1929) йарадылды. Чен Бугаонун “Шиддятли ахын”, “Йаз барамагурдлары”, Шен Силинин “Шан- хайын 24 сааты” (щяр цчц Ч. киносу тарихиндя кечид дюврц олан 1933 илдя – буржуа республикасынын легал чярчивяси дахилиндя сосиал-психоложи йюнцмлц солчу кинематографийанын йарандыьы заман чякилмишдир. “Йол” (1934, реж. Сун Йуй), “Балыгчылар няьмяси” (1934, реж. Тсай Чушен, Москва Бейнялхалг кинофестивалынын мцк.), “Шящяр лювщяляри” (1935) вя “Кцчя мялякляри” (1937, щяр икисинин реж. Йуан Мучжи). 1930-ъу иллярин яввялляриндяки филмлярдя щятта орта сявиййяли ясярляря беля ъанлы реаллыг веря билян актриса Жуан Линйуй (“Ойунъаг”, 1933; “Мцгяддяс”, 1934 вя с.) чякилмишдир. 1930-ъу иллярдя Манчурийайа йапон тяъавцзц вя Йапонийа-Чин мцщарибяси фактики олараг юлкядяки филм истещсалынын гаршысыны алмышды. Психоложи ифадялилик сащясиндяки ахтарышлар дюврц 1940-ъы иллярин сонуна тясадцф едирди [Ши Дуншанын “Узунлуьу сяккиз мин ли олан йол, ай вя булудлар”, Сзин Шанын “Сунгари чайында”, Тсай Чушен вя Чжен Сзйунлинин “Бащар сулары шяргя ахыр”, щамысы 1947; Фей Мунун “Шящяръикдя бащар” (1948) ясяри бу дюврцн ян эюзял ишляриндян иди. Филмдя дюврцн эярэин атмосфери интимкамера сцжетиндя ъанландырылмышдыр (беш персонаж шящяркянары маликанянин гапалы мяканында); Чжен Сзйунлинин “Гарьалар вя сярчяляр”, 1949]. 

    “Идейалылыьы” “бядииликдян” кяскин шякилдя айыран вя цстцнлцйц биринъийя верян Мао Тзседун ЧХР киносунун методоложи ясасыны гяти мцяййян етмишди. Реж. Шуй Хуанын “Сачы аьармыш гыз” (1950), “Линин дцканы” (1959) лентляри идеоложи ещкамлары бу вя йа диэяр шякилдя дяф етмиш филмляр арасындадыр. 1966–76 иллярин “мядяни ингилабы” дюврцндя ЧХР-ин кино истещсалы “ингилаби мейарлара” ъаваб вермядийиня эюря тамам дайандырылмышды. 1973 илдян дягигликля йохланылмыш персонажлары олан, тамашачыны онлары тяглид етмяйя чаьыран “нцмуняви ясярляр”ин бурахылышына башланылды. Тясирин даща еффектив олмасы цчцн киносеанслара мцтляг коллектив сурятдя эялмяк формасы тятбиг едилирди.

     “Хялвяти эялян пялянэ, эизлянмиш яждаща” филминдян кадр.


    Тайванда кино узун мцддят прокат формасында мювъуд иди. Яняняви мистик сцжетя малик, севэилилярин мябяддя мюъцзяли хиласы щаггында “Будданын эюзц” илк бядии филми 1922 илдя чякилмишдир. 1949 илдян сонра Тайванда кино антикоммунист рущлу щакимиййятин сийаси тязйиги шяраитиндя инкишаф едирди. Базар игтисадиййатынын инкишафы вя юзял истещсалын тяшяккцлц Тайван киносуна Чин (мелодраматик сцжет), Йапонийа (сентиментал аиля драмы) вя АБШ (динамик монтажын инкишафына ряваъ верян “аътион” жанры) киноестетикасы елементлярини бирляшдирмяк имканыны йаратды. 1963 илдя Щонконгдан Тайвана кючмцш реж. Ли Хансйан классик Ч. мядяниййятиндян бящряляняряк йени филмляр йаратды (“Лйан Шанбо вя Чжу Интай”, 1963; “Сиши”, 1966 вя с.) вя ада сакинляринин мараьыны милли тематикайа йюнялтди. 1970-ъи иллярин “торпаьа баьлылыг” дальасында Ли Синин киноестетикасы формалашды (“Пайыз едамы”, 1972). Ху Сзинчуанын (мцасир “кунфу” жанрынын сяляфи) “Ъянэавяр гадын” филми 1975 илдя Тайвана Ч. киносу цчцн Канн Бейнялхалг кинофестивалынын илк мцкафатыны эятирди.


    1980-ъи иллярдя щям континентдя, щям дя Тайванда сийаси-идеоложи аксентляри естетик планда верян, щятта епик материалда психоложи анализи юня чякян “йени кино” йаранды. Тайванда реж.-лардан локал психоложи сцжетляр тяряфдары Хоу Сйаосйан (“Оьлумун бюйцк кукласы”, 1983; “Щцзн шящяри”, 1989 вя с.) вя костйум дюйцш филмляри жанрында чякян Ли Ан (“Хялвяти эялян пялянэ, эизлянмиш яждаща”, 2000, “Оскар” мцк.), континентдя ися Чен Кайэе (“Сары торпаг”, 1984; “Бюйцк щярби парад”, 1986; “Ялвида, мяним ъарийям”, 1993; “Нящайятсизлик”, 1995) вя азад, буховсуз, юз шяхси йарадыъылыг фярдилийини тясдиг едян йени нясил кинематографчыларынын нцмайяндяси Чжан Имоу (илк иши “Гырмызы гаолйан”, 1987) лидер олдулар. Чжан Имоунун филми [Фей Мунун “Шящяръикдя бащар” (1948) филминдян сонра] инъясянятин щуманистляшдирилмяси йолунда Ч. киносу инкишафынын икинъи мярщялясидир. Сонунъу ишляриндя (“Гящряман”, 2002; “Учан хянъярляр еви”, 2004; “Гызылдан олан эцлцн ляняти”, 2006) реж. Шярг костйум дюйцш филмляринин стилистикасына цз тутур, сцжети батал тякбятяк дюйцш цзяриндя дейил, характерлярин конфликти цзяриндя гурур. Сзйан Венин ишляри яввялъя харизматик актйор кими (“Шанаэцлляр гясябяси”, “Гырмызы гаолйан” вя с.), сонралар ися парлаг фярди йолу олан реж. кими (“Ал эцняш эцнляри”, 1994; “Иблисляр кандардадыр”, 2000, Бейнялхалг Канн кинофестивалынын мцк.; “Онсуз да эцняш доьаъаг”, 2007) сечилир. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фяалиййят эюстярян реж.-лар даща чох сянядли цслуба цстцнлцк верир вя бязян филмляри нцмайишкараня аь-гара вариантда чякирляр. Бу реж.-ларын ишлярини инсана, онун дахили аляминя психоаналитик диггят фярглян- дирир. Ван Сйуанйанын “Айын тутулмасы” (1999, Бейнялхалг Москва кинофестивалынын мцк.) вя “Туйа яря эедир” (2007, Бейнялхалг Берлин кинофестивалынын баш мцк.), Лоу Йенин “Сучжоу чайы” (2000), Хо Сзйантсинин “О даь. О инсан. О кюпяк” (2000), Фен Сйаоганын “Эеъя банкети” (2006), Сзйа Чжанкенин “Сансйадан олан хейирхащ адам”, 2006, Венесийа Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцк.) филмляри цмумдцнйа шющряти газанмышдыр. Сйанган (1978 илдян), Шанхай (1993 илдян) вя Чанчунда (1995 илдян) бейнялхалг кинофестиваллары кечирилир.

                                                                                      Сирк


    Ч. сиркинин вятяни, адятян, Хебей вилайяти сайылыр. Ч-дя сирк сяняти (Сзатсзы) е.я. 8–5 ясрлярдян, акробатика мцстягил тамаша нювц оландан мялумдур. Эениш йайылмыш “бай си” (“йцз ойун”, “йцз тамаша”) тамашаларына эцъ жонглйорлуьу (аьыр атлетляр гоша, йахуд айрылыгда тякярлярля, дашларла жонглйорлуг едирдиляр), гылынъ вя низя ойнатма, шцвцлля акробатика, гылынъудма, эцляш вя с. дахил иди. Беля чыхышлар, адятян, зярб, няфяс вя симли алятлярдян ибарят оркестрля мцшайият едилирди. Ч.-ин сирк сяняти щярби, дини вя ямяк фяалиййяти иля сых баьлы олмушдур. Жонглйорлар вя акробатлар чыхышлары заманы аксессуар кими чох вахт ямяк алятляриндян, силащдан (чянбяр, гылынъ, бычаг вя с.), ев яшйаларындан (кятил, маса, бошгаб, су иля долу фырланан пийаля, долча вя с.) истифадя едирдиляр. Акробатларын суряти гядим китабларда, даш цзяриндя оймаларда, эил щейкялъик шяклиндя, гядим сярдабаларын дивар рясмляриндя вя с. щякк олунмушдур. Шандун, Хенан, Анхой, Сзйанси, Сычуан яйалятляриндя археоложи газынтылар заманы Гярби Хан вя Шярги Хан дюврляриня аид сирк тамашаларынын сцжетлярини, о ъцмлядян, “бошгабларла рягс”и (“бошгаблар цзяриндя рягс”и) якс етдирян релйефляр ашкар едилмишдир. Дунхуан маьараларында тапылан Тан сцлаляси дюврцня мяхсус фрескаларда акробатларын, мцьяннилярин, ряггасларын, атчапанларын сурятляри тясвир олунмушдур. Сун сцлаляси дюврцндя гадын вя киши идман эцляши популйар иди. Мин вя Син сцлаляляри дюврцндя акробатика сяняти яняняви мусигили театрын бир щиссясини тяшкил едирди.

     Пекин Император Сирки. “Бошгабларла рягс”.


    Стасионар сиркдя чыхыш едян илк “дювлят сирк коллективи” 1950 илдя Пекиндя тяшкил олунмуш Чин акробат труппасы иди. Сонралар Шанхайда, Чунсиндя Гуанчжоуда, Шенйанда, Уханда стасионар труппалар тяшкил едилмишдир. Бир нечя сяййар сирк коллективи дя мювъуддур. 1981 илдя Чин Акробатика Ассосиасийасы йаранмышдыр. Ч. сиркиндя мязщякячи нюмряляри, ящлиляшдирилмиш щейванлар, даиряви манеж олмадыьындан (тамашалар сящнядя эедир), партер жанрлары (акробатика, эимнастика, еквилибристика, жонглйорлуг, иллцзион сяняти) цстцнлцк тяшкил едир. Спесифик трйук комбинасийалары вя нюмряляр (мцхтялиф нюв кяндирбазлыг, ити бычаглары олан чянбяр цзяриндян атланма вя с.) хцсуси мараг кясб едир.


    Сяс тяглиди гядим сяняти (гушларын, тябиятя хас айры-айры сяслярин, мусиги алятляринин вя с.) 21 ясрдя дя мювъуддур. Милли театрлар яняняви баьлылыг мцхтялиф сянят нювлярини мянимсямиш Ч. сирк артистляри цчцн сяъиййявидир: Гуандундан олан артистляр У. Чжендан вя Вей Баохуа акробатиканы классик хореографийа иля бирляшдиряряк йени акробатик балет жанры йаратмышлар. 1987 илдян ики илдян бир Шитсзйачжуан ш.-ндя Чин Бейнялхалг сирк сяняти фестивалы кечирилир. 1996 илдя Чин Халг Респ.-нын Гаунъоу вил.-нин Дювлят мащны вя рягс ансамблынын Бакыда Дювлят Мащны Театрында ики консерти кечирилмишдир. Щямин илдя Азярбайъан Дювлят Филармонийасында вя Бакы Дювлят Сиркиндя Чин сирк усталарынын чыхышлары олмушдур.


    Яд.: Ш н е е р с о н Т. Музыкальная культура Китая. М., 1952; Я н   Ю н г о. История древнекитайской идеологии. М., 1957; Ащеп ­ к о в Е.А. Архитектура Китая. М., 1959; Г о  М о ж  о. Философы древнего Китая. М., 1961; А л е к с е е в   В.М. Китайская народная картина. М., 1966; З а в а д с к а я Е. В. Эстетические проб­ лемы живописи старого Китая. М., 1975; П о ­ с т р е л о в а Т.А. Академия живописи в Китае в Х–ХЫЫЫ вв. М., 1976;  А л е к с е е в В. Китайская литература. М.,1978; История китайской фи-лософии. М., 1989; С е р о в а С.А. Китайский театр и традиционное китайское общество (ХВЫ– ХВЫЫ вв.), М., 1990. К о б з е в А.И. Философия ки­ тайского неоконфуцианства. М., 2002; А л е к с е е в В. Труды по Китайской литературе. М., 2002–2003. Т. 1–2.; М а л я в и н В.В. Китайское искусство. М., 2004; С е р е б р я к о в  Е., Р а д и о н о в А., Р а д и о н о в а О. Справочник по истории литературы Китая (12 в.до н.э. – начало 21в). М., 2005; Б е л о з е р о в а  В.Г. Искусство ки­ тайской каллиграфии. М., 2007; Г р а н е М. Китайская мысль. М., 2008.

     

     

     

     






     



     

     

     










































     

     

     



    ÇİN

    ÇİN (Çin dilində Çjunqo–Aralıq dövləti) Ç i n  X a l q  R e s p u b l i k a s ı (ÇXR;Çin dilində Çjunxua jenmin qunxeqo).

     


                                                                   Ümumi məlumat

    Mərkəzi və Şərqi Asiyada dövlət. Ş.-­də və c.-­ş.-­də Sakit okeanın Sarı, Şərqi Çin və Cənubi Çin dənizləri ilə əhatələnir (sahil xəttinin uzunluğu 18 min km-­dən çoxdur); sahilində 5400­dən çox ada (ən böyükləri: Tayvan və Haynan) var. Quru sərhədlərinin uz. təqr. 22,8 min km­-dir. Şm.­ş.­də KXDR və RF ilə, şm.­-da Monqolustanla, şm.­-q.­-də RF, Qazaxıstan və Qırğızıstanla, q.­-də Tacikistan və Әfqanıstanla, həmçinin Kəşmirdəki nəzarət xətti boyu Pakistanla, c.­-q.­-də və c.­-da Hindistan, Nepal və Bu­ tanla, c-.­ş-.­də Myanma, Laos və Vyetnamla həmsərhəddir.

                                                                         
    Sah. 9,6 mln. km2-­dir (RF və Kanadadan sonra dünyada 3­-cü yer). Әh. 1,36 mlrd.­-dan çoxdur (2013; dünyada 1­-ci yer).Paytaxtı Pekin ş.­-dir. Rəsmi dil Çin dili, pul vahidi yuandır. İnzibati cəhətdən 23 əyalətə, 5 muxtar r­-na, mərkəz tabeliyində olan 4 şəhərə və 2 xüsusi inzibati r­-na bölünür.


    Ç. BMT­-nin (1945), BVF-­nin (1945), BYİB-­in (1945), ASİB-­in (1991), ÜTT-­nin (2001), ŞӘT-­in (2001) üzvüdür.

                                                                


                                                                    Дювлят гурулушу


    ЧХР унитар дювлятдир. Конститусийасы 4.12.1982 илдя елан едилмишдир. Идаряетмя формасы республикадыр; нцмайяндяли щакимиййят органлары олан халг нцмайяндяляри мяълисляри (ХНМ) бцтцн инзибати сявиййялярдя – нащийя, гяза вя яйалятлярдя йарадылыр. Бирбаша депутат сечкиляри йалныз ян ашаьы вя гяза сявиййяляриндя кечирилир, сонракы сявиййялярин депутатлары ашаьы сявиййяли ХНМ тяряфиндян сечилир.

                                                               

    Дювлят щакимиййятинин али органы олан Цмумчин Халг Нцмайяндяляри Мяълиси (ЦХНМ; тягр. 3 мин депутат) яйалятлярин, мухтар районларын, мяркяз табелийиндяки шящярлярин ХНМ, щямчинин щярби щиссяляр тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. ЦХНМ-ин сессийалары илдя 1 дяфя чаьырылыр. ЦХНМ-ин сессийалары арасында ЦХНМ-ин ганунвериъилик щцгугларына малик Даими комитяси (155 депутат) фяалиййят эюстярир. Али ганунвериъи орган олан ЦХНМ-ин сялащиййятиня игтисади инкишаф планларынын вя дювлят бцдъясинин тясдиги дя дахилдир. О, дювлят башчысыны – ЧХР-ин Сядрини (сялащиййят мцддяти 5 илдир, бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугуна маликдир), онун мцавинини, диэяр йцксяк вязифяли шяхсляри сечир, ЧХР-ин али иъраедиъи органы олан Дювлят шурасынын (щюкумятин) тяркибини тясдиг едир.


    Дювлят шурасы ЦХНМ-ин иъраедиъи органы вя али дювлят инзибати органыдыр; дювлят идарячилийинин бцтцн органлары она табедир. ЧХР-ин Дювлят шурасына фяалиййятдя олан ганунлар чярчивясиндя норматив актлары гябул етмяк щцгугу верилмишдир.

     

    ЧХР-ин щакимиййят органлары системи Чин Коммунист Партийасынын (ЧКП) рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярир; партийанын Чин ъямиййятиндяки апарыъы ролу фяалиййятдя олан Конститусийада тясбит едилмишдир. ЧКП нцмайяндяли органлар васитясиля ганунвериъи вя диэяр сащялярдя юз сийасятини щяйата кечирир. ЧКП МК бцтцн мцщцм дювлят мясяляляри иля баьлы гярарлар гябул едир, онлары тяклифляр шяклиндя ЦХНМ-я чыхарыр вя бурада щямин гярарлар ганунвериъилик формасыны алыр. ЧКП МК щямчинин Дювлят шурасына тювсийяляр веря вя онунла бирликдя гярарлар чыхара биляр; бу гярарлар ейни заманда щям дювлят актлары, щям дя партийа директивляри щесаб олунур.


    ЧХР-ин сийаси системинин юзцнямяхсус ъящяти тяшкилати бахымдан Халг Сийаси Мяшвярятчи Шураларынын (ХСМШ) органлары системи шяклиндя формалашмыш ващид вятянпярвярлик ъябщясинин мювъудлуьудур. Шуралар сийаси, иътимаи, мядяниййят, елми, дини вя диэяр тяшкилатларын, щямчинин Ч.-дя йашайан азсайлы халгларын нцмайяндялярини бирляшдирир. Цмуммилли Чин Халг Сийаси Мяшвярятчи Шурасы (ЧХСМШ) да дахил олмагла, ХСМШ бцтцн инзибати сявиййялярдя йарадылыр вя онларын цзвляринин сайы тягр. мцвафиг сявиййяли депутат кор- пусунун сайына бярабярдир. 

    ЧХР-ин тяркибиня эениш мухтариййятя вя дахили юзцнцидаряетмяйя малик хцсуси инзибати районлар дахилдир. Сйанган вя Аомын цчцн мцвафиг олараг Б.Британийа вя Португалийа иля баьланмыш сазишляря ясасян ЧХР-ин тяркибиня верилмяси актына гядяр орада мювъуд олмуш игтисади, иътимаи вя щцгуги системлярин 50 ил ярзиндя дяйишмязлийи тясбит едилмишдир. ЧХР-ин мяркязи щюкумят органларынын сялащиййят даирясиня бу яразилярин хариъи ялагяляри вя мцдафияси иля баьлы мясяляляр дахилдир. Онлара йалныз ЧХР-ин дювлят рямзляри вя вятяндашлыьы щаггында ганунлары шамил олунур. Сйанганда вя Аомында али юзцнцидаряетмя органлары бирбаша эизли сясвермя йолу иля сечилян ганунвериъи шуралардыр. Иъраедиъи щакимиййят органларына ганунвериъи шуралар тяряфиндян тяйин олунан администрасийа башчылары рящбярлик едирляр вя онларын няздиндя мяшвярятчи органлар – инзибати шуралар фяалиййят эюстярир. Администрасийа башчылары кечмишдя инэилис вя португал губернаторларын малик олдуглары сялащиййятлярин чохуна, мяс., ганунвериъи шураларын гябул етдийи актлара тяхирясалан вето гоймаг щцгугуна, ъинайят ъязасыны яфв етмяк, йахуд йцнэцлляшдирмяк щцгугуна вя с. маликдирляр. 


    Тайван яразисиня щазырда ЧХР-ин ганунвериъилийи шамил олунмур. Бурада идарячилик Чин Республикасынын 1947 ил конститусийасынын мцддяаларына ясасланыр вя бирбаша эизли сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилян президент, щямчинин Чин Республикасынын Милли мяълиси (334 депутат) тяряфиндян щяйата кечирилир. Конститусийада щакимиййятин реэионал сявиййядя 5 гола – Ганунвериъи, Иъраедиъи, Щцгуги, Имтащан вя Нязарят йуанларына бюлцнмяси нязярдя тутулмушдур. Ганунвериъи йуан бир щиссяси бирбаша, диэяр щиссяси ися партийа сийащылары цзря сечилян депутатлардан ибарятдир. Иъраедиъи йуанын сядри олан Щюкумят башчысыны Ганунвериъи йуанла разылашдырдыгдан сонра президент тяйин едир. Щцгуги йуанын сялащиййятляриня мцщакимя иърааты системи аиддир; о щямчинин Конститусийа мящкямяси функсийаларыны йериня йетирир. Имтащан йуаны мямурларын сечилмяси вя тяйинаты ишлярини,
    Нязарят йуаны ися щакимиййятин бцтцн голларынын фяалиййятиня нязаряти щяйата кечирир.

    ЧХР-дя чохпартийалы систем мювъуддур. Коммунист партийасындан башга, ЧКП-нин рящбярлийини гябул едян вя рясмян “демократик партийалар” адландырылан даща 8 кичик сийаси партийа (цзвляринин цмуми сайы тягр. 600 мин няфяр) фяалиййят эюстярир. Онлар ЧХР-ин йаранмасындан яввял мейдана эялмиш вя Гоминданла мцбаризядя ЧКП-нин мцттяфигляри кими чыхыш етмишляр. Бу партийалар мцхалифят дейил, онлар ЧКП-йя дост партийалардыр вя дювлят идарячилийиндя иштирак едирляр. “Демократик партийалар”а Чинин Ингилаби Гоминдан комитяси; Чинин Демократик лигасы; Чинин Демократик Милли Гуруъулуг ассосиасийасы; Чиндя Демократийанын Инкишафына Йардым ассосиасийасы; Чинин Фящля-Кяндли Демократик партийасы; Чинин Ядалятя Ъанатма партийасы; “3 сентйабр” ъямиййяти, Тайванын Демократик Юзцнцидаря лигасы аиддир. Сйанганда ЧКП-йя мцхалиф сийаси тяшкилат ролунда йерли Демократик партийа чыхыш едир. Тайванда апарыъы сийаси партийалар Гоминдан, Демократик мцтярягги партийа вя Йени Чин партийасыдыр.


                                                                                   Təbiət


    Sahil xətti. Ç.-­in sahilləri girintili­ çıxıntılıdır. Әn iri körfəzləri Qərbi Koreya, Lyaodun, Bohay və Bakbo (Tonkin), ən iri y­a­ları Lyaodun, Şandun və Leyçjouban­ daudur. C.­-da və c.­ş.­də ensiz sahilboyu ovalıqlarla əhatələnmiş kəskin parçalanmış abrazion­akkumulyativ sahillər üstünlük təşkil edir; ş.­-də zəif parçalanmış ovalıq və delta sahilləri səciyyəvidir.

     


    Relyef. Ç.­-in relyefinin rəngarəngliyi ərazinin mürəkkəb geol. quruluşu və böyük­ lüyü ilə əlaqədardır. Әrazinin 80%­ə qə­ dərini dağlar, yaylalar və platolar tutur. Hünd. amplitudu –155 m-­dən (Turfan çökəkliyi) 8848 m-­ədəkdir (Nepalla sər­ həddə Comolunqma d. – Yer kürəsinin ən yüksək nöqtəsi). Relyefində submeridional istiqamətli bir neçə iri vilayət ayrılır: Şimal­ Şərq dağlıq ölkəsi, Şərqi Ç.­-in alçaq akku­ mulyativ düzənlikləri, Cənub­Şərq dağlıq ölkəsi, Sinlin­Yunnan dağlıq ölkəsi, Şimali Ç.-­in plato və dağları, Şimal­-Qərb dağlıq ölkəsi və Tibet yaylası.


    Şimal­Şərq dağlıq ölkəsinə Böyük Xin­qan, Kiçik Xinqan silsilələri, Lyaosi yaylası, Mancuriya­-Koreya dağları daxildir. Ç.­i-n ucqar şm.-­ş.-ində Orta Amur ovalığı, ondan c.-­q.­-də geniş
    dağarası çökəklikdə Sunlyao düzənliyi yerləşir.


    Şərqi Ç.-­in alçaq akkumulyativ düzən­ likləri Böyük Çin düzənliyindən və ondan c.­-da yerləşən Yantszı çayının aşağı və orta axınlarının düzənliklərindən ibarətdir.

    Cənub­-Şərq dağlıq ölkəsi Nanlin, Uişan silsilələrini və Ç.­-in c.-­ş. hissəsinin [Yantszı çayının aşağı axınından Bakbo (Tonkin) körfəzinədək] digər silsilələrini əhatə edir. Silsilələr
    bir­birindən terraslaşmış geniş dərələrlə ayrılır. Әrazinin q.-­ində karst relyef formaları, o cümlədən Litszyan çayı dərəsində (Quansi çuxuru) mənzərəli qalıq dağlar yayılmışdır. Ç.­-in ucqar c.-­unda Sit­szyan, Beytszyan və Duntszyan çayları deltalarının yaratdığı alçaq düzənlik yer­ləşir.


    Sinlin-Yunnan dağlıq ölkəsi Tibet yay­ lasının ş. kənarı boyu geniş zolaqla Ç.-­in c. sərhədinədək uzanır. Tərkibinə Sinlin sil­ siləsi, Yunnan-Quyçjou yaylası, Sıçuan çö­kəkliyi daxildir.Şimali Ç.­-in plato və dağları (hünd.500–2000 m) Şansi yaylasından və onun ş. davamı Tayxanşan silsiləsindən, Löss pla­tosu və Ordos platosundan, İnşan d-­rından ibarətdir.


    Şimal-­Qərb dağlıq ölkəsi Ordos və Löss platolarından q.-də, Kunlun və Nanşan d­rından şm­-da yerləşir. Burada Monqol Altayı və Şərqi Tyanşanın silsilələri (hünd. 3000–5000 m) hünd. 900–1300 m olan geniş dağarası çuxurlarla (Cunqariya düzənliyi, Tarim və Turfan çökəklikləri) növbələşir.


    Tibet yaylası Ç.­-in c-.­q.-­indədir; hünd. 6000 m­-dən yuxarı olan dağ sistemləri ilə (Himalay, Qaraqorum, Kunlun, Nanşan, Çin­Tibet dağları) əhatələnmişdir.

    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Ç. ərazisinin çox hissəsini Kembriyəqədər yaşlı platforma və massivlər və Fanero­ zoyun onları əhatə edən və ayıran qırışıqlıq vil. və sistemləri tutur. Platforma və qırışıq­ lıq vil.­lərinin Kaynozoyda dağəmələgəl­ məyə məruz qalmış ayrı­ayrı sahələri Mərkəzi Asiya qurşağı dağlarını formalaş­ dırmışdır. Ç.­-in şm.-­ş.-­ində riftogenez fəal təzahür edir; ölkə ərazisini çoxsaylı seysmik qırılmalar kəsir.


    Ç.­-in şm. əyalətləri Son Proterozoy-­Pa­leozoyun Ural­Oxot mütəhərrik qurşağının c.-­ş. hissəsinə daxildir. Әrazidə intensiv dis­lokasiyaya uğramış və qranitoid plutonları ilə yarılmış
    vulkanogen­-çökmə süxur qatları (ofiolitlərlə qarışıq) yayılmışdır. Mütəhərrik qurşağın ş. hissəsini meridional istiqamətdə uzanan və Mezozoy-­Kaynozoyun çökmə qatları ilə dolmuş Sunlyao çökəkliyi tutur. Çökəklikdən q.­-də Böyük Xinqanın Yura vulkanik qurşağı uzanır.

    C.-­da Ural­-Oxot qurşağını ş.-­dən Çin­ Koreya platforması, q.­-dən isə Tarim plat­ forması məhdudlaşdırır. Çin­Koreya plat­ formasının bünövrəsi Erkən Kembriyəqədər yaşlı metamorfik süxurlardan, həmçinin qranitlərdən ibarətdir. Çökmə örtüyünü Üst Rifey­-Ordovikin karbonat­terrigenli dəniz çöküntüləri, Üst Paleozoy, Mezozoy və Kaynozoyun kömürlü sahil­dəniz və qırmı­zı rəngli kontinental qatları təşkil edir. Ta­rim platformasının bünövrəsi Kembriyəqə­dər yaşlı metamorfik əmələgəlmələrdən ibarətdir. Platformanın mərkəzi hissəsi ter­rigen­karbonatlı çökmələrlə örtülmüşdür. Platformalar bir­birindən Kaledonun Nan­şan qırışıqlıq sistemi ilə ayrılır.

        Тибет йайласы.


    Çin­-Koreya və Tarim platformalarından c.-­da enlik istiqamətində Son Proterozoy­ Paleozoyun Kunlun və Sinlin qırışıqlıq sistemləri uzanır. Ş.­-dən Tanlu qırılması ilə məhdudlaşan Sinlin qırışıqlıq sistemindən c.­-da qədim Cənubi Çin platforması yerlə­şir. Platformanın bünövrəsində Kembri­ yəqədər yaşlı bloklar vardır. Çökmə örtüyü Üst Rifey, Paleozoy və Triasın karbonat­ter­ rigenli dəniz çöküntülərindən, həmçinin Yura, Tabaşir və Kaynozoyun kontinental süxurlarından təşkil olunmuşdur; sonuncu­lar q.­-də Sıçuan sineklizini doldurur. Çökmə örtüyündə qədim buzlaq çöküntü laylarına, Perm platobazaltlarına rast gəlinir. Cənubi Çin platforması ilə Cənubi Çin dənizinin çökəkliyi arası Kaledonun Katasiya qırışıq­lıq sistemi uzanır və dəniz sahili boyunca Son Kimmeri dislokasiya və qranitoidlər zonası ilə əvəz olunur. 


    Kunlun və Sinlin silsilələrinin c. ya­ maclarından keçən Erkən Kimmeri deformasiya qurşağı Cənubi Çin platformasının q. kənarından c.­-a şaxələnərək Hind­-Çin y­-a­nadək uzanır. Ç.-­in Hindistan və Nepalla sərhədi boyu Neotetis okeanının yerində Eosenin sonunda Hind litosfer plitəsinin Avrasiya plitəsinin c. kənarı ilə kolliziyası nəticəsində yaranmış Himalayın Alp qı­rışıqlıq sistemi keçir. Litosfer plitələrinin bu günədək davam edən kolliziyası Tibet yaylasının qalxmasına, Ç. ərazisinin böyük hissəsində təkrar dağəmələgəlmələrə (Kun­ lun, Nanşan, Sinlin, Tyanşan, Altay) və dağarası çökəkliklərin (Cunqariya, Saydam və s.) yaranmasına səbəb olmuşdur.

      Хуаншан даьлары.


    Seysmiklik xarakterinə görə Ç. ərazisi 106° ş.u. ilə təqr. iki bərabər hissəyə bölü­nür. Q. hissəsində zəlzələlər iri dağ sistem­ləri ilə əlaqədardır və Tyanşanın c. kənarı boyu (1902 ildə
    8,1 bal gücündə Kaşqar zəlzələsi), Monqol Altayının q. yamacı boyu (1931 ildə 8 bal gücündə Monqol Altayı zəlzələsi; 10 min tələfat), Kunlun, Altıntaq, Nanşan dağlarının şm. kənarı (1920 ildə 7,8 bal gücündə; 200 min tələfat və 1927 ildə 7,6 bal gücündə; təqr. 41 min tələfat), Qaraqorum, Qandisışan və Hima­ layın ş. hissəsində (1950 ildə 8,6 bal gücündə Tibet­Assam zəlzələsi – dünyada ən güclü zəlzələlərdən biri; 1,5 min tələfat) və Tibet yaylasından ş.­-də və c.-­ş.­-də meri­ dional istiqamətli silsilələr boyu (1933 ildə 7,5 bal gücündə; 9 mindən çox tələfat) baş verir. Ç.-­in ş. hissəsinin düzənlik ərazilərin­ də seysmiklik rejimi qeyri­müntəzəmdir. Aktivlik dövrü çoxəsrlik sakitlik dövrü ilə əvəz olunur. Burada 1556 ildə Sinlin silsilə­ sinin ş. kənarında 8,1 bal gücündə (830 min tələfat), 1976 ildə Tanşan ş. r-­nunda, Pekin ş.­-ndən ş.­də 7,8 bal gücündə (240 mindən çox tələfat) zəlzələlər olmuşdur. Sonuncu güclü dağıdıcı zəlzələ 7,9 bal gücündə 12.5.2008 ildə Sıçuan çuxurunun şm.-­q. kənarında baş vermişdir (68 mindən çox tələfat).


    Ç. faydalı qazıntı yataqları ilə zəngindir. Daş kömür, volfram, molibden, qalay, sürmə, nadir torpaq elementləri, barit ehtiyatına görə dünyada 1­-ci yerdədir (2005–06). Dəmir, manqan, alüminium, mis, nikel, sink, qurğuşun, civə, qızıl, platin, beril, tantal filizlərinin, həmçinin fosforitlə­ rin və qonur kömürün böyük ehtiyatları var. Dünya neft ehtiyatının təqr. 2%­i (2006) və təbii yanar qaz ehtiyatının təqr. 0,8%­i (2005) şelf zonası da daxil olmaqla Ç. əra­zisindədir. Kəşf olunmuş neft ehtiyatının böyük hissəsi Ç.­-in şm.­-ş. və ş.­-ində Sunlyao və Şimali Çin neftli­-qazlı hövzələrin­dədir (Datsin, Lyaoxe, Şenli, Daqan ya­ taqları). Әn iri Karamay neft yatağı ölkənin şm.­-q.­-ində, nisbətən kiçik yataqlar Nanşanönü, Tarim, Saydam və Cunqariya hövzələrindədir. Təbii qazın əsas yataqları Ç.­in mərkəzi hissəsində Sıçuan və q.­-ində Tarim hövzələrində kəşf olunmuşdur. Daş kömür yataqları Böyük Çin düzənliyi, Or­dos (ölkənin şm.-­ında), Sıçuan, Tansin (ölkənin c.-­unda) və s. hövzələrdədir. İri yataqlar: Xuaybey, Kayluan, Datun və s.


    Volfram filizi hidrotermal damar (məs., Szyansi əyalətində Quymeyşan yatağı), təmas­metasomatik (Xunan əyalətində Yao­qansyan yatağı), qreyzen (Quandun əya­lətində Lyanxuaşan yatağı) və səpinti tip yataqlardadır. Molibdenin ən iri yatağı (Lyaonin əyalətində) skarn tiplidir; Xenan, Şansi, Girin (Szilin) əyalətlərində də ya­taqları var. Qalay filizinin əsas ehtiyatı kök­lü yataqlarda (ən irisi Yunnan əyalətinin Getszyu filizli r­-nunda, Quansi­-Çjuan mux­tar r­nunda Daçan yatağı) toplanmışdır; səpinti yataqları da (Getszyu) var. Sürmə filizi yataqları Xunan (Sikuanşan yatağı), Quyçjou, Quandun əyalətlərində və Quansi­ Çjuan muxtar r-­nundadır; kvars­antimonit damarlarından və daha mürəkkəb filiz cisimlərindən ibarətdir. Nadir torpaq elementlərinin (o cümlədən ittriumun) ehtiyat­ları, əsasən, Daxili Monqolustanda Bayan­ Obo yatağında toplanmışdır. Lyaonin əya­lətində də nadir torpaq elementlərinin yatağı var. Stratiform və stratiform­damar tipli əsas barit yataqları (Sinxuan, Yunnan) ölkə­ nin c. hissəsindədir.


    Ç.­də həmçinin uran, titan, xrom filiz­ləri, kükürd, pirit, flüorit, asbest, talk, maq­nezit, qrafit, daşduz, kalium duzu, bor, bentonit, kaolin, təbii tikinti materialları ya­taqları var. Almazın və pyezokvarsın kiçik yataqları aşkar edilmişdir. Çoxlu termal və mineral su bulaqları məlumdur.


    İqlim. Ç.­-in ərazisi üç iqlim qurşağı (mülayim, subtropik və tropik) hüdudla­rında yerləşir. Ölkənin qış iqlimini müəyyən dərəcədə Asiya qış antisiklonu formalaş­dırır. Mülayim və subtropik qurşaqlarda anomal soyuq qış səciyyəvidir. Mülayim qurşaq hüdudlarında kontit­nental (Şimali Ç. və Şimal­-Qərbi Ç.­-in plato və dağları) və musson (Şimal­-Şərq dağlıq ölkəsi, Böyük Çin düzənliyinin şm. hissəsi) iqlim vil.-­ləri ayrılır; ortaillik temp­r –5°C­-dən (Urumçi) 14°C­-yədək (Şanduny­a) dəyişir. Temp­run illik amplitudu 70°C­-yədək çatır (Turfan çökəkliyi). Qışı soyuq və uzunmüddətlidir, çox vaxt güclü şaxtalar və küləklər olur, qar az düşür; yanvarın orta temp­ru şm.-­ş.­-də –16­dan –25°C-­yədək (bəzən –40°C­-yə çatır), Şərqi Ç.-­də–6­dan 4°C­-yədəkdir. Yayı istidir; iyulun orta temp­-ru 20­-dən 26°C-­yədəkdir, Turfan çökəkli­ yində 34°C­-yə çatır. Yağıntının ortaillik miqdarı q. r-­nlarında 90 mm­-dən azdır (Tarim çökəkliyi), ş.­-ə doğru tədricən artır – 400–500 mm­-dən 850 mm­-ədək (Daxili Monqolustanın sahilyanı r­-nlarında).

     Уишан даьлары.


    Subtropik qurşaqda musson və yüksək­ dağlıq iqlim vil.-­ləri tipikdir. Musson iqlim vil.­nin qışı quru və soyuq, yayı rütubətli və isti, yazı və payızı uzunmüddətlidir. Yan­ varda orta temp­r 0­-dan 8°C-­yədək, iyulda 26-­dan 31°C-­yədək təşkil edir. Әn çox ya­ ğıntı ilin isti vaxtları düşür; ortaillik miqdarı sahilyanı ərazilərdə 1500 mm, Yantszı ça­yının orta axınında 1100 mm, Yunnan­ Quyçjou yaylasında 800 mm-­dir. Ç.-­in c. və ş. sahilləri yayda və payızda leysan və qasırğalardan ziyan çəkir.


    İqlimin zonallığı Tibet yaylasının yük­səkdağlıq sistemində pozulur. Yaylanın şm. və mərkəzi hissələrində yanvarın orta temp­ru –20-­dən –25°C-­yədək, iyulun orta temp­-ru 6–7°C təşkil edir; ş. hissəsində uyğun olaraq –8 və 12–14°C­-dir. Temp­run sut­ kalıq tərəddüdü böyükdür (30°C-­dən çox). Yağıntının ortaillik miqdarı ş.­də 250–750 mm, q.­-də 100–200 mm və daha azdır. Yaylanın c. və c.-­ş. hissəsinin iqlimi nisbətən yumşaqdır; yayda Hind okeanından əsən musson küləkləri bol yağışlar gətirir.


    Tropik iqlim qurşağı Sitszyan çayından c.­-dakı əraziləri, Cənubi Çin dənizinin sahillərini (25° şm.e.-­nədək), həmçinin Xaynan və Tayvan a-­rını əhatə edir. Yan­varın orta temp­ru 20–22°C, iyulun orta temp­ru 32°C­-dir. Yağıntının ortaillik miqdarı Tayvan a.­-nda 2460 mm­-dir; Cə­nubi Ç.-­in materik hissəsində 1680 mm­-ə­ dək azalır. Qar xətti Tibet yaylasının q. və ş. kənarlarında 4400–4600 m hünd.­dən, mərkəzi hissəsində 6200 m hünd.­dən keçir. Müasir buzlaşmanın sahəsi kiçikdir (təqr. 84 min km2). Әn iri buzlaşma mərkəzləri Qaraqorum, Kunlun, Nanşan, Şərqi Tyan­şan, Monqol Altayı d-­rındadır.

     Йансзы чайы.

    Daxili sular. Ç. ərazisi su ehtiyatı ilə zəngindir. Hövzəsinin sah. 100 km-dən yuxarı 50 mindən çox çay var. Çayların ümumi uz. 220 min km, axım həcmi 2,8 mlrd. km3­-dir. Yantszı, Xuanxe, Xuayxe, Sit­szyan, Lyaoxe, Amur çayları Sakit okean hövzəsinə, Tarim, Kaşqar, Yarkənd çayları daxili axım hövzəsinə, Tibet yaylasının c.­-undan başlanan çaylar (Mekonq, Hind, Brahmaputra, Saluin) Hind okeanı höv­ zəsinə, ucqar şm.­-q.­-də Qara İrtış çayı (İrtışın yuxarı axını) Şimal Buzlu okeanı hövzəsinə aiddir. Sakit okean hövzəsi çayları, əsasən, yağış suları ilə qidalanır; yay­payız aylarında gursuludur, daşqınlar olur. Çayların axımını tənzimləmək üçün bəndlər, iri hidrotexniki qurğular, su an­ barları və irriqasiya kanalları (Böyük kanal və s.) tikilmişdir. Daxili axım hövzəsinin çayları azsuludur; bəziləri yağmursuz dövrdə quruyur. Tibet yaylasının çayları, əsasən, qar və yağış suları ilə qidalanır.

     Тйанчи эюлц.


    Ç. ərazisində səthi 1 km-dən yuxarı olan 2800-dən çox göl var. İri göllərdən Duntinxu, Poyanxu, Tayxu şirinsulu, Ku­kunor, Lobnor, Namtso şorsuludur. Әn dərin (373 m) gölü Tyançidir. Yunnan­ Quyçjou yaylasında iri karst gölləri (Dyançi, Erxay) var.

    Ç.-­in təsərrüfatında yeraltı sular böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu suların ehtiyatı təqr. 900 mlrd. m-dir. 12 artezian hövzəsi mövcuddur. Ölkədə bərpa olunan illik su ehtiyatı da (2829 km3) böyükdür; adam­ başına düşən suyun illik miqdarı 2173 m3 təşkil edir.  İl ərzində ölkənin su ehtiyatının 20%-­indən çoxu istifadə olunur (bunun 77%-­i k.t.-­nın, 18%-­i sənaye müəssisə­ lərinin ehtiyaclarına, 5%­-i kommunal­ məişət sahələrinin su təminatına sərf edilir).

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Иглим шяраитинин, торпагямяляэятирян сцхурларын литоложи тяркибинин вя релйеф типляринин мцхтялифлийи, бир чох р-нларда миниллик чялтик сяпини тяърцбясинин, Шимали вя Шярги Ч.-ин гураглыг вя йцксякдаьлыг р-нларында ися щямчинин юрцшцн тясириндян дяйишмиш мцряккяб торпаг юртцйцнцн формалашмасыны мцяййян етмишдир. Якинчилийин 5 мин иля йахын инкишаф етдийи Ч.-ин Люсс платосунда вя аллцвиал дцзянликляриндя тябии торпаг юртцйц, демяк олар ки, йохдур вя беъярилян торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Тябии торпаг юртцйцнцн пайланмасында щям енлик-зонал, щям дя йцксяклик-гуршаг ганунауйьунлуглары юзцнц эюстярир.

     Гоби сящрасы.

     Ч.-ин мцлайим гуршаьынын щцдудларында эениш сащялярдя гонур-мешя, о ъцмлядян подзоллашмыш торпаглар йайылмышдыр. Онлар даьятяйи дцзянликлярдя вя Хуаyхе чайындан шм.-дакы алчагдаьлыгларда инкишаф етмишдир. Бюйцк вя Кичик Хинганын тцнд рянэли ийняйарпаглы даьлыг мешяляринин алтында иллцвиал-дямирли подзол торпаглар йайылмышдыр. Тайханшан силсиля- синин ш. йамаъларында, Синлин вя Дабешан силсиляляринин голларында сары-гонур торпаглар формалашмышдыр. Чямян, чямян-гараторпаг вя гящвяйи торпаглар Шимал-Шярг даьлыг юлкяси вя Шярги Ч.-ин аллцвиал дцзянликлярини тутур. Сунгари, Нентсзйан вя Лйаохе чайларынын аккумулйатив дцзянликляринин йцксяк сявиййяляриндя гараторпагвары чямян торпаглары (хету) йайылмышдыр. Бунлар Бюйцк Хингана йахын даща гураг р-нлардакы йуйулмуш гара-торпагларла явяз олунур. Вахташыры су алтында галан дцзянликлярин ашаьы сявиййяляриндя тцнд рянэли глейлянмиш чямян, чох вахт шоран вя солод торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Шандун вя Лйаодун йарымадаларынын йцксякликляриндя йуйулмуш гящвяйи торпаглар йайылмышдыр. Мцлайим вя субтропик гуршагларын сярщядиндя, Хуан- хе, Хуайхе вя Йансзы чайларынын аллцвиал дцзянликляриндя, аллцвиал дцзянликлярин тозвары, карбонатлы эиллиъяляриндя чямян- гящвяйи торпаглар формалашмышдыр. Аллцвиал вя чялтик торпаглары Йансзы чайынын делтасы вя орта ахыны дцзянликляриндя, Минтсзйан чайы дярясиндя, Ченду дцзянлийиндя инкишаф етмишдир. Шярги Ч.-дяки чайларын делталарында шоранлашмыш торпаглара раст эялинир. Люсс платосунун боз-гящвяйи торпаглары (хейлуту) шабалыды вя гара бозгыр торпагларын режиминя охшар щидротермик режимя маликдир. Люсс платосуну ящатя етмиш даьларда даь-гящвяйи азкарбонатлы вя гонур мешя торпаглары; Люсс платосунун г.-индя, Ордос платосунда, Наншан вя Синлин даьларынын ятякляриндя боз торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Мцлайим гуршаьын континентал секторундакы шабалыды торпагларын эениш зонасы Дахили Монголустанын денудасион-аккумулйатив дцзянликлярини тутур. Монгол Алтайынын даьларында мешя-чюл вя чюл битки юртцйцнцн алтындакы шабалыды торпаглар ъ. експозисийасынын йамаълары иля 2000 м-дян йухары галхыр. Шабалыды торпаглар зонасы ъ.-да гонур сящра-чюл торпаглары (Гоби, Ъунгарийа дцзянлийи, Тйаншан вя Монгол Алтайындакы даьятяйи дцзянликляр) иля явяз олунур.


    Ч.-ин ъ.-унда ян бюйцк сащяляри сары вя гырмызы торпаглар тутур. Ъянуб-Шярг даьлыг юлкясинин алчагдаьлыг вя ортадаьлыглары цчцн чох вахт подзоллашмыш, щцндцрлцкдян асылы олараг сары-гонур, гонур вя тцнд-гонур даь-мешя торпаглары иля явязлянян даь-гырмызы вя сары торпаглар сяъиййявидир. Мангр ъянэялликляринин битдийи сащилйаны йерлярдя мангр шоран тор- паглары йайылмышдыр.


    Флора мцхтялифлийиня эюря Ч. дцнйада илк йерлярдян бирини тутур. Бурада 353 фясилядян 32200 нюв битки, онлардан аьаъ вя кол ъинсляринин 7000-дян чох нювц, о ъцмлядян 2800 нюв аьаъ вардыр. 190-дан чох реликт нювляр, мяс., Ч. цчцн ендемик олан глиптостробшякилли метасеквойа, гядим икидилимли эинкго, Ч. занбагаьаъы, Ч. арэирофилласы, Тайван флузианасы, Футсзйан сярви, давидийа, евкоммийа, тайванийа, псевдотсуга вя с. битир. Али биткилярдян 168 нювцн мящв олмаг тящлцкяси вар.


    Битки юртцйцнцн характериня эюря Ч. ики щиссяйя айрылыр: арид гярб вя рцтубятли шярг. Онлар арасында сярщяд тяхминян Тайханшан–Синлин силсиляляри вя Тибет даьлары хятти бойу кечир. Гярб щиссясиндя рцтубят азлыьы шяраитиндя сящралар, йарымсящралар, чюлляр цстцнлцк тяшкил едир. Шярг щиссясиндя йерли биткилярин тяркибиндя мешя, мешя-чюл вя чямян-чюл груплашмалары башлыъа йер тутур.

     Дансйа эеоложи паркы. Гансу яйаляти.


    Ч. сящралары битки юртцйцнцн кяскин сейряклийи иля фярглянир, йарымколъуглар (йовшан) вя коллуг (гараьан) груплашмалары иля тямсил олунур. Эилли сящра сащялярини реомцр вя сарыбаш кол юртцйц тутур. Гумлу-чагыллы дцзянликляр саксаул, аьаъшякилли шораноту вя Пржевалски аъылыг колундан (ефедра) ибарят сейряк ъянэялликлярля юртцлмцшдцр. Тарим чюкяклийиндя, Алашан сящрасында вя Тибет йайласынын шм.-ында хейли сащяляр тамамиля биткисиздир. Гядим эюл чухурларынын, Тарим чюкяклийинин вя Ъунгарийа дцзянлийинин шоранлашмыш сащяляри, Алашан сящрасы вя Тсайдам чухурунун эениш сащяляри сейряк саксаул ъянэялликляри иля тямсил олунур. Гоби вя Дахили Монголустанын йцксяк дцзянликляриндя сящра биткиляри гуру чюл вя йарымсящраларын тахыл биткили-колъуг вя колъуг груплашмалары иля явяз олунур. Алашан сящрасынын ш. щиссясиндян Ордос платосунун г. щиссясинядяк сящралашмыш чюлляр зонасы узаныр. Шоранлашмыш чюкмяляр щалофит груплашмалары вя шоранотулу сящралар иля тутулмушдур. Бир гядяр чох рцтубятли шяраитдя (Люсс платосунун шм.-ы, Дахили Монголустан, юлкянин шм.-г.-индяки даьятяйи дцзянликляр) чимли-тахыл-биткили чюлляр йайылмышдыр.


    Тибет йайласы йцксякдаьлыг тахыл биткили-колъуглу сящраларын вя Алп чямянликляринин елементляри, йцксякдаьлыг йастыготу вя коллары олан сойуг чюллярин инкишаф етдийи вилайятдир.
    Йайланын г. щиссясиндя йарымколъуг вя сейряк от биткили сойуг йцксякдаьлыг сящра цстцнлцк тяшкил едир. Чин-Тибет д-рынын йцксякдаьлыьы цчцн кичик чай дяряляриндя битян ардыъ вя спирейа, адда-будда Алп чямянликляри иля явязлянян алчагбойлу тахыл биткили чюлляр сяъиййявидир.


    Мешя биткиляри (йарпаьынытюкян-щямишяйашыл гарышыг мешяляр зонасы) кечмишдя бцтцн Шярги вя Шимал-Шярги Ч.-дя йайылмышды, лакин мцасир дюврдя тябии биткилик бу районларын, ясасян, ортадаьлыьында галмышдыр. Бюйцк Хинган вя Кичик Хинганын йамаъларынын ашаьы щиссяляри цчцн 1800–2000 м-дян йухарыда гарашамсидр вя йа сидр мешяляри иля явязлянян ачыг рянэли ийняйарпаглы мешяляр типикдир. 2500 м щцнд.-дян даьлыг коллуглара вя мамырлы-шибйяли тундрайа кечян тахыл биткили вя йа ъил груплашмалары инкишаф етмишдир. Гарышыг ийняйарпаглы-енлийарпаглы мешяляр Бюйцк Хинганын ш. йамаълары цчцн сяъиййявидир. Мцлайим гуршаьын даща исти районларында – Синлин, Дабешан вя диэяр силсилялярин щцдудларында йарпаьынытюкян енлийарпаглы вя ийняйарпаглы шам-кцкнар мешяляри йайылмышдыр. Шимал-Шярги Ч.-ин ъ.-ш. муссонларына нязярян кцляктутмайан дцзянликляриндя чямян-чюл вя мешя-чюл груплашмалары йерляшир. Тахыл биткиляри (ъейраноту, гым, тонгалоту вя с.) чохлу мцхтялиф отларла бирэя тямсил олунмушдур.

     Тякля-Мякан сящрасы.


    Синлин вя Нанлин силсиляляри арасында, щямчинин Йансзы чайынын орта вя ашаьы ахарларында битки юртцйц мювсцми рцтубятли, мцряккяб нюв тяркибли енлийарпаглы-ийняйарпаглы субтропик мешяляр иля тямсил олунмушдур; мешялярин кянарында вя чай дяряляриндя бамбук ъянэялликляри, чохлу лианалар эениш йайылмышдыр. Ясас ийняйарпаглы ъинсляря лансетвары кун- нингамийа, гямли сярв, йапон криптомерийасы аиддир. Мешялярин формалашмасында реликт ийняйарпаглылар да (метасеквойа, йаланчы гарашам, Чин гарачющряси) иштирак едир. Даьларда 1500– 1800 м-дян йухарыда куннингамийа мешялийи шам мешяляри вя йа йарпаьынытюкян аьаъ нювляри (аьъагайын, гушармуду, алма) гарышыг сярв, тсугадан ибарят мешялярля явяз олунур. Даьларын йухары гуршагларында Алп чямянликляри йайылмышдыр.


    Йуннан-Гуйчжоу йайласынын ъ.-г. щиссясинин, Лейчжоубандао й-а-нын, Тайван вя Хайнан адаларынын тябии битки юртцйц щямишяйашыл тропик мешяляр, йарымйарпаьынытюкян гуру мешяляр вя саванналар иля тямсил олунмушдур. Ситсзйан чайындан ъ.-да дяниз сащили бойунъа бруэийера вя ависеннийадан ибарят мангр ъянэялликляринин дар золаьы инкишаф ет- мишдир.


    Фаунанын тяркибиндя 500 нювдян чох мямяли, 1200 нювдян чох гуш, 400 нюв
    дян чох сцрцнян вя тягр. 350 нюв суда-гуруда йашайан вардыр. Шимали вя Шимал-Гярби Ч.-дя фауна мцхтялифлийи бюйцк дейил, лакин бязи нювлярин фярдляринин сайы хейлидир. Беля ки, сящраларда Пржевалски аты, гулан, ъейран, вящши икищцрэцълц дявя, ярябдовшаны раст эялинир; чюлляр цчцн дзерен, Брандт тарласичаны, монгол гумсичаны вя с. сяъиййявидир. Тибет йайласынын йцксякдаьлыг фаунасынын характерик нцмайяндяляри нясли кясилмякдя олан вящши Тибет юкцзц (йак), гар бябири, сцзярйейян айы, щямчинин чохсайлы эямириъилярдир (отйыьан, даь тахылсичаны, даьсичаны, мармот). 


    Шимал-Шярги Ч.-дя чохлу йыртыъы мямялиляр: Сибир сичовулу, самур, синъаб, эялинъик, вашаг вя с. вардыр. Шярги Ч.-ин субтропик р-нларынын, Тибет йайласынын вя Синлин-Йуннан даьлыг юлкясинин фаунасы мцхтялифлийин вя ендемизмин (нясли кясилмякдя олан бюйцк панда, кичик панда, Чин пялянэи, щямчинин такин, гулок, йерешян кюстябяк вя с.) йцксяк сявиййяси иля фярглянир. Йансзы чайынын суларында ендемик Чин аллигатору, эюл делфини вар. Ч.-ин ъ.-унда рцтубятли тропик мешялярдя назикбядян меймунларын, щиббонларын, кюк лоринин мцхтялиф нювляри, виверракимиляр вя с. йашайыр; трогон, тутугушу, балсоран вя эцмцшц гырговул орнитофаунанын сяъиййяви нцмайяндяляридир.


    79 нюв мямяли, 74 нюв гуш, 31 нюв сцрцнян вя 84 нюв суда-гуруда йашайанларын нясилляринин кясилмяк тящлцкяси вардыр.


    Ландшафтларын антропоэен дяйишилмяси, ятраф мцщитин вязиййяти вя мцщафизяси. Ч.-ин тябии ландшафтлары инсанлар тяряфиндян минилликляр ярзиндя вя интенсив олараг тясяррцфатла мянимсянилмяси нятиъясиндя ящямиййятли дяряъядя дяйишиклийя мяруз галмышдыр. Ясрляр бойу няинки битки юртцйцндя, щям дя релйефдя чох фяал сцрятдя мягсядйюнлц (даь вя тяпялярин йамаъларынын терраслашдырылмасы, к.т. биткиляринин беъярилмяси вя ирригасийа цчцн торпаг сятщинин щамарланмасы, каналларын, йолларын вя су анбарларынын иншасы) вя йа антропоэен фяалиййятин йан тясири нятиъясиндя (йарьанларын йаранмасы, грунт чюкмяси, батаглыглашма, торпаг ерозийасы вя с.) дяйишиклик баш вермишдир.

     Волун панда горуьу. Сычуан яйаляти.


    Мцасир ландшафтлар, ясасян, икинъили тюрямя ландшафтларын пайы йцксяк олан (61%) тябии-антропоэен комплекслярля (Ч. яразисинин 84%-и) тямсил олунмушдур; ландшафтларын антропоэен модификасийалары (2/3%), ясасян, дцзянликлярин вя алчагдаьлыгларын щцдудлары дахилиндя йайылмышдыр. Шярти-кюклц ландшафтлар (16%) тясяррцфат фяалиййяти олмайан чятин кечилян даь массивляриндя тохунулмамыш галмышдыр. Ян мцряккяб еколожи вязиййят ири шящярлярин, сянайе мяркязляринин йерляшдийи вя ящалинин 60%-инин йашадыьы Шярги Ч.-дя вя Сычуан чюкяклийиндя йаранмышдыр. Афмосферин, суйун вя торпаьын чирклянмяси (о ъцмлядян туршулу йаьышларын йаьмасы нятиъясиндя) ян актуал проблемдир.


    Шярги Ч.-ин икинъили-тюрямя мешяляриндя Массон кцкнары цстцнлцк тяшкил едир. Йансзы чайынын орта ахарында инкишаф едян мешя плантасийа тясяррцфатында куннингамийа апарыъы рол ойнайыр. Йуннан-Гуйчжоу йайласынын Ъ.-унда вя Ъянуб-Шярги Ч.-ин даьларында игтисади ъящятдян гиймятли аьаъ ъинсляри беъярилир: бюйцк сащяляри каучукверян, палма вя бамбук плантасийалары тутур. Шимал-Гярби Ч.-ин районлары цчцн хырдайарпаглы ъинслярин цстцн олдуьу мешя золагларынын инкишафы типикдир. Мешясизляшмя просеси, мешя йаньынларынын интенсивлийинин артмасы, аьаълыгларын зярярвериъи ъцъцлярля зядялянмяси иля йанашы низамсыз гырылмасы (1998 илдя одунъаьын сянайе тядарцкцня рясми гадаьа гойулмасына бахмайараг) мешя иля юртцлмцш сащялярин азалмасына вя аьаъларын кейфиййятинин ашаьы дцшмясиня эятириб чыхарыр.


    Арид зоналарда тябии биткилийин дяйишмяси сящралашма просеси – чюл ландшафтларынын йарымсящра вя сящра формасийалары иля явязлянмяси иля ялагядардыр. Отлаг ландшафтларынын деградасийасы просесляри арасында ерозийа вя дефлйасийанын инкишафыны, торпаьын вя грунтун тякрар шоранлашмасыны, гиймятли йем биткиляринин алаг нювляри иля явязлянмясини, эямириъилярин фялакятли чохалмасыны эюстярмяк олар. Йем базасынын мящв олмасында тябии фялакятлярин дя (олдугъа гарлы вя йагарсыз гыш, тоз човьунлары вя с.) ролу бюйцкдцр.


    Ян эцълц трансформасийалара антропоэен ландшафтларын к.т. модификасийалары мяруз галыр. Онлар ландшафтларын шумлуг (Шярги вя Ъянуби Ч.-нин алчагдаьлыг вя ортадаьлыгларынын “чай” ландшафтлары вя дцзянликлярин, чухурларын “чялтик” ландшафтлары), баь-плантасийа (Хайнан а., Ъянуб-Шярги Ч.-нин алчагдаьлыглары вя сащилляри) вя гарышыг типли модификасийалары
    (отлаг-шумлуг, мешя-тарла вя мешя плантасийа) иля тямсил олунмушдур.


    1990-ъы иллярин сонундан Ч.-ин бир сыра районунда еколожи вязиййят йахшылашмаьа башламышдыр: ятраф мцщитин чирклянмясиня гаршы мцбаризяйя ЦДМ-ин 1%-я гядяри сярф олунур; 1000-дян чох гейри-щюкумят еколожи тяшкилаты фяалиййят эюстярир; Ч. ятраф мцщитин мцщафизяси цзря 50-дян чох бейнялхалг конвенсийайа гошулмушдур. Мешяликляр артырылыр (юлкя сащясинин 18%-ни вя йа 175 млн ща-дан чохуну мешяляр тутур; 2008): щяр ил 6 млн. ща мешя салыныр. 2350-дян чох мцщафизя олунан тябии ярази (о ъцмлядян 350 дювлят горуьу; юлкя яразисинин тягр. 15%-и) йарадылмышдыр. Мцщафизя едилян тябии яразилярин милли системи Дювлят Мешя Администрасийасынын (бцтцн горунан яразиляринин 84%-и), Кянд Тясяррцфаты Назирлийинин вя Ятраф Мцщитин Мцщафизяси Назирлийинин табелийиндядир. Ч.-ин мцщафизя олунан тябии яразиляри щейван нювляринин 85%-нин, али биткилярин 65%-нин вя юлкядяки мешялярин 20%-нин мцщафизясини тямин едир. ЙУНЕСКО-нун биосфер резерватлары шябякясиня цмуми сащ. 33,16 мин км2 олан 26 мцщафизя едилян тябии ярази (Чанбайсан, Венчуан-Улун, Динху); су-батаглыг йерляриня аид 30 горунан ярази дахилдир, 33 горуг, о ъцмлядян Тайшан вя Хуаншан даьлары, Сычуан яйалятиндя йерляшян бюйцк панда резерватлары, Ъянуби Ч.-дяки карст вя с. Цмумдцнйа ирси сийащысына салынмышдыр.


                                                                                  Ящали


    Ч.-дя рясмян 56 етник груп вар. Чин-Тибет дилляриндя данышан халглар Ч. ящалисинин 94,3%-ини тяшкил едир, онлардан 91,5%-и чинлиляр (ханлар), 0,8%-и хуейляр, 0,2%-и байлардыр; ясасян, Ъянуб-Гярби Чиндя йашайан Тибет-Бирма халглары 1,8%-дир, о ъцмлядян тутсзйалар – 0,6%, йиляр – 0,6%, тибетлиляр – 0,4%, ханиляр – 0,1%, лисулар – 0,1%, лащулар, насиляр, сйанлар, качинляр (сзинпо), ачанлар, пумиляр, нулар, сзинолар, менбалар, дулунлар, лобалар. Тай-кадай дилляриндя данышан халглар (ясасян, Ъянуби Ч.-дя) 2,3% тяшкил едир, о ъцмлядян тай халглары – 1,6%-дян чох (чжуанлар – 1,3%, буиляр – 0,2%, тайлар – 0,1%), камсуй халглары – 0,3%-дир (дунлар – 0,2%, щямчинин шуйлар, мулаолар, маонанлар вя б.),
    лиляр (0,1%) вя кадай халглары (о ъцмлядян эелаолар). Мйао-йао халглары (0,9%-дян чох) да (о ъцмлядян мйаолар – 0,7%, йаолар – 0,2%; шеляр) Ъянуби Ч.-дя йашайырлар. Алтай дилляриндя данышан халглар (ясасян, Шимали вя Шимал-Гярби Ч.-дя) 2,2%, о ъцмлядян тунгус-манъур халглары – 0,9% (ясасян, манъурлар, щямчинин сиболар, евенкляр вя ороченляр, нанайлар, йахуд хечжеляр вя б.), тцрк халглары – 0,8% (уйьурлар – 0,7%, газахлар – 0,1%, гырьызлар, саларлар, йуйгулар, юзбякляр, татарлар), монгол халглары – 0,5%-дир (ясасян, халха-монголлар вя ойратлар, щямчинин дунсйанлар, монгорлар, йахуд тулар, дащурлар, баоанлар, бурйатлар вя б.). Корейалылар Ч.-ин шм.-ш.-индя йашайыр вя 0,2% тяшкил едирляр. Уъгар шм.-г. яразиляриндя Памир халглары (Ч.-дя таъикляр адландырылырлар) – сарыколлар вя ваханлар йашайырлар; Ъянуби Ч.-ин ъ.-унда Австрасийа дилляриндя данышан халглар – мон-кщмер халглары (валар, палаунглар, буланлар вя б.) вя вйетляр (сзинляр); Тайван а.-нда австронезийалылар-гаошанлар йашайырлар.

     Шанхай шящяриндян эюрцнцш.


    Ч. ящалиси бцтцн дцнйа ящалисинин 1/5 щиссясиндян чохуну тяшкил едир. 20 ясрин орталарынадяк доьум сявиййясинин йцксяк олмасына бахмайараг (1000 няфяря 35–40 няфяр), юлцм сявиййясинин йцксяк олмасы (1000 няфяря 25–30 няфяр) сябябиндян ящалинин артымы лянэ эедирди; орта юмцр мцддяти 30 илдян аз иди. Айры-айры дюврлярдя гытлыг, тябии фялакятляр, епидемийалар вя мцщарибяляр сябябиндян ящалинин сайы азалырды. 20 ясрин яввялляриндя юлкя ящалисинин сайы 19 ясрин орталарында олдуьу щяддя галырды (тягр. 430 млн. няфяр). 1950–70-ъи иллярдя тибби хидмятин йахшылашдырылмасы, ящалинин санитар мядяниййяти сявиййясинин йцксялмяси вя с. нятиъясиндя яняняви йцксяк доьум сявиййяси сахланылмагла юлцм сявиййяси ящямиййятли дяряъядя азалды. Ящалинин артым темпинин сцрятлянмяси (1953 илдя 594,4 млн. няфяр; 1964 илдя 694,6 млн. няфяр; 1982 илдя 1008,2 млн. няфяр; 1990 илдя 1133,7 млн. няфяр; 2000 илдя 1265,8 млн. няфяр) доьум сявиййясинин ашаьы салынмасына йюнялмиш ардыъыл демографик сийасят апарылмасыны тяляб едирди. 1980-ъи иллярин яввялляриндян бирушаглы аиляляри дястякляйян комплекс тядбирляр (айлыг мцавинят верилмяси, илк нювбядя ев алмаг щцгугу, ушаг баьчасында ушаьын пулсуз сахланылмасы, али мяктябляря вя ишя гябулда имтийазлар) щяйата кечирилир. Икинъи ушаьын доьулмасы иля имтийазлары ляьв едилян аиля, адятян, эялириндян вя йашадыьы райондан асылы олараг йцксяк ъяримя юдямяйя мяъбуредилирди (чох вахт орта айлыг ямякщаггындан 10–20 дяфя артыг). Доьумун мящдудлашдырылмасына даир тядбирляр азсайлы халгларын компакт шякилдя йашадыглары районлара даща аз тясир эюстярмишдир. 2007 илдян ящалинин гоъалмасы проблеминин кяскинляшмяси иля ялагядар Ч. районларынын чохунда ана вя атанын юз валидейнляринин тяк ювлады, илк ювладларынын ися гыз олмасы шяртиля аиляляря ики ушаьа сащиб олмаларына иъазя верилмишдир.


    Доьум сявиййясинин ашаьы салынмасы мягсядиля щяйата кечирилян дювлят сийасяти нятиъясиндя 1987 илдя макс. щяддя чатмыш доьум сявиййяси (1000 няфяря 23,3 няфяр) ашаьы дцшмяйя башлады (2007 илдя 12,1 няфяр); юлцм сявиййяси, демяк олар ки, 1980 илдян стабилдир (орта щесабла 1000 няфяря тягр. 6,4–6,9 няфяр; 2007 илдя 6,9). Ящалинин тябии артым темпи хейли азалмышдыр (1987 илдя 1000 няфяря 16,6 няфяр; 2007 илдя 5,3 няфяр – дцнйанын орта эюстяриъиляриндян 2 дяфя ашаьы). Фертиллийин эюстяриъиси 1 гадына 1,75 ушагдыр (2007); ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 22,1 няфярдир. Демографик сийасятин стратежи мягсяди 2040 илдя ящали артымынын сыфра ендирилмясиня наил олмагдыр (Чин демографларынын щесабламаларына эюря 21 ясрин орталарында юлкя ящалиси 1,5–1,6 млрд. няфяр тяшкил едяъякдир). Ящали артымынын эюстяриъиляри Ч.-ин реэионларына эюря ящямиййятли дяряъядя фярглянир. Ян йцксяк доьум сявиййяси азсайлы халгларын компакт шякилдя йашадыглары яразилярдя: Синтсзйан-Уйьур (2007 илдя 1000 няфяря 16,8 няфяр), Тибет (16,4), Нинсйа-Хуей (14,8) мухтар районларында; ян ашаьы доьум сявиййяси мяркяз табелийиндяки шящярлярдя (МТШ) вя Шимал-Шярги Чин яйалятляриндя: Лйаонин яйалятиндя (1000 няфяря 6,9 няфяр), МТШ Пекиндя (8,3), МТШ Шанхайдадыр (9,1). Юлцм сявиййясинин ярази цзря фяргляри даща аздыр (Гуандун яйалятиндя 1000 няфяря 4,7 няфярдян Сзйансу яйалятиндя 7,1 няфярядяк; 2007). Ящалинин ян йцксяк тябии артым темпи Синтсзйан-Уйьур (1000 няфяря 11,8 няфяр), Тибет (11,3) вя Нинсйа-Хуей (9,8) мухтар районларында; ян ашаьы тябии артым темпи Лйаонин яйаляти (1000 няфяря 1,5 няфяр), МТШ Тйансзин (2,1) вя Сзйансу яйалятиндядир (2,3).

     Пекин. Дцнйа паркы.


    Рясми мялумата эюря, хариъи миграсийа салдосу мянфидир (2007 илдя 1000 няфяря –0,39); мцгавиля ясасында ишляйян 475 мин Ч. вятяндашы (2006; ясасян, Асийа юлкяляриндя – Йапонийа, Сингапур, Ъянуби Корейа вя с.), щямчинин хариъи али мяктяблярдя тящсил алан 134 мин чинли тялябя хариъдя мцвяггяти йашайыр. Бюйцк мигйас алан гейри-легал мцщаъирят галмагдадыр.


    Ч.-дя орта щесабла щяр 100 гадына 103 киши, о ъцмлядян 100 йени доьулан гыз ушаьына 111 оьлан дцшцр (2007). Чин аиляляри гыз ушаьына сащиб олмамаьа чалышырлар (яняняйя эюря гоъа вахтында валидейнляриня оьул бахыр). 2007 илядяк кянд сакинляри оьлан ушаьына сащиб олмаг имканларыны сахламаг вя икинъи ушаьын доьулмасына эюря ъяримя юдямямяк мягсядиля йени доьулан гыз ушагларыны чох вахт гейдиййатдан кечирмирдиляр; ганун йени доьулмуш гыз ушагларынын юлдцрцлмясиня эюря чох сярт ъязалар мцяййянляш- дирся дя, беля щаллара тез-тез тясадцф олунур. Доьум сявиййясинин ашаьы олмасы сябябиндян ящалинин йаш структуру 15 йашадяк олан ушагларын ящалинин тяркибиндя хцсуси чякисинин нисбятян ашаьы (17,9%) олмасы иля сяъиййялянир, ямяк габилиййятли йашда оланларын (15–59 йаш) хцсуси чякиси йцксяк (67,8%) олса да, онларын хцсуси чякисинин азалдылмасы тенденсийасы мювъуддур; 60 вя ондан йухары йашда оланларын хцсуси чякиси нисбятян йцксякдир (14,3%; 2007) вя йцксялмякдя давам едир. 2007 ил цчцн эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,9 ил иди (2000 илдя 71,4; 1990 илдя 68,6 ил), о ъцмлядян кишилярдя 71,1, гадынларда 74,8 ил. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти игтисади ъящятдян инкишаф етмиш дянизйаны яйалятлярдя вя МТШ-дя даща йцксякдир, юлкянин дахили районларында (ян ашаьы эюстяриъи Тибет мухтар р-нундадыр) ящямиййятли дяряъядя ашаьыдыр.

     Урумчи шящяриндян эюрцнцш.

    Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя тягр. 137 няфярдир (2006). Юлкянин шярг район- лары, хцсусиля Хуанхе вя Йансзы чайлары вадиляри вя делталары даща сых мяскунлашмышдыр. МТШ Шанхай яразисиндя ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 2880 няфяря чатыр, Сзйансу яйалятиндя 1 км2-дя 740 няфярдир. Юлкянин гярб щиссясиндяки даьлыг вя сящра реэионлары нисбятян сейряк мяскунлашмышдыр (ян ашаьы сыхлыг Тибет мухтар районундадыр – 1 км2-дя 2,3 няфярдир). 


    Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси (2007 илдя 44,9%; 1978 илдя 17,9%; 1949 илдя 10,6%) кянд ящалисинин шящяря миграсийасы, щямчинин шящяр сярщядляринин эенишлянмяси вя кянд урбанизасийасы (кечмиш кянд йашайыш мянтягяляриня шящяр статусунун верилмяси) щесабына даима артыр. 2020 илдя шящяр ящалисинин хцсуси чякисинин тягр. 57% тяшкил едяъяйи эюзлянилир. Цмумиликдя Ч.-дя 656 шящяр вя тягр. 20 мин шящяр типли гясябя вар (2007). Шящяр ящалисинин 1/2 щиссясиндян чоху МТШ-дя, Шимал-Шярги Чин яйалятляриндяки шящярляриндя [Лйаонин, Хейлунтсзйан, Эирин (Сзилин)], щямчинин бир сыра дянизйаны яйалятлярдя (Гуандун, Чжетсзйан, Сзйансу) йашайыр.


    Ч.-ин ян ири шящярляри (2009; шящярятрафы иля бирликдя, мин няфяр): Шанхай (17 783), Пекин (12230), Сйанган (Щонконг; 9102, хцсуси инзибати р-нун хариъиндя йерляшян шящярятрафы вя шящяр-пейки иля бир- ликдя), Чунтсин (7707), Шенйан (Мукден; 6580), Тйансзин (6389), Гуанчжоу (Кантон; 5711), Сиан (5132), Ханчжоу (4917), Харбин (4885), Шантоу (4747), Ухан (4696), Ченду (4636), Нанкин (4313), Сзинан (3405), Чанчун (3052), Шитсзйачжуан (3022), Таййуан (2787), Таншан (2756), Сзыбо (2736), Далйан (2709), Кунмин (2459), Синдао (2452), Гуййан (2420), Аншан (2295), Чанша (2267), Уси (2226),Чженчжоу (2216), Нанчан (2188), Эирин (Сзилин; 1956), Синйан (1904), Ланчжоу (1865), Дандун (1711), Чжантсзйан (1635), Сцйчжоу (1611), Урумчи (1601), Наннин (1588), Лойан (1587), Сучжоу (1547), Фучжоу (1537), Баотоу (1489), Жунчен (Гуандун яйаляти; 1446), Хуай- нан (1444), Хефей (1433), Ситсикар (1410), Хандан (1377), Датун (1353), Нинбо (1290), Чжантсзйакоу (1267), Венчжоу (1238), Бенбу (1214), Аомын (Макао; 1198, хцсуси инзибати р-нун хариъиндя йе ляшян шящярятрафы вя шящяр-пейки иля бирликдя), Пинсйан (Сзйанси яйаляти; 1198), Хух-Хото (1146), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти; 1132), Бенси (1125), Баодин (1109), Сйанйан (1099), Чжентсзйан (1040), Хуайбей (1006). 3 ири мегалополис формалашыр: Йансзы (мяркязи – Шанхай) вя Чжутсзйан (мяркязляри – Гуанчжоу вя Шенчжен) чайларынын делтасында, щямчинин Хебей яйалятиндя Пекин–Тйансзин.


    Игтисади ъящятдян фяал ящали 786,5 млн.няфярдир (2007). Мяшьуллуг структурунда к.т. вя балыгчылыьын пайына ишляйянлярин 41%-и, хидмят сащясиня 32%-и, сянайе вя иншаата 27%-и дцшцр. Ямяк базарынын хцсусиййяти – шящярлярдя, хцсусян юлкянин ян инкишаф етмиш дянизйаны р-нларында кянддян эялянлярин бюйцк гисминин (нунмингун; 2000-ъи иллярин орталарында тягр. 140 млн. няфяр) тясяррцфатын мцхтялиф сащяляриндя чалышмасыдыр. Ишсизлик сявиййяси 4,0% тяшкил едир (2007).


    Т а й в а н  ящалисинин артымы (млн. няфяр: 1952 илдя 8,1; 1980 илдя 17,8; 1990 илдя 20,4; 2000 илдя 22,3; 2008 илдя 23,1) дурмадан азалыр. 21 ясрин яввялляриндя ящалинин артым
    темпи 0,24%-ядяк ашаьы дцшмцшдцр (2008). Ящалинин демографик давранышынын ясас хцсусиййяти доьум сявиййясинин ашаьы олмасыдыр (2008 илдя 1000 няфяря 9,0 няфяр). Юлцм сявиййясинин ашаьы олмасы (1000 няфяря 6,7 няфяр) яввялки иллярдя ящалинин тябии артым темпини якс етдирир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 5,45 няфярдир. Фертиллийин эюстяриъиси 1 гадына 1,13 ушагдыр. 15 йашадяк олан ушагларын ящалинин тяркибиндя хцсуси чякиси 17,3%, ямяк габилиййятли ящалинин (15–64 йаш) хцсуси чякиси 72,2%, 65 йаш вя ондан йухары оланларын хцсуси чякиси 10,5%-дир (2008). Орта щесабла щяр 100 гадына 102 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 77,8 илдир (кишилярдя 74,9, гадынларда – 80,9). Хариъи миграсийа салдосу мцсбятдир (1000 няфяря 0,04 няфяр; 2008). Тайвана газанъ далынъа эялянлярин (юлкянин континентал щиссясиндян, Ъянуб-Шярги Асийа дювлятляриндян вя с.) сайы артмагдадыр; ири шящярлярдя дцнйанын бир сыра юлкясиндян эялян йцксякихтисаслы мцтяхяссисляр чалышыр. 


    Тайван сых мяскунлашмыш яйалятдир,ящалинин сыхлыьы 1 км2-дя 637,9 няфярдир. Урбанизасийа вя субурбанизасийа просесляри сцрятля инкишаф едир. Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси
    тягр. 90%-дир. Ясас шящяр агломерасийалары (2008, мин няфяр): Тай- бей (8325,2 – Тайван ящалисинин 36%-индян чоху; агломерасийанын тяркибиня Бантсйао, Чжунхе, Синчжуан, Санчун вя диэяр шящярляр дахилдир), Гаосцн (2686,5), Тайчжун (2224,5), Тайнан (831,4).


    Игтисадиййатда 10,7 млн. няфяр чалышыр (2007), о ъцмлядян хидмят сащясиндя – 57,9%, сянайе вя тикинтидя – 36,8%, к.т. вя балыгчылыгда – 5,3% ишляйир. Ишсизлик сявиййяси игтисади ъящятдян фяал ящалинин 3,9%- ни тяшкил едир (2007).


    Диндарларын яксяриййяти цчцн дини синкретизм: яняняви инанълар, конфусичилик, даосизм вя буддизмин елементляринин бирляшдирилмяси сяъиййявидир. Тибетдя Тибет буддизми, йахуд ламаизм мювъуддур. 1 ясрдян етибарян христианлыг, тягр. 7–8 ясрлярдян башлайараг ислам дини йайылмышдыр. Йени дини щярякатларын (онлардан ян ириси Фалунгун тяригятидир) ардыъыллары да вар.




                                                       Чин яразисиндя ян гядим археоложи мядяниййятляр 

    Чин яразиси Палеолит дюврцндя. Ч. алимляринин чоху Нихеван, Шаншатсзцй, Сйаочанлйан, Дунгуто, Сйаодукоу (Хебей яйалятинин шм.-г.щиссяси) дцшярэяляриндян ялдя олунмуш тапынтылары Ч. яразисиндя инсан фяалиййятинин ян гядим абидяляри щесаб етсяляр дя, онларын йашы бязи мцтяхяссислярдя шцбщя доьурур. Буну ян сон тядгигатлар да эюстярир (мяс.,
    яввялляр тягр. 2,5–2,0 млн. ил яввяля аид едилян Сйаодукоунун тарихи инди 1,36 млн. ил яввяля аид олунур). Ян гядим вя аз мцбащисяли тапынтылардан бири Сихоудунун алт тябягясиндян (тягр. 1,8 млн. ил яввял) вя Йуанмоудан (тягр. 1,7 млн. ил бундан яввял; ещтимал ки, Чин яразисиндя ян гядим щомо ереътус, йахуд австралопитек галыглары бурадан тапылмышдыр) ашкар едилмиш нцмунялярдир.


    Ч. палеоантрополоэийа вя палеолитшцнаслыьынын мцряккяб мясяляляриндян бири галыгларын, хцсусиля еркян дюврляря аид сцмцклярин фрагментар олмасыдыр, лакин бунунла беля Ч. яразисиндя ян гядим инсанын миграсийа иля баьлы олараг мейдана эялмяси, сонракы инкишафынын ися йерли ясасда баш вермяси ещтимал едилир. Ян сон тядгигатларын нятиъяляриня эюря, икитяряфли гялпялямя техникасы Аврасийанын г.-ин-дя вя ш.-индя йайылмышды, Леваллуа техникасы ися ашкар едилмямишдир. Ч. яразисиндяки мядяниййятляря нязярян “Ашюл” вя “Мустйе” терминляриндян йалныз шярти, хроноложи дюврлярин мцяййянляшдирилмяси цчцн истифадя етмяк олар.

     Пекин шящяриндян эюрцнцш.


    1,5–0,4 млн. ил бундан яввяля аид едилян вя Аврасийанын г.-индяки Еркян Ашюл дюврц мядяниййятляри иля ялагяляндирилян абидяляря Хуанхе чайы щювзясиндя, Шенси яйалятиндя, о ъцмлядян Вейхе чайы дярясиндя раст эялинир: Лантйан гязасында – синантропла (“Лантйан адамы”) баьлы олан Гунванлин вя Чентсзйаво (тягр. 650 мин ил яввял; чынгыл нуклеуслар, гялпяляр, гашовлар); Кехе гязасында (600 мин ил яввял; нуклеуслар вя гялпяляр, чопперляр, чоппингляр, гашовшякилли алятляр). Щямин дювря аид материаллар Хебей яйалятиндя (Вейсйан гязасында Сзитсзйачжуан вя с.); Хубей яйалятиндя Йансзы чайы сащилиндя (Шилунтоу); Гуйчжоу яйалятиндя (Гуанйиндун); Хунан яйалятиндя (Лишуй чайы щювзяси) мялумдур – Гуанси-Чжуан мухтар р-нундакы Байсе чухуру абидяляри (Байгу, Гаолинпо, Феншудао) вя с. (700 мин илдян чох яввял; чопперляр, низяляр, гашовлар, ики тяряфи ишлянмиш
    алятляр) онлара йахындыр.


    Пекин йахынлыьындакы Чжоукоудйанда ясас тапынтылар, о ъцмлядян Пекин си- нантропунун галыглары Орта вя Сон Ашюл дюврцня (400–130 мин ил яввял) аид едилир. Бу дювря аид абидяляр Шансйан гязасында (Хенан яйаляти), Йунйанчжен (Хенан яйаляти), Сзйантсзйаван вя Сыгоукоу (Гансу яйаляти) шящярляриндя, Сзиннйушан маьарасында (Ч.-ин шм.-ш.-индя Лйаонин яйаляти) вя с. йерлярдя дя вар. Индики Ч.-ин ъ.-ш.-индя Йансзы чайынын мяърасындан шм.-да йахшы сахланылмыш кялля гапаьынын, алт чяня сцмцйцнцн сол тяряфинин алве- олйар щиссясинин, бир нечя дишин (бязи ряйляря эюря, Пекин синантропундан фярглянир, бу да Шярги Асийада щомо ереътусун бир нечя нювцнцн мювъуд олдуьуну демяйя имкан верир), сцмцк алятлярин ашкар едилдийи Таодйан дцшярэяси (Анхой яйаляти; тягр. 400 мин ил яввял) мялумдур.


    Орта Палеолит дюврцнцн (130–45 мин ил яввял) ян мцщцм абидяляри Динтсун дцшярэяси (Шанси яйаляти, Сйанфын гязасы), архаик сапиенс “Чанйан адамы” (100 мин ил яввял) иля баьлы олан Лундун маьарасы (Хубей яйалятинин Чанйан гязасы, Мйаолаошан д.) вя с.-дир. Ч.-ин индики яразисинин шм.-ында бу дювр Сцйсзйайао (Шанси яйалятинин шм.-ы; 10 инсан галыглары), Синйан (Гансу яйаляти), Дали вя Ушентси ш. йахынлыьындакы (Дахили Монголустан; “Динтсун адамына” йахын олан инсан скелети щиссяляри вя диш, кобуд кварс чынгылындан алятляр, нуклеуслар) вя с. дцшярэялярля тямсил олунур. Ч.-ин шм.-ш.-индя Эетсзыдун дцшярэяси (Лйаонин яйаляти) вя с.; ъ.-унда Шитсзышан д.-нын (Гуандун яйалятинин Сйуйсзйан гязасы, Маба) маьара материаллары, о ъцмлядян еркян архаик сапиенсин кялляси (Щейделберг адамы; 100 мин ил яввял), Гуйчжоу яйалятиндя Йанхуейдун (Тунтсзы гязасы) вя Сйаохуейдун (Шуйчен гязасы) маьараларындан тапылан материаллар, Щонконгдакы Вонтейтун емалатханасы (ики тяряфдян гялпялянмиш алятляр; суматролитляр дя вар) вя с. мялумдур. Тибетдя Палеолит дюврцня аид материаллар йалныз Шенчжа, Тинэри, Буранг, Рутог гязаларындан топланылмышдыр.


    Индики Ч.-ин шм. щиссясиндяки Цст Палеолит дюврц (е.я. 45–10/7-ъи минилликляр) абидяляри, ясасян, Сибир абидяляриня йахындыр. Цст Палеолит дюврцнцн илк мярщялясиня Дахили Монголустандакы Шуйдунгоу, Шараоссогол, Дайаотсун, Шанси яйалятинин шм.-ындакы Чжийуй вя с. аид едилир (кичик чынгыллардан дцзялдилмиш нуклеуслар; лювщялярдян дцзялдилмиш алятляр цстцнлцк тяшкил едир; фауна галыглары арасында Пржевалски аты вя гулан сцмцкляриня даща чох тясадцф олунур). “Динтсун даирясиня” аид абидяляр фярглянир. Диэяр яняня Ордос яразисиндяки (Шенси яйалятинин шм.-ы, Хуанхе чайынын дюнэясиндя Дахили Монголустан) абидялярля баьлыдыр, онлар цчцн мямулатларын чохунун, о ъцмлядян сиври уълугларын, гялпялянмиш гашовларын гялпя- лярдян щазырланмасы сяъиййявидир; бу яняняйя Турфан чухурундакы Сзйаохе дцшярэяси вя Каба ш. (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну) йахынлыьындакы бир нечя дцшярэя дя аиддир. Хебей яйалятинин шм.-ындакы абидялярдян ян мцщцмц Шандиндундур; Орта Хуанхедя – Сйачуан, Сцегуан (Шанси яйаляти), Сйаонанхай (Хенан яйаляти, Анйан ш. йахынлыьында); индики Чинин шм.-ш. щиссясиндя – Сйаогушан (Лйаонин яйаляти), Чжоутсзйаофан [Эирин (Сзилин) яйаляти, Йуйшу ш. йахынлыьында]; гярбдя, Сычуан чухурунда индустрийасы микролитляря ясасланан Тунлйан вя Фулин; шяргдя – Пекин йахынлыьындакы Чжоукоу- дйанда “1 сайлы Шандиндун маьарасы”дыр.


    Ъянуби Ч. яразисиндяки Цст Палеолит дюврц адидяляри, ясасян, Ъянуб-Шярги Асийанын мялум абидяляриня йахындыр. Тунтйанйан (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну; тягр. 40 мин ил яввял) маьарасындан йахшы сахланылмыш йеткин киши кялляси вя сцмцкляри тапылмышдыр (Чин алимляринин фикринъя, монгол вя Австралийа иргляринин яламят- ляриня маликдир); антроположи вя археоложи тапынтылар щямчинин Силиншан д. маьарасы (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну); Дулейан маьара комплекси (Лцчжоу ш. йахынлыьында; о ъцмлядян Вйетнамын шм.-ындакы, мяс., Бакшон д-рындакы Кеофай маьарасынын тапынтыларына йахын олан балталар, кяркиляр); Хуанйандун (Гуандун яйаляти), Маомаодун вя Лунтанйулан д.-ндакы 1 сайлы маьарадан (Кунмин ш.-ндян тягр. 15 км ъ.-да; кварс, чахмагдашы, гумдашы, бцллур, ягиг вя халседондан алятляр) мялумдур. Тайван а.-ндакы Тайнан ш. (Тсайлйаоси чайы) йахынлыьында кишийя (тягр. 20 йашлы) мяхсус ямэяк сцмцйц ашкар едилмишдир [Тайванда ян гядим Щомо сапиенсдир (30 мин ил яввял)]; Чжанйуан к. йахынлыьындакы Чанбин маьарасындан (15 мин ил яввял) ямяк алятляри (гашовлар, сиври уълуглар, чапаъаглар, сцмцк вя буйнуздан матгаблар, ийняляр вя с.) тапылмышдыр. Тайванын мяскунлашмасы, ещтимал ки, Шярги Гуандун – Ъяну- би Футсзйан яразисиндян (вахтиля мювъуд олмуш гуру йолу васитясиля) башламышдыр.


    Ч. яразисиндя Сон Палеолит дюврцнцн (Шярги вя Ъянуб-Шярги Асийа цчцн Мезолит хцсуси мярщяля кими айрылмыр) юйрянилмяси бу яняняляр иля якинчи Неолит мядяниййятляри арасындакы ялагяляря даир мцбащисялярля баьлыдыр. Щяля ки, бу ялагяляр сцбута йетирилмямишдир. Ч.-ин мяркязи вилайятляриндя бу дювря Линтсзин (Хенан яйаляти; гялпядян микролитляр цстцнлцк тяшкил едир, балталар вя чынгылдан чапаъаглар да вар), Шайуан, Сйачуанын цст тябягяси вя с. аиддир. Шандун й-а яразисиндя микролит техникасынын цстцнлцк тяшкил етдийи тягр. 150 дцшярэя ашкарланмышдыр. Шималдакы яразилярдя Еркян Неолит дюврц абидяляриня керамиканын мювъуд олмадыьы Емаоши (Шанси яйаляти; тапынтылар арасында гялпялямя техникасы иля дцзялдилмиш балталар вя кяркиляр вар) аид едилир. Керамикасыз Неолитя щямчинин Синтсзйандакы Лобнор групу абидяляри (микролитляр– гашовлар, лювщяъикляр, сиври уълуглар) дахилдир. Микролит алятляря, ох уълугларына, ещтимал ки, кяркиляря Дахили Монголуста- нын шм.-ш.-индяки Суншан вя Гачада да раст эялинмишдир. Шибачжанда (Хейлунтсзйан яйаляти; тягр. е.я. 9-ъу миниллик) Ар- гун, Шилка, Амур чайлары щювзясиндяки дцшярэялярля ялагялярин олмасыны ещтимал етмяйя имкан верян микролит гашовлар вя тийяляр гейдя алынмышдыр. Микролит индустрийасынын цстцнлцк тяшкил етдийи бир нечя дцшярэя Тибетин шм.-ында Нагчу р- нунда ашкарланмышдыр. Душитсзы маьарасынын цст тябягяси (тягр. е.я. 13-ъц миниллик; Гуандун яйаляти) Ч. яразисиндя Неолит дюврцня аид ян гядим абидя щесаб едилир, лакин ъилаланмыш алятлярин мювъуд олмасына бахмайараг, керамика вя дянли биткилярин беъярилмяси изляриня раст эялин- мядийи цчцн бу мцбащисялидир.


    Е.я. 19-ъу миниллийядяк аид едилян керамика (Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда Лийуйтсзуй вя Мийаойан) щаггында мялуматларын дягигляшдирилмясиня ещтийаъ вар.

    Ян гядим аграр оъаглар вя дювлятляр дюврц. Башлыъа якинчилик оъагларынын баьлы олдуьу Неолит мядяниййятляринин инкишафы, Гядим Чин сивилизасийасынын тяшяккцлцндя иштирак едян гядим дювлятляр вя халгларын формалашмасы бир нечя зона дахилиндя баш верирди: 1) Орта Хуанхе щювзяси (Вейхе, Фынхе вя диэяр чайларын дяряляри); 2) Гядим Дянизйаны адландырылан ярази – г.-дя Тайханшан даь силсиляси, ъ.-да – Синлин силсилясинин шярг голлары, ш.-дя Хуанхенин чюкцнтцляри щесабына е.я. 5000–2000 иллярдя тядриъян кичилян Гядим Боьаз адлы ярази иля мящдудлашан зона; 3) Шандун й- а (тягр. 2300 илядяк архипелаг); 4) Ашаьы Йансзы щювзяси; 5) Орта Йансзы щювзяси. Сон Неолит дюврцндян Гядим Дянизйа- ныдан шяргдя, Бюйцк Чин дцзянлийинин формалашдыьы яразидя Ч.-ин сонракы тарихиня бюйцк тясир эюстярмиш йени (6-ъы) зона йаранды.


    Ч.-дя чялтик беъярилмясиня Нанлин силсилясиндян ъ.-дакы (Гуандун яйаляти, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Тайван) яразилярдя башланмыш вя Ъянуб-Шярги Асийанын Хаобин даирясиня мянсуб абидялярля баьлы олмушдур. Неолит дюврцня (е.я. 13–11-ъи минилликляр) аид ян гядим абидялярдян бири чялтик (щям йабаны, щям дя беъярилмясинин илк мярщялясиндя) габыглары вя керамика фрагментляринин ашкарландыьы Йуйчанйан щесаб едилир. Индики Чинин шм.-ында, Дахили Монголустанда Неолит дюврцня кечид Чжалайнор иля тямсил олунур.


    Е р к я н   Н е о л и т  д ю в р ц (тягр. е.я. 9000–4500) чялтийин вя бязи йерлярдя дарынын беъярилмяси, мяскянляр (йашайыш маьаралары да вар), садя формалы керамика, ъилалы алятлярин йайылмасы вя с. иля сяъиййялянир.

     

    Еркян Неолит дюврцнцн сон мярщяляси. Хемуду мядяниййяти. Сцмцк лювщя цзяриндя ойма нахышлар. Чжетсзйан яйалят музейи (Ханчжоу).


    Ашаьы вя Орта Йансзынын говушдуьу йердя илк якинчилик абидяляри е.я. 10-ъу миниллийин сонуна аиддир (Сйанжендун; Дйаотунхуан, тягр. е.я. 9000–7000 илляр, бязян даща еркян дюврляря аид едилир); тягр. е.я. 7500–6100 иллярдя Орта Йансзы щювзясинин ъ.-г.-индя Пентоушан мядяниййяти йайылмышдыр. Гядим Дянизйаныда Пейлиган мяскянинин алт тябягяси е.я. 8-ъи миниллийя аид едилир; Орта Йансзы иля Гядим Дянизйаны арасында Сзйаху мядяниййяти (е.я. 7000–5800) йайылмышдыр; Орта Хуанхебойундан шм.-да Нанчжуантоу мяскяни (Хебей яйаляти; е.я. 8500–7700) мювъуд иди; Шандунда Бйанбйандундан ашкар едилян тапынтылар (сцртэяъ, курант, керамика фрагментляри) да бу дювря аиддир. Ашаьы Йансзыбойундан башга бцтцн зоналары цчайаглы, йастыотураъаглы, йарымкцряшякилли габларын (триподлар), Орта Хуанхебойу вя Гядим Дянизйаныда сящянэлярин мювъудлуьу, йастыотураъаглы габларын цстцнлцк тяшкил етмяси бирляшдирир, Йансзыбойунда даирявиотураъаглы габлар даща чохдур, гядящвары, ещтимал ки, айини габлар мейдана эялир. Гядим Дянизйаны вя Орта Йансзыбойуну сящянэлярин мювъудлуьу йахынлашдырыр. Бу ялагяляр сонракы дюврдя дя сахланылыр.


    Мешя-чюл зонасында Синлунва мядяниййяти мялумдур. Нанлин силсилясиндян ъ.-да, Ситсзйан чайы щювзясиндя, индики Гуанси-Чжуан мухтар р-ну яразисиндя бу дювря Ы Сзенпийан, Баотсзытоу, ЫЫ Байлйандун мядяниййятляри аиддир; онлар цчцн даирявиотураъаглы бардаглар, балталар, тохалар сяъиййявидир; ъилаланмыш алятляр кифайят гядяр чохдур. Тайвандакы Хайлейдун да бу мядяниййят даирясиня мянсубдур.


    Еркян Неолит дюврцнцн сон мярщялясиндян (е.я. 5500–4500) абидя груплары иля тямсил олунан сабит мядяниййятляр йаранды; якинчиляр 5 ясас зонанын аграр оъагларыны вя формалашан Бюйцк Чин дцзянлийинин уъгарларыны мянимсядиляр; керамика чохчешидли вя йцксяккейфиййятли олду (шм.-да, ясасян, йастыотураъаглы, ъ.-да даирявиотураъаглы габлар сахланылмышдыр), щяр бир зонайа мяхсус трипод формалары вя орнаментляр (ясасян, штампла вурулан) йайылды; евтикмя стандартлары йарадылды (Орта Хуанхе вя Гядим Дянизйаны щювзясинин бир сыра мядяниййятляри цчцн даиряви йарымгазмалар, Шандун зонасында кцнъляри дяйирми олан дцзбуъаглы формалы йарымгазмалар, Ашаьы Йансзыбойунда йортаъясаслы, шалбанлы йарымгазмалар); сабит дяфн мярасимляри мейдана эялди (юлцляр, ясасян, архасы цстя узадылмыш вя бюйрц цстя бцкцлмцш вязиййятдя дяфн едилирди). Тохуъулуг, щясирщюрмя гейдя алынмышдыр. Йансзыбойу зоналарында вя даща ъ.-да игтисадиййатын ясасыны чялтик, шм.-да дары беъярилмяси тяшкил едирди. Орта Хуанхебойу вя Гядим Дянизйаны, щямчинин Гядим Боьазын мядяниййятляри арасында даща интенсив ялагяляр формалашды.


    Гядим Дянизйаныда, Гядим Боьаз
    дан ъ.-да Пейлиган мядяниййяти, шм.-да ися Сышан мядяниййяти йайылды; Орта Хуанхебойунда ян мцщцм оъаг Вейхе чайы дярясинин шярг вя мяркязи щиссясиндя мювъуд иди (Лаогуантай вя Бейшоулин). Вейхе щювзясиндян ъоьрафи ъящятдян дягигликля айрылмыш Йухары Хуанхебойунда Дадиван мядяниййяти (е.я. 5200– 4500; тясяррцфатын ясасыны дары беъярилмяси вя донузчулуг тяшкил едирди; йарымдаиряви йарымгазмалар; даирявиотураъаглы касалар, алтлыглы пийаляляр, даирявиотураъаглы каса, йахуд банка типли габлар ясасында триподлар сяъиййявидир, бязиляри Лаогуантай керамикасына бянзярдир) мцяййян едилмишдир. Ханшуй чайынын йухары ахарларынын г. щиссясиндяки абидялярин дя Лаогуантай иля охшарлыьы вар. Шандун й-а-нда Хоули мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Ашаьы Йансзыбойунда Хемуду (4-ъц тябягя), Хоутсзйачжай (индики Нанкин ш.-ндян шм.-ш.-дя; е.я. 5300–4500) мядяниййятляри йайылмышдыр. Орта Йансзыбойу абидялярини мядяниййятлярдя бирляшдирмяк олмур; бу зонанын г.-индя Ченбейси мядяниййяти (е.я. 5600–5400); ъ-.г.-индя Саошинин алт тябягяси (е.я. 5500– 5000) вя с. мцяййянляшдирилир (бязян онлары “Даси мядяниййятиня гядярки” яняня кими бирляшдирирляр).

    Ясас зоналардан шм.-да, Дахили Монголустанын мешя-чюлляриндя, Лйаонин яйалятинин г. щиссясиндя Синлунва мядяниййятини Чжаобаогоу мядяниййяти явяз етмишдир; Манъурийа яразисиндя Синле мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир; индики Пекиндян шм.-ш.-дя Ч.-ин шм.-ш. мядяниййятляриня, щямчинин Гядим Дянизйанынын Сышан мядяниййятиня йахын олан Шанчжай (е.я. 5200–4500) мядяниййяти йайылмышдыр.


    О р т а   Н е о л и т  д ю в р ц н ц (тягр. е.я. 4500–2500) бязян шярти олараг еркян вя сон мярщяляляря бюлцрляр. Бу дюврц фяргляндирян ясас хцсусиййятлярдян бири бцтцн зоналарда Сон Неолитдя итмякдя олан нахышлы керамиканын (Бойалы керамика мядяниййяти, Йаншао) мювъудлуьудур.

     
    Орта Неолит. Давенкоу мядяниййяти. Фил сцмцйцндян дараг (солда). Шандун яйалят музейи (Сзинан); Мйадигоу мядяниййятиня аид нахышлы сахсы габ (саьда). Хенан яйалят музейи (Чженчжоу).


    Орта Хуанхедя, Вейхе щювзясиндя Ы Банпо, Шитсзйатсун (е.я. 3200–3000), ондан г.-дя Санлитсйао (е.я. 4000–3000), Ы Мйаодигоу, Сивантсун (е.я. 2900–2400) мядяниййятляри йайылмышдыр. Артыг формалашан Бюйцк Чин дцзянлийиня доьру эенишлянян Гядим Дянизйанынын ъ.-унда ЫЫ Чжуншанчжай, Ы–ЫЫ Дахетсун (е.я. 3300– 2700), Синванчжай; Гядим Дянизйанынын шм.-ында Ы Хоуган, Ы Дасыкун (е.я. 2700– 2500) мядяниййятляри мцяййянляшдирилир.


    Ашаьы Йансзы щювзясинин ъ. щиссясиндя Хемуду (2–4-ъц тябягяляр) яняняляри инкишаф етмишдир; Тайху эюлц р-нунда вя она битишик яразилярдя бир-бирини явяз едян Матсзйабан, Сунтсзе, Лйанчжу (еркян вя орта мярщяляляр) мядяниййятляри йайылмышдыр. Мящз бу р-нда протодювлят вя еркян дювляти институтлар формалашмышдыр. Бу мядяниййятлярин тясири Ашаьы Йансзы- нын г.-индяки абидялярдя излянилир: индики Нанкин ш. вя ондан шм.-да Бейинйанин мядяниййяти (е.я. 4000–3000; бир нечя дялийи олан даш бычаглар, даирявиотураъаглы бардаглар ясасында триподлар, алтлыглы пийаляляр сяъиййявидир, дястяли керамик чайдан уникалдыр); ъ.-г.-дя она йахын Сйуетсзйаган мядяниййяти (е.я. 4000– 3300 илляря аид 4 мярщяля), ъ.-да Пойанху эюлц ятрафында Шанбей мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир. Орта Йансзыбойунда Даси, Сйуйсзйалин, Синлунтсйуан мядяниййятляри формалашмышдыр.


    Шандунун шм. вя г. щиссясиндя Бейсин (е.я. 4700–3600), ъ.-да Дадунтсзы мядяниййяти (е.я. 4200–3700; яввялляр Давенкоу мядяниййятиня аид олунурду) мялумдур, ону Давенкоу явяз етмишдир. Бу мядяниййятлярин Ашаьы Йансзы мядяниййятляри иля даща интенсив ялагяляри олмушдур.


    Индики Чин яразисинин шм.-ш.-индя Хуншан мядяниййяти (Дахили Монголустанын ш.-индя яввялляр она аид едилян абидялярдян Фухе мядяниййяти мцяййянляшдирилир, е.я. 3600–2600); Лйаодун й-а-нын ъ.-унда Хоува мядяниййяти вя онун ада варианты, балыггулаьы галыгларынын ашкарландыьы Сйаочжушан (ики мярщяля: е.я. 4500–4000 вя е.я. 4000–3500) мцяййянляшдирилмишдир. Индики Чин яразисинин ъ.-ш.-индя, Нанлин силсилясиндян ъ.-да уълу вя конусвары нуклеусларла тямсил олунан Ситсйаошан мядяниййяти (е.я. 3500–3000); индики Щонконг яразисиндя узунмцддятли мяскянляри (о ъцмлядян йортаъясаслы евляри) балыг вя молйуск овчулуьу цчцн нязярдя тутулмуш мцвяггяти дцшярэялярля бирляшдирян Даван
    мядяниййяти мялумдур; ашкар олунмуш нахышлы керамика Даси (е.я. 3000–1000) вя с. иля охшардыр.


    Тайванда вя Тайван боьазынын г. сащилиндя таро беъярилмяси, балыгчылыг, дяниз йыьыъылыьына ясасланан Дабенкен мядяниййяти вя онун Фугодун варианты (е.я. 4800–3500) йайылмышдыр; сапларыны бяркитмяк цчцн арха тяряфиндя чыхынтылары олан даш тохалар, даш вя керамик тохмаглар, кяндир басылмыш вя балыггулаьы иля ъызылмыш керамика сяъиййявидир; бу мядяниййят, ещтимал ки, австронезийалыларын яъдадлары тяряфиндян йарадылмышдыр.


    С о н    Н е о л и т – Е н е о л и т   д ю в р ц н д я (тягр. е.я. 3500–1700) бир сыра шящяр мяркязляринин вя еркян дювляти гурумларын формалашмасыны, монументал мемарлыьын, диндя дя юз яксини тапмыш мцряккяб сосиал ийерархийанын мейдана эялмясини, антропоморф аллащлара инамын йайылмасыны, йазы системляринин илк нцмуняляринин йаранмасыны иддиа етмяк олар. Сосиал инкишаф бахымындан Ашаьы Йансзыбойу вя Шандун мядяниййятляри апарыъы мювгелярини сахлайырдылар.

     
    Сон Неолит дюврц. Нахышлы сахсы габ.Гансу яйалят музейи (Ланчжоу).


    Ашаьы Йансзыбойунда Лйанчжу яняняляринин (сон мярщяля) давамы олараг Шярги Асийада ян еркян дювлятлярдян бири формалашды (Мотсзйаошан шящяр йери онунла ялагяляндирилир); онун цчцн шящярляр, мябядляр, мещраблар, “щюкмдарларын” вя “кащинлярин” дяфн йерляринин мювъудлуьу сяъиййявидир; бурада антропоморф аллащларла тямсил олунан мцряккяб дини систем мейдана эялмишдир; Шярги Асийада илк дяфя али щакимиййят рямзляри комплекси (нефритдян дцзялдилмиш цзцк-би, яса-тсун, балта-йуе) бурада мейдана эялмишдир; айры-айры ишарялярдян ибарят хятти йазы системи вар иди.


    Хуанхенин йухары ахарларында Шилинсйа, Матсзйайао мядяниййятляри иля тямсил олунан аграр вя мядяни оъаг формалашмышдыр.


    Шандун й-а-ндакы Енеолит дюврц абидяляри яввялляр Сон Неолитя аид едилирди (Луншан мядяниййяти); мцасир тядгигатларда ян азы 4 абидя групу мцяййянляшдирилмишдир: шм.-да Чентсзыйа, г.-дя Интсзйачен, ш.-дя Лйанченчжен вя с. Бурада шящярлярин сайы нисбятян чохдур, ян бюйцйц – Сзйаочанпудур (Шандунун шм.-г.-индя; сащяси тягр. 400 000 м2 олан ярази щасарла ящатялянмишдир), йазы нцмуняляри ашкар едилмишдир (Дингунтсун).


    Гядим Дянизйаныда, Хуанхедян ъ.-да даща кичик шящяр йерляри мялумдур, онларын арасында Гученчжай, Ванченган вя с. вар, Хуанхедян шм.-да ЫЫ Хоуган вя с., г.-дя ЫЫ Мйаодигоу (е.я. 2500– 2000); Вейхе щювзясиндя – ЫЫ Кешенчжуан; Фынхе чайы дярясиндя – Таосы; Орта Йансзынын сол голларыны бирляшдирян дярядя вя Гядим Дянизйанынын ъ.-унда Хаотсзйатай мядяниййяти (Йанчен ш. р-нунда; тягр. е.я. 2500, йахуд е.я. 2300) мцяййянляшдирилмишдир. Бюйцк Чин дцзянлийинин формалашдыьы, Гядим Дянизйаны вя Шандунун якинчиляри тяряфиндян мяскунлашан зонада ясас абидялярдян бири Пинлйантай шящяр йеридир (тягр. е.я. 2350–2130). Орта Йансзыбойунда Шитсзйахе, ЫЫЫ Синлунтсйуан вя с. мялумдур.


    Бу зоналардан хариъдя, Йухары Хуанхе щювзясиндя, Матсзйайао (Линтсзи) абидяляриндян бириндя тунъ быъаг ашкарланмышдыр; яэяр бу тапынты идхал мящсулу дейился, бу яразидя Енеолит дюврцнцн башландыьыны иддиа етмяк олар. Сонралар бурада Баншан, Мачан мядяниййятляри формалашмышдыр. Ч.-ин индики яразисинин шм.-ш.-индя Сйаочжушан мядяниййятинин (3-ъц мярщяля; е.я. 2500–2100) инкишафы давам едирди; ъ.-ш.-дя штамплы керамиканын сяъиййяви олдуьу Таншишан мядяниййяти (тягр. е.я. 3200–2000; Футсзйан яйаляти), Нанлин силсилясиндян ъ.-да Шисйа вя с., Тайван а.-нын ъ. вя ъ.-г. сащилляриндя кяндирля басылмыш вя цзяриндя дцйц дянинин изляри олан керамиканын цстцнлцк тяшкил етдийи Нйучоутсзы (е.я. 2500–1500); бир чох яламятиня эюря (мяс., айини мягсядля дишлярин чыхарылмасы) Таншишан мядяниййяти иля мяншяъя баьлы олан Фенбитоу (е.я. 2500–500); шм.-г. сащилиндя Ин (Шан) мядяниййяти иля ялагялярин олдуьуну тясдигляйян ъилалы тохалар, балталар, тунъ ох уълуьу ашкарландыьы Йуаншан мядяниййяти (е.я. 2000–700) мялумдур.


    Шярги Асийада Т у н ъ  д ю в р ц н ц н башланьыъы аз юйрянилмишдир. Ч. яразисиндя бу дювря аид вя кифайят гядяр тунъ мямулатлары олан йеэаня мядяниййят (Ситсзйа) ясас аграр зоналардан г.-дя, Йухары Йансзыбойунда йерляшмиш вя тядриъян Орта Хуанхебойуна йайылмышдыр. Ян гядим метал мямулатлар ясас аграр зоналара 2 йолла дахил олмушдур: чюл зонасындан вя Щинд-Чин й-а иля баьлы олан зонадан (бах Шярги Асийа металлурэийа яйаляти). Сосиал-игтисади вя техноложи инкишаф мяркязляри гядим аграр оъагларда йерляшсяляр дя, онларда диэяр зоналар вя оъагларын сакинляринин сосиал вя техники тяърцбяси нязяря алынмышдыр. Ч. археоложи ядябиййатында тяк-тяк тунъ мямулатлары иля тямсил олунан мядяниййятляр адятян Неолит дюврцня аид едилир.

     Тунъ дюврц. Ерлитоу мядяниййяти. Тунъ мярасим габы. Хенан яйаляти.


    Ашаьы Йансзы зонасында Тунъ дюврцнцн башланьыъы Лйанчжу Енеолит абидяляри иля ялагяляндирился дя (бир сыра нефрит мямулатларын хариъи яламятляриня вя с. эюря), даща дягиг Матсйао мядяниййяти (тягр. е.я. 2000–1600) иля баьлыдыр. Бу абидяляр Австрасийа дилляринин дашыйыъыларындан, йахуд ещтимал ки, австронезийалылардан галмышдыр. Йансзы чайы бойунъа бир гядяр йухарыда тунъ мямулатлар Йуйдун, Хушу мядяниййятляри иля тяхминян ейни вахтда, саь сащилиндя ися бир гядяр сонра (Учен) йайылмышдыр, бурада бюйцк шящяр мяскяни, мцстягил хятти щероглиф йазы системи ашкарланмышдыр. Ашаьы Йансзыдан ъ.-да Тунъ дюврцня Хуантулун мядяниййяти (тягр. е.я. 1500–1000) аиддир.


    Тайванын ш. сащилиндя даш гуту вя мегалит гябирлярин сяъиййяви олдуьу Силин вя Бейнан мядяниййятляри (е.я. 1500– 1000) мцяййянляшдирилмишдир; сонунъу мядяниййятя аид балина, йахуд ири балыгларын овландыьыны тясдиг едян нефритдян даиряви щарпунлар ашкарланмышдыр. Шандун й-а-нда Тунъ дюврц тягр. Ашаьы Йансзыбойу (Йуеши) иля ейни вахтда башламышдыр. Орта Йансзыбойунун ш.-индя бу дювр Панлунчен мядяниййяти, даща г.-дя ися Сансиндуй мядяниййяти иля тямсил олунмушдур. Вейхе дярясиндяки ъямиййятляр узун мцддят Неолит мярщялясиндя (ЫЫ Кесинчжуан) галмыш, лакин сонра техноложи вя сосиал инкишаф бахымындан диэяр зоналары кяскин сурятдя ютцб кечмишдир.

     Шир шяклиндя тунъ мярасим габы. Шан дюврц.


    Гядим Дянизйаныда тунъ мямулатларын бир гядяр эеъ йайылмасына бахмайараг, ЫЫЫ Ерлитоу мядяниййяти е.я. 17 ясрдян етибарян Хуанхе щювзясиндя сосиал-сийаси вя мядяни ъящятдян (шящярляр, сарай комплекси, инкишаф етмиш металлурэийа, мцряккяб айинляр – тяк-тяк тясадцф едилян тунъ габлар, цзяриндя йазы олмайан, фалабахма изляринин мцшащидя едилдийи сцмцкляр вя с.) ян чох инкишаф етмиш мяркязлярдян бириня чеврилмишди. Онун тясири Орта Хуанхебойунда вя ондан шм.-да (Дунсйафен) эениш йайылмышды. Чин тарихшцнаслыьында яфсаняви “Сйа сцлаляси” онунла ялагяляндирилир. Е.я. 17 ясрин 2-ъи йарысында Ин (Шан) дювляти щюкмдарларынын яъдадлары – Чентандан Йансзйайадяк (е.я. 17 ясрин 2-ъи йарысы – е.я. 14 ясрин яввялляри) щаггында рявайятляр мейдана эялди.


    Орта Хуанхедян г.-дя Тунъ дюврцня аид ян гядим мядяниййятляря Аврасийанын чюл мядяниййятляри иля баьлы олан Сыба вя Синдйан мядяниййятляри иля явяз олунан Ситсзйа мядяниййяти (е.я. 2200–1600) аиддир; онлары гядим сйанларын яъдадлары иля баьлайырлар. Е.я. 2-ъи миниллийин сону – 1-ъи миниллийин яввялляриндя Гансу яйалятиндя Танван, Сыва вя Шатсзин мядяниййятляри мцяййянляшдирилмишдир. Даща г.-дя Синхайда Кайао вя ещтимал ки, онунла баьлы олан даш аваданлыгларла (балталар, тохалар, бычаглар, ох уълуглары) йанашы, тунъ алятлярин (дяликли балталар, тябярзинляр вя с.) дя ашкарландыьы, буьда бяъярилмяси вя гойун, иняк, ат, дявя вя эцман ки, йак (керамик щейкялъийя ясасян) йетишдирилмяси иля сяъиййялянян Номухун мядяниййяти (е.я. 1400–700) мювъуд иди. Лйаодун й-а-нда Йантоува мядяниййяти мцяййянляшдирилмишдир, ону Сйатсзйадйан алт тябягя мядяниййяти явяз етмишдир, даща шм.-да Ситуаншан мядяниййяти, Хейлунтсзйан яйаляти яразисиндя Байтсзинбао мядяниййяти (тягр. е.я. 1000–500) мялумдур.


    Е.я. 14 ясрдян башлайараг инкишаф мяркязи бир гядяр ш.-я, индики Чженчжоу ш. районуна, йяни формалашан Бюйцк Чин дцзянлийинин эенишлянмякдя олан аграр торпагларына кечди (Чженчжоу – Ерлиган мядяниййяти). Тягр. е.я. 1300 илдя Хуанхенин Бюйцк Чин дцзянлийиня дахил олдуьу йердян шм.-да Шан дювлятинин мяркязляри иля баьлы олан Инсцй мядяниййяти мейдана эялди. Ч.-ин шм.-г.-индя Аврасийа кючяриляри иля баьлы олан мядяниййятляр инкишаф едирди, сонралар Чин тарихчиляри тяряфиндян онларын дашыйыъылары щу ады алтында гейд олунурлар.




                                                                               Тарихи очерк


    Гядим Чин. Археоложи материаллара ясасян инсанлар Шярги Асийада тягр. 2 млн. ил яввял мяскунлашмаьа башламышлар. Ч. яразисиндя инсан популйасийаларынын бир-бирини явяз етмясиндя нязярячарпаъаг ара мцддят олмамышдыр. 1920-ъи иллярдя Ч. яразисиндя Гядим Даш дюврцня аид абидялярин ашкарланмасы Чин халгы тарихинин йалныз е.я. 3–1-ъи минилликлярдя, “Цч сцлалянин” (Сйа, Ин, Чжоу) дюврцндян башланмасына ясасланан яняняви нязяриййяни тякзиб етмяйя имкан верди.


    Сон Палеолит дюврцндя ирглярин форма- лашмасы просеси эедирди, неоантроплар артыг монгол иргинин нязярячарпаъаг ъизэиляриня малик идиляр. Дяфн мярасиминин мейдана эялмясиндя вя юлцлярин цзяриня гырмызы рянэли эематит тозу сяпилмясиндя юзцнц бцрузя верян бязи дини тясяввцрляр формалашмаьа башлады. Инъясянят йаранды, 
    лакин Ч.-ин мцхтялиф йерляриндя ашкар едилян гайацстц тясвирлярин тарихи мцбащисялидир. Шийуй дцшярэясиндян цзяриндя, ещтимал ки, информасийа дашыйан чяртмяляри олан сцмцкляр тапылмышдыр.


    1921 илдя Й.Г. Андерсон тяряфиндян ашкар олунан Йаншао мядяниййяти Чин сивилизасийасынын юйрянилмясиндя мцщцм ящямиййят кясб етди. 1928 илдя Чин алими У Сзиндин Шандун яйалятиндя Йаншао мядяниййятинин давамы олан Луншан мядяниййяти абидялярини юйрянди. Еля щямин вахт Ли Сзи, Лйан Сыйун вя диэяр Чин алимляри Инсйуйда археоложи газынтылара башладылар. Ян йени археоложи материаллар Неолит дюврцндя Ч. яразисиндя бир нечя мядяни яйалятин мювъуд олмасына даир нятиъя чыхармаьа имкан верир: Чансзйан (Йансзы) чайы щювзяси вя ондан ъ.-дакы мядяниййятлярин тясяррцфатынын ясасыны чялтикчилик тяшкил едирди; Ъянуб-Шярги Асийайа йахын олан р-нда истещсал тясяррцфатына кечид щейвандарлыьын, гисмян якинчилийин вя ещтимал ки, аквамядяниййятин инкишафы иля баьлы иди. Бунлардан шм.-да йцксяк инкишаф етмиш мядяниййят ареаллары йерляширди. Онларын дашыйыъылары олан якинчиляр чайбасарларда чялтик беъярир, донуз, ит, кял йетишдирир, яйириъилик вя тохуъулугла да мяшьул олурдулар; нефрити мящарятля емал етмяйи баъарырдылар; мющкям аьаъ хышлар вя усталыгла щазырланмыш чохсайлы бязяк яшйалары вя намялум тяйинатлы, ещтимал ки, дини сяъиййяли яшйалар тикинти вя аьаъ емалы тяърцбясиня малик олмаларыны тясдиг едир. Хемуду гяс. яразисиндя бир нечя паралел сыраларла тикилмиш чохотаглы, йортаъясаслы узун евляр (онлардан биринин уз. 23 м-дир) ашкар олунмушдур. Сонралар беля формалы тикилиляр Чансзйандан ъ.-дакы р-нларда да йайылмышды. Хуанхе щювзясиндя Шандундан Гансуйадяк йайылмыш Неолит мядяниййятляриня бязи цмуми ъящятляр хасдыр. Ири йашайыш мяскянляринин (сащ. 1–2 ща) мювъуд олмасы бюйцк гябиля-тайфа групларынын мейдана эялмясини тясдиг едир. Ясас гида мящсуллары тахылчылыгдан – дары вя чумиза беъярилмясиндян, щямчинин щейвандарлыгдан – донуз, ит, тойуг, гойун йетишдирилмясиндян ялдя едилирди. Бу мядяниййятлярин дашыйыъылары керамика вя ъилаланмыш даш алятляр истещсал етмяйи баъарырдылар.


    Археоложи тапынтылар гядим мядяниййятлярин йарадыъыларынын, ещтимал ки, Чин йазы системинин формалашмасына вя металлурэийанын инкишафына тясир етдиклярини эюстярир: Давенкоу, Луншан вя Матсзйайао керамикаларындакы ишарялярля Ин (Шан) сцлаляси дюврцня аид йазылар арасында мцяййян охшарлыг вар. Шяргдя Луншан, ола билсин ки, Давенкоу щцдудларында, гярбдя сон Матсзйайао вя онун давамы олан Ситсзйа мядяниййятляриндя метал истещсалынын изляри ашкарланмышдыр.


    Фасилясиз вя ардыъыл тарихи инкишаф Чансзйан чайынын ашаьы ахары щювзясиндя дя излянилир. Йерли мядяниййятлярин наилиййят- ляри ясасында мейдана эялян йени мядяниййятлярин йарадыъылары бойалы керамика истещсалы иля таныш идиляр, чайбасарларда чялтик беъярир, барама йетишдирир, нефритдян мцхтялиф мямулатлар (бу цслубда олан бязи нцмуняляр сонралар щакимиййят, йцксяк сосиал мювге рямзляриня, Чин аристо- кратийасынын сяъиййяви бязяк яшйаларына чеврилди) истещсал едирдиляр.


    Е.я. 3-ъц минилликдя Ч. яразисиндя шящяр вя сарайлары, инкишаф етмиш металлурэийасы, яъдадларын култу, йазы системи олан сивилизасийа формалашырды.


    Археоложи мялуматлара эюря, е.я. 3-ъц миниллийин 2-ъи йарысында Шимали Ч.-ин мяркязиндя кифайят гядяр бюйцк (сащ. 0,75 ща-дан 3,2 км2-я гядяр), гала диварлары (ени 10 м-ядяк) иля ящатялянмиш шящярляр салынырды. Бу тикинтиляр Гун вя оьлу Йуйун (е.я. 2205–2198) адлары иля баьлыдыр.


    Луншан вя Ситсзйа металлурэийа мяр- кязляри иля йанашы е.я. 21–16, йахуд е.я. 24–15 ясрлярдя Хенан вил.-нин мяркязиндя вя г.-индя, щямчинин Ъянуби Шанси вил.-н-дя Ерлитоу тунъ истещсалы мяркязи мювъуд иди.


    Сйаотун к.-ндян (Хенан яйалятинин шм.-ш.-индя) тапылмыш вя алимлярин фикринъя, фала бахмаг цчцн истифадя олунан щейван сцмцкляри вя тысбаьа гынлары (е.я. 14–11 ясрляря аид едилир) дини тясяввцрлярин инки- шафыны эюстярир, онларын цзяриндя ъызылмыш ишаряляр ися Чин йазысынын ян гядим формасыдыр. Бу гябилдян олан 150 миндян артыг фал сцмцйц, 5 миндян чох мцхтялиф графем ашкарланмышдыр ки, онларын да тягр. 2 мини дешифрлянмишдир.


    Гядим Ч.-ин дини вя сийаси щяйатында мцщцм елементя чеврилян фалчылыг мярасими йазы системинин инкишафы иля сых баьлы иди. Неолит дюврцндя Ч.-дя мювъуд олмуш яъдадларын култу е.я. 18/17–12/11 ясрлярдя сабит характер алмыш вя институт кими фор- малашмышды; култун иърасы цчцн хцсуси йерляр мювъуд иди. Бу култ тунъ габлар цзяриндя йазылмыш вя Чин дили, йазы системи вя мядяниййятинин сонракы инкишаф мярщялясини якс етдирян Гярби Чжоу китабяля- риндя дя (е.я. 12/11–8 ясрляр) излянилир. Яъдадлара ситайиш мярасими Чин поезийасынын ян гядим кцллиййаты “Ши тсзин”дя юз яксини тапмышдыр. Яъдадларын култуна щялледиъи елементляр вя бунунла да култа хцсуси ящямиййят ашылайан дювляти аиля, щюкмдары ися ата иля ейниляшдирян Конфуси тяряфиндян ялавя едилмишдир.


    Гядим Чин чарлыглары вя империйалары (е.я. 3-ъц миниллик – ерамызын 3 ясринин биринъи йарысы). Ч.-ин йазылы тарихи е.я. 3-ъц минилликдян башлайыр. Ч.-ин кечмиши щаггында илк цмумиляшдириъи ясяр олан “Ши сзи”нин (“Тарихи гейдляр”) мцяллифи Сыма Сйан Ч. тарихини яфсаняви У Ди импера торларынын щакимиййятиндян [е.я. 2697– 2206] башлайыр: Хуан-ди, Чжуан-сцй, Дику, Йао вя Шун. Сыма Сйана эюря, мифик императорлардан сонунъусу Шун юлцмцндян бир мцддят яввял йухарыда ады чякилян Гунун оьлу Йуйу юзцня йахынлашдырды. Сонралар Йуй Ч. тарихиндя илк сцлаля – Сйанын (е.я. 2205–1767) ясасыны гойараг “Сяма алтындакы дювляти” идаря етмяйя башлады. Йуйун юлцмцндян сонра тахта онун оьлу Тси [е.я.
    2197–89] чыхды. Сцлалянин сонунъу щюкмдары тиран Сзе [е.я. 1818–1767] иди, она гаршы мцбаризяйя Сйанын ордусуну дармадаьын етмиш вя йени Ин (Шан) сцлалясинин (е.я. 1766–1122, йахуд е.я. 1600–1027) ясасыны гоймуш, “Сяма тяряфиндян чаьырылмыш” гящряман Тан [Чен-тан, Тйан-и; е.я. 1783 илдян инлярин (шанларын), е.я. 1766–54 иллярдя дювлятин башчысы] рящбярлик едирди.


    Инляр йашадыглары йери (индики Хенан, Хебей вя Шандун яйалятляринин яразиси) тез-тез дяйиширдиляр. Сцлаляляринин сцгутундан сонра онлар юлкянин диэяр районларына кючцрцлдцляр. Инляр якинчилик, ипякчилик, шярабчылыг, малдарлыг иля мяшьул олурдулар. Сяняткарлыг (каолиндян бясит чини габларын вя аь керамиканын, мцхтялиф лак мямулатларынын истещсалы) вя тикинти (шящярсалма, ири евлярин вя мябядлярин иншасы) инкишаф едирди. К.т. вя сяняткарлыьын даща йцксяк сявиййяйя чатмасы тиъарятин вя протопулларын [мцхтялиф мяишят яшйалары, йахуд гиймятли метал вя минерал парчалары, сонралар каури (балыггулаьы) вя онларын тунъдан дцзялдилмиш сурятляри] мейдана эялмясиня сябяб олду. Инлярин ъямиййяти дягиг мцяййянляшдирилмиш стратификасийайа ясасланырды. Пирамиданын зирвясиндя дуран ван мцщцм дювлят мясяляляринин щялли заманы оракулла (qeybdяn xяbяr verяn ka­ hin), йахын ятрафы, бязян ися бцтцн халгла мяслящятляширди. Ин (Шан) дюврцндя кифайят гядяр мцряккяб дини тясяввцр вя мярасимляр мейдана эялди. Аллащлар пантеону инсанларын щяйатыны идаря едян баш аллащ Шанди, инсанларын мяслящят истядикляри, кюмяйя чаьырдыглары вя гурбан эятирдикляри чохсайлы тябият рущлары вя яъдадларын рущ ларындан ибарят иди. Инляр мцхтялиф йазылы мянбялярдя гейд олунан йцздян чох тайфанын (сйанлар, тулар, малар, гуйлар, лунлар, йуйлар вя б.) ящатясиндя йашайырдылар. Бу тайфаларын бир гисми инляря табе олмуш, диэярляри онларла достлуг вя тиъари мцнасибятляр сахламыш, башга бириляри ися онларла даим мцбаризя апармышлар.


    Инлярдян г.-дя (индики Шенси яйалятинин ъ.-у) юлцмцндян сонра У-ван адыны алмыш Фанын башчылыг етдийи чжоулар йашайырдылар. Онун гошуну диэяр тайфаларла бирликдя инлярин ордусуну дармадаьын етмиш, онларын сонунъу щюкмдары Чжоу-син щялак олмушду. Гялябядян сонра У-ван юз гощумларына вя мцттяфигляриня ири маликаняляр пайламышды. Инляри табе едян чжоулар онларын мадди вя мяняви мядяниййятлярини, йазы системлярини, ещтимал ки, диллярини мянимсямишдиляр.


    Чжоу дюврц ики мярщяляйя бюлцнцр: Гярби Чжоу сцлаляси (е.я. 1122/1027–771; пайтахтлары индики Сиан ш. йахынлыьында Фен вя Хао иди) вя Шярги Чжоу сцлаляси (е.я. 770–256/249; пайтахты Лои – индики Лойан). Гярби Чжоу сцлаляси Мяркязи Асийа сцанжунларынын тязйиги нятиъясиндя сцгут етди, бундан сонра пайтахт Лоийя кючцрцлдц. Шярги Чжоу сцлалясинин щакимиййят дюврц юз нювбясиндя ики мярщяляйя бюлцнцр: Чунтсйу (е.я. 772–481, йахуд е.я. 770–476) вя Чжанго (Вурушан чарлыг- лар; е.я. 403, йахуд е.я. 475–221).


    Чунтсйу дюврцндя ванын мяняви нцфузунун сахланылмасына бахмайараг, реал щакимиййят ирси маликаня кнйазларынын (чжухоу) ялиндя ъямлянмишди. Ъямиййят кифайят гядяр мцряккяб структура малик иди. Ийерархийа пирамидасынын зирвясиндя ван, ондан ашаьы пиллядя чжухоу вя ирси яйанлардан ибарят али щаким елита, нисбятян ашаьыда ейни заманда али мямур олан ири гябиля бирликляринин башчылары – дафу вя ши, даща ашаьы пиллялярдя аиля башчылары вя йерли мямурлар дурурду. Сонракы сосиал тябягя садя халгдан ибарят иди: кяндлиляр, сяняткарлар вя таъирляр, щямчинин хидмятчиляр вя ади шящярлиляр. Ян ашаьы пилляни аз сайда олан вя юлкянин тясяррцфат щяйатында щялледиъи рол ойнамайан, гуллара чеврилян щярби ясирляр вя ъинайяткарлар тутурду. Ъямиййятин стратификасийасы эейимлярдя, йемяклярдя, арабаларда, силащларда, евлярдя, мярасимлярдя вя с.-дя дягиг вя ъидди сурятдя юз яксини тапырды.


    Чжоу дюврцнцн башланьыъында торпаглар вана мяхсус иди, лакин Чунтсйу дюврцндя тядриъян чжухоулара кечди. Щяр бир маликанянин башчысы бцтцн торпагларын сащиби гисминдя чыхыш едирди. Фактики ъящятдян торпагларын ирси сащибляри олан дафу вя шиляр дя заман кечдикъя онларын щцгуги сащибляриня чеврилирдиляр. Торпаг сащибляри торпаглары ишляйиб юдямя рентасы ясасында кяндлилярин истифадясиня верирдиляр, юзляри ися йухарыдакылара ипяк, нефрит, щейван дяриси, тахыл вя с. иля верэи юдяйирдиляр. Торпаьы ирсян ялдя етмяк оларды, лакин ону сатмаг вя алмаг гадаьан иди. Е.я. 9 ясрин сону – 8 ясрин яввялляриндя ишляйиб юдямя рентасы илк вахтлар мящсулун 1/10 щиссясиня бярабяр олан натурал рента иля явяз едилди. Чунтсйу дюврцндя торпаглар алгы-сатгы обйектиня чеврилди, мцлкядарлар, торпаг сащибляри олан варлы таъир вя азад кяндли тябягяляри формалашды, ирси аристократийа вя асылы кяндлилярин ящямиййяти азалды. Е.я. 6 ясрдя торпаг, бир гядяр сонра ися натура (дары, дцйц, ипяк) иля юдянилян адамбашы вя щяйятбашы верэиляр, щямчинин ишляйиб юдямя вя диэяр мцкялляфиййятляр мейдана эялди.

    Чунтсйу дюврцнцн сону – Чжанго дюврцнцн яввялляриндя Ч.-ин инкишафы бир сыра йениликлярля характеризя олунур. Тягр. е.я. 6 ясрдя истифадясиня башланылан дямир е.я. 4 ясрдян етибарян ямяк алятляринин, сонра ися силащ вя мяишят яшйаларынын истещсалы цчцн ясас материала чеврилди. Якин йерляринин эцбрялянмяси, гошгу щейваны кими юкцздян вя тарлаларын суварылмасы цчцн чархлардан истифадя олунмасы, бюйцк ирригасийа системляринин тикинтиси кими йениликлярин тятбиги нятиъясиндя к.т.- нда мцщцм ирялиляйиш ялдя едилди. К.т. вя сяняткарлыьын инкишафы тякъя таъирлярин де- йил, кяндли, сяняткар вя мямурларын да мяшьул олдуглары тиъаряти стимуллашдырды. Бир щиссяси е.я. 6 ясрдя тикилмиш Бюйцк канал тиъарятин инкишафында мцщцм рол ойнайырды. Чунтсйу дюврцнцн сонунда протопуллары мис вя тунъ сиккяляр явяз етди. Щяр бир чарлыг юз сиккясини зярб етдирся дя, мцхтялиф нюв сиккяляр бцтцн Ч. яразисиндя дювриййядя иди.


    Чжоу дюврцндя Чин мядяниййятинин мцхтялиф сащяляри, о ъцмлядян ядябиййат вя фялсяфя, юлкя тарихиндя мцстясна рол ойнайан чохсайлы йениликлярля зянэинляшди.

    Чжанго дюврцнцн яввялляриндя Ч. яразисиндя 7 ири чарлыг мейдана эялди: Си, Йан, Син, Чу, Хан, Вей вя Чжао. Онларын арасында Син дювляти хцсуси йер тутурду. Бу дювлятин йцксялиши леэизм идеолоэийасыны зянэинляшдирян вя ону щяйатда тятбиг етмяйя чалышан Шан Йанын фяалиййяти иля баьлы иди.


    Син дювлятиндя Сйао-гунун [е.я. 361– 338] щакимиййятя эялмясиндян сонра Шан Йан мцшавир вязифясиня дявят едилди. Она дювлятин мющкямляндирилмяси мягсядиля ислащатлар кечирмяк тапшырылды. Е.я. 356 вя 350 иллярдя Синдя леэист идейалары ясасында ислащатлар щяйата кечирилди: тарлаларда язмля чалышанларын верэилярдян азад едиlмяси иля якинчилийя щявяс артырылды, аристократийанын ирси имтийазлары ляьв едилди, рцтбялярин щярби хидмятляря эюря верилмяси системи тятбиг олунду, торпаьын алгы-сатгысына иъазя верилди, ващид юлчц системи гябул едилди; аилядя ики, йахуд даща чох йеткин киши олдуьу тягдирдя, онларын щямин аилядян иъбари шякилдя айрылмасы гайдасы тятбиг едилди (якс щалда аиля икигат верэи юдямяли иди). Шан Йанын щяйата кечирдийи инзибати ислащата эюря Син чарлыьы мяркязи щакимиййяти тямсил едян мямурлар тяряфиндян идаря олунан 31 гязайа бюлцндц. Шан Йанын йени гайдалары аристо- кратийанын наразылыьына сябяб олду. Сйао-гунун юлцмцндян вя тахта Хуейвен-ванын [е.я.337–331] чыхмасындан сонра Шан Йан едам олунду, онун бцтцн нясли мящв едилди. Лакин Шан Йанын деврилмяси онун тяряфиндян башланылан ислащатларын дайандырылмасы демяк дейилди. Бу ислащатларын юлкя цчцн ящямиййятли олдуьуну анлайан Сйао-гунун варисляри вя онларын илк назирляри, хцсусиля Лцй Бувей (е.я. ?–235) вя Ли Сы ислащатлары давам етдирдиляр. Ислащатлар Син дювляти цчцн щярби вя дипломатик васитялярдян истифадя етмякля бцтцн Ч.-и бирляшдирмяк имканы йаратды (е.я. 230 илдя Хан, е.я. 229 илдя Чжао, е.я. 225 илдя Вей, е.я. 224 илдя Чу, е.я. 222 илдя Йан вя е.я. 221 илдя Си табе едилди).

     Император Син Шихуандинин мягбяряси. Терракот фигурлар. Е.я. 3 яср. Шенси яйаляти.


    “Сяма алтындакы дювлятин” там унификасийасына вя бурада Син щюкмдары Син Шихуандинин тякщакимиййятлилийинин тямин едилмясиня йюнялмиш тядбирлярин ишляниб щазырланмасы Ли Сынын ады иля баьлыдыр. Ли Сы тяряфиндян щяйата кечирилян ислащатлар нятиъясиндя чарлыглар арасындакы яввялки сярщядляр ляьв едилди вя идарячилик системи дяйишдирилди: бцтцн юлкя 36 вилайятя бюлцндц, императордан асылы олан идарячилик апараты йарадылды, ващид ганунлар, юлчц, пул, йазы системи тятбиг едилди, тящсил системи дювлятин нязарятиня верилди. Табе едилмиш дювлятлярин ирси аристократийасы, али мямурлары вя ири таъирляри Синин пайтахты Сйанйана кючцрцлдцляр вя мяркязи щюкумятин ъидди нязаряти алтына эютцрцлдцляр. Син щюкмдарынын щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля е.я. 213 илдя Чжанго дюврцнцн диэяр чарлыглары щаггында йазылмыш гядим трактатлар вя тарихи салнамяляр йандырылды.

    Алты чарлыьы юз щакимиййяти алтында бирляшдирян Син, гоншу дювлятляря вя халглара гаршы щцъумлара башлады. Е.я. 215–214 иллярдя шималда Мен Тйанын (е.я. ? – 210) команданлыг етдийи 300 минлик орду щуннулары мяьлуб едяряк Хуанхе чайы дюнэясиндяки яразиляри яля кечирди вя Бюйцк Чин сяддинин иншасына башлады. Ъянубда е.я. 211 илядяк диэяр Син ордусу Вйетнам дювляти Намвйети табе етди вя Вйетнам дювляти Аулакын шм.-ш. щиссясини (индики Ъянуби Чин яйалятляри Гуанси, Гуандун яразиляри, щямчинин Шимали Вйетнамын бир щиссяси) яля кечирди. Даща яввял, е.я. 223 вя е.я. 221 иллярдя Чуйа гаршы мцбаризянин эедишиндя Ван Сзйанын команданлыьы иля 500 минлик Син ордусу ъ.- ш.-дяки (индики Сзйанси, Футсзйан яйалятляри) вя ъ.-дакы (индики Хунан яйаляти) яразиляри ишьал етди.

    Син Шихуандинин юлцмцндян сонра Син сцлаляси щакимиййятини сцрятля итирмяйя башлады. Ли Сы вя щярямаьасы Чжао Гаонун (е.я. ? – 207) башчылыг етдикляри сарай чеврилиши нятиъясиндя Син Шихуандинин кичик оьлу Ху-хай [е.я. 210–207] Ерши-хуанди ады алтында тахта чыхарылды. Бу щадисядян сонра Син сарайында эенишлянян мцбаризянин эедишиндя Чжао Гао Ли Сыйа бющтан атмагла сонунъунун едамына вя няслинин мящвиня наил олду, сонра Ерши-хуандини интищар етмяйя вадар етди, лакин бир ай сонра юзц дя юлдцрцлдц. Мяркязи щюкумятин мювгейинин зяифлядийи шяраитдя е.я. 209 илдя Чен Шенин башчылыьы иля кяндли цсйаны баш верди, сонра табе едилмиш чарлыгларын аристократийасынын чыхышлары башлады. Юз ордуларыны йарадан кяндли Лйу Бан вя Чу аристократы Сйан Йуй Син тахтына иддиа едирдиляр. Онларын уьурлу ямялиййатлары Син сцлалясинин щакимиййятиня сон гойду. Е.я. 207 илдя Лйу Бан Сйанйаны тутду вя е.я. 206 илдя юзцнц ван, е.я. 202 илдя ися Сйан Йуйу дармадаьын едяряк Гао-сзу ады алтында император елан етди. О, йени Гярби Хан сцлалясини йаратды.

     
    Щакимиййятя эялян Гао-сзу ъидди проблемлярля цзляшди. Юлкя виран едилмиш, яняняви щяйат тярзи вя идаряетмя системи позулмуш, дювлятин нцфузу сарсылмышды. Шималда йенидян щуннулар эцълянмишдиляр. Вязиййяти сабитляшдирмяйя чалышан Гао-сзу Син дюврцндя тятбиг олунан сярт ъязалары ляьв етди, эениш амнистийа елан етди, аълыгдан хилас олмаг мягсядиля юзлярини гул кими сатанларын щамысыны азад етди, рцтбяляри, торпаглары вя евляри кечмиш сащибляриня гайтарды, йерли идаряляри бярпа етди. Лайигли сяркярдяляря хоу титуллары вя ирси мцлкляр верилди, орду бурахылды, ясэярляря к.т. ишляриня гайытмаг цчцн шяраит йарадылды. Бу тядбирляр Ч.-дя нисби сакитлик вя гайда-ганун йаратмаьа имкан верди. Лакин дахили
    чякишмяляр вя йерли щакимлярин сепаратист мейилляри ясаслы тярягги ялдя етмяйя мане олурду. Лйу Пинин (е.я. 215–154) башчылыг етдийи йедди ванын гийамы беля мейиллярин бариз тязащцрц иди. Бу гийам йалныз ян эюркямли Гярби Хан императору У-ди тяряфиндян тамамиля йатырылды. 

    У-ди Гярби Хан империйасында мяркязи щакимиййятин ящямиййятли дяряъядя эцълянмясиня наил олду. Е.я. 127 илдя о, варислик принсипини дяйишян фярман верди: бундан сонра йалныз бюйцк оьул дейил, бцтцн оьуллар (бярабяр пайда) варис олурдулар. Нятиъядя бцтцн ири мцлкляр бюлцндц вя онларын сонракы парчаланмасынын ясасы гойулду. Е.я. 112 илдя У-ди 106 няфяри хоу титулундан мящрум етди, бунунла да ири торпаг сащиблийи проблеми гяти олараг щялл олунду. У-ди фактики олараг нящянэ бцрократик апарата архаланан мяркязляшдирилмиш Син идарячилик системини бярпа етди, вязифялярин дейил, титул вя рцтбялярин сатылмасына иъазя верди.


    Гярби Хан сцлалясинин щакимиййятдя олдуьу бир нечя нисбятян динъ ониллик ярзиндя Ч.-ин игтисадиййаты бярпа едилди. Бу дюврдя цчтарлалы якин системинин тятбиги, гоша хышын ихтирасы, кющня ирригасийа системляринин бярпасы вя йениляринин тикинтиси к.т.-нда мящсулдарлыьы ящямиййятли дяряъядя йцксялтмяйя имкан верди. Сяняткарлыг да сцрятля инкишаф едирди. Тясяррцфтын сонракы инкишафына йардым етмяйя вя хязиняни долдурмаьа чалышан У-ди, е.я. 119 илдя дямир яридилмяси вя дуз истещсалыны, е.я. 115 илдя ися сиккя зярбини дювлят инщисарына алды. Гулларын (Ч.-ин гядим тарихи ярзиндя мящз бу дюврдя онларын сайы ян йцксяк щяддя чатмышды) чалышдыглары дювлят емалатханалары йарадылды. Сяняткарлыьын инкишафы тиъарят вя сялямчилийин инкишафыны стимуллашдырды; вар-дювлятлярини якинчиликдян савайы йолла артыран инсанлар мейдана эялди. Ч.-ин бир чох шящяри мцщцм тиъарят вя сяняткарлыг мяркязляриня вя дцнйанын ян ири шящярляриня чеврилди: Чанйан (индики Сиан), Лойан, Хандан (Хебейин ъ.-унда), Линтсзы (индики Сзыбао), Ченду вя с.


    У-динин дюврцндя Гярби Хан империйасы юз сярщядлярини хейли эенишляндирди. Е.я. 123–119 иллярдя тяшкил олунмуш йцрцшляр нятиъясиндя щуннулара аьыр зярбя вурулду вя онлар узун мцддят Ч. цчцн тящлцкя йаратмадылар. Сяркярдя вя яйан Чжан Сйанын сяфирлийи Гярби Хан империйасы иля Мяркязи Асийа дювлятляри вя халглары (Фярганя, Согдиана, Бактрийа, Парфийа) арасында билаваситя ялагяляр гурду, бу да Бюйцк ипяк йолунун ачылмасы цчцн зямин йаратды. Чжан Сйанын сяфирлийинин баша чатмасындан сонра У-динин Мяркязи Асийайа йеритдийи гошун е.я. 111 илдя сйанлары, е.я. 102 илдя ися Фярганя вя бцтцн “Гярб дийарыны” табе етди. Индики Синтсзйан вя Орта Асийанын гоншу районлары Гярби Хан империйасынын тяркибиня гатылды, йахуд ондан асылы вязиййятя дцшдц. Ейни заманда Гярби Ханын тясир даиряси ъ.-да (индики Гуандун, Гуанси, Чжетсзйан, Футсзйан, Сычуан, Гуйчжоу, Йуннан яйалятляриндя вя Вйетнамын шм.-ында) да эцълянди. Е.я. 108 илдя Чжаосйанын (Лйаодун вя Корейа) У-дийя табе олмасы нятиъясиндя Йапонийа иля ялагяляр гурулду. Гядим дцнйанын ян ири вя ян чох ящалиси олан империйасына чеврилмякля Ч. юзцнцн ян гцдрятли дюврцня чатды. Чин ипяйи, дямир мямулатлары, металы, тибби биликляри, габагъыл технолоэийалары диэяр Асийа дювлятляриндя вя щятта Авропада йайылды. У-динин дюврцндя конфусичилик Ч.-ин дювлят идеолоэийасына чеврилди.


    У-динин юлцмц иля Гярби Хан сцлалясинин мювгейи сцрятля зяифлямяйя башлады. Бу просеся Гярби Хан дюврцндя формалашмыш вя гцввятлянмиш бцрократик тябягя дя тясир эюстярди. Онун нцмайяндяляри щакимиййят васитяляриня сащиб олмагла йанашы, торпаглара, щямчинин тиъарят вя сялямчилик щесабына бюйцк малиййя вясаитляриня малик идиляр. Ерамызын 5 илиндя бюйцк яйан Ван Ман император Пин-дини [1–5] юлдцрдц, 8 илдя ися онун азйашлы варисини щакимиййятдян девирди, император титулуну гябул етди вя щакимиййятя йени Син сцлалясинин [9–25] эялдийини елан етди.

    Тахта чыхан Ван Ман 9 илдя торпаг цзяриндя юзял мцлкиййятин ляьв едилмяси вя онун щюкмдарын мцлкиййятиня кечмяси щаггында фярман имзалады, гулларын бир гисминя мящдуд азадлыг верди, торпаг вя гул алгы-сатгысыны гадаьан етди; 10 илдя базар вя гиймятляр цзяриндя дювлят нязаряти гойду, шяраб, дуз, дямир истещсалыны, сиккя зярбини, щямчинин Ч. тарихиндя илк дяфя боръ-сялямчи ямялиййатларыны инщисара алды. Ван Ман ислащатларына гаршы мцгавимят Ч. ъямиййятиндя о гядяр эцълц иди ки, артыг 12 илдя нювбяти император йенидян торпаг вя гул алвериня иъазя вермяйя мяъбур олду. Ван Манын ян уьурсуз ислащаты пул ислащаты иди; о, 15 иллик щакимиййяти ярзиндя 5 дяфя пуллары дяйишдирмякля игтисадиййатда щяръ-мярълик йаратды вя ящалинин касыб тябягяляриня зярбя вурду. Игтисади чятинликлярин артмасы 14 илдя халг чыхышларынын башламасына сябяб олду. Бу чыхышлар юлкянин ъ.-унда “йашыл мешя сакинляри”нин цсйанына (17–23), шм.-ында ися Гырмызыгашлылар цсйанына эятириб чыхартды. Нятиъядя Ван Ман юлдцрцлдц, щакимиййятя юзляриня Лойаны пайтахт сечян Шярги Хан сцлаляси [25–220] эялди.


    Йени сцлалянин илк императорлары (Гуан У-дидян Хе-дийядяк; 89–105) Гярби Хан щакимляринин еркян дюврдя гаршыларында дуран мясяляляри щялл етмяли олдулар. Онлар ясас диггяти игтисадиййатын бярпасына йюнялтмяйя мяъбур идиляр. Бу мягсядля Гуан У-динин дюврцндя йарадылан щярби мяскянлярдя сакинляр щярби хидмятля йанашы, якинля дя мяшьул олурдулар. Мин-динин [58–75] вя Хе-динин дюврцндя дювлят торпаглары йохсул якинчиляря пайланылыр, йахуд иъаряйя верилирди, бунунла йанашы, онлара аваданлыг вя якин цчцн тохум да айрылырды. Дяфялярля торпаг верэиси азалдылыр, йахуд тамамиля ляьв едилирди. Дювлят йени ирригасийа системляринин тикинтисиня йахындан кюмяклик эюстярирди. Бу тядбирляр к.т.-нын, щямчинин сяняткарлыг вя тиъарятин бярпасына вя сонракы инкишафына имкан йаратды. 105 илдя чятянядян, аьаъ габыьындан вя с.-дян уъуз каьыз истещсалы цсулунун иъад едилмяси мцщцм щадися олду. Каьыз Ч.-дян “Гярб дийары” васитясиля тядриъян бцтцн дцнйайа йайылды.

     Бюйцк Чин сядди.


    Шярги Хан хариъи сийасят сащясиндя дя Гярби Хан императорларынын щялл етдикляри мясяляляр гаршысында галды. 73–94 иллярдя Ч. ордусу йенидян эцълянмиш щуннулара гаршы бир нечя ямялиййат кечирди. Щуннуларын бир щиссяси мящв едилди, йахуд ясир эютцрцлдц, диэярляри ися тядриъян гярбя доьру чякилди вя ещтимал ки, сонракы Халгларын бюйцк кючцня тякан верди. 73–100 иллярдя истедадлы сяркярдя Бан Чаонун мящарятли дипломатийасы вя щярби гялябяляри сайясиндя “Гярб дийары” йенидян Ч.-я бирляшдирилди. 97 илдя Бан Чао Рома иля ялагяляр гурмаьа ъящд етди, лакин онун сяфири Ган Ин йалныз Иран кюрфязиня гядяр эедя билди вя эери гайытды. Шярги Хан империйасы чичяклянмя дюврцндя Йапонийа вя Корейа иля дя ялагя сахлайыр, онун ъ. вя ъ.-г. сярщядляри ися, демяк олар ки, Гярби Хан империйасынын щцдудларына уйьун эялирди.


    107 илдян сйанларла узунмцддятли вя уьурсуз мцщарибяляр нятиъясиндя “Гярб дийарында” Ч.-ин мювгейи зяифлямяйя башлады. Бундан башга, 2 ясрин 2-ъи йарысында шм.-да вя шм.-г.-дя эцълянян сйанбиляр вя ухуанлар иттифаг баьлайараг Шярги Хан торпагларына виранедиъи йцрцшляря башладылар.


    2 ясрдя империйада вязиййят кяскинляшди. Тахта чох вахт азйашлы императорларын чыхарылмасы нятиъясиндя мяркязи щакимиййятин мювгейи зяифляйир, мцхтялиф груплашмалар арасында нцфуз уьрунда мцбаризя кяскинляширди. Халг кцтляляринин артан наразылыьы 184 илдя Чжан Сзйаонун рящбярлийи алтында баш верян “Сарысарыглылар” цсйанында юзцнц бцрузя верди. Цсйаны йатырмаг цчцн мяркязи щакимиййят “шяхси орду”йа малик олан ири гошун башчылары – торпаг сащибляриня мцраъият етди. Цсйанчылара гаршы мцбаризянин эедишиндя Сао Сао, Лйу Бей (161–223) вя Сун Сцанын (182–252) башчылыг етдийи 3 эцълц груплашма мейдана эялди. Онлар юз араларында разылыьа эяляряк Шярги Хан сцлалясини девирдиляр вя онун мцлклярини 3 дювлятя бюлдцляр: Вей (пайтахты Лойан), Шу (Шухан; пайтахты Ченду) вя У [пайтахты Сзйанйе (Сзинкан), индики Нанкин]. Ч. тарихшцнаслыьында гябул олунмуш тяснифата эюря, феодализмин башланьыъы щесаб едилян Ч. тари- хинин йени мярщяляси Цч чарлыг дюврц адландырылыр.


    “Иьтишаш дюврц” (3 ясрин орталары – 6 ясрин сонлары). Йени дювлятлярин щакимляри табеликляриндя олан яразилярдя кечмиш империйа нцмуняси ясасында идарячилик системи йаратмаьа ъящд едирдиляр: бцрократик апаратын формалашдырылмасы вя ишинин тяшкили яняняви принсипляря ясасланырды. Лакин онларын щакимиййяти мащиййятъя “классик” империйа системиндян кяскин шякилдя фярглянирди. Сао Сао (Вейдя), Лйу Бей (Шуда) вя Сун Сцан (Уда) щакимиййятя кечдикдян сонра да, яввялки кими, илк нювбядя щярби лидер олараг галырдылар. Онлар дювлят идаряляриня табе олан гошунлара дейил, юзляриня садиг командир вя ясэярлярдян тяшкил едилян щярби бирляшмялярдян ибарят ордуйа архаланырдылар. Щакимиййятин “щярбиляшдирилмяси” йерли органларда да мцшащидя олунурду: бурада да цстцнлцк мямур идарясиндя дейил, “шяхси гошун” топлайан йерли елитанын лидерляриндя иди.


    “Щярбиляшдирилмя” цч чарлыгдакы ханяданларын мювгейини мющкямлятмяди. 249 илдя Вейдя реал щакимиййят Сао сцлалясини девиряряк (265) Сзин дювлятинин йарадылмасыны елан едян Сыма няслиндян олан сяркярдянин ялиня кечди. Шуда Лйу Бейин юлцмцндян сонра щакимиййятя сяркярдя Чжуге Лйан эялди. Уда узунмцддятли дахили чякишмялярдян сонра 252 илдя щаким сцлаля фактики олараг сялащиййятлярини итирди. Цч чарлыг арасындакы щярби гаршыдурма Сзинин гялябяси иля баша чатды. 280 илдя бцтцн Ч. Сзинин щимайяси алтында йенидян бирляшдирилди.


    Сзин империйасы сон дяряъя зяиф бир гурум иди. Сзин щюкмдары Сыма Йанын [265– 290] юлцмцндян сонра юлкядя башламыш дахили чякишмяляр 306 илядяк давам етди. Бундан юлкянин шм. вя шм.-г.-индя йашайан кючяри вя йарымкючяри халглар истифадя етдиляр. 316 илдя онлар Сзин ордусуну дармадаьын едяряк пайтахты яля кечирдиляр вя императору ясир эютцрдцляр. Сзин юзцнцн шм. яразилярини итирди. Йалныз мяркязи вя ъ.-ш. р-нлары (Сзин империйасына дахил олан 21 вилайятдян 6-сы) Сзинин нязаряти алтында галды.

     Император У-ди дюврцндя  зярб олунмуш тунъ сиккя (учжу).


    Чин тарихинин 317 илдян 419 иля гядярки дюврц Шярги Сзин адландырылыр. Бу дюврдя дювлятин пайтахты Сзинкан иди. Сзин импе- рийасынын парчаланмасы иля Ч.-ин шм. торпаглары ики ясрдян чох мцддят ярзиндя ъ. яразиляриндян айры, йаделли истилачыларын эцълц тясири алтында инкишаф етди. Бу да юлкянин сонракы инкишафында юз излярини гойду.


    4 ясрин биринъи йарысындан Шимали Чин яразиляри бир-бирини тез-тез явяз едян вя даима юз араларында ядавят апаран, ясасян, эялмя гейри-Чин халгларынын рящбярляри тяряфиндян йарадылан чарлыглар вя мини империйалар арасындакы мцбаризя мейданына чеврилди. 4 ясрин орталарында Шимали Ч.-дя 7, 384–409 иллярдя 12 дювлят мювъуд иди. Бу дювлятлярин щюкмдарларынын ясас дайаьы щярби гцввя олараг галырды. Ейни заманда ишьалчылар цстцнлцк тяшкил едян Ч. ящалиси цзяриндя щакимиййятлярини сахламаг мягсядиля Ч. мцшавирлярини идарячилийя ъялб едяряк яняняви Ч. типиндя инзибати апарат йарадырдылар.


    Шярги Сзин империйасы да юз сяляфи кими зяиф иди. Шярги Сзин яйанлары арасында сепаратизм мейилляри эцълц олдуьундан онлар арасында даима чякишмяляр эедирди. 420 илдя Ч.-ин мяркязи вя ъ.-ш. р-нларында сяркярдя Лйу Йу тяряфиндян Шярги Сзинин ясасында йарадылмыш Ъянуби Сун империйасы дюврцндя гыса мцддят ярзиндя мяркязляшдирмя тенденсийасы цстцнлцк тяшкил етди. Лакин Ъянуби Сун империйасынын мювъудлуьу чох чякмяди. 479 илдя сяркярдя Сйао Даочен щакимиййяти яля кечирди вя йени Ъянуби Син сцлалясини йаратды. Ъянуби Сини юз нювбясиндя 501 илдя баш вермиш чеврилиш нятиъясиндя Лйан, ону ися 551 илдя Чен сцлаляси явяз етди. Сийаси сабитлийин олмамасы Ъянуби Ч.-дя али щакимиййятин нцфузунун азалмасына вя дахили чякишмялярин артмасына сябяб олду. Тез-тез баш верян халг цсйанлары вя Шималла уьурсуз мцщарибяляр нятиъясиндя ъянуб сцлаляляринин сярщядбойу яразиляринин бир щиссясинин итирилмяси вязиййяти аьырлашдырды.


    Охшар просесляр 386 илдя табгачлар (сйанбилярин бир голу) тяряфиндян йарадылмыш Шимали Вей империйасынын гцввятляндийи Шимали Чиндя дя баш верирди. Табгач вя Чин щаким даиряляри тядриъян бир-бириня йахынлашырды. Юлкянин Ч. системи ясасында вилайят вя гязалара бюлцнмяси, мямурларын вязифя ъядвялляри тятбиг едилди, верэи системи тянзимлянди. 5 ясрин сонунда Шимали Вей сарайы ясилзадя табгач нясилляриня сойадларыны Чин сойадлары иля явяз етмякэюстяришиниверди,гейри-Чинпалтарынын эейинилмясиня ися гадаьа гойду. Империйанын пайтахты Пинчен ш.-ндян Ч.-ин гядим пайтахтларындан бири олан Лойана кючцрцлдц. Мяъбури чинляшдирилмя сийасяти табгач яйанларынын вя ордунун наразылыьына сябяб олду. 523 илдя империйанын шм. р-нларындакы гошун цсйана галхды. Бундан сонра башланан дахили чякишмяляр 534–535 иллярдя Шимали Вей империйасынын Шярги Вей вя Гярби Вейя парчаланмасына эятириб чыхартды. Сонракы сарай чеврилишляри нятиъясиндя 550 илдя Шярги Вейдя йени сцлаля бяргярар олду вя Шимали Си дювляти йарадылды. Ейни щадися Гярби Вей дювлятиндя дя баш верди; о, 557 илдя Шимали Чжоу дювлятиня чеврилди. Бу ики дювлят арасындакы гаршыдурма 577 илдя Шимали Синин дармадаьын едилмяси вя Шимали Чин яразиляринин Шимали Чжоунун щимайяси алтында бирляшмяси иля нятиъялянди. 581 илдя Шимали Чжоуда чеврилиш баш верди вя щакимиййятя юзцнц Суй сцлалясинин баниси елан едян сяркярдя Йан Сзйан (Вен Ди ады алтында 604 илядяк щакимиййятдя олду) эялди. О, 589 илдя Чени дармадыьын едяряк юз мцлкляриня гатды. Узунмцддятли сийаси парчаланма дюврцндян сонра Ч. йенидян бирляшдирилди. 

    Пяракяндялик дюврц Ч. игтисадиййатына аьыр тясир эюстярди. Даими мцщарибяляр вя хариъи басгынлар ясрлярля формалашмыш игтисади системин фяалиййятини позду, шящярлярин чоху йандырылды, йахуд гарят олунду, ящалинин бир щиссяси гырылды, тиъарят тяняззцл етди. Лакин “иьтишаш дюврцндя” дя хязиняни долдурмаьа чалышан щюкмдарлар, табе едилян яразилярдя бу вя йа диэяр дяряъядя тясяррцфат щяйатынын тяшкили иля мяшьул олурдулар. Цч чарлыг дюврцндя Вейдя вя Уда, сонракы иллярдя ися диэяр Ч. дювлятляриндя дя щярби мяскянлярин (тун тйан) йарадылмасы эениш тятбиг едилирди. Лакин 3– 6 ясрлярдя к.т. тяшкилинин апарыъы формасы пай торпаглары системи иди. Сзин империйасында 280 илдя верилмиш вя дюврцмцзядяк эялиб чатмыш
    декрет бу системин тятбиги щаггында тясяввцр йарадыр. Декретя эюря, щяр бир киши юзц цчцн 70 му вя арвады цчцн даща 30 му торпаг сащясиндян истифадя етмяк щцгугу алырды. Бундан ялавя, мящсулу там шякилдя дювлят хязинясиня дахил олан торпагларда она юзцня эюря 50 му, арвадына эюря ися 20 му сащяни беъярмяк щяваля едилирди. Ялавя олараг щяр бир ев тясяррцфаты парча (гумаш) иля щяйятбашы верэи юдямяли иди. Мямурлара да торпаг мцлкляри (мяваъиб явязиня) верилирди. Мямурларын рцтбяляриндян асылы олараг онларын сащяси 10–50 син (1 син – 100 му) тяшкил едирди. Мямур торпагларыны онлара тящким едилмиш ряиййят беъярмяли иди.


    Пай торпаглары системи Ч.-дя бир нечя яср мювъуд олду. Бунунла йанашы хцсуси торпаг мцлкиййяти дя галмагда иди. Ири вя орта торпаг сащибляри, адятян, торпаглары мцвафиг юдямя явязиндя иъаряйя верирдиляр. Хцсуси торпаг мцлкиййятиндян ялдя едилян бюйцк эялир торпаг сащибляринин ъямиййятдя нцфузунун артмасына вя мцяййян инзибати-идарячилик вязифяля- риндя чалышмаларына имкан йарадырды. Ири вя орта торпаг сащибляри тябягяси Ч. мянбяляриндя “мющкям евляр”, йахуд “бюйцк евляр” адландырылыр. Беля “евляр” щяля Хан дюврцндян мювъуд олсалар да, 3–6 ясрлярдя онларын сайы ящямиййятли дяряъядя чохалды, сийаси тясирляри ися артды.

     
    Ипяк цзяриндя император Вен-динин (ортада) тясвири. “Он цч император” (ряссам Йан Либен) ясяриндян фрагмент. Зяриф сянятляр музейи (Бостон).


    3–6 ясрлярдя Ч. шящярляринин щяйатында мцщцм дяйишиклик баш вермяди. Шящярляр яввялки кими, ясасян, инз. вя щярби мяркяз олараг галырды. Ч.-ин шм.-ындакы шящярлярин чохунда кючяри халгларын эялмя яйанлары мющкямляндиляр.


    3–6 ясрляр Ч. ъямиййятинин мцяййян гядяр архаикляшмяси вя онун тяърид олунмуш йерли бирликляря парчаланмасы дюврцдцр. Бу просес мяркязи щакимиййятин зяифлямяси, тясяррцфатын
    натураллашдырылмасы вя сийаси щяйатын “щярбиляшдирилмяси” иля баьлы иди. Фяал сурятдя ган гощумлуьу вя клан (гябиля) структурларынын мющкямлянмяси просеси эедир, йерли башчыларын
    рящбярлийи алтында “мющкям евляр” груплашмалары йаранырды. Ейни заманда сосиал бярабярсизлик сцрятля дяринляшир, йени асылылыг формалары мейдана эялир, шяхси асылылыьы оланларын, илк нювбядя “гонагларын” – нюкярлярин сайы артырды.


    3–6 ясрлярдя Ч.-дя елми биликлярин топланмасы давам едирди. Щцгуг тякмилляшир, тарихи вя тарихи-чоьрафи ясярляр йазылыр, ядяби йарадыъылыг вя ряссамлыг нязяриййясиня, рийазиййата даир
    илк ясярляр мейдана эялир, филоложи, щямчинин фонетик лцьятляр тяртиб едилир, мемарлыг, поезийа инкишаф едир, щекайя вя рявайят топлулары йарадылырды.


    Суй (589–617) вя Тан (618–907) империйалары. 6 ясрин сону – 7 ясрин яввялляриндян башлайараг Ч.-дя сийаси вя игтисади вязиййятин сабитляшмяси тенденсийасы мцшащидя олунурду. Щярби гцввядян чох бцрократик мямур апаратына архаланмаьа чалышан император Вен-ди (Йан Сзйан) мяркязи щакимиййятин мювгейинин мющкямляндирилмясиня йюнялмиш ислащатлар кечирди. Онун хяляфи Йан Гуанын (Йан-ди, [605–617]) дюврцндя Бюйцк каналын ясас щиссяси тикилди. Суй империйасы Шимали Корейа дювляти Когурйо, Вйетнам дювляти Вансуан, тцркляр вя тугухунларла ишьалчы мцщарибяляр апарырды. Истибдад вя верэилярин артырылмасы иля сяъиййялянян Йан Гуанын щакимиййяти Суй яйанлары вя садя ящалинин наразылыьына сябяб олурду. 611 илдя юлкянин мцхтялиф йерляриндя чыхышлар баш верди. 617 илдя Суй сцлаляси сцгут етди, Суй ъанишинляриндян бири Ли Йуан Чанйан ш.-ни пайтахт сечяряк щакимиййятин Тан сцлалясиня кечмясини елан етди. Мящз бу сцлалянин дюврцндя 7 ясрин орталарындан башлайараг Йени дюврцн яввялляринядяк Ч.-ин сийаси гурулушуну мцяййянляшдирян дювлят системи формалашды.


    Тан империйасынын дювлят гурулушу мцфяссял сурятдя щазырланмыш ганунларда тясбит олунду. Бу ганунлар 4 категорийайа бюлцнцрдц: эе – нормативляр (илк нювбядя инзибати апарат цчцн), лйуй – ъинайят ганунлары, лин – цмумиъбари тялиматлар вя ши – идарядахили нормалар. Бир нечя ганун мяъялляси тяртиб едилди.

     Бюйцк Канал. Гуанчжоу.


    Инзибати ъящятдян Тан империйасы ири районлара (дао), онлар да юз нювбясиндя даиряляря (чжоу), сонунъулар ися гязалара (сйан) бюлцнцрдц. Тан сцлаляси дюврцндя районларда хцсуси щакимиййят органлары мювъуд дейилди. Даиря вя гязаларда щакимиййят ряислярин башчылыг етдийи даиря вя гяза идаряетмя органларынын ялиндя ъямлянмишди. 7 ясрин орталарында империйада 358 даиря вя 1551 гяза, 8 ясрин орталарында ися 328 даиря вя 1573 гяза вар иди.


    Империйанын инзибати ярази бюлэцсц щярби даиряляря (фу) бюлэц иля тамамланырды. Мцхтялиф вахтларда онларын сайы 600-дян 800-ядяк иди. Фулар 3 категорийайа бюлцнцрдц: али (ордуйа 1200 ясэяр эюндярирди), орта (1000 ясэяр) вя ашаьы (800 ясэяр). Ордуйа 20 йашындан 60 йашынадяк олан кишиляри эютцрцрдцляр. Онларын аиляляри верэилярдян азад едился дя, “юз” ясэярлярини ярзаг вя эейимля тямин етмяли идиляр. Бцтцн орду 16 ири бирляшмяйя (вей) бюлцнцрдц.

    Мяркязи щюкумят функсийасыны Али катиблик палатасы, Мяркязи катиблик палатасы вя Али гапылара йахын оланларын палатасы иъра едирди. Йерлярдян мярузя вя сорьулар Алты Идарядян (мярасимляр, рцтбяляр, верэиляр, иътимаи ишляр, мящкямя вя щярби) ибарят Али катиблик палатасына дахил олурду. Идаряляр мцзакиря олунан мясялялярля баьлы тювсийяляр щазырлайыр, гярарлар ися Мяркязи катиблик палатасында мцзакиря олундугдан сонра гябул едилирди. Бу гярарларын мягсядяуйьунлуьуну Али гапылара йахын оланларын палатасы йохлайырды. Император йалныз палаталар арасында зиддиййятляр олдуьу щалда, щямчинин бу вя йа диэяр гярарын али сярянъам кими чыхарылмасы лазым эялдикдя щюкумятин ишиня гарышырды. Алты Идарянин тяшкили вя фяалиййят принсипляри 8 ясрин 1-ъи йарысында тяртиб едилмиш “Тан сцлалясинин Алты Идарясинин ганун мяъялляси”ндя гейд олунмушду. Чанйанда Мяркязи катиблик палатасы вя Али гапылара йахын оланларын палатасындан башга, бцтцн мяркязи вя йерли идаря мямурларынын ишини йохламаг сялащиййятиня малик Сензорлар палатасы да фяалиййят эюстярирди.

    Инзибати вязифяляря тяйинат имтащан нятиъяляриня эюря апарылырды. Тан дюврцнцн яввялляриндя имтащан нятиъяляриндян вя бу имтащанларын щарада (гязада, даирядя, йахуд пайтахтда) кечирилмясиндян асылы олараг 8 мцхтялиф дяряъя верилирди; дяряъялярин щяр бири имтащан верян шяхся (шенси) бу вя йа диэяр сявиййяли инзибати вязифяни тутмаг имканы газандырырды. Адятян, шенсиляр варлы вя нцфузлу кланларын нцмайяндяляриндян ибарят олурду. Буна бах- майараг, беля вязифя тутмаг системинин яввялляр инзибати–дювлят гуллуьунда мювъуд олмуш аристократик аилялярин монополийасынын арадан галдырылмасы бахымындан мцсбят ящямиййяти вар иди.


    Тан империйасы фяал хариъи сийасят йцрцдцрдц. Когурйойа гаршы тяшкил олунан чохсайлы йцрцшлярдян сонра 668 илдя бу юлкя ишьал едилди. Когурйода, сонра ися Ъянуби Корейа дювляти Пекчедя Андун (Сакитляшдирилмиш Шярг) адланан Ч. щярби ъанишинлийи тясис олунду. 629–630 иллярдя Ч. гошунлары империйанын шм.-г. сярщядляриндян щцъума кечди вя 7 ясрин орталарында Шярги вя Гярби Тцрк хаганлыгларыны ишьал етди. Онларын гярбя доьру йцрцшляринин гаршысы ярябляр тяряфиндян алынды. 751 илдя яряблярля Талас чайы сащилиндяки (индики Бишкек йахынлыьында) щялледиъи дюйцшдя чинлиляр мяьлубиййятя уьрады.


    8 ясрин 2-ъи йарысындан Тан империйасынын щярби гцдряти зяифлямяйя башлады. Тан тибетлиляр, уйьурлар, сонра ися тангутлар вя б. иля мцбаризядя юзцнцн гярбдяки мювгеляриндян мящрум олду. Бундан даща яввял ися о, Корейа дювлятляриня нязаряти итирмишди. Ъ.-г.-дя Нанчжао дювляти тяряфиндян сыхышдырылан Тана шм.-дан киданлар сохулурдулар.


    Империйанын дахилиндя бющран яламятляри артырды. Бир чох щалда бу, пай торпаглары системинин тяняззцлц вя бцрократик апаратын даьылмасы иля баьлы иди. Ордунун формалашдырылмасы системи еффективлийини итирдийиня эюря муздлулуг эениш йайылды. Аристократик груплашмаларын нцфузунун эцълянмясинин вя йерли яйанларын сепаратчы мейилляринин гаршысыны алмаьа чалышан Тан императорлары гейри-сабит р-нлара щярби губернаторлар (сзедушлар) эюндярирдиляр. Лакин бу да вязиййяти йахшылашдырмады – эцълянян сепаратизм шяраитиндя щярби губернаторлар чох вахт юзляри йерли яйанларын цсйанларына башчылыг едирдиляр. 755 илдя сзедуш Ан Лушанын башчылыьы иля баш верян вя йалныз 763 илдя бюйцк чятинликля йа- тырылан гийам империйа цчцн сынаг олду.


    Суй вя Тан империйаларында хариъи тящлцкялярин зяифлядийи вя тясяррцфатын сабит инкишафы шяраитиндя шящярляр сцрятля инкишаф етмяйя башлады. Яввялки кими щярби дайаг мянтягяси вя игамятэащ олан шящярляр щямчинин тиъарят-сяняткарлыг мяркязляриня чеврилди (хцсусиля Тан дюврцнцн икинъи йарысында). Пайтахт шящярляри Чанйан вя Лойанда эениш тикинти ишляри апарылды. 8 ясрин яввялляриндя Чанйанда тягр. 1 млн. няфяр йашайырды. Юлкянин мяркязи вя ъ.-ш. щиссясиндяки шящярляр даща интенсив инкишаф едирди. Шящярлярдя тиъарят-сяняткарлыг фяалиййяти щюкумят тяряфиндян сярт шякилдя низамланырды. Тан дюврцндя тиъарят вя сяняткарлыгла мяшьул олан шящяр ящалисинин ейни сянятя мянсуб бирликляри – дцканемалатханалардан ибарят “ъярэяляр” (хан) мейдана эялди. “Ъярэяляр”я щюкумят гаршысында онларын мянафелярини тямсил едян старшиналар башчылыг едирди. Ялдя олунан уьурлардан бири дя к.т.-нын инкишафы иди. Тярявязчилик эениш йайылды, чялтийин мцхтялиф сортларынын, щямчинин чайын беъярилмясиня башланылды.


    7–9 ясрлярдя реэионларарасы тиъарят ящямиййятли дяряъядя инкишаф етди. 621 илдя мис пулларын унификасийасынын баша чатмасы бу просес цчцн мцщцм шяраит йаратды. Бир, йахуд бир нечя ямтяя нювцнцн топдан алынмасы вя дашынмасы иля мяшьул олан ири тиъарят евляри мейдана эялди. Абадлашдырылан вя мцщафизя олунан тиъарят йоллары кянарында анбарлар вя карвансаралар тикилирди. Гуанчжоуда, сонра ися Ч.-ин диэяр сащилйаны шящярляриндя щюкумят дяниз тиъарятиня нязарят едян “тиъарят эямиляри цзря мцвяккил” тяйин етмяйя башлады.


    Суй вя Тан империйалары дюврцндя Ч. ъямиййятинин структуру (рясми статистикайа эюря, 7–9 ясрлярдя Ч.-ин верэи юдяйян яща- лиси 46–54 млн. няфяр тяшкил едирди) яввялки дюврлярля мцгайисядя ящямиййятли дяйишикликляря мяруз галмамышды. Сосиал пирамиданын йухары пиллясиндя аристократийа дурурду, йердя галан бцтцн ящали ися “мямурлар”а вя “халг”а бюлцнцрдц. “Халг”а сакинлярин 4 категорийасы: алимляр (йахуд алиъянаблар), якинчиляр, сянят- карлар вя таъирляр дахил иди. Аристократийа иля ящалинин галан кцтляси, хидмятчи тябягя иля ряиййят, тамщцгуглулар иля асылылар арасында сосиал барйерляр даща чох щисс олунурду. Ъцзи щяъмдя гулдарлыг, ев гулдарлыьы сахланылмышды. 7 ясрдян чинлилярин етник консолидасийасы просеси башлады, лакин юлкянин шм. вя ъ. вилайятляринин сакинляри арасында 3–6 ясрлярдя формалашмыш дил, адят, гида расионундакы фяргляр галмагда иди.


    Тан дюврц мцщцм мядяни наилиййятлярля сяъиййялянир. 9 ясрин икинъи йарысында Ч.-дя Фен Лаонун иъад етдийи цсулла (ойма тахталар васитясиля) китаб чапына (ксилографийа) башланылды. Яввялки дюврляря аид 8 рясми сцлаля тарихи тяртиб едилди. Лйу Чжитсзи тарихнявислийя даир илк нязяри ясяр – “Тарихя нцфузетмя” (“Ши тун”) ясярини йаратды. Классик конфусичилийин беш ясас китабынын йени редаксийасы мейдана эялди. Бу дюврдя мяшщур мцтяфяккирляр Ду Йу (735–812), Хан Йуй, Лйу Тсзунйуан (773–819) вя б., щямчинин эюркямли шаирляр Мен Хаожан, Ван Вей, Ли Бо, Ду Фу, Бо Сзцйи йашайыб йарадырды. 7–9 ясрлярдя Ч.-я манилик, зярдцштилик, нястурилик нцфуз етди, лакин эениш йайылмады.


    Сун империйасы (960–1279). Дахили сийаси мцбаризянин кяскинляшмяси вя империйанын хариъи щцдудларында апарылан арамсыз мцщарибялярин аьырлыьы Ч. ящалисинин цзяриня дцшцрдц. 9 ясрин орталарындан юлкядя тез-тез баш верян халг цсйанлары Ч. тарихиндя ян бюйцк цсйанлардан бири олан Кяндли мцщарибясиня (874–901) чеврилди. Бцтцн Мяркязи вя Ъянуби Ч.-и бцрцйян цсйанчы щярякатын лидерляри Хуан Чао вя Ван Сйанчжи иди. 881 илдя пайтахты яля кечирян цсйанчылар императору щакимиййятдян девирдиляр. Хариъи гошунлары кюмяйя чаьыран яйанлар цсйанчылары дармадаьын етдиляр. 883 илдя Тан сцлаляси бярпа олунса да, онун мювгейи сарсылмышды. Со- нунъу Тан императору Ли Чжу [904–907] Хуан Чаонун кечмиш
    силащдашларындан бири олан сяркярдя Чжу Вен тяряфиндян деврилди.

     Император Гао-Сзунун [650-683] вя императрича У Сзетйанын [690-705] мягбяряси. Сиан шящяринин йахынлыьы.

     
    Тан империйасынын ифласы иля Ч. йенидян парчаланды. Онун шм. щиссясиндя Шимали Тан вя Шимали Хан дювлятляри йаранды. Ъ.- да Шу (Еркян вя Сон), Пин, Чу, У (Ъянуби Тан), У Йуе, Мин вя Ъянуби Хан дювлятляри мейдана эялди. Империйанын парчаланмасы ъямиййятин “щярбиляшдирилмяси” вя арамсыз мцщарибялярля мцшайият олунурду. Йалныз 10 ясрин орталарында Ч. торпагларынын бирляшдирилмяси тенденсийасы йенидян эцълянди. 951 илдя йаранмыш Сон Чжоу дювлятинин сяркярдяси Чжао Куанйин кечмиш Тан империйасына мяхсус торпагларын бюйцк щиссясини юз щакимиййяти алтында бирляшдирди вя йени Сун сцлалясинин ясасыны гойду (960). Сун Ч.-инин пайтахты Вйан ш. (индики Кайфын) олду.


    Сун императорлары мягсядйюнлц шякилдя юлкядя мяркязи щакимиййяти эцъляндирмяк вя юз щакимиййят сялащиййятлярини эенишляндирмяк сийасяти апарырдылар. Онлар биринъи назири (сзайсйан) мямурлары тяйин етмяк вя щярби мясялялярин щяллиндя иштирак щцгугундан мящрум етмякля [бу мясяляляр Щярби мясяляляр цзря шуранын (Шушийуан) вя шяхсян императорун сярянъамына кечди] онун сялащиййятлярини мящдудлашдырдылар. Юлкянин инзибати ярази бюлэцсц, демяк олар ки, яввялки кими галса да, йерли щакимиййятин тяшкили формасы дяйишдирилди. Йерли идарячилик апаратына юз фяалиййят даирясиня мяхсус мясяляляря ъавабдещ олан 4 мцвяккил (ши) башчылыг едирди. Онлар билаваситя мяркязи щюкумятя табе идиляр. Йерли щюкумятин фяалиййятиня хцсуси мцвяккилляр нязарят едирдиляр.


    Сун ордусунун ясасыны пайтахт вя онун ятрафында йерляшдирилмиш “сарай гошунлары” тяшкил едирди. Йерлярдя гайда-ганун “кянд гошунлары” тяряфиндян тямин олунурду. 11 ясрин яввялляриндя ордунун цмуми сайы 1260 мин няфяр иди (сонралар 4,5 млн. няфяря чатды).


    Чох бюйцк ордуйа малик олмасына бахмайараг, Сун 1005 илдя киданларын Лйао дювляти иля мцщарибядя мяьлубиййятя уьрады, 16 шм. даирясини итирди вя верэи юдямяйя мяъбур
    олду. Империйанын шм.- г. сярщядляриндя мейдана эялмиш тангутларын Си Сйа дювляти иля апарылан узунмцддятли мцщарибя дя она уьур эятирмяди. 1006 илдя Сун сарайы Си Сйанын мцстягиллийини таныды.


    Гоншуларла мцбаризянин уьурсузлуьу вя мювъуд идарячилик системинин еффективсизлийи щаким даирялярин бязи нцмайяндялярини ислащатлар кечирмяк цчцн щярякятя эятирди. 1030–40-ъы иллярдя Фан Чжунйан, Фу Би, Оуйан Сйу, Ли Гоу вя б. ислащат лайищяляри иряли сцрдцляр. Онлар бцрократик апаратын “тямизлянмясини”, “пис” мямурларын “йахшылар” иля явязлянмясини, фаворитлийин арадан галдырылмасыны, ордунун ясэяри чаьырыш ясасында комплектляшдирилмясини вя с. тяклиф едирдиляр. 1070 илдя биринъи назир Ван Анши ислащат кечирмяйя тяшяббцс эюстярди. Лакин онун фяалиййяти нцфузлу яйанларын мцгавимятиля цзляшди; 1076 илдя Ван Анши вязифясиндян узаглашдырылды вя ислащатлар дайандырылды.


    1115 илдя Манъурийанын мяркязи р- нларында чжурчженлярин Сзин дювляти мейдана эялди. Сун онунла иттифага эирди. Бирэя сяйлярля онлар 1125 илдя Лйаону дармадаьын етдиляр вя нятиъядя 16 шм. даиряси йенидян Ч.-ин тяркибиня гатылды. Сзин 1126 илдя Сун Ч.-иня гаршы мцщарибяйя башлады. 1127 илдя чжурчженляр Вйан ш.-ни тутдулар. Император йени пайтахт елан едилмиш Лин- йан ш.-ня (индики Ханчжоу) кючдц. Онун нязаряти алтында империйанын йалныз ъ. р-нлары галды (Ч. тарихинин 1127 илдян сонракы дюврц Ъянуби Сун адландырылыр). Сзини мяьлуб етмяк цчцн эюстярилмиш бир сыра уьурсуз ъящддян сонра Ъянуби Сун щюкумяти 1141 илдя чжурчженлярля мцгавиля баьлады, юлкянин Хуайхе чайынадяк олан шм. щиссясини онлара эцзяштя эетди вя иллик верэи юдямяйи ющдясиня эютцрдц.


    10 ясрин сонларында Ч.-дя пай торпаглары системи тамамиля арадан галхды. “Торпаг системини гайдайа салмаг”дан ваз кечян Сун щюкумяти беъярилян торпаглардан йалныз иъбари верэилярин юдянилмясини тяляб едирди. Бу, торпагларын йенидян бюлцшдцрцлмясиня вя хырда кяндли торпагларынын тутулмасы (сатыналма, зорла зябтетмя, сахта сянядлярин щазырланмасы вя с. йолларла) щесабына ири торпаг мцлкиййятинин сцрятля артмасына сябяб олду. Сун дюврцндя айры-айры аристократик нясилляря вя мямурлара мяхсус торпаг мцлкляри иъаря шяртиля беъярилян 6 мин син шумлуг торпаг тяшкил едирди. Ири торпаг мцлкляри иля йанашы хырда кяндли тясяррцфатлары да галырды, торпагларын бир щиссяси дювлятин мцлкиййятиндя иди.


    10–13 ясрлярдя эениш йайылмыш иъарячилик кянд иъма институтларына уйьун эялмядийиня эюря Сун Ч.-индя сонунъуларын ящямиййяти дурмадан азалырды. Кяндлилярин торпагсызлашмасы просеси шящярлярин даща да инкишаф етмясиня вя онларын тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри кими ролунун артмасына тякан верди. Шящяр ящалисинин хцсуси чякиси тягр. 10%-я чатды. Ири шящярлярин гала диварлары ятрафында гясябяляр формалашмаьа башлады. Сяняткарлар Авропа сехляриня бянзяр корпорасийаларда (туан, ши, сзо вя с.) бирляширдиляр. Шящяр тиъаряти щюкумят органларынын мящдудиййятлярини ашараг кцчяляря “чыхды”, эеъя базарлары адландырылан базарлар мейдана эялди, йармаркалар кечирилмяйя башлады. Щюкумят органлары бу йениликлярля барышды, чцнки тиъарятдян тутулан верэиляр хязиня эялирляринин ясас мянбяйини тяшкил едирди. Тиъарятин инкишафы малиййя системинин дяйишилмясиня эятириб чыхартды. Сун дюврцндя Ч. тарихинин диэяр дюврляри иля мцгайисядя ян чох стандарт тунъ сиккя зярб едился дя, юдяниш васитяляри чатмырды. Бу кясири арадан галдырмаг мягсядиля щесаблашмаларда мцхтялиф таъир корпорасийаларына мяхсус чекляр, сонра ися ясэинаслар (каьыз пуллар) истифадя олунмаьа башлады.


    10–13 ясрлярдя Ч. ъямиййятинин структурунда бязи дяйишикликляр баш верди. Аристократ кланларынын вя щярби даирялярин тясири азалды, мямурлар тябягясинин ися нцфузу артды. Сун дюврцнц чох вахт Ч. мямурларынын “гызыл ясри” адландырырлар: бу дюврдя онларын имтийазлары мющкямлянир вя эенишлянир, мадди тяминатлары артырды. Шенсилярин сыраларына торпаг сащибляринин, кянд иъмасынын йухары тябягясинин вя шящярлярин варлы даиряляринин гатылмасы нятиъясиндя бу сосиал тябягя гапалы каста олмагдан чыхды.

    Сун дюврцндя Ч.-дя компас, барыт, топ ихтира едилди. Би Шен китаб чапы цчцн щяряки шрифт йаратды, китаб миниатцрц вя ясэинаслар мейдана эялди. Чини габ истещсалы вя нахышвурма техникасы тякмилляшди. 13 ясрдя Ч.-дя шящяр ящалисинин мяишяти кяндлилярин мяишятиндян хейли фярглянирди. Пайтахтларда сарай няггашлыг академийалары, Вен ш.-ндя ися щямчинин няггашлыг музейи йарадылды. 10–13 ясрлярдя йазылы Ч. дилинин данышыг дилиндян фярглянян нормалары формалашды, поезийада хцсуси “тсы” жанры мейдана эялди.


    Чин монгол истилачыларынын щакимиййяти алтында. Йуан империйасы (1279–1368). 13 ясрин яввялляриндя монгол чюлляриндя Чинэиз хан титулуну гябул етмиш Темучинин башчылыьы алтында эцълц тайфа бирлийи мейдана эялди. 1211 илдян онун гошунлары чжурчженлярин Сзин империйасынын тяркибиня дахил олан Шимали Ч. яразиляриня виранедиъи йцрцшляр етмяйя башладылар. Тякъя 1213– 14 илляр ярзиндя бурада тягр. 90 шящяр даьыдылды вя гарят олунду. Бу шящярлярин сакинляри, бир гайда олараг, гул гисминдя апарылыр, мцгавимят эюстярдикдя ися елликля мящв едилирдиляр. Ишьал олунмуш Ч. торпагларыны пай кими алан бир чох монгол сяркярдяси бцтцн йерли ящалини гырараг, бу торпаглары отлаглара чевирмяк ниййятиндя идиляр.


    1215 илдя монголлар Сзинин пайтахты Чжунду (индики Пекин) ш.-ни яля кечирдиляр, Сзинин сарай ящли Веня гачды. 1234 илдя Сзин империйасы сцгут етди. 1235 илдян монгол гошунлары Ъянуби Сун яразисиня сохулмаьа башладылар, 1254 илдя Тибети, 1259 илдя ися Корйону зябт етдиляр.


    Чинэиз ханын хяляфи Уэедейин дюврцндя монгол истилачылары 1230 илдян табеликляриндя олан Шимали Ч. торпагларынын идарячилийини гайдайа салмаьа ъящд эюстярдиляр. Уэедей юз мцшавири Йелцй Чутсайын мяслящяти иля бурада Ч. идарячилик системини тятбиг етмяйя вя Ч. мямурларыны ишя эютцрмяйя башлады. 1233 илдя кечирилян ящали сийащыйаалмасындан сонра верэи нормалары мцяййянляшдирилди. Монголлар тядриъян яняняви Ч. щакимиййят институтларыны вя тясяррцфатчылыьыны мянимсядиляр.


    Монгол империйасынын парчаланмасындан сонра Монголустан вя Шимали Ч.яразисиндя Хубилайын (1260 илдя хан тахтына чыхмышды) дювляти мейдана эялди. 1264 илдя Хубилай Пекини пайтахт, 1271 илдя ися юзцнц монгол-Чин Йуан империйасынын бюйцк ханы (император) елан етди. 1276 илдя онун гошунлары Линйаны тутду, 1279 илдя Ъянуби Сун империйасынын ишьалыны баша чатдырды. Ч.-дя мющкямлянян монголлар ишьалларыны давам етдиряряк Бирмайа (1282–83 иллярдя Йуанын щакимиййяти алтында иди) сохулдулар. Лакин Йапонийайа гошун чыхартмаг (1274, 1281) вя Йава а.-ны тутмаг (1292–93) ъящдляри там ифласа уьрады.


    Хубилай Ч. торпагларында идарячилик системинин тяшкили цзря тядбирляри давам етдирди. Яввялки Ч. ганунлары ясасында ганунвериъилик ишляниб щазырланды. Алты Идарянин табе олдуьу Мяркязи катиблик палатасы Йуан империйасынын али щюкумят органына чеврилди; щямчинин Щярби ишляр цзря шура вя Ч.-ин бир сыра щакимиййят органлары бярпа едилди. Мяркязи вя йерли щакимиййят органларына мямурларын тяйинаты йенидян имтащан ясасында мцяййянляшдирилди. Лакин инзибати апаратда мцщцм вязифяляр монголларын, йахуд онлара хидмят едян Мяркязи Асийадан эялмялярин ялиндя галырды. Империйа яразиси юз нювбясиндя ики мцхтялиф категорийалы вилайятляря, даиря вя гязалара айрылан 11 яйалятя бюлцндц. Юлкянин мяркязи щиссясиндяки бир сыра р-нлар билаваситя бюйцк ханын, сярщядйаны яразиляр ися монгол сяркярдяляринин идарячилийи алтында иди. Юлкянин бцтцн ири шящярляриндя монгол гарнизонлары йерляшдирилирди.


    Йуан Ч.-индя ян эениш щцгуг вя имтийазлар монголлара мяхсус иди. Йуан сарайына хидмят едян йаделлиляря (семужен) дя имтийазлар верилирди. Буддист вя даосист ращибляр щакимиййятин щимайяси алтында иди. Сосиал пирамидасынын ашаьы пиллясиндя юлкянин шм. щиссясиндян олан чинлиляр, киданлар вя чжурчженляр, даща ашаьыда ися яввялляр Ъянуби Сунун тяркибиня дахил олан яразилярин сакинляри дурурду. Йарымасылы кяндлиляр (сйуйкоу) вя гуллар эениш тябягя тяшкил едирдиляр. Истилачыларын милли зцлмцнцн бцтцн аьырлыьыны юз цзяриндя щисс едян чинлиляря силащ сахламаг, щярби иши (гошунларда хидмят едянляр истисна олмагла) вя хариъи дилляри юйрянмяк, кцтляви шякилдя топланмаг, ат сахламаг вя гаранлыг дцшяндя кцчяйя чыхмаг гадаьан олунурду.


    Монгол истиласы Ч. тясяррцфатына чох аьыр зярбя вурду. Юлкя вираня галды. Йалныз 13 ясрин сонларында, бу заман Ч.-дя олмуш М.Полонун мялуматына эюря, сяняткарлыг, дахили вя хариъи тиъарят ъанланмаьа башлады.


    Мин империйасы (1368–1644). 14 ясрин орталарында Ч.-дя щюкумят ялейщиня чыхышлар эцълянди. Юлкянин мяркязи щисся- синдя Байлйантсзйао тяригяти тяряфиндян щазырланмыш “Гырмызысарыглылар” цсйаны (1351–68) баш верди. Йансзы чайынын ашаьы ахарларында дюйцшян цсйанчы гошунлар арасында кяндли аилясиндян олан буддист ращиб Чжу Йуанчжанын башчылыг етдийи дястяляр апарыъы рол ойнайырды. О, 1356 илдя Нанкини тутараг, бурада йени щюкумят формалашдырды, 1368 илдя ися йени – Мин сцлалясинин императору елан олунду. Мин щюкумятинин ясас вязифяси Ч.-и монгол аьалыьындан тамамиля азад етмяк иди. Мин йалныз 1410 илдя дцшмянин ясас гцввялярини дармадаьын едяряк бцтцн Ч. яразилярини нязаряти алтына ала билди.

     Шанхай ятрафындакы гядим Чжутсйатсйао шящяриндян эюрцнцш.

    Чжу Йуанчжан дювлят идарячилик системини ислащ етди. Мяркязи щюкумят функсийасыны алимлярдян тяшкил олунмуш Сарай- дахили катиблик (Нейге) йериня йетирмяйя башлады. Ислащатлар репрессийа вя едамларла, о ъцмлядян щаким даиря нцмайяндяляринин едамы иля мцшайият олунду; он минлярля инсан мящв едилди.


    Мин империйасынын “Бюйцк Мин сцлалясинин ганунлары” (“Да Мин лйуй”) мяъялляси яняняви нормалар ясасында ишляниб щазырланмышды. Кадастр сийащысында гейд олунмуш беъярилян торпаглар дювлят вя юзял торпаглара (1:7 нисбятиндя) бюлцнцрдц. Дювлят торпагларында чох вахт щярби мяскянляр тяшкил едилирди. Юзял торпаглар ирсян кечя, сатыла вя алына билярди, юзял торпаг мцлкиййятинин юлчцсц мящдудлашдырылмырды. Верэиляр илдя ики дяфя – йайда вя пайызда топланырды; 1371 илдян буна верэи нязарятчиляри ъавабдещ идиляр. Щям юзляринин пай торпаьы олан кяндлиляр, щям дя иъарядарлар верэи юдямякля йанашы, дювлятин хейриня ямяк мцкялляфиййяти йериня йетирирдиляр. 1577–81 иллярдя верэи топланан торпагларын йени сийащыйаалмасы кечирилди вя ямлака эюря “ващид верэи” тятбиг едилди.


    Йени сцлалянин щакимиййятини мющкямляндирмяк мягсядиля Чжу Йуанчжан бир нюв ирси маликаняляр йарадараг, эениш яразиляри оьулларынын идарясиня верди. Бу да маликаня алмаг иддиасында олан император кланы нцмайяндяляринин (Мин дюврцнцн яввялляриндя сарайын йалныз 58 титуллу гощуму олдуьу щалда, 15 ясрин сонларында онларын сайы 2 миня, 16 ясрин яввялляриндя 80 миня, сцлалянин щакимиййятинин сонларында ися тягр. 150–160 миня чатды) арасында мцбащися вя силащлы мцнагишялярин йаранмасы цчцн зямин йаратды. Мин щюкумяти сонралар онларын торпаг иддиаларыны чох вахт дювлят торпаг фонду щесабына тямин етмяли олду, нятиъядя сонунъунун щяъми хейли азалды.

    Мин империйасыны яввялки Ч. дювлятляриндян фяргляндирян юзцнямяхсус ъящят сосиал структурда императорун эцълц имтийазлы кланынын, щямчинин варлы яйанларын (гун чен) мювъудлуьу иди.

    Мин дюврцндя шящярлярин инкишафы давам едир, онларын тиъарят-сяняткарлыг мяркязляри кими мювгейи мющкямлянирди. 1421 илдя империйанын пайтахты олан Пекин сцрятля инкишаф едирди. Бязи шящярляр айры-айры мящсулларын истещсалы: Сзиндечжен – чини, Сучжоу вя Ханчжоу – ипяк, Нанкин вя Хучжоу – метал мямулатлар цзря ихтисаслашмаьа башлады. Юлкянин мцхтялиф районларынын тясяррцфат сащяляри цзря ихтисаsлашмасы да мцшащидя олунурду: Шандун лаклары, Сзйанси зярэярлик мямулатлары, Йуннан мис вя гурьушуну иля мяшщур иди. Мин дюврцндя Ч.-дя эениш сурятдя памбыг беъярилмясиня башланылды.

    Мин империйасы фяал хариъи експансийа сийасяти йцрцдцрдц. 1407 илдя Вйетнамдакы дахили мцбаризяйя мцдахиля едяряк ону ишьал етди вя 1427 илядяк юз табелийиндя сахлады. Ч.-ин “сярвятини вя гцдрятини” нцмайиш етдирмяк мягсядиля 1405–33 иллярдя дяфялярля Ъянуб-Шярги вя Ъянуби Асийа юлкяляриня Чжен Хенин башчылыьы иля Ч. донанмасынын бюйцк експедисийалары эюндəрилди. 15 ясрдя Мин империйасы юзцнцн шм. вя шм.-г. сярщядляриндя кючяриляря гаршы мцбаризя апарырды. 1449 илдя ойрат ханы Есен Ч. ордусуну дармадаьын едяряк Пекини мцщасиряйя алса да, ону тута билмяди вя чюлляря чякилди (ойратларла мцщарибя 1488 илядяк давам етди). Мин империйасы 1592–93, 1597–98 иллярдя Корейа щюкмдарларынын хащиши иля онлара Йапонийа мцдахилясиня гаршы мцбаризядя кюмяк едирди.

     Йуан сцлаляси дюврцня аид дябилгя. Монгол истиласы музейи. Фукуока (Йапонийа).


    1514 илдя илк дяфя Авропа эямиляри, 1517 илдя Ф. д’Андраденин команданлыг етдийи Португалийа ескадрасы Ч. сащилляриня чатды. Португаллар бурада факторийаларыны йаратмаг цчцн Мин сарайындан разылыг ялдя етмяйя чалышсалар да, данышыглар нятиъясиз галды. Португалларын Ч.-дя мяскян салмаг ъящдляриня ряьмян император ЫЫЫ У-сзун [1505–21] авропалыларын Ч.-я эялишини гадаьан етди вя Аомын (Макао; 1557 илдя португаллара иъаряйя верилди) истисна олмагла, бцтцн портлары онлар цчцн баьлады. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Ч. сащилляриня дяфялярля инэилис, испан, Нидерланд эямиляри йахынлашса да, онларын капитанлары Мин вя тямсил етдикляри юлкяляр арасында мцнтязям тиъари вя дипломатик мцнасибятляр гурмаг барядя разылыг ялдя едя билмядиляр. 1618 илдя И. Петлинин башчылыьы иля Пекиня илк рус дипломатик миссийасы эялди. Онун Москвайа эятирдийи фярманда ики дювлят арасында сяфирлик вя тиъари ялагялярин йарадылмасына даир тяклиф якс олунурду.


    Монгол аьалыьы дюврцндяки нисби дурьунлугдан сонра 14 ясрин сонларындан Ч. мядяниййяти сцрятля инкишаф едирди. 1420-ъи иллярдя Няггашлыг академийасы йенидян ъанланды. Сарайда илк гязет нцмуняси олан “Ди бао”нун (“Император хябярляри”) дюври няшри башлады. Китаб няшри сцрятля эенишлянирди. Чохъилдлик “Йун-ле да дйан”, “Ту шу бйан”, “Сйуй вен сйан тун као” енсиклопедийалары йарадылды, елми ясярлярдян ибарят илк топлулар, “Гуан йуй ту” атласы вя Чжен Хе експедисийасынын иштиракчылары тяряфиндян тяртиб едилмиш юзэя дийарларын тясвирляри ишыг цзц эюрдц. Ч. ядябиййаты Ло Гуанчжунун “Цч чарлыг дюврц”, Ши Найанын “Чай кюрфязляри”, У Ченйенин “Гярбя сяйащят”, Ланлинли масгарачы тяхяллцсц иля йазан мцяллифин “Гызыл эцлданда эавалы эцлляри” романлары иля зянэинляшди.


    Чин Син сцлалясинин щакимиййяти алтында (1644–1912). 17 ясрдян етибарян торпагларын йенидян бюлцшдцрцлмяси нятиъясиндя ящалинин эениш тябягяляринин вязиййятинин писляшмяси вя щаким даирялярин эетдикъя тяняззцл етмяси иля ялагядар Мин елитасынын бязи нцмайяндяляри ислащат кечирмякдя исрарлы идиляр. Лакин бцтцн ислащат тяшяббцсляри уьурсузлуьа уьрайырды. 1620-ъи иллярин яввялляриндян Ч.-дя тез-тез баш верян халг цсйанлары Кяндли мцщарибясиня (1628–45) чеврилди. Цсйанчыларын рящбяри Ли Сзычен 1644 илдя Да Шун дювлятинин йарандыьыны елан етди, юзцнц ися император адландырды. Щямин ил Ли Сзыченин гошунлары Пекини тутду, Мин сцлаляси сцгут етди.

     Ванпин галасы. 1638 ил.


    Ч. яйанларынын бир щиссяси цсйанчыларын гялябяси иля барышмады. Шимали Ч. ордусуна команданлыг едян У Сангуй манъурларла иттифаг баьлады вя Шанхайгуан йахынлыьындакы дюйцшдя (1644) цсйанчылары мяьлубиййятя уьратды. Щямин ил манъур-Чин гошунлары Пекини тутдулар вя ону манъур Син сцлалясинин пайтахты елан етдиляр. 1645–47 иллярдя Син гошунлары Йансзы чайындан ъ.-дакы Ч. торпагларынын бюйцк щиссясини, 1660 илдя ися Ли Дингонун башчылыг етдийи Ч. вятянпярвярляри ордусунун инадлы мцгавимятини гырараг Ч.-ин бцтцн ъ. вя ъ.-г. яйалятлярини нязарятляри алтына алдылар. Узунмцддятли мцщарибядян зяифлямиш манъурлар Ъянуби Чинин кнйазлыглара чеврилмиш бир сыра яразиляринин идарячилийини У Сангуй вя диэяр ики чинли тяряфдарына щяваля етдиляр. Бу кнйазлыглары ляьв етмяк ъящди Син империйасы ялейщиня “цч кнйазын мцщарибяси”ня (1673–81) эятириб чыхартды. Мцщарибя манъурларын гялябяси иля баша чатды. 1683 илдя Син гошунлары Ч. вятянпярвярляринин сонунъу дайаг нюгтяси олан Тайван а.-ны зябт етдиляр.


    Кяндли мцщарибяси вя манъур ишьалы нятиъясиндя Ч. демографик вя игтисади фялакятя дцчар олду, инкишафында бир чох ониллик эери дцшдц. Ящалиси 1628–83 иллярдя 120–130 млн. няфярдян 100 млн. няфяря гядяр азалды. Йцзлярля шящяр, минлярля кянд даьыдылды, шумлуг торпагларын бюйцк щиссяси бахымсыз галды, кустар истещсал дайанды. Йалныз 18 ясрин сонунда Ч. манъур ишьаллары яряфясиндяки игтисади инкишаф сявиййясини ютцб кечя билди, ящалисинин сайы ися 300 млн. няфяря гядяр йцксялди. 


    Ч.-и зябт едян Син сцлаляси торпаг фондуну йенидян бюлцшдцрдц: Мин яйанларынын вя Ч.-ин титулсуз торпаг сащибляринин бир гисминин торпаглары богдоханын вя “байраглы силк” адландырылан манъур аристократийасынын мцлкиййятиня кечди. Империйада эцълц ордуйа вя эениш бцрократик апарата архаланан истибдад режими йарадылды. Али щакимиййят органларына вя ясасыны “сяккизбайраглы гошунлар”ын тяшкил етдийи ордуйа рящбярлик манъурларын ялиндя иди.


    Шимали Ч.-и щакимиййяти алтына алан Син империйасы гоншу яразилярин вя дювлятлярин ишьалына кечди. 1650-ъи иллярдя онун гошунлары Амурбойуна басгын етдиляр. Яввялляр щеч кимин табелийиндя олмайан бу яразидя артыг рус мцщаъирляри вя казаклар мяскунлашмаьа башламышдылар. Син империйасы иля мцнасибятляри низама салмаг мягсядиля Русийанын Ф.И. Байков (1654– 57), И.С. Перфилйев вя С. Аблин (1657–62), Н.Г. Спафаринин (1675–78) башчылыьы иля Пекиня сяфирликляр эюндярмяси нятиъя вермяди. Мцщарибянин гаршысыны алмаг мягсядиля Нерчинск мцгавиляси (1689) баьланды. Мцгавиляйя эюря Аргун чайынын саь сащилиндяки, щямчинин Амур чайынын сол вя саь сащилляриндяки торпагларын бир гисми Син империйасына кечди. Кйахта мцгавиляси (1727) иля 1691 илдя манъурлар тяряфиндян зябт олунмуш Шимали Монголустанда [Ъянуби (Дахили) Монголустан онлар тяряфиндян 1636 илдя ишьал едилмишди] Син иля Русийа арасында сярщяд мцяййянляшдирилди, Амур чайынын ашаьы ахарларындакы вя Охот дянизи сащилйаны яразиляриндя сярщядлярин чякилмямяси тясдиглянди.


    Син експансийасынын мцщцм обйекти Тибет иди. 1720 илдя Син гошунлары онун ъ.-ш. щиссяси – Кщамы, 1724 илдя ися шм.-ш. щиссяси – Амдону яля кечирдиляр. Гярби Тибетдяки дахили чякишмялярдян истифадя едян Син империйасы 1728 илдя бу дийары юз ъанишинляринин нязаряти алтына алды (далайламанын формал щакимиййятини сахламагла). 1791–92 иллярдя Син Непал краллыьыны мяьлубиййятя уьрадараг ону верэи юдямяйя мяъбур етди. Бунунла да бцтцн Тибет богдоханларын щакимиййятиня кечди.


    Син 1755–57 иллярдя Ъунгар ханлыьыны, 1757–59 иллярдя ися Гашгары зябт етди. Ъунгар вя Гашгар хцсуси инз. район – Синтсзйанда бирляшдирилди.


    1760-ъы иллярдян Син експансийасы щямчинин ъянуб истигамятиндя фяаллашды. 1768– 69 иллярдя империйа Бирманы табе етмяйя чалышса да, онун Пекиня йалныз хяраъ юдямясиня наил олду. 1788 илдя Тейшонлар цсйаныны йатырмаг бящаняси иля Дайвйетя 200 минлик Син ордусу эюндярилди. 1789 илин яввялляриндя бу орду Тханглаунг (индики Ханой) йахынлыьында вйетнамлылар тяряфиндян дармадаьын едилди, лакин тейшонлар дювлятинин сцгутундан (1802) сонра Вйетнам да Синя хяраъ юдямяйя башлады.


    Мин сцлаляси кими, Ч.-ин йени щюкмдарлары да ону хариъи алямдян тяъридетмя сийасяти йцрцдцрдцляр. 17–18 ясрлярдя империйа иля рясми ялагяляр гурмаьа чалышан Португалийа, Нидерланд, Франса вя Б.Британийа мцвяффягиййят ялдя едя билмяди. Онлара Ч. ширкяти “Гунхан” (“Кохонг”) васитясиля йалныз Гуанчжоуда тиъарят етмяк иъазяси верилди. 18 ясрин сонларындан щансы йолла олурса олсун Ч.-я “айаг ачмаьа” чалышан Гярби Авропа дювлятляри, хцсусиля Б.Британийа она гаршы тязйигляри эцъляндирди. Британийа таъирляри Ч.-я сатышындан бюйцк эялир ялдя етдикляри тирйяк идхал етмяйя башладылар.


    18 ясрин сонларындан Син империйасында дахили вязиййят эярэинляшди. Коррупсийа вя рцшвятхорлуьа гуршанмыш бцрократик апарат юлкянин еффектив идарячилийини, кющнялмиш силащларла тяъщиз олунмуш орду ися бюйцк империйанын мцдафиясини тямин етмяк вя Авропа дювлятляри тяряфиндян тящлцкянин гаршысыны алмаг игтидарында дейилди. Верэиляр артыр, “байраглы силк” сцрятля тяняззцл едирди. Юлкянин мцхтялиф йерляриндя щюкумят вя манъурлар ялейщиня цсйанлар баш верирди. Ян бюйцкляри Сычуан, Хубей, Шенси, Хенан вя Гансу яйалятлярини бцрцмцш Байлйантсзйао цсйаны (1796–1805), щямчинин Тйанли (“Сямави идрак”) эизли тяригяти тяряфиндян щазырланмыш вя Чжили, Шандун вя Хенан яйалятляриндя йайылмыш Ли Венченин башчылыг етдийи цсйан (1813–14) иди. 1830–32 иллярдя Гуандунда, 1836–44 иллярдя Хунанда, 1839 илдя Гуйчжоуда кяндли цсйанлары баш верди. 1826–27 вя 1830 иллярдя Синтсзйандакы гейри-Чин халглары манъурлара гаршы цсйан галдырдылар.


    1839 илдя Син щюкумятинин тирйяк тиъаряти иля мцбаризя цзря мцвяккили Лин Сзе- сйуйун Британийа таъирлярини ялляриндя олан тирйяки тящвил вермяйя мяъбур етмяси сябябиндян Син иля Б.Британийа арасында мцнагишя баш верди. 1840 илдя Б.Британийа Синя гаршы биринъи “тирйяк мцщарибясиня” [бах Инэилтяря-Чин мцщарибяси (1840–42)] башлады вя ону мяьлубиййятя уьратды. Нанкин мцгавилясинин (1842) шяртляриняэюря, Ч. 5 портуну Британийа тиъаряти цчцн ачмаьы вя Сйанган (Щонконг) а.-ны “даими мцлк” гисминдя Б.Британийайа вермяйи, тязминат юдямяйи вя с. ющдясиня эютцрдц. 1843 илдя имзаланмыш Хумен протоколуна эюря, Британийа тяряфи Ч.-дя екстерриториаллыг, сеттлментляр йаратмаг щцгугу алды. 1844 илдя Ч. АБШ [бах Вансйа мцгавиляси (1844)] вя Франсайа да аналожи имтийазлар вермяйя мяъбур олду. Бу мцгавилялярин имзаланмасы Ч.-ин йарыммцстямлякя юлкясиня чеврилмясинин ясасыны гойду. 1851 илдя Португалийа Аомын й-а-ны вя Дантсзыдао (Тайпа) а.- ны [1864 илдя щямчинин Сзйуаодао (Колоане)] яля кечирди вя Аомынын (Макао) Ч.-дян асылы олмадыьыны елан етди (1887 илдя Ч. щюкумяти мцгавиля иля Португалийанын Аомыны “даими идаряетмя” щцгугуну таныды; 1928 илдя бу мцгавиля биртяряфли гайдада Ч. щюкумяти
    тяряфиндян ляьв олунду).

    Мцщарибядя мяьлубиййят империйада дахили вязиййяти писляшдирди: верэиляр кяскин сурятдя артыр, щюкумят йени верэиляр тятбиг едир, юлкяйя хариъдян мал эятирилмяси Ч. сяняткарларынын
    марагларына зийан вурурду. 1840-ъы иллярин яввялляриндян Ч.-дя халг чыхышларынын йени дальасы башлады. 1850 илдя Гуанси яйалятиндя Хун Сйутсйуанын башчылыьы иля тайпинляр дини тяригяти манъур режиминя гаршы цсйан галдырды [бу, Тайпин цсйанынын (1851–64) башланьыъы олду]. 1853 илдя тайпинляр Нанкини яля кечирдиляр вя “сямави кнйаз” (тйанван) Хун Сйутсйуанын вя диэяр цч кнйазын – Йан Сйутсин, Вей Чанхуей вя Ши Дакайын рящбярлийи алтында юзляринин Тайпин тйанго дювлятини йаратдыгларыны елан етдиляр. Тайпин цсйаны иля ейни вахтда манъурлар ялейщиня Чжан Лосинин башчылыьы иля Ши- мали Ч.-ин эениш районларыны бцрцмцш Нйандан цсйаны (1859–68) (Нйантсзйу цсйаны да адландырылыр) баш верди. 1853–55 иллярдя Шанхайда вя 1853–58 иллярдя Футсзйанда Сйаодао (“Кичик гылынълар”) эизли ъямиййяти, 1854–55 иллярдя ися Гуандунда Тйанди (“Сяма вя Йер ъямиййяти”) тяряфиндян щазырланмыш цсйанлар баш верди. 1854 илдя Чжан Сйуемейин башчылыьы иля мйаолар (1872 илдя щюкумят тяряфиндян йатырылды, тягр. 1 млн. няфяр щялак олду), 1855 илдя Йуннанда Ду Венсцнцн (Сцлейманын) башчылыьы иля мцсялман патайлар цсйан галдырдылар. Империйанын г. р-нларында (Шенси, Гансу, Синтсзйан яйалятляриндя) дунганлар (хайлар) вя уйьурлар [бах Синтсзйанда Уйьур-дунган цсйаны (1864–77)] айаьа галхдылар.

    Биринъи “тирйяк мцщарибяси” (1840–42). “Чин ъонкаларынын атяшя тутулмасы” (ряссам Е. Дункан). Милли дяниз музейи. Лондон.


    Имтийазларынын даща да эенишляндирилмясиня вя йени портларын ачылмасына чалышан Б.Британийа, сонра ися Франса Ч.-дяки эярэин вязиййятдян истифадя едяряк она гаршы икинъи “тирйяк мцщарибяси”ня башладылар [Инэилтяря-Франса-Чин мцщарибяси (1856–60)]. 1858 илдя инэилис вя франсызларын Пекини тутмаг тящлцкяси гаршысында галан Син щюкумяти тяслим олду вя Тйансзин мцгавилялярини (1858) имзалайараг хариъи тиъарят цчцн йени портларын ачылмасына, хариъи эямилярин Йансзы чайында цзмясиня, Пекиндя дипломатик миссийаларын тясис едилмясиня вя с. иъазя верди. Тиъарят имтийазлары вя щцгуглары Русийайа да шамил едилди [бах Тйансзин трактаты (1858)]. Син щюкумятинин хариъи дипломатлары пайтахта бурахмамаг ъящдляри Б.Британийа вя Франсанын 1859 илдя йенидян щярби ямялиййатлара (бязян цчцнчц “тирйяк мцщарибяси” адландырылыр) башламасы цчцн бящаня олду. 1860 илдя онларын експедисийа гцввяляри Пекини тутду, бундан сонра Син щюкумяти Пекин Инэилтяря-Чин вя Франса-Чин мцгавилялярини (1860) имзаламаьа мяъбур олду. Мцгавиляляря эюря, Ч. Б.Британийа вя Франсайа тязминат юдямяйи, Сзйулун (Коулун) й-а-нын бир щиссясини Б.Британийайа эцзяштя эетмяйи, Тйансзин ш.-ни хариъи тиъарят цчцн ачыг елан етмяйи ющдясиня эютцрдц. Пекин трактаты (1860) Русийа иля Ч. арасында Узаг Шяргдяки сярщяд мясялясини щялл етди.


    1860-ъы иллярин яввялляриндян Б.Британийа, Франса вя АБШ тайпин цсйаны вя диэяр халг чыхышларынын йатырылмасында Син щюкумятиня йахындан йардым эюстярди, бу да онларын Ч.-дя юз мювгелярини даща да мющкямляндирмясиня вя эенишляндирмясиня имкан йаратды.


    Щярби мяьлубиййятляр, дахили иьтишашлар вя гярб дювлятляриндян асылылыг Син щаким даирялярини юз сийасятляриндя мцщцм дяйишикликляр етмяйя вадар етди. 1861 илдя богдохан Ичжунун (Сйанфен) юлцмцндян сонра Пекиндя сарай чеврилиши баш верди. Реал щакимиййят богдохан Сзайчунун (Тунчжи) [1861–75] анасы, дул императричя Сысинин ялиндя ъямлянди. Сысинин щимайяси алтында Сзен Гофан, Ли Хунчжан, Сзо Сзунтан вя б. кими “юзцнцэцъляндирмя сийасяти”нин тяряфдарлары Ч.-ин тясяррцфатыны вя дювлят институтларыны мцасирляшдирмяк имканы ялдя етдиляр. Син щюкумяти Гярб дювлятляри иля сых ямякдашлыг, онларын щярби тяърцбяляринин вя техники наилиййятляринин мянимсянилмяси вя юлкя сянайесинин, илк нювбядя щярби сянайенин йарадылмасы курсуну эютцрдц. Хязиня вясаитляри, Ч. таъирляри вя торпаг сащибляринин капиталынын мяъбури сурятдя ъялб едилмяси щесабына хариъи нцмуня ясасында мцяссисялярин ти- кинтиси эенишлянди. Дювлят з-длары иля йанашы, хцсусиля 1880-ъи иллярдян етибарян юзял мцяссисяляр мейдана эялмяйя башлады. “Юзцнцэцъляндирмя сийасяти” нятиъясиндя 19 ясрин сонларында Ч.-дя капитализм истещсалы йаранды, милли буржуазийа вя фящля синфинин формалашмасы просеси сцрятлянди. Лакин “юзцнцэцъляндирмя” курсунун ясас шяртляриндян олан Ч.-ин щярби гцдрятинин артырылмасына наил олунмады.


    1870–80-ъи иллярдя Гярб дювлятляри Син империйасына тязйиг эюстярмякдя давамедирдиляр. Вйетнамда нцфуз уьрундарягабят Ч.-ин мяьлубиййяти иля нятиъялянмиш Франса-Чин мцщарибясиня (1884–85) сябяб олду. Йапонийа-Чин мцщарибясинин (1894–95) нятиъяляри даща аьыр олду. Мцщарибядя мяьлуб олан Ч. щюкумяти Симоносеки мцгавилясини (1895) имзалайараг Корейанын мцстягиллийини таныды (бу вахта гядяр Синин щакимиййяти алтында иди), Тайван а.-ны, Пенхуледао (Пескадор) а-рыны Йапонийайа верди, бюйцк щяъмдя тязминат юдямяйи, юз яразисини хариъи малларын сярбяст идхалы цчцн ачмаьы вя хариъи мцяссисялярин йарадылмасыны ющдясиня эютцрдц.

     Ququn imperator sarayы (Yasaq шящяр). Пекин.

    1897–98 иллярдя апарыъы дювлятляр Син империйасыны нцфуз даиряляриня бюлмяйя башладылар. Ч. яразисинин бюйцк щиссясини Б.Британийа “юзцня эютцрдц”. Б.Британийанын нцфуз даирясиня Йуннанын г. щиссясиндян башга, демяк олар ки, бцтцн Йансзы чайы вя онун голлары щювзяси (Сзйансу, Анхой, Сзйанси, Хубей, Сычуан яйалятляри), щямчинин Чжетсзйан вя Хунан дахил олду. Гуандунун ш. щиссясиндя инэилисляр даща мющкям мювгейя малик идиляр. Йуннанын ш. р-нлары, Гуанси, Гуандунун г. щиссяси вя Хайнан а. Франсанын нцфуз даирясиня дахил едилди. Манъурийа Русийайа, Шандун Алманийайа, Футсзйан Йапонийайа верилди. АБШ-ын 1899 илдя иряли сцрдцйц “Ачыг гапы” доктринасы онун Ч.-дя гейри-мящдуд експансийасынын вя рягиблярини сыхышдырыб чыхартмасынын ясасыны гойду. Бюйцк дювлятляр боръ вермяк, рцшвят вя шантаж йолу иля Синдао, Вейхайвей, Лйуйшун, Далйан, Гуанчжоуван кюрфязини, Лйаодун вя Сзйулун (Коулун) йарымадаларындакы бюйцк яра зиляри узунмцддятли иъаря ады алтында яля кечирдиляр.


    “Юзцнцэцъляндирмя сийасяти”нин ифласы, Йапонийа иля мцщарибядя мяьлубиййят вя юлкя яразисинин бюлцнмяси Ч. ъямиййятиндя милли фялакят дцшцнъясини йаратды. Идеологлары вя рящбярляри Кан Йувей, Лйан Сичао, Тан Сытун вя б. олан либерал-реформист щярякат 1895–98 иллярдя эениш вцсят алды. 1898 илин ийулунда ислащатчылар император Сзай Тйан (Гуансйу) тяряфиндян дювлят идарячилийиня ъялб олунсалар да (“Йцз эцнлцк ислащат”), ислащат кечирмяк ъящдляри баш тутмады. Императричя Сыси вя онун тяряфдарларыдювлятчеврилишитяшкиледяряк ислащатчылары щакимиййятдян узаглашдырдылар. Мяьлубиййятя уьрайан сонунъулар Сзай Тйаны щакимиййятя гайтармаг вя онун дястяйи иля мютядил ислащатлар кечирмяк мягсядиля Баохуанхой тяшкилатыны йаратдылар. 1894 илдя Синчжунхой тяшкилатыны йаратмыш Сун Йатсенин башчылыг етдийи ингилаби-демократик щярякатын нцмайяндяляри юлкяни хилас етмяк цчцн даща радикал ислащатлар тяклиф едирдиляр.


    1898 илдя Ч.-ин Шандун, Чжили вя бир сыра диэяр яйалятиндя хариъи тязйигляря гаршы вя Син сцлалясинин мцдафиясиня йюнялмиш Ихетуан (щямчинин “Боксчулар цсйаны” адландырылыр; 1899 илдян кцтляви характер алмышды) щярякаты эцълянди. Манъур режими иля иттифага эирян ихетуанлар Чжу Хунден, Чжан Дечен, Сао Футйан вя Ли Лайчжунун башчылыьы иля д.й. хятлярини, з-длары, христиан килсялярини даьыдыр, Авропа маллары вя китабларыны мящв едир, яънябиляри гятля йетирирдиляр. Онлар Син гошунлары иля бирликдя Пекиндяки дипломатик мящялляни мцщасиряйя алдылар. Ихетуанларын щярякятляри хариъи дювлятляря Ч.-дя бирэя ъяза ямялиййаты тяшкил етмяк цчцн бящаня олду. Б.Британийа, Франса, Алманийа, АБШ, Русийа, Йапонийа, Италийа вя Австрийа- Маъарыстанын щярби мцдахиляси нятиъясиндя 1901 илдя Ихетуан щярякаты гана гярг едилди. Дювлятляр Син империйасыны “Йекун протоколу”ну (1901) имзаламаьа мяъбур етдиляр. Протокол бюйцк щяъмдя тязминат юдянилмясини вя хариъи гошунларын Ч.-дя йерляшдирилмясиня разылыг верилмясини нязярдя тутурду. “Йекун протоколу”нун имзаланмасы иля Ч. гяти олараг йарыммцстямлякяйя чеврилди.

    Империйанын нювбяти мяьлубиййяти Синин щаким даирялярини 1902 илдя мютядил ислащатлар сийасятиня гайытмаьа мяъбур етди, лакин бу ислащатлар, ясасян, сятщи вя защири характер дашыйырды. Бу, щямин дюврдя Чжан Сзйанын башчылыьы иля тяшяккцл тапмыш вя ингилаби-демократик щярякатда сийаси нцфузу эетдикъя артан конституси- йалы монархийа щярякаты нцмайяндяляринин наразылыьына сябяб олду. 1905 илдя ингилаби тяшкилатлар Сун Йатсен вя Хуан Синин башчылыьы алтында “Бирляшмиш иттифаг”да (бах Тунменхуей) бирляшдиляр. Онун програмы манъур щюкумятинин деврилмясини, республика гурулмасыны вя дювлятя диференсиал рента юдямякля торпагларын тядриъян миллиляшдирилмясини нязярдя тутурду.


    1906–08 иллярдя Ч.-дя Тунменхуей вя диэяр тяшкилатларын иштиракы иля ингилаби чыхышлар баш верди. 1910 илдя юлкяни “чялтик гийамлары” бцрцдц. 1911 илдя Ч.-дя д.й. тикинтисинин хариъи капитала верилмясиня даир Син щюкумятинин хариъи банклар консорсиуму иля баьладыьы сазишя гаршы Сычуанда етираз щярякаты башлады. 1911 илин сентйабрында “дямир йолларынын мцдафияси щярякаты” щюкумят ялейщиня чыхышлара чеврилди. Сычуандакы щадисяляр Хубей яйалятинин инз. м. Учан ш.-ндя цсйана тякан верди [бах Учан цсйаны (1911)]. Цсйанчылар Син сцлалясинин щакимиййятдян деврилмясини, республика идарячилик формасынын тятбиг олунмасыны вя Хубей яйалятинин мцстягиллийини елан етдиляр. Хубейин ардынъа юлкянин диэяр р-нларында да цсйанлар башлады. 1911 ил нойабрын сонларында Ч.-ин 17 яйалятиндян 14-дя Син сцлаляси деврилмиш елан олунду. 1911 илин декабрында Ч.-ин ъ. яйалятляринин нцмайяндяляри мцвяггяти президент сечмяк цчцн Нанкиндя кечирилян мяълися эялдиляр. Бу вязифяни мцщаъирятдян гайытмыш Сун Йатсен тутду. 1912 ил йанварын 1-дя пайтахты Нанкин олан Чин Респ.-нын йарадылмасы елан едилди, яйалят нцмайяндяляринин мяълиси ися Милли мяълися чеврилди.

     Кайфын шящяриндян эюрцнцш.


    1911 илин октйабрындан Син щюкумяти ингилаби чыхышлары щярби гцввя васитясиля йатырмаьа чалышырды. 1911 ил нойабрын 2-дя Шимали Ч. щярби даиряляринин лидери Йуан Шикай баш назир тяйин едилди. Бу тяйинат ингилабчыларын дцшярэясини парчалады. Ъянуб вилайятляринин либераллары Син сцлалясинин девриляъяйи тягдирдя Йуан Шикайы дювлят башчысы сечмяйя щазыр олдугларыны билдирдиляр. Хариъи дювлятлярин йени щярби мцдахилясиндян чякинян Сун Йатсен Тунменхуейин либерал ганадынын тязйиги иля Йуан Шикайла разылыьа эялди. 1912 ил февралын 12-дя азйашлы император Пу Инин адындан Син сцлалясинин щакимиййятдян ял чякдийинин вя Ч.-дя монархийанын деврилдийинин елан едилмясиндян сонра Сун Йатсен мцвяггяти президент вязифясиндян истефа верди. 1912 ил февралын 15-дя Нанкин Милли мяълисиндя бу вязифяйя Йуан Шикай сечилди. 1912 илин мартында Ч. Респ.-нын мцвяггяти конститусийасы гябул олунду. Ч.-дя 1911 илин октйабрында – 1912 илин мартында баш верян щадисяляр Синхай ингилабы адландырылды.

    Чин 1912–49 иллярдя. Ъянубун фактики тяслими юлкядя бцтцн реал щакимиййятин тезликля Йуан Шикайын вя Шимали Ч. щярби даиряляринин (Беййан милитаристляри) ялиндя ъямлянмясиня эятириб чыхартды. Йуан Шикай щярби диктатура режими гурмаьа баш лады, республикачылары кюнцллцлярдян тяшкил олунан ордуларынын бюйцк щиссясини бурахмаьа мяъбур етди. Беля шяраитдя 1912 илин августунда Тунменхуей бир сыра либерал-буржуа тяшкилатлары иля Милли партийада (Гоминдан) бирляшяряк даща мютядил мювгейя кечди.

     Даьыдылмыш Гуанчжоу шящяри. 1927 ил.


    1913 илин апрелиндя Йуан Шикай парламентин ирадясиня ряьмян хариъи дювлятлярин банк консорсиуму иля сазиш имзалайараг сон дяряъя аьыр шяртля 25 млн. фунт стерлинг щяъминдя “йенидянтяшкил истигразы” алды вя мцхалифятин баш веря биляъяк чыхышларынын гаршысыны алмаг мягсядиля гошунлары Йансзы чайы щювзясиндя топламаьа башлады. Дювлят чеврилишиндян ещтийат едян Сун Йатсен ящалини “икинъи ингилаба” чаьырды. Ли Летсзйу вя Хуан Синин башчылыг етдийи Ъянуби Ч. эенералитети ону дястякляди. 1913 илин ийулунда Ъянуби вя Шимали Ч. гошунлары арасында тоггушмалар башлады. Хукоу, Нанкин вя Шанхайда инадлы дюйцшляр эедирди. Гоминданда дахили мцбаризя, ъянублуларда ващид команданлыьын вя ямялиййат планлашдырмасынын олмамасы “икинъи ингилабын” мяьлубиййятиня эятириб чыхартды.

    1913 илин нойабрында Гоминданын фяалиййяти гадаьан едилди. 1914 илин яввялляриндя террор шяраитиндя Йуан Шикай Чин Респ.-нын даими президенти сечилди. Аз сонра о, парламенти бурахды вя диктатор идарячилийи цсулларына кечди.


    Биринъи дцнйа мцщарибяси башлайанда Ч. битяряфлийини елан етди, лакин щярби ямялиййатларын юз яразисиня йайылмасынын гаршысыны ала билмяди. Антанта тяряфиндя мцщарибяйя гошулан Йапонийа 1914 илин августунда юз гошунларыны Шандуна чыхартды вя нойабр айында Алманийанын Ч.-дяки бцтцн мцлклярини яля кечиртди. 1915 илин йанварында Ч. щюкумятиня ону Йапонийадан асылы щала салаъаг ултиматум вя “ийирми бир тяляб” эюндярди. Йуан Шикай ултиматуму, сонра ися (1915, 9 май) тяляблярин чохуну гябул етди. Йапонийанын щярякятляриня вя щюкумятин сийасятиня етираз олараг юлкядя кцтляви вятянпярвярлик щярякаты башлады. Мювгейини мющкямляндирмяйя чалышан Йуан Шикай 1915 илин декабрында юзцнц император елан етди. Буна ъаваб олараг Мяркязи вя Ъянуби Ч.-дя 1915 илин декабры – 1916 илин яввялляриндя чох вахт “цчцнъц ингилаб” адландырылан силащлы цсйан баш верди. Йуннан яйалятинин Пекиндян асылы олмадыьыны бяйан едян “мцстягил” (Беййан груплашмасына аид олмайан) эенераллар Сай Е вя Тан Сзийаонун ямялиййатлары бу цсйанын башланьыъы олду. Онлар гошунлары шм.-а йеридяряк Сычуан вя Гуйчжоуда дюйцшляря башладылар. 1916 илин майында “цчцнъц ингилаб” артыг юлкянин ъ.-ундакы 6 яйаляти бцрцдц.

    1916 илин ийунунда Йуан Шикайын юлцмцндян сонра щярби ямялиййатлар дайандырылды. Пекиндя щакимиййят йапонпяряст мювгедя дуран Дуан Сижуйун лидери олдуьу Беййан милитарист груплашмасынын ялиндя галды. Лакин Беййан груплашмасы юзц дя эениш р-нлара нязарят едян вя щакимиййят уьрунда юз араларында мцбаризя апаран бир сыра эцруща (Чин милитарист груплашмалары, Анхой эцрущу, Фынтйан эцрущу, Чжили эцрущу) парчаланды. 1917 илин ийун–ийулунда эен. Чжан Сцнцн монархист чеврилиш ъящди баш тутмады. Ч.-ин Шандундакы кечмиш мцлкляринин она гайтарылаъаьына цмид едян Беййан щюкумяти 1917 илин августунда Алманийайа мцщарибя елан етди. Ч.-ин мцщарибяйя гошулмасы юлкядя, хцсусиля онун ъ. щиссясиндя етиразлар дальасына сябяб олду. Гуанчжоуда Ч.-ин икинъи щюкумяти тяшкил едилди. 1917 илин сентйабрында Сун Йатсен онун башчысы олду (1918 илин майына гядяр бу вязифядя галды).

    “Дюрд май” щярякаты (1919, май– ийун) Ч. тарихинин дюнцш нюгтясидир. Бу щярякат Парис сцлщ конфрансында (1919–20) иштиракчы дювлятлярин Шандун яйалятиндя Алманийанын нязарятиндяки яразилярин Ч.-я гайтарылмасы вя диэяр дювлятлярин Ч. яразисиндяки щцгуг вя имтийазларынын ляьви щаггында Ч.-ин тялябляриня бахмагдан имтина етмяляриндян сонра башлады. Версал сцлщ мцгавилясинин (1919) 156–158 маддяляриня уйьун олараг яввялляр Алманийанын Ч. иля разылашмасы ясасында ялдя етдийи щцгуг вя имтийазлары Йапонийайа верилирди. Пекиндя, Шанхайда вя диэяр шя- щярлярдя кцтляви нцмайишлярин вя сийаси тятиллярин тязйигиля Пекин щюкумяти Версал сцлщ мцгавилясини танымадыьыны бяйан етмяйя вя бязи йапонпяряст алирцтбяли яйанлары истефайа эюндярмяйя мяъбур олду. 1919 ил ийулун 25-дя Русийа иля Ч. арасында гейри-бярабяр мцгавилялярин [Русийа-Чин мцгавиляси (1896), Пекин протоколу (1901), щямчинин Русийа-Йапонийа сазишляри (1907–1916) ] ляьвиня даир данышыглар башлады.


    Русийада Октйабр чеврилишиндян (1917) сонра Ч.-дя фящля щярякаты хейли инкишаф етди, марксизм тяблиьаты эцълянди. Марксистлярин Шанхайда вя Сзйансидя кечирилян гурултайында (23–31.7.1921) Чин Коммунист партийасы (ЧКП) тясис олунду, Чен Дусйу партийанын катиби сечилди.


    1920-ъи иллярин яввялляриндян Ч.-дя сийаси дезинтеграсийа эцълянди. Мяркязи щакимиййят функсийасыны номинал шякилдя дашыйан Шимал (Пекин) щюкумяти тяркибиндяки сийаси гцввяляр
    нисбятиндян асылы олараг эащ Чжан Сзолинин йапонпяряст эцрущу, эащ да У Пейфунун Б.Британийа вя АБШ мейилли груплашмасынын нязаряти алтында иди. Йерли милитаристляр арасындакы чякишмяляр вязиййяти даща да аьырлашдырырды. Ъянуб (Гуанчжоу) щюкумяти мцхтялиф сийаси гцввяляри, о ъцмлядян 1914 илдя Йуан Шикай тяряфиндян ляьв едилмиш цмуммилли парламентин цзвлярини бирляшдирирди. 1921 илин апрелиндя Гуанчжоу парламенти Сун Йатсени Ч. Респ.-нын мцвяггяти президенти сечди.

    1924 илин йанварында ЧКП нцмайяндяляринин иштиракы иля Гуанчжоуда Гоминданын биринъи гурултайы кечирилди. Гурултай бу ики партийанын сийаси блоклары ясасында Ващид Милли Ъябщянин йарадылмасыны рясмиляшдирди. Бу гярар Ъянуб щюкумятинин мювгейини мющкямляндирди вя о, бундан сонра Ч.-ин бирлийи вя мцстягиллийи уьрунда мцбаризянин лидери ролунда чыхыш етмяйя башлады. Сун Йатсенин хащиши иля ССРИ Гуанчжоуйа сийаси вя щярби мцшавирлярини (М.М. Бородин, В.К.Блцхер вя б.), силащ эюндярди, щямчинин Милли Ингилаби Ордунун (МИО) йарадылмасына йардым эюстярди. 1924 илин пайызында Гуанчжоу щюкумятини девирмяк мягсядини эцдян гийам йатырылды.

    Гуанчжоу щюкумятинин сийаси нцфузунун артдыьы бир шяраитдя Пекин щаким даиряляри юз сийасятляриндя мцяййян дцзя- лишляр етмяйя мяъбур олдулар. Онлар Совет щюкумяти иля ССРИ вя Ч. арасында мцбащисялярин низамланмасы цчцн цмуми принсипляря даир Сазиш имзаламаьа (бунунла ССРИ Русийанын Ч.-дяки бцтцн имтийазларындан имтина етдийини тясдигляди; 31.5.1924 имзаланды) вя онунла дипломатик ялагяляр йаратмаьа разы олдулар. Ардынъа Сун Йатсени Ч.-ин бирляшдирилмясиня даир данышыглара дявят етдиляр. Сун Йатсен данышыглара эедяркян йолда хястялянди вя Пекиндя вяфат етди (1925, 12 март).


    1925 ил майын 30да Шанхайда Брита- нийа полиси Ч. вятянпярвярляри нцмайишинин иштиракчыларына атяш ачды. Бу щадися Ч.-дя бюйцк щиддят доьурду. Юлкянин бир чох шящяриндя кечирилян сийаси нцмайишляр вя тятилляр (“Отуз май” щярякаты) Ч.-дя 1925–27 илляр ингилабынын башланьыъы олду. 1925 ил ийулун 1-дя Гуанчжоу щюкумяти юзцнц Ч.-ин Милли щюкумяти елан етди. 1926 илин яввялляриндя МИО Гуанси, Гуйчжоу яйалятляриндя вя Хунан яйалятинин ъ. щиссясиндя ингилаби щакимиййятини гурду, 1926 илин ийулунда бцтцн Ч.-дя ингилабын гялябясинин тямин олунмасы мягсядиля Шимал йцрцшцня (1926–27) башлады. МИО 1926 илин сонларында Хунан, Хубей, Сзйанси, Футсзйан яйалятлярини азад етди, бу да Ч.-ин Милли щюкумятинин вя Гоминдан МИК-инин Гуанчжоудан Учан (ин- дики Ухан) ш.-ня кючмясиня имкан йаратды. 1927 илин мартында цсйан етмиш Шанхай фящляляри Шанхайы азад етдиляр. Тезликля Нанкин дя азад олунду (1927 ил мартын 24-дя шящяр Британийа вя Америка ескадраларынын топ атяшиня тутулду).


    1927 ил апрелин 12-дя МИО-нун баш команданы Чан Кайшинин башчылыг етдийи Гоминданын саь ганады Шанхай вя Нанкиндя чеврилиш едяряк щакимиййяти яля кечирди. Аз сонра саь гоминданчылар Гуанчжоуда чеврилиш етдиляр. 1927 ил апрелин 18-дя Чан Кайши Ухандакы сол гоминданчы щюкумятя гаршы Нанкиндя юз тяряфдарларындан ибарят йени Милли щюкумят формалашдырды. Беля вязиййятдя Ухан щюкумяти дя саьа мейиллянди. Ван Сзинвейин башчылыг етдийи Ухан Гоминдан МИК 1927 ил ийулун 15-дя ЧКП иля блокдан имтина етди вя бир мцддят сонра Чан Кайшинин тяряфиня кечди. ЧКП гейри-гануни елан олунду, щямкарлар иттифаглары вя кяндли иттифаглары бурахылды, юлкяни “аь террор” бцрцдц (1927 илин апрелиндян 1928 илин ийулунадяк давам едян Гоминдан репрессийаларынын эедишиндя Ч.-дя 337 мин ингилабчы юлдцрцлдц).


    Чан Кайшинин щакимиййяти яля кечирмясиндян сонра ЧКП Гоминдан режиминя гаршы силащлы мцбаризя курсуну эютцрдц. 1927 ил августун 1-дя Нанчанда цсйан баш верди вя Гырмызы орду йарадылды. Бу ордунун юзяйини Йе Тин, Чжу Де, Хе Лун вя б. коммунистлярин команданлыьы алтында олан Шимал йцрцшцндя иштирак етмиш гошунлар тяшкил едирди. 1927 илин август– сентйабр айларында Хунан, Сзйанси, Гуандун, Хубей яйалятляриндя ЧКП-нин башчылыьы иля “пайыз мящсулу” цсйанлары баш верди. 1927 илин октйабрында Гырмызы орду Гуандун яйалятинин Хайфын вя Луфын гяза шящярлярини яля кечирди, нойабрын яввялиндя бурада Хайлуфын совет респ. йарадылды. 1927 ил декабрын 10-дан 11-ня кечян эеъя ЧКП Гуандун комитяси Чжан Тайлейин башчылыьы иля Гуанчжоуда цсйан галдырды [бах Гуанчжоу (Кантон) цсйаны (1927)] вя коммуна йаратды. Цсйанларын чохунун мяьлубиййятя уьрамасына бахмайараг, ЧКП рящбярлийи партийанын щярби гцввяляринин мющкямляндирилмяси вя юлкянин мцхтялиф р-нларында советлярин йарадылмасы хяттини давам етдирирди. Гырмызы орду щиссяляриня архаланан ЧКП 1928–30 иллярдя 11 яйалятин яразисиндя (ясасян, Ъянуби вя Мяркязи Ч.-дя) 15 совет р-ну йаратды.

     1928 илин апрелиндя Чан Кайши Шимал йцрцшцнцн давам етдийини билдирди. 1928 ил ийунун 5-дя онун гошунлары Пекини тутду, Ч.-дя щакимиййят Нанкин щюкумятиня кечди (1928 илин ийулунда АБШ, сонра ися диэяр Гярб дювлятляри тяряфиндян танынды). Пекиндя мющкямлянян Гоминдан 1929 ил йанварын 1-дян “гяййумлуг дюврцнцн” башладыьыны елан етди. Бу дюврдя она щюкумят, мяркязи вя йерли щакимиййят органларынын формалашдырылмасы цчцн мцстясна сялащиййятляр верилир, Ч. ящалисинин сийаси щцгуг вя азадлыглары мящдудлашдырылырды. Гоминдан щюкумятинин игтисади вя хариъи сийасяти Ч.-дя апарыъы капиталист дювлятляринин, илк нювбядя АБШ-ын мювгейинин эцълянмясиня вя нцфузунун артмасына сябяб олду.

    Йапонийа, Б.Британийа вя АБШ-ын тящрики иля Нанкин щюкумяти ССРИ-йя гаршы дцшмян мцнасибяти эюстярирди. 1929 ил ийулун 10–11-дя Ч. щюкумяти Шярги Чин дямир йолуну (ШЧДЙ, бах Чин Чанчун дямир йолу; 1924 илдя имзаланмыш сазишя эюря ССРИ вя Ч. тяряфиндян бирэя идаря олунурду) яля кечиртди. 1929 ил ийулун 17-дя ССРИ Ч.-ля дипломатик ялагялярини кясди. Щямин ил нойабрын 17-дя совет ордусу Ч. гошунларыны мяьлубиййятя уьратды. Декабрын 22-дя имзаланмыш совет-Чин протоколуна эюря, ШЧДЙ-нда вя ССРИ–Чин сярщядиндя 1924 ил сазишинин шяртляри бярпа олунду.

    1930 илин нойабрындан 1932 илин пайызынадяк Гоминдан щюкумяти совет районларына гаршы 4 йцрцш тяшкил етди, лакин онларын щамысы Чан Кайши гошунларынын мяьлубиййяти иля баша чатды. Чин Гырмызы ордусунун гялябяляри совет районлары яразисинин артмасына сябяб олду. 1931 илин сонларында онларын ян ириляри ашаьыдакылар иди: Мяркязи (Ъянуб-Шярги Сзйанси вя Гярби Футсзйан), Хубей–Хенан–Анхой, Хунан–Хубей, Сзйанси–Футсзйан–Чже- тсзйан, Сзйанси–Хунан–Хубей, Сзйан- си–Хунан. 1931 ил нойабрын 7–24-дя Жуйтсзин ш.-ндя (Сзйанси яйаляти) Ч.-ин совет районлары нцмайяндяляринин биринъи Цмумчин гурултайы кечирилди. Гурултайда Чин Совет Республикасынын (ЧСР) конститусийа лайищяси, торпаг, ямяк ганунлары вя игтисади сийасят щаггында ганун, “Гырмызы орду щаггында”, милли мясяляляр цзря вя с. гярарлар гябул олунду. Мао Тсзедунун башчылыг етдийи ЧСР МИК вя Мцвяггяти мяркязи щюкумят сечилди.

    Асийада юз аьалыьыны гурмаг цчцн чохдан планлар щазырлайан Йапонийа 1931 ил сентйабрын 18-дя Шимал-Шярги Чинин ишьалына башлады вя 1932 илин яввялляриндя ораны зябт етди. 1932 ил йанварын 28-дя йапон гошунлары Шанхайы тутмаг мягсядиля щярби ямялиййата башладылар, лакин шящярин бцтцн ящалиси тяряфиндян дястяклянян гоминданчыларын 19-ъу ордусу онларын щцъумунун гаршысыны алды. 1933 илдя йапон гошунлары Жехе яйалятини зябт едяряк Хебей яйалятиня дахил олдулар. 1932 илин пайызында Йапонийа Манъурийада юзцнцн йаратдыьы ойунъаг Манчжоу-го дювляти иля мцгавиля баьлайараг Ч.-ин бу району цзяриндя нязарятини мющкямляндирди. 1934 илин мартында Йапонийа щюкумяти Пу Ини Манчжоу-гонун императору елан етди.

    Юлкянин бир щиссясинин Йапонийанын ишьалы алтында олдуьу бир шяраитдя дя Чан Кайши ЧКП-ни юзцнцн ясас дцшмяни щесаб едирди. 1933 илин пайызында Чан Кайши 1 млн.-луг ордуну сяфярбяр едяряк юлкянин совет районларына гаршы 5-ъи йцрцшя башлады. Гоминдан мцвяффягиййят газанды. Бюйцк иткиляр верян Гырмызы орду юзцнцн ясас гцввялярини Ъянуб-Шярги Ч.-дян Шимал-Гярби Ч.-я чякди.

    1935 илин октйабрында Гырмызы ордунун нязаряти алтында Шенси–Гансу–Нинсйа сярщядйаны совет району йарадылды.1935 илин май–ийун айларында Йапонийа щаким даиряляринин Нанкин щюкумяти иля баьладыьы эизли сазишя эюря Гоминдан фактики олараг Йапонийанын Шимали Ч.-и ишьал етмясини таныды [бах Хе-Умедзу сазиши (1935)]. Щямин илин нойабрында Йапонийа Тунчжоу ш.-индя Шярги Хебей мухтар антикоммунист щюкумятини йаратды. Чан Кайшинин тяслимчи мювгейи Ч.-дя эениш етиразлар дальасына сябяб олду. 1935 ил декабрын 9-да Пекиндя щюкумят вя Йапонийа ялейщиня милли мцстягиллик вя вятяндаш мцщарибясинин дайандырылмасы шцарлары алтында кцтляви нцмайиш кечирилди. Нцмайишчилярин тялябляри орду даиряляри тяряфиндян дястяклянди. 1936 илин сонларында Гоминдан Чин Гырмызы ордусуна гаршы щярби ямялиййатлары дайандырмаг мяъбуриййяти гаршысында галды. Юз нювбясиндя ЧКП Коминтернин 7-ъи конгресинин гярарларына ясасланараг Йапонийа ялейщиня ващид милли ъябщянин йарадылмасы тяшяббцсцнц иряли сцрдц вя Йапонийа тяъавцзцня гаршы гцввяляри бирляшдирмяк чаьырышы иля Гоминдана мцраъият етди.

    1937 ил ийулун 7-дя Пекин йахынлыьында Лугоутсйао кюрпцсцндя гясдян мцнагишя йарадан Йапонийа Ч.-ин там ишьалы планыны щяйата кечирмяйя башлады. 1937 илин ийул–декабр айларында Йапонийа ордусу бюйцк районлары вя Пекин, Тйансзин, Шанхай, Нанкин кими ири шящярляри ишьал етди; 1938 илин сонларында Шимали, Мяркязи вя Ъянуби Ч.-ин сянайе ъящятдян даща чох инкишаф етмиш районларыны нязаряти алтына алды. Беля шяраитдя Гоминдан ЧКП иля ямякдашлыьа щазыр олдуьуну бяйан етди (1937, 23 сентйабр). Тяряфлярин разылыьы иля Шенси–Гансу–Нинсйа ингилаби базасы демократик щакимиййят системи сахланылмагла Ч. Респ.-нын Хцсуси р-ну, бурада йерляшян Чин Гырмызы орду щиссяляри ися 8-ъи сящра ордусу кими йенидян тяшкил олунду. Чиндя Йапонийа ишьалчыларына гаршы милли азадлыг мцщарибяси (1937–45) башлады.


    1937 ил августун 21-дя щцъум етмямяк щаггында совет-Чин мцгавиляси баьланды. Совет щюкумяти Ч.-я силащ вя щярби материал алмаг цчцн 250 млн. доллар щяъминдя боръ верди, 3,5 мин няфярдян чох щярби мцтяхяссис, о ъцмлядян тяййарячи эюндярди. Мцщарибя ярзиндя совет щюкумяти Узаг Шяргдя ири щярби бирляшмясини сахлайырды, бу да Йапонийа силащлы гцввя- ляринин ял-голуну баьлайараг Ч. халгынын мцбаризясини ящямиййятли дяряъядя асанлашдырырды.

    Милли азадлыг мцщарибяси заманы Ч. мцвяггяти пайтахтын – Чунсинин йерляшдийи ишьал олунмамыш зонадан (ъ.-г. вя шм.-г. яйалятляри), Ван Сзинвейин ойунъаг щюкумятинин (1940 ил мартын 30-да Нанкиндя йапонлар тяряфиндян йарадылмышды) номинал табелийиндя олан ишьал едилмиш зонадан (шм., ш., мяркязи вя ъ. яйалятляри), ЧКП-нин рящбярлийи алтында олан 8-ъи сящра ордусу (Шимали Ч.-дяки Шенси, Гансу, Нинсйа, Чахар, Суййуан, Хебей, Шандун, Хенан яйалятляринин айры-айры р-нлары) вя Йени 4-ъц ордунун (Мяркязи Ч.-дя Йансзы чайы щювзяси) нязарят етдийи Ч.-ин азад олунмуш р-нларындан ибарят иди. 1939 илин йазындан ЧКП иля Гоминдан арасында мцнасибятлярин кяскинляшмяси нятиъясиндя сонунъунун гошунлары Шенси–Гансу– Нинсйа сярщядйаны р-нуну (Ч.-ин азад олунмуш районларыны идаря едян ЧКП МК бурадакы Йанйан ш.-ндя йерляширди) блокадайа алмаьа башлады. 1940 илин сонларындан йапонларын азад олунмуш районлара гаршы щцъум ямялиййатларынын фяаллашмасы 8-ъи сящра ордусу вя Йени 4-ъц ордуну аьыр вязиййятдя гойду. Онлар йалныз 1943 илин августунда якс-щцъума кечя билдиляр. 1945 илин апрелиндя Ч.-дя ящалиси 95 млн. няфярдян чох олан 19 азад едилмиш район вар иди. Беля шяраитдя Йанйанда ЧКП-нин 7-ъи гурултайы кечирилди (1945, 23 апрел – 11 ийун). Бурада Мао Тсзедунун партийада лидерлийи тясбит олунду, ЧКП-нин низамнамясиня “Мао Тсзедунун идейаларынын” рящбяр идеолоэийа кими тясдиглянмясиня даир маддя ялавя едилди.

    Крым (Йалта) конфрансында (1945) ССРИ Йапонийайа гаршы мцщарибяйя гошулмаг ющдялийи эютцрдцкдян сонра, 1945 ил ийунун 30-да Москвада Совет Иттифагы иля Ч. щюкумятляри арасында данышыглар башлады. 1945 ил августун 14-дя тяряфляр Достлуг вя иттифаг щаггында мцгавиля имзаладылар. 1945 ил августун 9-да совет Гырмызы ордусу вя Монголустан Халг Респ. гошунларынын Шимал-Шярги Ч.-ин вя Дахили Монголустанын яразисиня йеридилмяси вя онларын Квантун ордусуну дармадаьын етмяси Ч.-дя Йапонийа ишьалчы режиминин сцгуту цчцн ящямиййятли рол ойнады. 1945 ил сентйабрын 2-дя Йапонийа Тяслим актыны имзалады. Йапонийанын щярби ъящятдян дармадаьын едилмяси Ч. халгынын азадлыг мцбаризясиндя йени мярщялянин башланьыъы олду.

    1945 илин сентйабрындан Гоминдан рящбярлийи щярби щиссялярини яввялляр йапон гошунлары тяряфиндян ишьал едилмиш ири шящярляри тутмаг цчцн йюнялтди. Йапонийа команданлыьынын капитулйасийасыны тямин етмяк бящанясиля Ч.-ин мцщцм портларына АБШ-ын щярби-дяниз гцввяляри йеридилди, бир сыра мянтягяляриня Америка ордусунун щава вя дяниз десантлары чыхарылды. 1945 илин декабрында АБШ-ын Ч. яразисиндяки орду континэенти 113 мин няфяря чатды. Вашингтон Гоминдана бирбаша щярби йардым эюстярир, ону танк, тяййаря, щярби эями вя диэяр силащ нювляри иля тяъщиз едирди. Америка тялиматчылары 1946 илин ийулунадяк 45 Гоминдан дивизийасыны йенидян тяшкил етмиш вя онлара тялим кечмишдиляр.

    Ч.-ин мцщарибядянсонракы гурулушу мясялясини сцлщ йолу иля щялл етмяйя чалышан ЧКП Ч.-дя демократик коалисийа щюкумяти йаратмаг вя демократик ислащатлар кечирмяк тяклифляри иряли сцрдц. 1945 ил августун 28-дян октйабрын 10-дяк Чунсиндя ЧКП иля Гоминдан арасында апарылан данышыгларда Ч.-ин демократик йенидянгурулмасы мясялясини щялл етмяк цчцн Сийаси Мясвярятчи Конфрансын (СМК) чаьырылмасына даир ялдя олунмуш разылашма щяйата кечирилмяди. 1945 ил октйабрын 13-дя Чан Кайши щюкумяти азад едилмиш районлара щцъума кечди. 1945 ил декабрын 16–26-да Ч.-ин сцлщ йолу иля бирляшдирилмяси вя вятяндаш мцщарибясинин дайандырылмасы щаггында Москвада ССРИ, АБШ, Б.Британийа хариъи ишляр назирляринин мцшавиряси кечирилди. “Совет вя АБШ силащлы гцввяляринин гыса мцддятдя Ч.-дян чыхарылмасынын арзу олундуьуна” даир разылашма ялдя едилди.

    1946 ил йанварын 10-да Гоминдан вя ЧКП-нин нцмайяндяляри щярби ямялиййатларын дайандырылмасы щаггында сазиш имзаладылар. Щямин эцн Чунсиндя фяалиййятя башлайан СМК-да бирпартийалы Гоминдан щюкумятинин коалисийа щюкумяти кими йенидянгурулмасы, Милли мяълисин чаьырылмасы, Ч. конститусийасына йенидян бахылмасы вя с. щаггында гярарлар гябул олунду. Лакин бу гярарлар да йериня йетирилмяди. 1946 илин мартында Гоминдан МИК-ин пленумунда ялдя олунмуш разылашмалар рядд едилди, ийун айында ися Гоминдан гошунлары йенидян азад едилмиш районлара щцъума кечдиляр, бу да Ч.-дя халг азадлыг мцщарибясиня (1946–49) тякан верди.

    ЧКП-йя гаршы мцщарибядя Чан Кайшийя АБШ йахындан кюмяк едирди. 1946 ил нойабрын 4-дя Нанкиндя достлуг, тиъарят вя эямичилик щаггында Америка-Чин мцгавиляси имзаланды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, Вашингтон Гоминдана 6 млрд. доллар щяъминдя щярби йардым эюстярди, явязиндя ися Ч.-ин сийаси щяйатына, игтисадиййатына вя малиййясиня ящямиййятли дяряъядя нязарят имканы ялдя етди.

    1946 илин ийулундан 8-ъи вя Йени 4-ъц орду щиссяляриндян, щямчинин Шимал-Шярги Ч.-ин Бирляшмиш демократик ордусундан тяшкил олунмуш Чин Халг Азадлыг Ордусу (ЧХАО) инадлы мцдафия дюйцшляри апарырды. О, 1947 илин ийулунда якс-щцъума кечди вя 1948 илин пайызында Шимал-Шярги Ч.-и тамамиля азад едяряк Шимали вя Мяркязи Ч.-дя ири ямялиййатлара башлады. 1948 илин сонунда ЧХАО Йансзы чайынын сащилиня чыхды, 1949 илин йанварында Тйансзин вя Пекини, апрелдя Нанкини, майда Шанхай вя Уханы азад етди.


    Щярби мяьлубиййятдян хилас олмаьа чалышан Чан Кайши 1949 ил йанварын 1-дя ЧКП-йя данышыглара башламаьы тяклиф етди. 1949 ил мартын 1–15-дя Пекиндя Гоминдан вя ЧКП нцмайяндя щейятляри дахили сцлщ щаггында разылашманын лайищясини ишляйиб щазырладылар. Лакин Гоминдан щюкумяти ону имзаламагдан имтина етди.1949 ил апрелин 21-дя ЧХАО йенидян щцъума кечди вя пайызда Шимал-Гярби вя Мяркязи Ч.-ин бцтцн яразилярини, щямчинин Ъянуби вя Ъянуб-Гярби Ч.-ин бюйцк щиссясини азад етди. 1949 илин сонунда континентал Ч. тамамиля азад олунду, Чан Кайши вя онун тягр. 2 млн. тяряфдары Тайван а.-на гачды.

    Чин 1949–76 иллярдя. 1949 ил сентйабрын 21–30-да Ващид халг-демократик ъябщясинин али органы олан Чин Халг Сийаси Мяш- вярят Шурасынын (ЧХСМШ) 1-ъи сессийасы кечирилди. 1949 ил октйабрын 1-дя Чин Халг Республикасынын (ЧХР) йарадылмасы елан олунду. Ону илк олараг ССРИ (1949, 2 октйабр), ардынъа ися Шярги Авропанын халг демократийасы юлкяляри вя Монголустан Халг Респ. таныды. 1950 илин йанвар айынын яввялиндя Б.Британийа, Скандинавийа юлкяляри, Яфганыстан, Исраил, Исвечря вя Щиндистан ЧХР иля дипломатик мцнасибятляр гурду.

    ЧХР-я гаршы дцшмян мювге тутан АБШ 1950 илин орталарында Тайван а., Пенхуледао а-ры вя бир сыра диэяр аданы щакимиййяти алтында сахлайан Чан Кайшинин (1950 ил мартын 1-дя Ч. Респ.-нын президенти сечилмишди) башчылыг етдийи Ч. Респ. щюкумятини дястякляйирди. Тяркибиндя бцтцн Ч. яйалятляринин нцмайяндяляри олан Чан Кайши щюкумяти ЧХР-и танымыр, бцтцн Ч.-и тямсил етмясини билдирир, бцтцн Ч. яразисинин нязаряти алтына гайтарылмасыны ян мцщцм мягсяд щесаб едирди. 1949 илин сонларында Вашингтон АБШ фирмаларынын ЧХР иля тиъарят ямялиййатлары апармасына гадаьа гойду. АБШ-ын тязйиги иля 1950 илин йанварында БМТ цзвляринин яксяриййяти ССРИ тяряфиндян БМТ-йя тягдим едилмиш Чин Респ. (1945 ил октйабрын 24- дян БМТ-нин цзвц) нцмайяндя щейятинин сялащиййятляринин ляьв олунмасы вя ЧХР- я гануни щцгугларын верилмяси щаггында гятнамяни рядд етди (1950 илин нойабрындан ЧХР-ин нцмайяндя щейяти БМТ-дя мцшащидячи гисминдя иштирак етмяйя башлады). Юз нювбясиндя ЧХР Тайван щюкумятинин ганунилийини танымадыьыны, Чан Кайшинин нязаряти алтында олан яразиляри Ч.-ин тяркиб щиссяси елан етди.


    ЧХР-ин елан едилмясиндян сонра щюкумят мяркяздя вя йерлярдя она гаршы чыхан сосиал-сийаси гцввяляри амансызъасына сусдурараг юз мювгейини мющкямляндирмяйя башлады. Ясас вязифялярдян бири азад едилмиш районларда ири капиталын експроприасийасы иди. 1950 илин яввялляриндя 2800-дян чох емал вя щасилат сянайеси мцяссисяси, щямчинин 2400-дян чох банк мцяссисяси миллиляшдирилди. Онлар ЧХР игтисадиййатынын дювлят секторунун ясас щиссясини тяшкил етди. Йени щюкумят Ч. яразисиндя хариъи дювлятляря хцсуси щцгуглар верян бцтцн мцгавиляляри ляьв етди, эюмрцк органларыны, хариъи тиъаряти вя валйута тянзимлямялярини юз ялиня алды.


    1950 ил февралын 14-дя Москвада достлуг, мцттяфиглик вя гаршылыглы йардым щаггында совет-Чин мцгавиляси вя бир сыра диэяр разылашмалар, о ъцмлядян Совет Иттифагынын ЧХР-я эцзяштли шяртлярля (иллик 1%-ля) 300 млн. доллар щяъминдя узунмцддятли кредит вермяси щаггында сазиш имзаланды. ССРИ ЧХР-я 50 ири сянайе обйектинин тикинтиси вя йенидян гурулмасында йардым эюстярмяйя, зярури сянайе маллары, йанаъаг вя хаммалла тямин етмяйя щазыр олдуьуну билдирди (1952 илдя ЧХР хариъи тиъарятинин йарысындан чоху ССРИ- нин пайына дцшцрдц). Ейни заманда Совет Иттифагынын бирэя идаря олунан Чин Чанчун д.й.-на аид бцтцн щцгугларындан ЧХР-ин хейриня имтина етмяси, совет гошунларынын бирэя истифадя олунан Лйуйшун щярби-дяниз базасындан (Порт-Артур; гяти олараг 1955 ил майын 26-да чыхарылды) вя с. мянтягялярдян чыхарылмасы щаггында сазиш имзаланды.

    Корейа мцщарибясинин (1950–53) башламасы иля ЧХР рящбярлийи Ким Ир Сенин йардым етмяк щаггында хащишини нязяря алараг Корейа й-а-на Ч. кюнцллцлярини эюндярди. 1950 ил октйабрын 25-дян онлар щярби ямялиййатларда фяал иштирак едирдиляр (1951 ил февралын 1-дя БМТ-нин Баш Ассамблейасы АБШ-ын тязйиги иля ЧХР-ин щярякятлярини тяъавцз кими гиймятляндирди; Корейа мцщарибясиндя ЧХР-ин иткиляри тягр. 500 мин няфяр иди). Мцщарибянин эедишиндя ЧХАО бюлмяляринин Тайван а.-на чыхарылмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля АБШ 7-ъи донанмасыны Тайван боьазына йеритди. 1950 илин октйабрында Ч. гошунлары 1949 ил нойабрын 4-дя мцстягиллийини елан етмиш Тибет яразисиня дахил олду. Ардынъа онлар Кяшмиря дахил олараг Аксай Чин (Аксайчин) р-нуну вя цмуми сащ. 12 мин км2 олан бир сыра диэяр яразини нязарятляри алтына алдылар. Бу щадися Чин-Щиндистан мцнасибятлярини эярэинляшдирди. 1951 ил майын 23-дя Тибет иля ЧХР щюкумятляри арасында Тибетин сцлщ йолу иля азад едилмяси щаггында сазиш имзаланды, Тибетя ЧХР-ин тяркибиндя милли мухтариййят щцгугу верилди.

     Мао Тсзедун Чин Халг Республикасынын йарадылмасыны елан едир. 1 октйабр 1949 ил.

    Мцщарибядян сонра даьылмыш игтисадиййаты бярпа етмяк вя сосиализм гуруъулуьуна кечмяк мягсядиля ЧХР сцрятли аграр ислащат кечирмяйя (1951 илин сонундан), сянайе-тиъарят секторуну низамламаьа вя дювлят апаратынын сахланмасына сярф олунан хяръляри азалтмаьа, инзибати органларда вя игтисадиййатда юзбашыналыьын гаршысыны алмаьа башлады. 1952 илдя “цч шяр” вя “беш шяр”я гаршы кечирилян кцтляви сийаси кампанийанын эедишиндя 2 млн.-дан чох инсан репрессийайа мяруз галды.

    1952 илин сонларында ЧХР-ин х.т.-нда бярпа дюврц баша чатды. Ч.-ин чохформалы игтисадиййатында дювлят секторунун ящямиййяти хейли мющкямлянди, юзял капиталист сектору 1949 илдя 48,7%-дян 1952 илдя 30,7%-ядяк азалды; ващид чохсащяли дювлят тиъаряти системи йарадылды.

    1953 илин йазында аграр ислащат, ясасян, баша чатдырылды (азсайлы халгларын йашадыглары бязи районлар истисна олмагла; Тибетдя 1960 илдян кечирилмяйя башлады). Тягр. 300 млн. няфяр торпагсыз вя азторпаглы кяндли яввялляр мцлкядарлара мяхсус олмуш тягр. 47 млн. ща беъярилян торпаг сащяси ялдя етди. Аграр секторда садя истещсал бирликляри тятбиг олунмаьа башлады. 1952 илин сонунда кяндли тясяррцфатларынын тягр. 40%-ини бирляшдирян 8 млн. гаршылыглы йардым групу тяшкил едилди.

    Мцлкядар торпаг сащиблийинин ляьв едилмяси иля ейни вахтда диэяр сосиал ислащатлар да кечирилди. 1950 ил майын 1-дя имзаланмыш никащ щаггында йени ганун аиля-никащ мцнасибятляриндя гадынлар вя кишилярин бярабярлийини тясбит етди. Халг тящсили системиндя орта вя али мяктяблярин демократикляшдирилмяси, савадсызлыьын арадан галдырылмасы, фящля вя кяндлилярдян мцтяхяссисляр щазырланмасы цчцн ялверишли шяраитин йарадылмасы истигамятиндя ислащатлар щаггында гярар гябул олунду. Щямкарлар иттифагларынын щцгуги вязиййятини вя функсийаларыны, ири вя орта мцяссисялярдя ямяк сыьортасы гайдаларыны, ишсизликля мцбаризя тядбирлярини мцяййянляшдирян йени ямяк мяъялляси гцввяйя минди.


    Тайванда да Чан Кайши щюкумяти тяряфиндян мцщцм ислащатлар кечирилирди. 1949–53 иллярдя орада цчмярщяляли торпаг ислащаты кечирилди: торпагларын иъаря щаггы азалдылды, дювлят торпагларынын бир гисми ъцзи щагг юдянилмякля кяндлилярин мцлкиййятиня верилди вя ири торпаг мцлкиййяти гисмян миллиляшдирилди (кечмиш торпаг сащибляри адада йени йарадылмыш сянайе мцяссисяляринин сящм пакетини компенсасийа кими алдылар). Аграр ислащат вя АБШ-ын йардымы Тайван игтисадиййатынын “Тайван игтисади мюъцзяси” адландырылан сцрятли инкишафына сябяб олду, бу да юз нювбясиндя адада Гоминданын сийаси мювгейинин мющкямлянмясиня эятириб чыхартды.

    1953 илин сонунда ЧКП МК совет модели ясасында ЧХР-дя кечид дюврц вя сосиалист гуруъулуьунун принсиплярини мцяййянляшдирян “Юлкямизи ири сосиалист дювлятиня чевирмяк цчцн бцтцн гцввяляри сяфярбяр етмяк уьрунда мцбаризя” програмыны гябул етди. Юлкянин сянайеляшдирилмяси гаршыда дуран ясас вязифя елан едилди. Бунун цчцн совет мцтяхяссисляринин иштиракы иля 5 иллик план (1953–57) щазырланды. Планда 1952 ил сявиййяси иля мцгайисядя цмуми сянайе мящсулунун (кустар истещсал истисна олмагла) 98,3%, к.т.-нын ися 23,3% артырылмасы нязярдя тутулурду. Дювлят секторунун (хцсусиля аьыр сянайе), металлурэийа, електроенерэетика вя машынгайырманын даща йцксяк темпля инки- шафы, 694 ири сянайе обйектинин тикинтиси планлашдырылырды. Республиканын сянайеляшдирилмяси вя сосиал ислащатлар, о ъцмлядян аграр сектордакы ислащатлар 1967 илядяк баша чатмалы иди.


    1954 илин ийунунда ЧХР-дя инз. ярази ислащаты кечирилди. Чиндя халг азадлыг мцщарибяси (1946–49) эедишиндя мейдана эялмиш реэионлара бюлэц (Шимали Ч., Шимал-Шярги Ч., Шимал-Гярби Ч., Шярги Ч., Ъя-нуб-Гярби Ч.; бунларда бцтцн щакимиййят фактики олараг ЧКП МК-нын Щярби Шурасынын рящбярлийи алтында фяалиййят эюстярян орду команданлыьына мяхсус иди) яйалятляря вя мухтар вилайятляря бюлэц иля явяз едилди, ЧКП МК-нын реэионал бцролары да ляьв олунду.

    Цмумчин Халг Нцмайяндяляри Мяълисинин (ЦХНМ) 1-ъи сессийасында, 1954 ил сентйабрын 20-дя Ч.-и фящля синфи тяряфиндян идаря олунан, фящля вя кяндли иттифагы ясасында гурулмуш халг демократийасы дювляти елан едян ЧХР конститусийасы гябул олунду. ЧХР-ин сядри (бу вязифяни Мао Тсзедун тутду) вя онун мцавинляри, ЦХНМ-ин Даими Комитяси (ЦХНМ ДК) сечилди, ЧХР-ин Дювлят шурасынын (щюкумят) тяркиби тясдиг едилди, Чжоу Енлай баш назир тяйин олунду. Конститусийа ЧХР-ин ССРИ вя диэяр халг демократийасы дювлятляри иля достлуг вя ямякдашлыьын инкишафы курсуну тясбит етди. 

    1-ъи бешиллик планын йериня йетирилмяси просесиндя ССРИ ЧХР-я ири сянайе обйектляринин, о ъцмлядян Аншан, Ухан, Баотоу металлурэийа комбинатларынын, Чанчун автомобил вя Лойан трактор з-д-ларынын, Таййуан вя Шенйан аьыр машынгайырма з-дларынын тикинтиси вя йенидянгурулмасы цчцн 3 млрд. рубл мябляьиндя йени кредитляр вя аваданлыг верди, мцдафия сянайесинин гурулмасында йардым эюстярди. ЧХР-ин сянайеляшдирилмясиндя 100-дян чох сянайе обйектини аваданлыгла тяъщиз едян АДР, Полша, Чехословакийа, Маъарыстан, Румынийа вя Болгарыстан да иштирак етди.


    1953–56 иллярдя ЧХР-дя цмуми мящсулун щяъми щяр ил орта щесабла сянайедя 19,6%, к.т.-нда ися 4,8% артырды. 1953 илин декабрында ЧКП МК 1957 илядяк кяндлилярин 20%-ни к.т. истещсал кооперативля риндя бирляшдирмяк вязифясини гаршысына гойду. Лакин Мао Тсзедунун исрарлы тювсийяси (1955, ийул) вя 7-ъи чаьырыш ЧКПМК-нын 6-ъы эениш пленумунун (1955, 10 октйабр) гярарына уйьун олараг аграр секторда яввялки гайда-ганунун бярпасынын гаршысыны алмаг мягсядиля кяндлилярин кооперативляшдирилмяси просеси (чох вахт торпагларын вя истещсал васитяляринин иътимаиляшдирилмяси йолу иля) сцрятляндирилди вя 1956 илин сонларында кяндли тясяррцфатларынын 96,3%-и кооперативляря ъялб едилди. Яввялъя 18 ил мцддятиндя нязярдя тутулан кяндин кооперативляшдирилмяси, демяк олар ки, баша чатдырылды. Мяъбури характер дашыйан бу просес Ч. кяндлиляринин бюйцк щиссясинин наразылыьына сябяб олурду. Аграр секторун малиййя вясаитляринин сянайеляшдирилмяйя ъялб олунмасы, щямчинин 1950-ъи иллярин орталарында ЧХР-дя шящяр ящалисинин ярзаг вя ясас мящсулларла тяминатында йаранмыш эярэин вязиййятин арадан галдырылмасы, республиканын мцхтялиф районларында етираз аксийаларынын эенишлянмясинин гаршысыны алмаг мягсядиля йцнэцл сянайенин тахыл вя хаммалла тяъщизатынын артырылмасы зяруряти сцрятли кооперативляшдирмяни щяйата кечирмяйя вадар едирди. 

     Корейанын шимал даьларында ясир дцшмцш Чин ясэярляри. Декабр 1950.

    1956 илин сонларында юзял капиталист сянайе мцяссисяляринин 99%-и вя тиъарят мцяссисяляринин 82,2%-и дювлят идарячилийи алтында йенидян гурулду. Х.т.-нда ики мцлкиййят формасы – цмумхалг вя зящмяткешлярин коллектив мцлкиййяти щаким мювге тутду. 

    Сосиализм гуруъулуьундакы мцяййян уьурлар 1956 илин яввялляриндян Чжоу Енлайын тяшяббцсц иля ЧХР рящбярлийинин зийалылара гаршы сийасятини бир гядяр йумшалтмасы вя Мао Тсзедунун “Гой йцз эцл чичяклянсин, гой йцз мяктяб рягабят апарсын” шцары алтында онлары ачыг дискуссийалара дявят етмяси цчцн шяраит йаратды. 1956 илин апрелиндя ЧКП МК Сийаси бцросунун эениш иъласында Мао Тсзедун Ч.-дя сосиализм гуруъулуьу тяърцбясини цмумиляшдирди вя сосиалист гуруъулуьунун сонракы йолуну “Он мцщцм гаршылыглы мцнасибят щаггында” нитгиндя мцяййянляшдирмяйя ъящд етди.

    1956 илин сентйабрында ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын 1-ъи сессийасы кечирилди. Бу дюврдя партийа сыраларында 10,73 млн. цзв вар иди. Совет модели истигамятиндя инкишаф тяряфдарлары цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Гурултай ЧХР-ин ССРИ вя диэяр сосиалист дювлятляри иля достлуг вя ямякдашлыг курсуну тясбит етди. Гурултайда гябул олун- муш х.т.-нын инкишафы цзря 2-ъи бешиллик план (1958–62) сянайе истещсалынын 1-ъи бешиллик планла мцгайисядя икигат, милли эялирин 50% артырылмасыны, ярзаг биткиляри йыьымынын 176 млн. т-дан 240 млн. т-а чатдырылмасыны нязярдя тутурду.


    ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын ишиня Сов. ИКП-нин 1956 илин февралында кечирилмиш 20-ъи гурултайынын гярарлары бюйцк тясир эюстярди. Гурултай демократийа вя ганунилийи мющкямляндирмяйя чаьырыр, шяхсиййятя пярястишин йолверилмязлийини, ЧХР- ин щцгуги базасынын тякмилляшдирилмясинин вя сосиалист ганунларына ъидди шякилдя риайят олунмасынын зярурилийини бяйан едирди. ЧКП МК Сийаси бцросунун Даими Комитяси тясис олунду, баш катиб вязифясиня Ден Сйаопин сечилди. 

    Маъарыстан цсйаны (1956) вя Полшадакы сийаси бющран (1956, октйабр) ЧКП вя ЧХР-дя совет модели ялейщдарларынын мювгейини мющкямляндирди. 1956 ил нойабрын 15-дя 8-ъи чаьырыш ЧКП МК-нын 2-ъи пленумунда Мао Тсзедун ССРИ-дя щяйата кечирилян “десталинизасийа” сийасятини тянгид етди. О, 1957 ил февралын 27-дя “халг дахилиндяки зиддиййятлярин дцзэцн щялли щаггында” адлы чыхышында синфи, илк нювбядя халг иля “халг дцшмянляри” арасындакы зиддиййятляр барядя тезислярини иряли сцрдц вя бу мясяляни цмумхалг мцзакирясиня чыхарылмасына чаьырды. Лакин цмумхалг мцзакиряляри партийа вя ЧХР- ин дювлят рящбярлийи цчцн эюзлянилмядян кяскин характер алды вя 1956 илин ийунунда бир сыра университетлярдя тялябя чыхышлары баш верди. 1956 илин сентйабрында мцяссисялярдя тятилляр башлады, 11 яйалятдя вя 2 мяркяз табеликли шящярдя шаэирд вя тялябяляр дярсляри дайандырараг дювлят вя партийа рящбярлийиня петисийа тягдим етдиляр. Беля шяраитдя мцзакиряляр дайандырылды, ЧКП рящбярлийинин “саьлара” гаршы кечирдийи сийаси кампанийа (1958 илин йазынадяк давам етди) нятиъясиндя сийаси мцхалифят сусдурулду. 1957 илин нойабрында Октйабр ингилабынын 40 иллийиня щяср олунмуш байрам тядбирляри иля ялагядар Мао Тсзедунун башчылыг етдийи ЧХР нцмайяндя щейятинин Совет Иттифагына сяфяриндян сонра ЧКП вя Сов. ИКП арасында зиддиййятляр даща да кяскинляшди. ЧКП-нин “сол” ганады сосиалист дювлятчилийи чярчивясиндя парламентаризм вя демократийанын инкишафынын, динъ йанашы йашама сийасятинин апарылмасынын, нцвя мцщарибясиня гаршы мцбаризянин мягсядяуйьун олмасына даир шцбщялярини ачыг шякилдя билдирмяйя башлады.

     1-ъи бешиллик планын уьурла щяйата кечирилмяси Мао Тсзедуну вя ЧХР-ин бир сыра дювлят вя партийа рящбярлярини спесифик “Ч. йолу” иля ирялиляйяряк сон дяряъя гыса вахтда юлкядя сосиализм гуруъулуьуну баша чатдырмаьын мцмкцнлцйцня инандырды. ЧХР-дя “цч ил эярэин зящмят – он мин ил сяадят” шцары алтында сянайедя “бюйцк сычрайыш” вя кяндлярдя “халг коммуналары”нын йарадылмасы щярякаты эенишлянди. Сосиалист вя коммунист ъямиййятинин ясас юзяйи елан олунмуш “халг коммуналары”на архаланан “бюйцк сычрайыш” сийасяти бир нечя ил ярзиндя ЧХР-дя инкишаф етмиш сосиалист вя щятта коммунист ъямиййяти гурмаьы, ССРИ-ни ютцб кечмяйи вя Ч.-и дцнйанын апарыъы сянайе дювлятляри сырасына чыхармаьы нязярдя тутурду. 


    1958 илин мартында Мао Тсзедун Чжоу Енлай вя Чен Йуну “игтисади инкишаф темпинин сцрятлянмясиня мане олмагда” иттищам етди. 1958 илин майында ЧКП-нин 8-ъи гурултайынын 2-ъи сессийасында Мао Тсзедун тяряфиндян иряли сцрцлмцш “бцтцн гцввяляри сяфярбяр едяряк, ирялийя доьру аддымлайараг, даща чох, даща сцрятли, даща йахшы, даща гянаятли принсипиня ясасланараг сосиализм гурмаг” шцары иля ифадя едилян йени сийаси истигамят бяргярар олду. ЧХР Дювлят План Комитяси ЧКП-нин гярарларына ясасланараг 1958 илин ийун– ийулунда 2-ъи бешиллик планын йени вариантыны ишляйиб щазырлады. Планда 1958 ил иля мцгайисядя сянайе мящсулу истещсалынын 6,5, к.т. истещсалынын ися 2,5 дяфя артырылмасы нязярдя тутулурду. “Полад щяр шейи щялл едир” шцары алтында артыг 1958 илдя полад яридилмясинин ики дяфя артырылараг илдя 8–12 млн. т, 1962 илдя ися бу эюстяриъийя эюря Б.Британийайа чатмаг вя ону ютцб кечмяк мягсядиля илдя 60–80 млн. т истещсал едилмяси гярара алынды. К.т.-нда да ана- ложи “тахыл щяр шейи щялл едир” шцары иряли сцрцлдц. Бу чаьырыш макс. 3–5 ил ярзиндя тахыл истещсалыны яввялляр 1960-ъы иллярин сонларына нязярдя тутулмуш сявиййяйя чатдырмаг мягсяди эцдцрдц. 1958 илин бир нечя айы ярзиндя 740 мин кооператив кяндли тясяррцфаты тягр. 26 мин “халг коммуна”сы кими йенидян гурулду. Щяр бир коммуна беъярилян торпаг сащяси вя ишчи гцввясинин сайына эюря яввялки кооперативлярдян 20–30 дяфя ири иди. Кооперативлярин торпаглары вя бцтцн истещсал васитяляри, щямчинин кяндлилярин щяйятйаны сащяляри, онларын ев щейванлары, гушлары, мейвя аьаълары, габлары вя ев яшйалары коммуналарын мцлкиййятиня кечди. Иш эцнляриня эюря юдямя явязиня ямяйин мигдары вя кейфиййяти нязяря алынмадан “пулсуз ярзаг бюлэцсц” тятбиг едилди. Кяндлилярин шяхси тясяррцфатынын ляьви вя “халг коммуналары”нын йемякханаларында пулсуз иашя системинин тятбиги иля ялагядар кянд вя шящярлярдя базарлар баьланды. Ейни заманда ящали кцтляви шякилдя юлкянин няглиййат инфраструктурунун инкишафы вя с. “иътимаи ишляря” сяфярбяр едилди. Бу сийасят “цч гырмызы байраг курсу” (“байраглар” алтында ЧКП-нин сосиализм гуруъулуьунун йени хятти, “бюйцк сычрайыш” вя “халг коммуналары” нязярдя тутулурду) адландырылды.

    “Бюйцк сычрайыш” сийасятиня кечид ЧХР х.т.-нын позулмасына сябяб олду. Милйонларла кяндлинин (Ч. мялуматларына эюря 90 млн. няфярядяк) полад яридилмясиня, кустар цсулла кюмцр щасилатына, ирригасийа ишляриня, ясаслы тикинти вя йол чякилишиня ъялб едилмяси к.т.-на ъидди зийан вурду. 1958 илдя йетишдирилян бол мящсул там шякилдя топланмады. Шящяр ящалисинин сцрятля артмасы (100 млн. няфярдян 130 млн. няфярядяк) юз нювбясиндя шящярлярдя гида мящсулларына тялябатын артмасына вя ярзаг ещтийатларынын, демяк олар ки, тцкянмясиня эятириб чыхартды. Артыг 1958 илин, “бюйцк сычрайыш”ын илк илинин нятиъяляри сцрятли сянайеляшдирмя сийасятинин ифласа уьрадыьыны сцбут етди. ЧХР ящалиси арасында наразылыг артыр, ачыг шякилдя щакимиййятя итаятсизлик щаллары баш верирди. 1959 ил апрелин 27-дя 2-ъи чаьырыш ЦХНМ-ин 1-ъи сессийасында Мао Тсзедун ЧХР сядри вязифясиндян имтина едяряк тамамиля партийа фяалиййяти иля мяшьул олмаг ниййятини билдирди. Дювлят башчысы вязифясиня Лйу Шаотси сечилди.

     “Бюйцк сычрайыш” шяраитиндя ЧХР-ин хариъи сийасят курсу да даща радикал характер алды. 1958 ил августун 23-дя ЧХАО Гоминдан гошунларынын 100 минлик груплашмасынын ъямляшдийи Тайван боьазындакы Сзинмындао (Куемой) вя Матсзудао сащилйаны а-рыны артиллерийа атяшиня тутду (ЧХАО бу адалары тутмаг цчцн илк дяфя 1954 илин сентйабрында ъящд эюстярмишди). Бу щадися Узаг Шяргдя вязиййяти кяскинляшдирди. 1954 ил декабрын 2-дя Чан Кайши щюкумяти иля Тайванын бирэя мцдафияси щаггында мцгавиля баьлайан АБШ Сакит океан щювзясиндяки ЩЩГ-нин 7-ъи донанмасыны там щярби щазырлыг вязиййятиня эятирди вя гошунларыны Тайван боьазы р-нуна эюндярди. ЧХР-ин щярякятлярини дястяклямяйян ССРИ щюку- мяти Тайван бющранынын сцлщ йолу иля ни- замланмасыны тяклиф етди. Москванын мювгейи вя АБШ-ын йахын мцттяфигляри, о ъцмлядян Б.Британийанын ЧХР-я щярби зярбя ендирмяк планындан имтина етмяси ири щярби мцнагишянин йаранмасынын гаршысыны алды.

    1958 ил октйабрын 5-дя ЧХАО Сзинмындао (Куемой) вя Матсзудао адаларынын атяшя тутулмасыны мцвяггяти олараг дайандырды (сонралар йенидян баш- ланан атяш 1979 ил декабрын 31-дяк давам етди). 1958 илин октйабрындан Ч. тяряфинин Щиндистанын нязаряти алтында олан Кяшмир районунда стратежи ящямиййятли автомобил йолунун тикинтиси иля ялагядар ЧХР-ин Щиндистанла мцнасибятляри кяскинляшди. Ч. щюкумятинин 1959 илин мартында Тибетдя баш вермиш йерли ящалинин цсйаныны йатырмасындан вя далайламанын хариъя гачмасындан сонра Ч.-ин Щиндистан сярщядиндя 1962 илин сонунадяк давам едян силащлы тоггушмалар баш верди, нятиъядя Кяшмирдя ЧХР-ин няразят етдийи яразиляр хейли эенишлянди.


    “Бюйцк сычрайыш” сийасятиня, цмцмиликдя ЧХР-ин сийаси рящбярлийинин курсуна гаршы инамсызлыьын артмасы 1959 илин ийул–августунда Лушан ш.-ндя 8-ъи чаьырыш ЧКП МК-нын 8-ъи пленумунда ачыг шякилдя юзцнц эюстярди.


    1960 илдя “бюйцк сычрайыш” сийасяти Ч. игтисадиййатыны ифлас сявиййясиня эятириб чыхартды. Сянайе истещсалы азалды, ящалинин бцтцн ямтяя нювляри, илк нювбядя ярзаг маллары иля тяминатында ъидди чятинликляр йаранды. Тахыл мящсулдарлыьы 1951 ил сявий- йясиня енди. Юлкядя, мцхтялиф мялуматлара эюря, 10–14 млн. няфярдян 30 млн. няфярядяк инсанын щяйатына сон гоймуш аълыг башлады. ЧХР рящбярлийи игтисади стратеэийасыны йенидян нязярдян кечиртмяйя мяъбур олду.

    1961 илин йанварында ЧКП МК х.т.-нын “низамланмасы, мющкямляндирилмяси, тякмилляшдирилмяси вя йцксялдилмяси” курсунун щяйата кечирилмяси щаггында гярар гябул етди. Ясаслы тикинти ишляринин щяъми вя хяръляри (30 млрд.-дан 6 млрд. йуанадяк) азалдылды, кустар типли кичик сянайе мцяссисяляринин тикинтиси дайандырылды, з-дларын чоху баьланды, йахуд к.т. техникасы вя аваданлыгларынын, щямчинин эцндялик тялябат малларынын истещсалына йюнялдилди. Сянайе сащясиндян азад едилян фящляляр инзибати гайдада шящярлярдян кяндляря (1961–63 иллярдя 20 млн. няфярдян чох) кючцрцлдцляр. Мящсулларын кейфиййятинин артырылмасы вя онларын майа дяйяринин азалдылмасы кампанийасына башланылды. Мадди мараг вя ямяйя эюря юдямя принсипи гисмян бярпа едилди, йенидян мцкафатландырма тятбиг олунду, ямяйин нормалашдырылмасы системи ъанланды.

    “Халг коммуналары” мцщцм йенидянгурмайа мяруз галды. Кяндлилярин щяйятйаны сащяляри вя ев ямлаклары юзляриня гайтарылды, онлара донуз вя гуш сахламаг цчцн иъазя верилди, иътимаи йемякханалар ляьв едилди, базарлар йенидян ачылды. Истещсалын ихтисаслашдырылмасы вя кооперативляшдирилмясинин тяшкили цзря ишляр эенишляндирилди, ямтяя-пул мцнасибятляри ъанланды.

     Хунвейбинляр Харбиндя. 1966.


    ЧХР рящбярлийинин бюйцк сяйляри нятиъясиндя 1962 илдя истещсалын тяняззцлцнцн гаршысыны алмаг, юлкядя ярзаг вязиййятини йахшылашдырмаг мцмкцн олду. Яввялки иллярдя “саь тямайцлчцлцкдя” иттищам едиляряк тягибляря мяруз галан ЧКП кадрлары вя цзвляриня бяраят верилмясиня башланылды (3,6 млн. няфярин “ишиня” йенидян бахылды).


    Лакин ЧКП-дя дахили зиддиййятлярин кяскинляшмяси Мао Тсзедуну капитализмин бярпасы тящлцкясини арадан галдырмаг вя “ингилаби варисляр тярбийя етмяк цчцн” “партийа дахилиндя ревизионизмя” гаршы мцбаризя шцары иля йени сийаси кампанийайа башламаьа вадар етди. Кампанийанын эедишиндя Мао Тсзедун дювлят вя партийа рящбярлийиндяки шяхсляря – “ща- кимиййятдя олан вя капитализм йолу иля эедянляря” зярбя ендирмяк ниййятиндя иди. Онун тяшяббцсц иля 1965 ил ийулун 13-дя мядяни ингилаб мясяляляри цзря хцсцси Комитя йарадылды. Комитянин тяркибиня Мао иля сых баьлы олан шяхсляр – онун кечмиш катиби Чен Бода, арвады Сзйан Син вя б. дахил олду. 1966 ил майын 16-да ЧКП МК-нын тялимат сяъиййяли мяктубунда ЧХР-дя “партийада, щюкумятдя вя ордуда буржуа вя феодал синфи галыглары”нын ляьвиня йюнялдилмиш “бюйцк пролетар мядяни ингилабы”нын [“мядяни ингилаб” (1966–76)] кечирилмясинин зярурилийи елан едилди.


    Мао Тсзедун “мядяни ингилабын” ясас зярбя гцввяси кими “ингилаби варислярдян” – сийаси ъящятдян йеткин олмайан эянълярдян, илк нювбядя тялябялярдян, эянъ фящля вя гуллугчулардан истифадя етмяйи нязярдя тутурду. Бу мягсядля онлардан 1966 илин йайындан хунвейбинляр (“гырмызы кешикчиляр”), сонралар ися сзаофанлар (“гийамчылар”) адлы хцсуси дястяляр тяшкил олунмаьа башлады. 1966 ил августун 8-дя ЧКП МК “мядяни ингилаб” курсуну гябул етди. 1966 ил августун 18-дя Мао Тсзедун вя Лин Бйао Пекиндя кечирилян кцтляви митингдя хунвейбинляри фяал ямялиййатлара кечмяйя чаьырдылар.


    Мао Тсзедунун “Гярарэащлара атяш” директивиня ясасланан хунвейбинляр мясул партийа ишчилярини, дювлят гуллугчуларыны, зийалыларын нцмайяндялярини ишдян кянарлашдырмаьа, сонра ися “ямякля ислащ олунмаг” цчцн кяндляря сцрэцн етмяйя, йахуд ев дустаьы кими сахламаьа башладылар. Яйалят вя гязаларда партийа комитяляри вя сечкили щакимиййят органлары даьыдылды. Щямкарлар иттифагларынын, бцтцн иътимаи тяшкилатларын фяалиййяти дайандырылды, йцзлярля мяркязи вя йерли гязет, журнал, мяктяб вя али тящсил мцяссисяси, китабханалар, музейляр, театрлар баьланды. 1966 илин йалныз август–сентйабр айлары ярзиндя хунвейбинляр тяряфиндян 397 миндян чох инсан шящярлярдян сцрэцн едилди, тякъя Пекиндя 1722 няфяр юлдцрцлдц вя тягр. 37 мин аилянин ямлакы мцсадиря олунду. 2600 няфярдян чох мядяниййят хадими тягиблярин гурбанына чеврилди. 17 яйалятдя вя мяркяз табеликли шящярлярдя, Ч.-ин рясми мялуматларына эюря, тящсил сащясиндя чалышан 142 миндян чох ишчи, 53 мин няфярдян чох алим, мцщяндис вя конструктор тягибляря мяруз галды. Пекин Ун-тинин 60-дан чох мцяллими, ямякдашы вя тялябяси интищар щяддиня чатдырылды, йахуд тящгирляр нятиъясиндя вяфат етди. 

    Ч.-ин тарихи-мядяни ирсиня бярпаедилмяз зийан вурулду. 1966 илин август– сентйабр айларында хунвейбинляр Пекинин 6843 тарихи вя мядяни абидясиндян 4922-ни даьытдылар. “Мядяни ингилаб” илляриндя ЧХР-дя 6 миндян чох мемарлыг абидяси, 2,357 млн. тарихи китаб, 185 мин рясм ясяри вя каллиграфийалы тумар, 538 диэяр мядяни сярвят нцмуняси мящв едилди, тарихи ящямиййяти олан 1 миндян чох стела сындырылды. 


    Хунвейбинлярин азьынлыглары бир сыра йерлярдя йерли ящалинин вя ЧКП партийа тяшкилатларынын ъидди мцгавимяти иля цзляшди. 1967 илин йанварында Шанхайда хунвейбинляр иля йерли коммунистляр тяряфиндян йарадылмыш юзцнцмцдафия дястяляри арасында тоггушмалар башлады. ЧХР мцяссисялярини истещсалын позулмасына сябяб ола биляъяк етираз тятилляри дальасы бцрцдц. 1967 ил йанварын 17-дя Мао Тсзедун ЧХАО-нун команданлыьына “ингилаби гцввяляр”ин тяряфиндя щадисяляря мцдахиля етмяк щаггында ямр верди. Лакин ордунун сийаси мцбаризяйя ъялб олунмасы якс-тясир эюстярди. Орду команданлыьы йерлярдя хунвейбинляри ъидди нязарятя эютцрдц вя партийанын “мютядил” ганадынын нцмайяндяляри иля бирликдя йерлярдя йарадылмыш “ингилаби комитяляр”дя рящбяр мювгеляри тутду. 1967 илин йайында ЧХАО-нун низами бюлмяляри “солларын” ЧХР-ин ъ. районларында щакимиййяти яля кечирмяк ъящдляринин гаршысыны алды.


    Щярбчилярин, о ъцмлядян маршаллар Чжу Де, Йе Сзйанйин, Хе Лун, Чен И, Сцй Сйансзйан вя б.-нын тязйиги иля, 1967 ил августун 18-дя ЧКП МК Щярби Шурасынын эениш иъласында Мао Тсзедун, Лин Бйао вя Сзйан Син “мядяни ингилаб”ы щяйата кечиряркян ифратчылыьа йол вермямяйин зярурилийини тясдиг етдиляр. 1967 илин сентйабрында партийа тяшкилатларынын вя идарячилик органларынын (сонунъулар орду, партийа вя иътимаиййят нцмайяндяляриндян тяшкил олунурду) бярпасы башлады. 1967 ил октйабрын 14-дя орта вя али мяктяблярдя дярслярин, мядяниййят мцяссисяляринин фяалиййятинин дярщал бярпа едилмяси щаггында сярянъам верилди. 1968 ил декабрын 22-дя Мао Тсзедун эянъляри ишлямяйи кяндлилярдян юйрянмякдян ютрц кяндляря эетмяйя чаьырды. Бундан сонра 10 млн. няфярдян чох эянъ “ислащ олунмаг” цчцн Ч.-ин узаг районларына “езам” едилди, бу да “мядяни ингилаб”ы даща сакит мяърайа йюнялтмяйя имкан верди.


    1969 илин апрелиндя кечирилмиш ЧКП-нин 9-ъу гурултайы “мядяни ингилаб” курсуну тягдир етди. Лин Бйао ясас мярузясиндя ЧКП-нин бцтцн тарихини Мао Тсзедунун мцхтялиф “тямайцлчцляр”я гаршы мцбаризяси кими тягдим етди. Гурултайда “арамсыз ингилаб” вя мцщарибяйя щазырлыг курсу тягдир олунду, щямчинин 8-ъи гурултайын гярарларыны ляьв едян вя йенидян “Мао Тсзедунун идейаларыны” партийанын идеоложи ясасы кими эютцрян ЧКП-нин йени низамнамяси гябул олунду. Низамнамядя Лин Бйаонун Мао Тсзедунун “вариси” тяйин едилмяси щаггында мцддяа да вар иди. Гурултайда сечилмиш ЧКП МК вя Сийаси бцронун йени тяркибиндя орду даиряляринин нцмайяндяляри цстцнлцк тяшкил едирдиляр.


    “Мядяни ингилаб” дюврцндя ЧХР-ин “цчцнъц дцнйа” юлкяляринин дахили ишиня гарышмасы щаллары хейли артды, бу да онларын чоху иля Ч.-ин мцнасибятляринин кяскинляшмясиня, щятта дипломатик ялагяляринин кясилмясиня (Индонезийа, Гана, Тунис вя с.) вя бейнялхалг алямдян, демяк олар ки, тамамиля тяърид олунмасына эятириб чыхарды.


    9-ъу гурултайдан сонра игтисади чятинликлярин вя ЧХР-ин бейнялхалг тяъридинин артдыьы бир шяраитдя ЧКП-дя дахили вя хариъи сийасятин мцщцм мясяляляри цзря дахили мцбаризя шиддятлянди. 1969 илин йайында партийада фактики олараг ики йени груплашма формалашды. Щярбчилярин бир щиссяси тяряфиндян дястяклянян Чжоу Енлайын башчылыг етдийи “прагматикляр” “мядяни ингилаб”ын эедишиндя тягибляря мяруз галмыш партийа хадимляриня бяраят верилмясини, партийа тяшкилатларынын тезликля бярпасыны, игтисадиййатын инкишафына диггятин артырылмасыны вя х.т.-нын даща сямяряли цсулларла идаря олунмасыны исрар едирдиляр. Лин Бйаонун рящбярлийи алтында олан вя щярбчиляр тяряфиндян дястяклянян “соллар” “бюйцк сычрайыш” сийасятиня гайытмаьы (лакин бу дяфя ордунун рящбярлийи вя юлкя ящалисинин щярби тяшкили ясасында) тяшвиг едирдиляр. 1970 илин йаз–йайында Лин Бйаонун тяряфдарлары Мао Тсзедунун ЧХР конститусийасынын дяйишдирилмяси, хцсусиля ЧХР сядри вязифясинин ляьв олунмасы тяклифиня гаршы чыхдылар. ЧКП-нин бярпа олунан яйалят комитяляриндя мющкям мювге ялдя едя билмяйян Лин Бйао вя онун тяряфдарлары 1970 илин декабрындан щакимиййяти яля кечирмяк вя Мао Тсзедуну мящв етмяк цчцн дювлят чеврилиши щазырламаьа башладылар. Лакин 1971 илин сентйабрында суи-гясдин цстц ачылды. Ч. щакимиййят органларынын мялуматына эюря, Лин Бйао, онун арвады вя оьлу 1971 ил сентйабрын 13-дя гачмаьа ъящд едяркян Монголустан Халг Респ.-нын яразисиндя тяййаря гязасында щялак олдулар. Ардынъа ЧХАО-да “тямизлямяляр” кечирилди, он минлярля забит репрессийайа мяруз галды. Дювлят вя партийа органларында щярбчилярин нцфузу хейли азалды.


    “Лин Бйао групу”нун дармадаьын едилмясиндян сонра ЧКП-дя Сзйан Синин башчылыьы иля йени “сол” груплашма формалашды. “Соллар” 1972 илин йазындан башлайараг коммунист эянъляр иттифагынын, щямкарлар иттифагларынын вя бир сыра диэяр иътимаи тяшкилатларын бярпасында йахындан иштирак едир, онлары юзляринин дайаьына чевирмяйя чалышырдылар. 1972 илин пайызында Мао Тсзедунун разылыьы иля “Лин Бйао вя Конфусинин тянгиди” ады алтында йени цмуммилли сийаси-идеоложи кампанийа башлады. Кампанийа яслиндя “прагматикляр”я, илк нювбядя ися Чжоу Енлайа, щямчинин 1973 илин мартында бяраят алмыш вя ЧХР Дювлят шурасынын баш назир мцавини вязифясиня бярпа едилмиш Ден Сйаопиня гаршы чеврилмишди. ЧХР-ин хариъи сийасятиндя баш вермиш ъидди дяйишикликляр дя “соллар”ын наразылыьына сябяб олурду.


    Бейнялхалг тяъридин артмасы 1969 илин йайындан етибарян Ч. рящбярлийини Совет Иттифагы иля фикир айрылыглары олан сосиалист дювлятляри, хцсусиля Йугославийа вя Румынийа иля ялагялярини
    нормаллашдырмаьа сювг етди. Ейни заманда Америка иля Ч. арасында икитяряфли мцнасибятлярин инкишафына даир мяслящятляшмяляр башлады; Ч. рящбярлийи динъ йанашы йашама принсипиня, БМТ низамнамясиня вя диэяр бейнялхалг нормалара риайят етмяйя щазыр олдуьуну билдирди, Америка тяряфи ися ЧХР-ин бцтцн Ч.-и бейнялхалг аренада тямсил етмяк щцгугуну танымаьа разы олду. 1971 ил октйабрын 25-дя Гоминдан Чин Респ. БМТ цзвлцйцндян чыхарылды, онун йерини ЧХР тутду. 1972 илин февралында АБШ президенти Р.Никсон ЧХР-я сяфяр етди. 1973 илдя АБШ вя ЧХР фактики олараг сяфирлик щцгугуна малик олан ялагя групларыны мцбадиля етдиляр. Никсонун сяфяриндян сонра 1972–73 иллярдя Йапонийа, Ка- нада вя Гярби Авропа дювлятляринин чоху ЧХР иля дипломатик мцнасибятляр гурду. ЧХР “мядяни ингилаб” яряфясиндя вя эедишиндя мцнасибятлярини кясдийи дювлятлярля дя дипломатик ялагялярини бярпа етди. Гярби Авропа дювлятляри, АБШ вя Йапонийа 1970-ъи иллярин яввялляриндян ЧХР-ин ясас хариъи игтисади партнйорларына чеврилдиляр. Ч. рящбярлийи онларла ямякдашлыьы милли игтисадиййатын вя силащлы гцввялярин модернляшдирилмясинин ясас амили щесаб едирди. ЧХР-ин йени хариъи сийасят курсу ЧКП рящбярлийи тяряфиндян щазырланмыш “цч дцнйа” консепсийасында идеоложи ъящятдян ясасландырылырды. Бу консепсийайа эюря “империалист фювгялдювлятляр” ССРИ вя АБШ “биринъи дцнйаны”, Авропа вя Асийанын инкишаф етмиш дювлятляри “икинъи дцнйаны”, Ч.-ин дя аид олдуьу инкишаф етмякдя олан дювлятляр ися “цчцнъц дцнйаны” тяшкил едирди. Ч. рящбярлийи фювгялдювлятлярин, илк нювбядя
    ССРИ-нин щеэемонлуг ъящдляринин гаршысыны алмаг цчцн “икинъи” вя “цчцнъц” дцнйанын “ващид ъябщясини” йаратмаьын зярури олдуьуну бяйан едирди. Бунун цчцн сийаси гурулушундан асылы олмайараг ЧХР бцтцн “цчцнъц дцнйа” юлкяляри иля ямякдашлыьа вя “икинъи дцнйа” дювлятляри иля ялагялярини эенишляндирмяйя щазыр иди.


    ЧКП-нин 1973 илин августунда чаьырылмыш 10-ъу гурултайы йекдилликля Лин Бйаону писляди, онун тянгидини давам етдирмяйя чаьырды вя “мядяни ингилаб” хяттинин дцзэцн олдуьуну тясдиг етди. Гурултай нцмайяндяляри Мао Тсзедунун “пролетар диктатурасы шяраитиндя ингилабын давам етдирилмяси” тезисини дястяклядиляр. Гурултайда “соллар” бюйцк мцвяффягиййят газандылар; ЧКП МК-нын сядр мцавини (бунунла да Мао Тсзедунун “вариси”) Шанхай сзаофанларынын башчысы Ван Хунвен сечилди. Щямин вахтдан ЧКП МК Сийаси бцросунда партийа рящбярлийини яля кечирмяк курсу эютцрмцш “дюрдляр групу” (Сзйан Син, Чжан Чунтсйао, Йао Венйуан, Ван Хунвен) гяти олараг формалашды. 1975 илин йанварында 10 иллик фасилядян сонра ЦХНМ чаьырылды, ЧХР-ин йени конститусийасы гябул едилди. ЦХНМ-ин гярары иля ЧХР сядри вязифяси ляьв олунду вя али дювлят щакимиййяти органлары формалашдырылды.

    Маршал Чжу Де ЦХНМ ДК-нын сядри сечилди, Сзйан Синин бир чох тяряфдары (Кан Шен, У Де вя б.) щюкумятин тяркибиня дахил олду. Гурултайдан сонра Сзйан Син вя диэяр “соллар” юз мювгелярини даща да мющкямляндирмяйя ъящд эюстярдиляр. Мао Тсзедунун разылыьы иля “пролетар диктатурасы нязяриййясинин юйрянилмяси” уьрунда кампанийайа башладылар. Кампанийанын эедишиндя “буржуа” тязащцрляри елан олунан ямяйя эюря бюлэц, щяйятйаны сащяйя сащиблик щцгугу, ямтяя-пул мцнасибятляри мящдудлашдырылмаьа мящкум едилди.

    Ч.-и капитализм инкишаф йолуна гайтармаьа ъящд эюстярмякдя иттищам олунан Чжоу Енлай, Ден Сйаопин, Чен Йун вя б. ачыг тянгидя мяруз галдылар. “Соллар”ын нцфузунун артмасы Ч. ъямиййятинин мянфи реаксийасына сябяб олду. 1976 илин апрелиндя Пекинин баш мейданы Тйанйанмында Чжоу Енлайын (1976 ил йанварын 8-дя вяфат етмишди) хатирясиня щяср олунмуш мярасим заманы кцтляви чыхышлар баш верди. Иштиракчылар Сзйан Син вя онун тяряфдарларынын фяалиййятини пислядиляр, онларын истефасыны тяляб етдиляр. “Дюрдляр групу” “мцхалифятчиляр”ин чыхышындан юз мягсядляри цчцн йарарланды. Мао Тсзедунун эюстяриши иля Тйанйанмын щадисяляриндян сонра Ден Сйаопин бцтцн вязифяляриндян чыхарылды, Дювлят шурасынын баш назири вязифясиня иътимаи тящлцкясизлик назири Хуа Гофен тяйин олунду.


    Чин 1970-ъи иллярин 2-ъи йарысы – 1990-ъы иллярин яввялляриндя. 1976 ил сентйабрын 9-да Мао Тсзедун вяфат етди. Бу щадися ЧХР-ин инкишафында мцщцм дюнцш иди. Онун щимайяси алтында олан “соллар”ын нцфузу сцрятля ашаьы дцшмяйя башлады. 1976 ил октйабрын 7-дя ЧКП МК Сийаси бцросу Хуа Гофени ЧКП МК-нын йени сядри сечди, еля щямин эцн Сзйан Син вя онун тяряфдарлары щябс олундулар (1981 илдя онлара щюкм охунду). Иътимаи тящлцкясизлик органларына вя ордуйа архаланан йени рящбярлик тезликля мяркяздя вя йерлярдя “соллар”ын мцгавимятини гырды. 1977 ил августун 12–18-дя кечирилян ЧКП-нин нювбядянкянар 11-ъи гурултайында “соллар”ын нцмайяндяляри рясмян бцтцн партийа органларындан чыхарылды. Гурултай бир гядяр яввял бяраят алмыш Ден Сйаопини ЧКП МК-нын сядр мцавинляриндян бири сечди. “Мядяни ингилаб”ын баша чатдыьы елан едилди, 1956 ил низамнамясинин ясас мцддяалары сахланылмагла коллектив рящбярлик принсипинин инкишафына, партийада низам-интизамын вя дахили нязарятин эцъляндирилмясиня йюнялдилмиш йени низамнамя гябул олунду.


    1978 илин феврал–март айларында ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасы ЧХР- ин партийа вя дювлят рящбярлийиндяки дяйишикликляри бяйянди вя Хуа Гофени Дювлят шурасынын баш назири вязифясиня тясдигляди. 1978 ил мартын 5-дя ЦХНМ “йени инкишаф декадасы цчцн йени конститусийа”ны гябул етди, ЧХАО Али баш команданы вязифясинин Хуа Гофеня щяваля олунмасы щаггында гярар чыхартды, Йе Сзйанйини (1976 ил ийулун 6-да вяфат етмиш Чжу Денин йериня) ЦХНМ ДК-нын сядри сечди. ЦХНМ игтисадиййатын низамланмасы, тясяррцфатын планлы, пропорсионал вя сцрятли инкишаф йолуна кечирилмяси курсуну дястякляди. “Мядяни ингилаб” нятиъясиндя ЧХР-ин х.т. тамамиля тяняззцл етдийиндян игтисадиййатын инкишафы ясас вязифя кими гаршыйа гойулду. Полад яридилмяси, кюмцр щасилаты, електроенерэетика истещсалы кяскин сурятдя азалмышды. Шящяр ящалисинин онсуз да йцксяк олмайан щяйат сявиййяси ашаьы дцшмцшдц. Юлкя ящалисинин 3/4 щиссясини тяшкил едян кянд районларынын сакинляри мцнтязям олараг аълыгдан язиййят чякирди. ЧХР адамбашына дцшян сянайе мящсуллары вя ярзаг истещсалына эюря дцнйада сонунъу йерлярдян бириндя иди.


    1978 илин декабрында ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 3-ъц пленумунда ЧХР игтисадиййатынын ясаслы дяйишдирилмяси хятти гябул олунду. Бу хяттин ясасыны юлкянин 2000 илядяк сцрятли инкишафыны тямин едяъяк вя онун мцдафия потенсиалыны эцъляндиряъяк “дюрд модернизасийа” (сянайе, к.т., мцдафия, елм вя техника) шцарынын щяйата кечирилмяси тяшкил едирди. Бунун цчцн илк нювбядя тясяррцфатын идаряолунма системиндя ислащат кечирмяк, юлкяйя хариъи инвестисийалары ъялб етмяк, мцштяряк мцяссисяляр йаратмаг, Ч.-ин ф-к вя з-дларыны мцасир аваданлыгларла тяъщиз етмяк вя ян йени технолоэийаларын тятбиги мягсядиля ЧХР-и хариъи дцнйайа эениш ачмаг планлашдырылырды. К.т. вя сянайенин, щямчинин аьыр вя йцнэцл сянайенин баланслашдырылмыш инкишафынын, йерлярдя истещсалын артырылмасынын тямин едилмясиня бюйцк диггят йетирмяк нязярдя тутулурду. Игтисадиййатын идаряолунма системинин низамланмасы иля йанашы, ЧКП МК-нын пленумунда ишчилярин мадди ъящятдян стимуллашдырылмасы принсипини тядриъян тятбиг етмяк, гярар гябулу заманы дювлят мцяссисяляриня даща
    эениш сярбястлик вермяк, аграр секторда аиля подраты гисминдя юзял тяшяббцсляри инкишаф етдирмяк тяклиф олунду. 1979 илин яввялляриндя кечирилян мцшавирядя Ден Сйаопинин гейд етдийи кими, бу тядбирлярин “дюрд башлыъа принсип” (сосиализм инкишаф йолунун сахланылмасы, пролетар диктатурасынын тятбиг олунмасы, ЧКП-нин рящбяр ролунун мющкямляндирилмяси вя “марксизм-ленинизм вя Мао Тсзедунун идейалары”нын гятиййятля давам етдирилмяси) ясасында щяйата кечирилмяси планлашдырылды.


    1979 илдя ислащатлар кечирмяк цчцн илк ъящдляр эюстярилди. Лакин инзибати йолла игтисади артым ялдя етмяк вя тясяррцфатла мяшьул олан субйектлярин фяалиййятиндя гайда-ганун йаратмаг имканлары тезликля тцкянди. ЧХР игтисадиййаты йанаъаг, електрик енержиси, хаммал чатышмазлыьы, няглиййат проблемляри, щямчинин “Мао Тсзедунун идейалары”на гяти сурятдя ямял олунмасыны тяляб едян вя нязярдя тутулмуш ислащатлары “саь тямайцл” кими гиймятляндирян партийа рящбярляри вя функсионерляринин бир щиссясинин мцгавимяти иля растлашды. Бунунла ялагядар ЧХР рящбярлийи ислащатларын мцвяггяти олараг дайандырылмасы вя цч ил ярзиндя (1982 илядяк) “х.т.-нын низамланмасы” курсуну щяйата кечирмяк щаггында гярар гябул етди. Бу гярар 1979 илин мартында ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 2-ъи сессийасында бяйянилди.


    Сонракы иллярдя ЧКП рящбярлийиндя кяскин мцбаризя башлады. Бу мцбаризя ислащат тяряфдарларынын гялябяси иля баша чатды. ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 5-ъи пленумунда (1980, 23–29 феврал) Мао Тсзе-дунун дюрд кечмиш тяряфдары (Ван Дунсин, Чен Силйан, У Де, Сзи Денкуй) ЧКП МК Сийаси бцросунун Даими комитясинин тяркибиндян чыхарылды вя Ден Сйаопинин тяряфдарлары, о ъцмлядян Чжао Сзыйан вя Ху Йаобан комитянин тяркибиня дахил едилдиляр. Ху Йаобан ЧКП МК-нын йенидян йарадылмыш катиблийинин баш катиби сечилди. ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 3-ъц сессийасында (1980, 30 август – 10 сентйабр) шиширдилмиш эюстяриъиляря ъан атмагда вя “йени бюйцк сычрайыш”а ъящддя иттищам олунан Хуа Гофен Дювлят шурасынын баш назири вязифясиндян имтина етди (бу вязифяни Чжао Сзыйан тутду), ЧКП МК-нын 11-ъи чаьырыш 6-ъы пленумунда (1981, 27–29 ийун) ися ЧКП МК сядри вя ЧКП МК Щярби шурасынын сядри вязифяляриндян дя истефа верди. Бу вязифяляря мцвафиг олараг Ху Йаобан вя Ден Сйаопин тяйин едилди.


    Дювлят вя партийа рящбярлийиндя модернизасийа тяряфдарларынын мювгейинин мющкямлянмяси 1982 ил сентйабрын 1–11-дя кечирилян ЧКП-нин 12-ъи гурултайында реал олараг ислащатлара башламаг цчцн имкан йаратды. Гурултай партийанын йени низамнамя лайищясини бяйянди вя ЧКП МК сядри вязифясини ляьв етди; партийа рящбярлийи ЧКП МК баш катибиня щяваля олунду, нцмайяндяляр бу вязифяйя Ху Йаобаны тясдиг етдиляр. О, юзцнцн щесабат мярузясиндя 2000 илядяк олан дювр ярзиндя ЧКП гаршысында дуран ясас вязифяни елан етди: “Тядриъян сянайе, к.т., милли мцдафия, елм вя техниканы модернляшдиряряк юлкяни мядяниййят вя демократийа бахымындан йцксяк инкишаф етмиш сосиалист дювлятиня чевирмяк”. Ясас мягсяд миниллийин сонунадяк сянайе вя к.т. истещсалыны 4 дяфя артырмаг иди. Сянайенин инкишафы ЧХР ящалисинин рифащынын мярщяляли шякилдя йцксялмясини тямин етмяли иди.
    Ден Сйаопин Ч. сакинляринин щяйат сявиййясинин йцксялдилмяси цчцн тягр. 70 ил лазым олаъаьыны ещтимал едирди: 1980-ъи иллярдя “вен бао” (“эейим вя йемякля тяминат”) сявиййяси, 1990-ъы иллярин сонларында “сйао кан” (“ъцзи фираванлыг”) сявиййяси вя йалныз 2050 илдя варлылыг сявиййяси ялдя олунаъагды. Ден Сйаопин, онун ардынъа ися ЧХР-ин диэяр рящбярляри ящалинин рифащ сявиййясинин галдырылмасы проблеминин щялли цчцн яввялки иллярдя тятбиг олунан бярабярчилик принсипиндян гяти имтина едир вя “Гой яввялъя инсанларын, реэионларын бир щиссяси варлансын ки, сонра бцтцн халг боллуг ичиндя йашасын” принсипини елан едирдиляр.


    ЧКП-нин 12-ъи гурултайындан сонра баш тутмуш ЦХНМ-ин 5-ъи чаьырыш 5-ъи сессийасында ЧХР-ин йени конститусийасы гябул едилди (1982, 26 нойабр), ЦХНМ- ин 6-ъы чаьырыш 1-ъи сессийасында ися ЧХР сядри вязифяси бярпа олунду (1983, 18 ийун). Бу вязифяни Дювлят шурасынын кечмиш баш назир мцавини Ли Сйаннйан тутду.


    ЧКП-нин 12-ъи гурултайынын гярарларыны йериня йетирмяк мягсядиля артыг 1982 илдя к.т.-нда аиля подратына гаршы сийаси мящдудиййятляр тамамиля ляьв едилди. 1983 илин октйабрында ЧКП МК вя Дювлят шурасы “Щакимиййят органларынын халг коммуналарынын структурундан айрылмасы вя инзибати нащийя органларынын тясис едилмяси щаггында сярянъам” верди. 1984 илин сонунда кяндлярдя йени щакимиййят органларынын йарадылмасы, демяк олар ки, баша чатды. 91 миндян чох нащийя (гясябя) щюкумяти, 926 мин кянд сакинляри комитяси йарадылды. “Халг коммуналары” системи юз фяалиййятини дайандырды.


    “Халг коммуналары”нын ляьв едилмяси, онларын аиля подраты (1984 илдя онун мцддяти 3–5 илдян 15 илядяк артырылды) вя торпаг цзяриндя ващид коллектив мцлкиййят системи иля явязлянмяси сайясиндя Ч. кяндлиляри (щямин вахтда тягр. 800 млн. няфяр) азад шякилдя к.т. иля мяшьул олмаг имканы газандылар. Аграр секторун инкишафынын стимуллашдырылмасы мягсядиля ЧХР дювлят тядарцкц системини бцтювлцкдя ляьв етди, к.т. мящсулларынын бир чох нювцнцн гиймятлярини сярбяст бурахды. Бцтцн бу тядбирляр тезликля юз бящрясини верди. Артыг 1984 илдя Ч.-дя тахыл истещсалы 407,3 млн. т тяшкил етмякля 5,2% артды. Тахыл истещсалы илдя орта щесабла адамбашына тягр. 400 кг-а чатды, бу да юлкя ящалисинин ярзаг мящсулларынын ясас нювляри иля тяминаты проблемини арадан галдырмаьа имкан верди. ЧХР-дя илк дяфя олараг тахыл вя памбыг тяклифи дахили тялябаты цстяляди, изафи ямтяя мящсулу йаранды.


    Лакин 1982–85 иллярдя сянайе истещсалы сащясиндя мцщцм ирялиляйиш баш вермяди. Йалныз к.т. мящсулларына вя няглиййат хидмятиня аид олан гиймят системинин ислащаты да чятинликлярля цзляшди. Бу сябябдян 1984 илин октйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 3-ъц пленумунда “Игтисади системин ислащаты щаггында гятнамя” вя 1985 илин мартында ЦХНМ-ин 6-ъы чаьырыш 3-ъц сеsсийасында игтисади мясялялярля баьлы гярарлар гябул олунду. ЧХР рящбярлийи “мяркязляшдирилмиш-амирлик игтисадиййатынын дурьун механизми”нин “щяйат габилиййятли сосиалист ямтяя тясяррцфаты” иля явяз едилмяси курсуну эютцрдц. Бу курс: 1) игтисади фяалиййятин ашаьы субйектляринин (илк нювбядя кяндли тясяррцфатлары вя дювлят сянайе мцяссисяляринин) юз хярълярини чыхаран мцстягил ямтяя истещсалчыларына чеврилмясини; 2) ямтяя, капитал, ишчи гцввяси базарларындан ибарят инкишаф етмиш базар системинин йарадылмасыны (планлы ясаслар сахланылмагла); 3) базар институтларына там уйьун олан макроигтисади нязарят вя тянзимлямя системинин, о ъцмлядян мцасир верэи, бцдъя вя банк системляринин формалашдырылмасыны нязярдя тутурду. “Чжуа да фан сйао” (“ири мцяссисяляри ялдя сахламаг, хырдаларына сярбястлик вермяк”) принсипиня ясасланараг бир чох дювлят мцяссисясиня тякъя тясяррцфат механизмини дейил, мцлкиййят формасыны да дяйишдирмяк щцгугу верилди, бу да дювлятя ясас гцввяляри ЧХР игтисадиййатынын мцщцм мцяссисяляринин модернляшдирилмясиня вя еффективлийинин артырылмасына йюнялтмяйя имкан верди.

    Игтисади ислащат чярчивясиндя бейнялхалг тиъарят цчцн ачыг олан “хцсуси игтисади зоналар”ын (1979 илдян формалашмаьа башлады) йарадылмасына мцщцм ящямиййят верилирди. Яввялъя Шенчжен, Чжухай, Сйамын вя Шантоу шящярляри ачыг елан олунду. Сонралар 14 дянизсащили шящяр, Йансзы вя Чжузтсйан чайларынын мянсябляриндяки 4 район, Футсзйан яйалятинин ъ.-ш. щиссяси, Бохайван кюрфязиня битишик олан реэион вя Хайван а. “ачыг игтисади зона” статусу алды. Хариъи капиталы ъялб етмяк, бунунла йанашы ян йени технолоэийа вя идарячилик методларынын тятбиги цчцн садаланан шящяр вя реэионлара мцхтялиф инвестисийа вя верэи имтийазлары верилирди.

    Игтисади ислащатын щяйата кечирилмяси ЧКП-дя ъидди кадр дяйишикликляри тяляб едирди, чцнки партийа цзвляринин бир щиссяси рящбярлийин йени курсуну дястяклямир, пассив мювге тутур, йахуд йени шяраитдя ишлямяк цчцн лазыми тяърцбяйя малик дейилди. Беля шяраитдя 1983 илин октйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 2-ъи пленумунда партийанын “гайдайа салынмасы
    щаггында” гярар (партийа рящбярлийинин ъаванлашдырылмасы, партийа сыраларынын пассив вя йад елементлярдян тямизлянмяси, идеоложи тярбийянин апарылмасы) чыхарылды.

    Гябул едилмиш ротасийа нормаларына мцвафиг олараг 1984 илин сонларында тягр. 900 мин няфяр, 1986 илин сонларында ися 1,37 млн. няфяр дювлят вя партийадакы рящбяр вязифяляриндян азад едилди. 1985 илин сентйабрында ЧКП МК-нын 12-ъи чаьырыш 4-ъц пленумунда ЧКП МК-нын тяркибиндян вя диэяр органлардан 131 няфяр, о ъцмлядян Йе Сзйанйин, Ден Инчао, Не Жунчжен истефайа эюндярилди. Нятиъядя ЧКП МК 20%, ЧКП МК Сийаси бцросу ися 40% йенилянди.


    1982–86 иллярдя мцхтялиф позунтулара йол вердикляриня эюря 15 598 няфяр партийа сыраларындан чыхарылды. Ейни заманда, ЧХР-и “мяняви чирклянмяйя” мяруз гойан идеоложи вя мядяни сащядя буржуа тясиринин гаршысыны алмаг курсу эютцрцлдц.

    Сийаси сащядя “буржуа либерализми тенденсийасы” даща тящлцкяли щесаб олунурду. Чохпартийалылыьы вя Гярб дювлятляриндяки кими тямсилчи, иъраедиъи вя мящкямя щакимиййятиня бюлэцнц ЧХР цчцн гябуледилмяз щесаб едян, 1979 илдя иряли сцрцлмцш “дюрд башлыъа принсип”ин шяртсиз эюзлянилмясини тяляб едян Ден Сйаопин “буржуазийа демократийасы”нын гаты ялейщдары иди. 1970-ъи иллярин сонларындан Ху Йаобан вя Чжао Сзыйан партийа вя дювлят рящбярлийиня вятяндаш щцгугларынын эенишляндирилмяси иля баьлы дяфялярля мцраъият едяряк сийаси системин демократикляшдирилмясиня щазыр олдугларыны эюстярирдиляр. 1986 илин йайындан сийаси ислащат щаггында мцзакиряляр “буржуа либерализми” ялейщдарларынын сяйляри иля щакимиййятин сон дяряъя мяркязляшдирилмясинин арадан галдырылмасы, идарячилик апаратынын йенидян гурулмасы вя кадр щазырлыьы системинин тякмилляшдирилмяси мясяляляриня йюнялдилди. 1982 ил конститусийасына дахил едилмяйян Ч. вятяндашларынын тятил щцгуглары щаггында маддянин бярпасы мясяляси дя щялл олунмады.

    ЧХР-ин дювлят вя партийа рящбярлийинин сийаси щяйаты демократикляшдирмякдян фактики олараг имтина етмяси 1986 ил декабрын 20–22-дя Шанхайда вя диэяр 20 шящярдя тялябя вя эянълярин кцтляви чыхышларына сябяб олду; бир сыра йердя тялябяляри фящляляр дястяклядиляр. Эянълярин йени чыхышларынын гаршысыны алмаг мягсядиля ЧХР щюкумяти 1986 ил декабрын 25-дя “Кцчя йцрцшляри вя нцмайишляри щаггында ясаснамя” гябул етди, он минлярля чыхыш иштиракчысы ислащедиъи ишляря эюндярилди. 1987 ил йанварын 16-да ЧКП МК Сийаси бцросунун иъласында тялябя чыхышларына эюря мясулиййят “буржуа либерализминя гаршы сон дяряъя йумшаг мцнасибят” эюстярмякдя, “коллектив рящбярлик принсипини позмагда”, “партийа тювсийяляриня етинасыз йанашмагда” вя с.-дя иттищам олунан Ху Йаобанын цзяриня гойулду. Ху Йаобан ЧКП МК баш катиби вязифясиндян эетмяйя мяъбур олду, бу вязифяни Чжао Сзыйан тутду. Партийа рящбярлийи “буржуа либерализми”ня гаршы мцбаризя мягсядиля хцсуси груп тяшкил етди.

    ЧКП-нин 13-ъц гурултайында (1987, 25 октйабр – 1 нойабр) ЧХР-ин 1982 илдян инкишафынын йекунлары мцзакиря олунду, ютян 5 ил “ЧХР-ин йарандыьы эцндян игтисади ъящятдян ян гцдрятли дюврц” кими гейд  едилди. ЦММ-ин орта-иллик артым темпи 11,1%-я чатды, демяк олар ки, бцтцн ящали ярзаг вя эейимля тямин олунду. ЧКП-дя яввялляр мювъуд олмуш сцрятли сосиализм гуруъулуьунун мцмкцнлцйц тясяввцрцня зидд олараг, гурултай ЧХР-дя сосиализм гуруъулуьу дюврцнцн тягр. 100 ил давам едяъяйи нятиъясиня эялди; бу мцддят ярзиндя бир-бириля баьлы бир нечя мясяля (ямтяя истещсалыны щяртяряфли инкишаф етдирмяк, истещсал мцнасибятлярини йенидян гурмаг, ямяк мящсулдарлыьыны ящямиййятли дяряъядя артырмаг вя “дюрд модернизасийа” програмыны щяйата кечирмяк) щялл олунмалыдыр. Лакин игтисади системдя дярин ислащат апармадан бу мясялялярин щялли мцмкцн дейилдир. Гурултай Чжао Сзыйаны ЧКП МК баш катиби вязифясиня тясдиг етди.

     Ху Йаобан (саьда) вя Ден Сйаопин трибунадан щярби парад гябул едяркян. 1981 ил.


    ЦХНМ-ин 7-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасында (1988, 25 март – 13 апрел) игтисади ислащатын инкишафы вя дяринляшдирилмясиня йюнялдилмиш 11 ганун вя гярар гябул едилди. Дювлят секторундакы мцяссисяляря тясяррцфат сярбястлийи верилмясини нязярдя тутан Цмумхалг мцлкиййяти олан сянайе мцяссисяси щаггында ганун гябул олунду. Сессийа ЧХР конститусийасынын ики маддясиня дцзялиш едяряк вятяндашлара торпагдан истифадя щцгугу верди вя юзял мцяссисялярин мювъудлуьуну гануниляшдирди. Партийа ветераны Йан Шанкун ЧХР сядри, Ван Ли ЦХНМ ДК сядри, Ли Пен Дювлят Шурасынын баш назири сечилдиляр.

    1980-ъи иллярин 2-ъи йарысында ЧХР емиссийа сийасятиндяки сящвлярля (1979–87 иллярдя дювриййядя олан пулларын щяъми 7 дяфя артмышды) баьлы олан инфлйасийа (1988 илин яввялляриндя 18,5% тяшкил едирди) проблеми иля гаршылашды. 1988 илин йайында бцтцн сащяляри ящатя едян гиймят ислащаты вя ири шящярлярдя ят, йумурта, гянд, тярявяз, тцтцн вя спиртли ичкилярин гиймятинин артырылмасы щаггында гярар чыхарылдыгдан сонра инфлйасийа кяскин сурятдя эцълянди. Бу ися юз нювбясиндя ящали арасында тяшвишя, кцтляви шякилдя банк яманятляринин эютцрцлмясиня, ярзаг вя илкин тялябат малларынын щамысынын алынмасына сябяб олду. Артыг 1988 илин ийулунда ЧХР-дя инфлйасийа сявиййяси 40%-я чатды. Бащалашманын артмасы вя пулларын гиймятдян дцшмяси гытлыг дюврцня (1988 илдя тахыл йыьымы 394 млн. т тяшкил етмишди) тясадцф етди. Щяйат сявиййясинин сцрятля ашаьы дцшмяси юлкя ящалиси тяряфиндян етираз аксийалары иля гаршыланды. 1988 илдя ЧХР-дя игтисади шцарлар алтында 200 мин няфярдян чох иштиракчысы олан тягр. 200 тятил баш верди.

    Йаранмыш игтисади чятинликляр вя ящалинин наразылыьы 1988 илин сентйабрында ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 3-ъц пленумунда гиймят ислащатынын 1991 илядяк тяхиря салынмасы щаггында гярар чыхарылмасына вя “халг тясяррцфатынын низамланмасы”нын нювбяти мярщялясинин елан едилмясиня сябяб олду. 1989 ил март–апрел айларында ЦХНМ-ин 7-ъи чаьырыш 2-ъи сессийасында дювлят гянаят програмы тясдиг едилди. Лакин бу тядбирляр Ч. ъямиййятиндяки эярэинлийи арадан галдырмады.

    ЧХР-ин сийаси системинин демократикляшдирилмясинин тяряфдары щесаб олунан ЧКП МК-нын кечмиш баш катиби Ху Йаобанын гяфлятян юлцмц (1988 ил апрелин 15-дя) юлкянин бир чох шящяриндя тятил вя щяйяъанлара сябяб олду. 1989 ил апрелин 16-да Пекиндя тялябяляр Тйанйанмын мейданында Ху Йаобанын хатирясиня щяср олунмуш аксийа кечирдиляр. Сящяри эцн ЧКП-нин мяркязи органы “Женмин жибао” гязетиндя бу аксийа щаггында фоторепортажын дяръ едилмяси Пекин сакинляри тяряфиндян партийа рящбярлийинин бу щярякятляри дястяклямяси кими гябул олунду. Шящярдя 2 млн. няфяря гядяр шяхсин иштиракы иля нцмайишляр башлады. Тйанйанмын мейданында кечирилян арамсыз митингин иштиракчылары защирян АБШ-дакы “Азадлыг щейкяли”ня бянзяр, щцнд. 10 м олан “Демократийа илащяси” щейкялини гурашдырдылар. 1989 илин майында ЧКП МК-нын баш катиби Чжао Сзыйанын ислащатлара вя ЧХР-ин хариъи дцнйа иля ялагяляринин эенишлянмясиня мцгавимят эюстярян мцщафизякар тенденсийасынын “буржуа либерализми” кими тящлцкяли олмасына даир бяйанаты аксийа иштиракчыларыны даща да рущландырды.

     Тйанйанмын мейданы. 4 ийун 1989 ил. Пекин.

    Чжао Сзыйанын бяйанаты ЧХР-ин партийа вя дювлят рящбярлийиндя щям юлкянин сийаси системинин ислащаты, щям дя вязиййятин сабитляшдирилмяси йоллары иля баьлы мцбаризянин кяскинляшдийини эюстярирди. Кцтляви аксийаларын иштиракчылары иля компромис ялдя олунмасына вя бющранын динъ йолла арадан галдырылмасына тякид едян Чжао Сзыйан вя онун бир чох тяряфдарындан фяргли олараг, Ден Сйаопин, Ли Пен вя Йан Шанкунун башчылыг етдийи груп щакимиййятин фяалиййятсизлийинин, ССРИ-дя вя Шярги Авропа дювлятляриндя олдуьу кими, “сосиализмин динъ йолла симасыны дяйишмяси” иля нятиъяляняъяйини билдиряряк мцхалиф щярякатын гаршысынын зор эцъцня алынмасына исрар едирди. Сярт цсулларын тяряфдарлары ЧХР рящбярлийиндя цстцн эялдиляр. 1989 ил майын 20-дя Пекинин бир сыра районунда щярби вязиййят елан олунду, шящяря щярби щиссяляр йеридилди. Онлара 1989 ил ийунун 3-дя “якс-ингилаби гийамы” йатырмаг ямри верилди. Хариъи експертлярин мялуматларына эюря, Пекиндя вя Ч.-ин диэяр шящярляриндя мцхалиф чыхышларын йатырылмасы заманы (1989, май– ийун) тягр. 5 мин няфяр щялак олду, 30 мин няфярдян чох йараланды. Щярякат иштиракчыларынын чоху щябс едилди, онларын ян фяалларына юлцм щюкмц чыхарылды. Пекиндя щярби вязиййят 1990 ил йанварын 10-дяк давам етди.

    ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 4-ъц пленуму (1989, 23–24 ийун) Ли Пенин “Антипартийа вя антисосиализм чыхышлары вя иьтишашлары заманы йолдаш Чжао Сзыйанын сящвляри щаггында” мярузясини мцзакиряйя чыхартды. Пленум Чжао Сзыйаны ЧКП МК-нын баш катиби вязифясиндян азад етди (Чжао Сзыйан юмрцнцн сонунадяк, 2005 ил йанварын 17-дяк ев дустаьы иди) вя бу вязифяйя ЧКП-нин Шанхай шящяр комитясинин катиби Сзйан Сземини сечди.

    Йени партийа рящбярлийи ЧКП-нин сарсылмыш нцфузунун мющкямляндирилмяси вя Ч. ъямиййятиндя коммунистлярин сийаси лидерлийини шцбщя алтына ала биляъяк партийадакы негатив щалларын арадан галдырылмасы цчцн бир сыра аддымлар атды. ЧКП МК-нын “Цмуми тяшвиш предмети олан бир сыра мясялялярин тезликля щялл едилмяси щаггында гярары” иля йцксяквязифяли дювлят вя партийа хадимляринин гощумларына коммерсийа фяалиййяти иля мяшьул олмаг гяти гадаьан едилди, рящбярлик нцмайяндяляринин бир сыра ярзаг нювляри иля “хцсуси тяъщизаты” ляьв олунду, онларын автомобилдян истифадясиня ъидди нязарят гойулду, рящбярляря ев тикдирмяк, мянзиллярини абадлашдырмаг, банкетляр тяшкил етмяк вя с. гадаьан олунду. Коррупсийа иля мцбаризя тядбирляри сяртляшдирилди (1992 илин сонунадяк рцшвятхорлуг вя дювлят вясаитляринин мянимсянилмяси иля баьлы 95 мин няфяря иш кясилди), вятянпярвярлик, коллективизм рущунда тярбийя, партийа вя ямяк низам-интизамына, ганунлара ямял олунмасы сащясиндя ишляр ъанландырылды.

    ЧКП МК-нын 13-ъц чаьырыш 5-ъи пленумунда (1989, 6–9 сентйабр) Ден Сйаопин юз хащиши иля ЧКП МК Щярби шурасынын сядри вязифясиндян азад олунду (буна бахмайараг юмрцнцн сонунадяк, 1997 ил февралын 19-дяк о, ЧХР-дя ян нцфузлу шяхс иди). Щярби шурайа рящбярлик Сзйан Сземиня щяваля едилди. О, 1993 ил мартын 27-дя щямчинин ЧХР сядри сечилди, бунунла да цч йцксяк партийа вя дювлят вязифяси онун ялиндя ъямляшди.

    Мао Тсзедунун юлцмцндян вя “мядяни ингилаб”ын баша чатмасындан сонра да ЧХР-ин хариъи сийасятиндя ясас йери Тайван мясяляси тутурду. 1979 ил йанварын 1-дя ЧХР-ин АБШ-ла эенишмигйаслы дипломатик мцнасибятляр гурмасындан сонра, сонунъу юз сяфирини Тайвандан эери чаьырды, лакин игтисади вя мядяни ямякдашлыг, ейни заманда мцдафия мясяляляри (1979 илдя АБШ Конгреси тяряфиндян гябул олунан хцсуси ганунла тясбит едилмишди) сащясиндя Гоминдан режими иля “хцсуси” ялагялярини сахлады. ЧХР щюкумяти Тайвана мухтариййят верилмяси шяртиля Ч.-ин йенидян бирляшдирилмясиня Вашингтонун разылыьыны ала билмяди. АБШ администрасийасы йалныз Тайванын силащла тяъщизатыны ихтисар етмяйя щазыр олдуьуну билдирди. Бу, 1982 ил августун 17-дя дяръ олунмуш Америка-Чин бирэя рясми мялуматында юз яксини тапды (щалбуки артыг 1983 илдя АБШ цзяриня эютцрдцйц ющдяликляри позараг Тайвана 66 йени дюйцш тяййаряси сатды). Лакин Тайванда Чан Кайшинин юлцмцндян (1975, 5 апрел) сонра режимин мцяййян гядяр либераллашдырылмасы ЧХР
    рящбярлийиня Ч.-ин бцтювлцйцнц тямин етмяк цмиди верди. 1987 ил ийулун 3-дя адада 38 ил ярзиндя давам едян щярби вязиййят ляьв олунду, 1989 ил йанварын 22-дя Гоминдана мцхалиф олан партийаларын фяалиййятиня рясмян иъазя верилди. ЧХР игтисади системинин йенидян гурулмасы юз нювбясиндя Тайван щюкумятинин Пекинля мцнасибятляр йаратмасына тякан верди. Гоминданын 13-ъц гурултайында (1988, 7–13 ийул) ЧХР иля ялагялярин инкишафынын мцмкцнлцйцнц арашдырмаг тювсийя олунду. 1991 ил апрелин 30-да Тайван “президенти” Ли Денхуей юзцнцн “континентдя коммунист цсйаныны баша чатмыш щесаб етмяк олар” фикриня ясасланараг щюкумятинин ЧХР иля мцасибятлярини нормаллашдырмаг истяйини билдирди. 1991 ил декабрын 17-дя Тайван щюкумяти ЧХР иля тиъарятя вя ада сакинляринин материкя сяфярляриня гойулан гадаьаны ляьв етди. 1992 илдя Пекин вя Тайбей арасында динъ йолла йенидян бирляшмяк щаггында данышыглар башлады. 1993 ил декабрын 14-дя ЧХР рящбярлийи юз тяряфиндян Тайванла тиъарятя гойулан гадаьаны арадан галдырды. Тайван фирмалары вя банклары ЧХР сянайесинин мцхтялиф сащяляриня фяал сурятдя капитал гоймаьа башладылар.

    Игтисади йенидянгурма курсу, хариъи инвестисийаларын ъялб едилмяси вя сянайенин техноложи базасынын йенилянмяси ЧХР-ин апарыъы капиталист дювлятлярля йахынлашмасыны стимуллашдырды. 1978 ил апрелин 3-дя ЧХР иля АИБ арасында тиъарят щаггында, АБШ президенти Р.Рейганын Ч.-я сяфяри заманы (1984, 26 апрел – 1 май) икитяряфли игтисади ямякдашлыьын инкишафы, о ъцмлядян нцвя енержиси мясяляляри иля баьлы разылашма имзаланды. 1985 илдя Ч. рящбярлийи апарыъы Гярби Авропа дювлятляри иля дя аналожи сазишляр баьлады. БВФ сянайенин инкишафы вя модернляшдирилмяси цчцн ЧХР-я бюйцк щяъмдя вясаит верди.

     ЧХР-ин бейнялхалг мювгейинин мющкямлянмяси, онун Гярб дювлятляри иля игтисади вя сийаси ямякдашлыьынын дяринляшдирилмяси Сйанган (Щонконг) вя Аомынын (Макао) талейи иля баьлы мясялялярин щяллини тезляшдирди. 1984 ил сентйабрын 26-да Б.Британийа вя ЧХР Британийа-Ч. мцгавилясиня эюря 1997 илдя иъаря мцддяти битян Сйанганын 50 ил мцддятиндя бурада яввялки гайдалары сахламаг шяртиля хцсуси инз. р-н статусу иля Ч.-я гайтарылмасы щаггында сазиш парафладылар. 1987 ил апрелин 13-дя аналожи шяртлярля Аомынын 1999 илдя ЧХР-я гайтарылмасы щаггында Португалийа иля сазиш имзаланды.

    Пекин Асийанын Сакит океан реэионунда юз мювгейинин мющкямлянмясиня хцсуси ящямиййят верирди. 1978 ил августун 12-дя сцлщ вя достлуг щаггында Чин-Йапонийа мцгавиляси имзаланды, 1992 илин сентйабрында ЧХР иля Корейа Респ. арасында мцнасибятляр низама салынды. Ч. Ъянуб-Шярги Асийада нейтрал зонанын йарадылмасы идейасыны дястякляди, 1991 илдя АСИБ-ин цзвц олду.

    Ейни заманда ЧХР-ин Вйетнамла мцнасибятляри кяскинляшди. Ч. рящбярлийи Вйетнамын Совет Иттифагы иля сых ямякдашлыьыны (1978 илдя достлуг вя ямякдашлыг щаггында Совет-Вйетнам мцгавиляси имзаланмышды) юзцнцн тящлцкясизлийи вя Щинд-Чиндя нцфузу цчцн тящлцкя щесаб едирди. 1978 илдя 240 мин етник чинлинин Вйетнамдан Ч.-я сцрэцн едилмяси, 1979 илин яввялляриндя Камбоъада Ч. рящбярлийи тяряфиндян мцдафия олунан Пол Пот режиминин деврилмясиндя Вйетнам ордусунун фяал иштиракы, щямчинин Ч. иля Вйетнам арасында ярази мцбащисяляри, о ъцмлядян Спратли (Вйетнам дилиндя Чыонгша, Ч. дилиндя Наншатсцндао, Туанша), Парасел (Вйетнам дилиндя Хоангша, Ч. дилиндя Сишатсцндао), Пратас (Вйетнам дилиндя Донгша, Ч. дилиндя Дуншатсцндао) адалары вя Ъянуби Чин дянизинин ъ.-г. щиссясиндя Маклсфилд (Вйетнам дилиндя Жонкша, Ч. дилиндя Чжуншатсцндао) банкасынын дювлят мянсубиййяти иля баьлы мясяляляр ЧХР-ин Вйетнама гаршы щярби ямялиййатлара башламасы цчцн бящаня олду. АБШ администрасийасындан мцнагишяйя мцдахиля етмямяк щаггында вяд алан (1979 ил йанварын сону – февралын явялляриндя Ден Сйаопинин Вашингтона сяфяри заманы) Ч. рящбярлийи 1979 ил февралын 17-дя Вйетнамын шм. районларына щцъум щаггында ямр верди. Инадлы дюйцшляр нятиъясиндя ЧХАО Лаокай, Каобанг, Лангшон вя диэяр Вйетнам шящярлярини яля кечирди. 1979 ил мартын 5-дя Вйетнам щюкумятинин цмуми сяфярбярлик елан етмясиндян сонра Ч. команданлыьы гошунларыны Вйетнам яразисиндян чыхармаьа башлады (1979 ил мартын 16-да баша чатды). 1979 ил апрелин 18-дя тяряфляр арасында башланан данышыглар нятиъясиз олду. Сонракы иллярдя дя Ч.-Вйетнам сярщядиндя тоггушмалар давам етди. 1980-ъи иллярин икинъи йарысында Асийада ян бюйцк карбощидроэен йатагларынын ашкарландыьы Ъянуби Чин дянизиндяки мцбащисяли адалар уьрунда рягабят хцсусиля кяскинляшди. 1988 ил мартын 14-дя Спратли а-рында Ч. иля Вйетнам эямиляри арасында щярби гаршыдурма баш верди. Йалныз 1991 илин сентйабрындан ЧХР иля Вйетнам арасында мцнасибятлярдя нормаллашма (мцбащисяли яразилярля баьлы мясяля щялл олунмаса да) тенденсийасы мцшащидя олунду. 1995 илдя тяряфляр мцбащисяли архипелагларын ресурсларындан бирэя истифадя щаггында данышыглара башладылар. 

    ЧХР-ин Щиндистанла мцнасибятляри мцряккяб олараг галырды. Бир щиссясиня ЧХР-ин ярази иддиалары олан Аруначал-Прадеш иттифаг яразисиня Щиндистанын тяркибиндя штат статусунун верилмясиля ялагядар 1986 илин декабрында ики юлкя арасында сярщядйаны силащлы мцнагишя баш верди. Йалныз 1993 ил сентйабрын 7-дя Пекин иля Дещли арасында сярщядйаны р-нлардакы гошунларын ихтисар едилмяси щаггында мцгавилянин имзаланмасындан сонра Ч.- Щиндистан мцнасибятляриндяки эярэинлик азалмаьа башлады.

    1980-ъи иллярин яввялляринядяк ЧХР рящбярлийи ССРИ-нин “щеэемонлуг ъящдляриня” мцгавимят курсуну давам етдирирди. 1979 илин декабрында совет гошунларынын Яфганыстана йеридилмяси иля ялагядар Пекин Совет щюкумяти иля мцнасибятляри нормаллашдырмаг щаггында мцзакиряляри гейри-мцяййян вахтадяк дайандырды, 1980 илдя ися АБШ вя Гярб дювлятляринин ардынъа Москвада кечирилян Олимпийа ойунларыны бойкот етди. 1982 илин октйабрында башламыш совет-Ч. данышыгларынын йени раунду, 1983–84 ил данышыглары да мцсбят нятиъя вермяди. Ч. Щинд-Чин, Яфганыстан вя Монголустанда ССРИ-нин иштиракынын мящдудлашдырылмасыны, щямчинин совет-Ч. сярщядинин мцбащисяли щиссяляриндя юз консепсийасы ясасында хяттин мцяййянляшдирилмясини тяляб едирди.

    М.С.Горбачовун Сов. ИКП МК-нын баш катиби сечилмясиндян сонра Пекин вя Москва данышыгларында мцяййян ирялиляйиш мцшащидя олунду. Тйанйанмын щадисяляри иля ялагядар 1989 илин ийунунда АБШ вя Гярби Авропа дювлятляринин ЧХР-я гаршы игтисади санксийалар тятбиг етмясиндян (1990 ил октйабрын 22-дя Авропа дювлятляри тяряфиндян ляьв олунду) сонра Ч.-ин Москва иля диалоглары даща да эенишлянди. Совет-Ч. йахынлашмасы Ч.-Америка мцнасибятляринин сойумасына сябяб олду. Бу, илк нювбядя АБШ-ын Тайван мясялясинин щяллиня кюмяк етмякдян бойун гачырмасында юзцнц ачыг шякилдя эюстярди. ССРИ-нин даьылмасындан сонра “шималдан щярби тящлцкянин” арадан галхдыьыны дцшцнян Ч. рящбярлийи Русийаны потенсиал щярби дцшмян кими гябул етмякдян ял чякди. РФ вя ЧХР сярщяд мясяляси иля баьлы разылыьа эялдиляр (1991, 16 май; 1994, 3 сентйабр).

    1991 ил декабрын 27-дя ЧХР Азярб. Респ.-нын мцстягиллийини таныды. 1992 ил апрелин 2-дя Азярб. Респ. иля ЧХР арасында дипломатик мцнасибятляр гурулду.

    1991 ил декабрын 29-да ЦХНМ ДК Нцвя силащынын йайылмамасы щаггында мцгавиляйя ЧХР-ин гошулмасыны тясдиг етди. 1996 ил ийулун 29-да Ч. щюкумяти нцвя силащы сынагларынын дайандырылмасыны елан етди.


    Чин 1990-ъы–2000-ъi иллярин яввялляриндя. ЧКП-нин 14-ъц гурултайында (1992, 12–18 октйабр) Ден Сйаопин игтисади ислащатлара йенидян башламаг вя онлары эенишляндирмяк тяклифи иля чыхыш етди. ЦХНМ-ин 8-ъи чаьырыш 1-ъи сессийасынын (1993, 15–31 март) гярары иля ЧХР конститусийасындакы “планлы тясяррцфат” анлайышы “сосиалист базар тясяррцфаты” термини иля явяз олунду.

    1993 илдя гяти олараг базар игтисадиййатына кечид Ч. ъямиййятинин нящянэ йарадыъы енержисини цзя чыхарtды. “Модернляшдирмя, ислащат вя ашкарлыг” сийасятинин ардыъыл олараг йеридилмяси ЧХР-ин дцнйа игтисадиййаты вя тиъарятинин лидерляриндян бири мювгейиня чыхмасыны, онун “цмумдцнйа фабрики” статусуну газанмасыны тямин етди. ЧХР 2001 илдя ЦТТ-йя гябул олунду. 2007 илдя ялван метал, кюмцр, се- мент, памбыг парча, телевизор, мото- сиклет, велосипед вя с. мящсул нювляринин истещсал эюстяриъиляриня эюря дцнйада 1-ъи, шякяр истещсалына эюря 2-ъи, автомобил истещсалына эюря 3-ъц, електрик енержиси истещсалына эюря 4-ъц, нефт щасилатына эюря 5-ъи йеря чыхды. 2007 илдя ЧХР-дя ЦДМ-ин щяъми 1978 ил сявиййясини 15 дяфя цстяляди. Бу эюстяриъийя (3,44 трл. доллар, 2007) эюря ЧХР дцнйада 4-ъц йери [алыъылыг габилиййяти паритетиня эюря (6,99 трл. доллар) 2-ъи йери], хариъи тиъарят дювриййясинин мигдарына (2,125 трл. доллар) эюря 3-ъц йери, гызыл валйута ещтийатына эюря 1- ъи йери тутду. 

    Юлкядя дювлят, юзял [о ъцмлядян тягр. 300 мин хариъи капитал мцяссисяси (2007); Ч.-дя ислащат илляри ярзиндя истифадя олунмуш бирбаша хариъи капитал гойулушу 750 млрд. доллардан чох иди; бир сыра истещсалат Гярби Авропа, Шимали Америка вя Йапонийадан Ч.-я кючцрцлдц] вя сящмдар-пай секторунун тяхминян бярабяр шякилдя тямсил олундуьу гарышыг игтисадиййат формалашды. ЧХР бир сыра щялледиъи сащялярдя, о ъцмлядян атом енерэетикасы, биотехнолоэийа, компцтер вя информасийа технолоэийалары, щямчинин космик сянайедя (2003 илдя идаряолунан космик эяминин вя 2004 илдя Йерин 10 сцни пейкинин Йерятрафы орбитя чыхарылмасы, 2005 илдя бортунда ики космонавт олан йени идаряолунан “Шенчжоу-6” эямисинин орбитя чыхарылмасы, щямчинин 2007 илдя “Шенчжоу-7” эямисинин учушу заманы Ч. космонавтынын ачыг космоса чыхмасы сонунъуну сцбут едир) юзцнцн апарыъы дювлятлярдян техноложи эерилямясини ящямиййятли дяряъядя азалтды.

    21 ясрин яввялляриндя ЧХР-ин цмуми игтисади артымы илдя 10%-дян чох олдуьу щалда, игтисадиййатын йцксяк технолоэийалы сащяляринин инкишаф темпи 27%-я чатды. 21 ясрин яввялляриндя ЧХР рящбярлийи Ч. капиталы иля ири трансмилли корпорасийаларын йарадылмасы вя Ч. маркалы мящсулларын дцнйа базарына чыхарылмасы курсуну эютцрдц. Ч.-ин “ПетроЪщина” нефт-кимйа корпорасийасы вя Тиъарят-сянайе банкы 2008 илдя дцнйанын ян ири ширкятляри сырасына дахил олду. Ч. капиталы апарыъы сянайе дювлятляринин игтисадиййатына нцфуз етмяйя башлады.

    Лакин ЧХР-ин инкишаф наилиййятляриня бахмайараг, ящалинин адамбашына эюря игтисади эюстяриъиляри хейли ашаьыдыр (ЦДМ- ин орта щесабла адамбашына дцшян щяъминя эюря ЧХР дцнйада йалныз 109–110-ъу, инсан инкишафы индексиня эюря 81-ъи йери тутур). Бу сябябдян Ч. инкишаф етмякдя олан юлкяляр сырасына дахилдир. Сон онилликляр ярзиндя Ч.-дя баш вермиш игтисади сычрайыш бир сыра дахили проблемлярин вя зиддиййятлярин йаранмасына эятириб чыхарды. ЧХР-ин габагъыл дянизсащили реэионлары иля нисбятян эеридя галмыш дахили районлары арасында уйьунсузлуг юзцнц ачыг шякилдя эюстярди. Ящалинин мцхтялиф категорийаларынын эялирляри, щямчинин шящяр вя кянд ящалисинин щяйат сявиййяси вя кейфиййяти арасындакы фяргляр артды (2007 илдя шящяр ящалисинин ортаиллик эялири 1900 доллар, кянд сакинляринин – 570 доллар тяшкил едирди). Мяшьуллуг проблеми хейли кяскинляшди (рясми мялуматлара эюря, ишсизлик сявиййяси 4%-дян бир гядяр артыгдыр; гейри-рясми мялуматлара эюря ися 100–150 млн. няфярин даими иш йери йохдур, йахуд гисмян мяшьулдур). Сцрятли урбанизасийа (1990-ъы иллярин орталарындан шящярляря кючянлярин сайы 200 млн. няфярдян чох иди) шящяр инфраструктурунун инкишафында, шящяр ящалисинин мянзил вя ичмяли су иля тяминатында бюйцк чятинликляр йаратды (2000 илин рясми мялуматларына эюря, демяк олар ки, бцтцн Ч. шящярляри, о ъцмлядян Пекин су гытлыьы иля цзляширди). Ятраф мцщитин мцщафизясиня зяиф нязарят ъидди еколожи проблемлярин мейдана эялмясиня сябяб олду. Ч. дцнйа атмосфери вя щидросферини чиркляндирмяк цзря дцнйада АБШ-дан сонра икинъи, торпагларын ерозийасы темпиня эюря ися биринъи йерячыхды.

    Игтисади системин ясаслы йенидянгурулмасы юлкя ящалисинин щяйат сявиййясинин “сйао кан” сявиййясиня чатдырылмасы цчцн зямин йаратды. Лакин яввялляр планлашдырылдыьы кими, 2000 илдя бу мягсядя чатмаг мцмкцн олмады (мясялянин щялли мцддяти 2020 илядяк узадылды). ЧХР ящалисинин, хцсусиля кянд сакинляринин щяйат сявиййяси вя сосиал мцдафияси сон дяряъя ашаьы олараг галыр. ЧХР-ин дахили районларында йашайан ящалинин бир щиссяси йохсуллуг вязиййятиндядир. 15 йашдан 49 йашадяк олан тягр. 52 млн. няфяр савадсыздыр.

    1990-ъы иллярин яввялляриндян коррупсийа вя ъинайяткарлыьын артмасы иля йанашы, наркоманийа вя йени йаланчы дини щярякатларын (о ъцмлядян Фалунгун тяригяти) тясиринин артмасы да ЧХР-ин кяскин сосиал проблеминя чеврилди. Тибет вя Синтсзйан-Уйьур мухтар районларында сепаратизм мейилляри хейли эцълянди. Фящлялярин кцтляви етиразлары ЧХР цчцн нисбятян йени тязащцрляр олду. 

    ЧХР рящбярлийи бу проблемлярин щялли цчцн яняняви олараг сярт цсуллардан истифадя едир. Ч. коррупсийа вя диэяр аьыр ъинайятляр цзря чыхарылан юлцм щюкмляриня (илдя 7 мин няфярдян чох) эюря лидердир. 1999 ил ийулун 23-дя Ч. щюкумяти Фалунгун тяригятини гадаьан етди, 2000 илин апрелиндя тяригятин 300 няфярдян чох рящбяри мцхтялиф мцддятя щябс ъязасына мящкум олунду, тягр. 5 мин няфяр фяал цзв “ислащедиъи ишляря” эюндярилди. 1997 илин февралында ЧХАО вя иътимаи тящлцкясизлик гцввяляри уйьурларын, 2008 илин йазында ися Тибет сакинляринин чыхышларыны йатырды. Щакимиййят органлары мцхалиф партийаларын йарадылмасына йол вермир, Интернет дахил олмагла кцтляви информасийа васитяляриня сярт нязарят едир.

     Лхаса шящяриндян эюрцнцш.


    Ейни заманда, ясаслы игтисади йенидянгурма шяраитиндя ЧКП-нин идеоложи вя тяшкилати принсипляриндя мцяййян дяйишикликляр баш верди. 2002 ил нойабрын 8–14-дя кечирилян партийанын
    16-ъы гурултайында партийанын низамнамясиня ЧКП-нин синифляри дейил, Ч. ъямиййятинин айры-айры тябягялярини: “габагъыл мящсулдар гцввяляри”, “габагъыл мядяниййят” вя “халгын бюйцк яксяриййяти”ни тямсил етмяси щаггында мцддяа ялавя олунду. Сащибкар даиряляри нцмайяндяляринин партийайа дахил олмасына иъазя верилди. Гурултай ЧХР-ин рящбяр органларындакы кадрларын системли шякилдя дяйишдирилмяси гайдасыны гяти шякилдя тясбит етди. Буна уйьун олараг Сзйан Сземин ЧКП МК баш катиби вязифясиндян истефа верди, бу вязифяйя Ху Сзинтао сечилди (2003 ил мартын 15-дя о, щямчинин ЧХР сядри, 2004 илин сентйабрында ися ЧКП МК Щярби шурасынын сядри сечилди). 2003 ил мартын 16-да ЦХНМ 1998 илин мартындан ЧХР Дювлят шурасынын баш назири олан Чжу Жунтсзини  истефайа эюндяряряк рящбярлярин йени нясил нцмайяндяси Вен Сзйабаону бу вязифяйя сечди. 

    2007 илин октйабрында кечирилмиш ЧКП-нин 17-ъи гурултайында йени рящбярлик юлкянин комплекс шякилдя модернляшдирилмяси, ящалинин щяйат кейфиййятинин ясаслы шякилдя йахшылашдырылмасы, Ч.-ин инкишафы цчцн ялверишли бейнялхалг шяраитин йарадылмасы вя онун дцнйа тясяррцфатына фяал интеграсийасы курсунун щяйата кечирилмясини тясдиг етди.

    2012 илин нойабрында кечирилмиш ЧКП-нин пленумунда Ху Сзинтао ЧКП МК тяркибиндян чыхды вя Си Сзинпин ЧКП МК-нын баш катиби сечилди (бундан яввял, 2012 илин сентйабрында Си Сзинпин ЧКП МК Щярби шурасынын сядри, 2013 илин мартында ися ЧХР сядри сечилмишди).

     Шенчжен шящяриндян эюрцнцш.

    1990-ъы иллярин орталарындан ЧХР-ин хариъи сийасятиндя мяркязи йери яввялки кими юлкянин бирляшдирилмяси проблеми тутур. Сйанган вя Аомынын Ч.-я гайтарылмасындан сонра ЧХР ганунлары хариъиндя галан йеэаня ярази Тайвандыр. 1990-ъы иллярин яввялляриндян ЧХР щюкумяти вя Тайван рящбярлийи арасында апарылан да- нышыглар ада иля материк арасында мцнасибятлярин ъанланмасына сябяб олса да, йенидян бирляшмяк мясяляси иля баьлы щеч бир ирялиляйиш ялдя едилмяди. 1996 ил мартын 23-дя Тайванда кечирилян илк бирбаша президент сечкиляри Пекин тяряфиндян юлкянин парчаланмасыны дяринляшдирмяк ъящди кими гаршыланды. Тайбейя тязйиг эюстярмяк вя сечкилярин кечирилмясинин гаршысыны алмаг мягсядиля ЧХР Тайван сащилляринин йахынлыьында 1996 ил мартын 12–20-дя эенишмигйаслы щярби тялимляр кечиртди. Буна ъаваб олараг АБШ 7-ъи донанмасынын тяййаря эямиляри бирляшмясини Тайван боьазына йеритди, бу да реэионда эярэин вязиййят йаратды. Чин Респ.-нын президенти Ли Денхуейин 1999 ил ийулун 11-дя телевизийайа мцсащибясиндя Тайван вя ЧХР-ин “Тайван боьазынын щяр ики сащилиндя йерляшян ики юлкя” олмасына даир бяйанатындан сонра Пекин Тайбейля данышыглары дайандырды. 2000 ил мартын 18-дя Тайванда кечирилян президент сечкиляриндя Чин Респ.-нын ЧХР иля бирляшмясинин ялейщдары олан Демократик Мцтярряги партийанын намизяди Чен Шуйбйанын гялябя газанмасындан сонра тяряфляр арасында мцнасибятляр даща да кяскинляшди. Тайванда кечирилян сечкилярля ейни вахтда ЦХНМ-ин 9-ъу чаьырыш 4-ъц сессийасында ЧХР Дювлят шурасынын баш назири Чжу Жунтсзи Тайван мясялясиня тохунараг ЧХР-ин юлкяни йенидян бирляшдирмяк цчцн щярби гцввядян истифадя ещтималыны истисна етмяди. 2005 ил мартын 14-дя ЦХНМ-ин 10-ъу чаьырыш 4-ъц сессийасы “Юлкянин парчаланмасынын гаршысыны алмаг щаггында” ганун гябул етди. Бу ганун ““Тайванын мцстягиллийи” уьрунда чыхыш едян тяхрибатчы цнсцрлярин” аданы “Вятяниндян” айырмаг ъящдляриня гаршы, щямчинин “Тайваны юлкядян айыра биляъяк мцщцм дяйишикликляр баш вердикдя, йахуд сцлщ йолу иля бирляшмяк ещтималы галмадыьы” тягдирдя ЧХР рящбярлийиня “юзцнцн суверенлийи вя ярази бцтювлцйцнц горумаг цчцн зярури тядбирляр эюрмяк” щцгугу верирди. Ганунун гябул едилмяси Тайванда олдуьу кими, АБШ-да да кяскин реаксийа доьурду. Тайван рящбярлийи Пекини игтисади мцнасибятляри дайандырмагла щядяляди, Америка администрасийасы ися Тайванла мцнасибятляр щаггындакы гануна ясасланараг 2005 илдя Тайванын Америка-Йапонийа цмуми стратежи вя мцдафия мараглары даирясиня дахил едилмяси щаггында Йапонийа иля разылыг ялдя етди. Буна ъаваб олараг Вен Сзйабао Йапонийа вя АБШ-ы Ч.-ин дахили иши олан Тайван мясялясиня гарышмамаьа чаьырды, Ху Сзинтао ися ярази бцтювлцйцнцн мцдафияси цчцн тядбирлярин эенишляндирилмясинин зярурилийини вурьулады. ЧХР-инмцдафия бцдъяси 2005 илдя 12,6% артырылды.

    Тайван проблеми вя АБШ администрасийасынын ЧХР-дя инсан щцгугларына риайят олунмасы щаггында мясяля галдырмасы (Сзйан Сземинин 1997 ил октйабрын 26-дан – нойабрын 3-дяк Вашингтона рясми сяфяри заманы вя 1998 ил ийунун 25- дян – ийулун 3 дяк Б. Клинтонун Пекиня ъаваб сяфяриндя) 1990–2000-ъи иллярин яввялляриндян динамик инкишаф едян Америка-Чин игтисади мцнасибятлярини хейли мцряккябляшдирди. 1999 илин мартында ЧХР нцмайяндясинин БМТ-нин Тящлцкясизлик Шурасында Косово проблеминин щярби йолла щялл едилмясиня, 1999 ил майын 7-дя НАТО тяййаряляринин ЧХР-ин Белграддакы сяфирлийини бомбардман етмясиня (сяфирлийин 3 ямякдашы щялак олмуш, 20 няфярдян чоху йараланмышды) гаршы чыхышы, ЧХР-ин Американын кяшфиййатчы тяййарясини ендирмяси, Ч.-ин 2003 илдя АБШ-ын башчылыьы иля коалисийа гцввяляринин Ирага гаршы щярби ямялиййатыны пислямяси вя бир сыра диэяр мясялялярдяки зиддиййятляр Пекин иля Вашингтон арасында мцнасибятлярин характеринин дяйишмясини эюстярирди. ЧХР-ин йени бейнялхалг игтисади статусу она реэионал вя глобал проблемлярин щяллиндя мцстягил сийаси мювгедян фяал чыхыш етмяк имканы верди.


    21 ясрин яввялляриндя ЧХР рящбярлийи Щиндистанла мцнасибятлярини нормаллашдырмаьа давам етди. 2005 илдя Чин вя Щиндистан рящбярлийи сярщядйаны вя ярази зиддиййятляринин щялли принсипляри, сярщяд мясяляси вя нцвя програмы дахил олмагла тящлцкясизлик вя хариъи сийасят проблемляринин мцзакиряси щаггында разылыьа эялдиляр.

    1990-ъы иллярин 2-ъи йарысындан ЧХР-ин Вйетнамла игтисади мцнасибятляри динамик инкишаф едирди. Тяряфляр ярази мцбащисяляринин низамланмасы мягсядиля гуруда сярщядлярин, Бакбо (Тонкин) кюрфязиндяки суларын делимитасийасы щаггында икитяряфли сазиш имзаладылар (2000), лакин Парасел а-ры вя Спратли а-рынын дювлят мянсубиййяти мясяляси ачыг галды. 2007 илдя ЧХР иля Вйетнам арасында ярази мцбащисяляри йенидян кяскинляшди. Вйетнамын Гярб дювлятляри вя Йапонийа иля нефт вя газ щасилаты щаггында сазишляр имзаламасы, щямчинин Вйетнам щюкумятинин Ъянуби Чин дянизинин диби иля Спратли а-рындан юз яразисинядяк газ кямяри чякмяк ниййятини елан етмяси буну юз ярази бцтювлцйцня гясд кими гиймятляндирян ЧХР-ин кяскин етиразына сябяб олду. 2007 илин ийулунда Ч. эюзятчи эямиси Спратли а-ры районунда Вйетнам балыгчыларыны атяшя тутду, нойабр айында ися ЧХР щюкумяти Хайнан яйалятинин тяркибиндя Спратли вя Парасел адаларынын дахил олдуьу йени инз. ващидин – Санша даирясинин (сащ. 2,5 млн. км2) йарадылдыьыны елан етди. ЧХР-ин щярякятляри Вйетнамда етираз аксийаларына сябяб олду вя Ч.-Вйетнам мцнасибятлярини кяскинляшдирди. 2008 илин ийулунда АБШ-ын “Еххон Мобил Ъорп.” нефтчыхарма ширкятинин Ъянуби Чин дянизиндя карбощидроэен йатагларынын ахтарышы вя истисмары сащясиндя Вйетнамла ямякдашлыьыны эенишляндирмяси иля баьлы Ч.-ин ширкятя хябярдарлыьы Чин-Вйетнам мцнасибятляриндя ъидди эярэинлик йаратды.

    Чин-Русийа мцнасибятляри 1994 илдян сонра давамлы олараг конструктив ямякдашлыг рущунда инкишаф едир. РФ-нин Тайван вя Тибет мясяляси иля баьлы мювгейи бу просеся мцсбят тясир эюстярир. РФ дяфялярля йалныз бир Ч. дювлятинин мювъуд олдуьуну, ЧХР щюкумятини бцтцн Ч.-и тямсил едян йеэаня щцгуги щюкумят кими таныдыьыны, Тайван вя Тибетин ися Ч.-ин айрылмаз щиссяси олдуьуну бяйан етмишдир.

    ЧХР 1996 илин апрелиндя Шанхайда, 1997 илин апрелиндя ися Москвада РФ, Газахыстан, Гырьызыстан вя Таъикистанла щярби сащядя етимад тядбирляринин мющкямляндирилмяси вя кечмиш совет-Чин сярщяди районунун сцлщ, тящлцкясизлик вя мещрибан гоншулуг зонасына чеврилмяси мягсядиля бурадакы силащлы гцввялярин гаршылыглы олараг ихтисар едилмяси щаггында сазиш имзалады. 2001 илдя Ч. “Шанхай бешлийи” ясасында Шанхай Ямякдашлыг Тяшкилатынын (ШЯТ) йарадылмасы идейасыны дястякляди. 2001 ил ийулун 16-да В.В. Путин иля Сзйан Сземин арасында мещрибан гоншулуг, достлуг вя ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланды. Русийанын иштиракы иля Ч.-ин Сзйансу яйалятиндя “Тйанван” АЕС тикилир.

                                                          

                                       Азярбайъан Республикасынын Президенти Илщам Ялийев вя ЧХР-ин сядри Си Сзинпин. 10 декабр 2015 ил.

    Азярб. Респ. ЧХР-ин ващид Чин сийасятиня щюрмят едир вя Тайваны Ч.-ин тяркиб щиссяси кими гябул едир, онунла щеч бир дипломатик вя йа гейри-дипломатик мцнасибятляря малик дейилдир. Чин Респ.-нын бейнялхалг тяшкилатлара цзвлцкля баьлы галдырдыьы мясялялярдя Азярб. йалныз ващид Ч. принсипиндян чыхыш едир вя йалныз ЧХР-и тямсил едян гурумлары таныйыр. ЧХР Азярб. Респ.-нын мцстягиллийиня, суверенлийиня вя ярази бцтювлцйцня щюрмят едир, дцнйа иътимаиййяти иля бирликдя Ермянистан-Азярбайъан Даьлыг Гарабаь проблеминин сцлщ йолу иля щялл едилмясиня тяряфдардыр вя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын мясяляйя даир гябул етдийи мцвафиг гятнамяляри дястякляйир. 2002 ил декабрын 2-дя “БМТ вя АТЯТ арасында ямякдашлыг щаггында гятнамя”йя Азярб. тяряфиндян щяр ил иряли сцрцлян дцзялиш цзря БМТ Баш Ассамблейасында кечирилмиш сясвермядя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын даими цзвляри арасында ЧХР дцзялишин лещиня сяс вермиш йеэаня дювлят олмушдур. 2002 ил ийунун 6-да Бакыда Азярбайъан-Чин Достлуг вя Ямякдашлыг Ъямиййяти тясис едилмишдир. 2003 илдя Азярб. иля ЧХР арасында игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси, бу сащядяки проблемлярин щялли мягсядиля Щюкумятлярарасы Игтисади Комиссийа йарадылмышдыр. 2005 ил мартын 17–19-да вя 2015-ъи ил декабрын 8–11-дя Азярб. Респ.-нын Президенти И.Ялийевин ЧХР-я рясми сяфярляри чярчивясиндя тяряфляр арасында икитяряфли сянядляр, о ъцмлядян ясас игтисади сянядляр, тиъари-игтисади ямякдашлыг, техники-игтисади ямякдашлыг, эялирлярдян икигат верэитутманын арадан галдырылмасы вя верэилярин юдянилмясиндян йайынманын гаршысынын алынмасы, эюмрцк ишиндя гаршылыглы йардым щаггында вя с. сазишляр имзаланмышдыр.

                                                                                            Тясяррцфат


    Ч. дцнйанын ян бюйцк вя ян динамик инкишаф едян юлкяляриндяндир. ЦДМ-ин щяъминя эюря (9294 млрд. доллар; алыъылыг габилиййяти паритети цзря, 2013) дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур; адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъми 9800 доллардыр. Инсан инкишафы индекси 0,699-дур (2013; дцнйанын 186 юлкяси арасында 101- ъи йер). 

    ЦДМ-ин артым темпи 2013 илдя 7,7% олмушдур (2011 илдя 9,3%). 21 ясрин яввялляриндя Ч. эенишчешидли сянайе вя к.т. мящсулларынын истещсалы цзря дцнйа лидери мювгейини ялдя етди. Хариъи тиъарят динамик инкишаф едир, ихраъатын вя идхалатын структуру йахшылашыр. Ч. инкишаф етмякдя олан юлкяляр арасында хариъи капиталын ъялб едилмясиня эюря лидердир. 1979–2007 илляр ярзиндя игтисадиййата 766,7 млрд. доллар бирбаша хариъи инвестисийа йатырылмышдыр. Апарыъы бейнялхалг корпорасийаларын капитал гойулушу автомобилгайырма, мяишят техникасы вя електроника мямулатлары, мцасир рабитя васитяляри вя с. истещсалында бюйцк рол ойнайыр. Сянайе мящсуллары дяйяринин вя юлкянин хариъи тиъарят дювриййясинин бюйцк щиссяси хариъи капиталлы мцяссисялярин пайына дцшцр. 21 ясрин яввялляриндя Ч. игтисадиййаты ялавя хариъи хаммал мянбяляриня вя сатыш базарларына кяскин ещтийаъ щисс едир; Ч. бизнесинин диэяр юлкялярдя фяалиййяти щявясляндирилир, капитал ихраъы башланыр (хариъдя Ч.-ин бирбаша инвестисийаларынын щяъми 18,7 млрд. доллардыр, 2007). Игтисади инкишафын 2000–20 илляр цчцн башлыъа вязифяляри елан едилмишдир: адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъмини 4 дяфя артырмаг вя Ч.-и дцнйанын орта эюстяриъиляриня уйьун эялян щяйат сявиййясиня эятириб чыхармаг; юлкяни хариъдян эятирилян технолоэийалар ясасында мящсул истещсал едян “дцнйа фабрики”ндян дцнйанын апарыъы инновасийа мяркязляриндян бириня чевирмяк. 

    ЦДМ-ин структурунда сянайе вя тикинтинин пайы 43,9% (2013; 1982 илдя 44,8%), хидмят сферасынын – 46,1% (21,8%), к.т.-нын – 10% (33,4%) тяшкил едир. 

    Сянайе игтисадиййатын ян мцщцм вя ян динамик инкишаф едян сащясидир. Сянайе истещсалынын артымы 2007 илдя 12,9% тяшкил етмишдир (2006 илдя 22,9%). Сянайе мящсуллары дяйяринин 86,7%-и емал сянайеси сащяляринин, 6,1%-и мядянчыхарма сянайесинин, 7,2%-и електроенерэетика, истилик, газ вя су тяъщизатынын пайына дцшцр (2006). Машынгайырма, метал емалы, кимйа (о ъцмлядян нефт-кимйа вя кимйа-яъзачылыг), гара вя ялван металлурэийа, йцнэцл вя йейинти сянайеси емал сянайесинин мцщцм сащяляридир. Мцщцм сащялярдя апарыъы йери ири чохпрофилли дювлят корпорасийалары тутур.

     Енержи истещлакы структурунда 70,2% кюмцрцн (даш вя гонур), 20,6% нефтин, 3,0% тябии газын, 5,5% су енержисинин, 0,7% атом енержисинин пайына дцшцр. 

    Нефт щасилаты 2007 илдя 186,7 млн. т (2000 илдя 162,6 млн. т) олмушдур; башлыъа олараг азсулфидли, тягр. 1/5-и аьыр нефт. Щасилат щяъминин 2/3-дян чоху юлкянин шм.-ш. вя шм.-г. районларынын пайына дцшцр; нефтин тягр. 15%-и Сары дянизин Бохай кюрфязинин шелфиндя, щямчинин Ъянуби Чин дянизиндя чыхарылыр. Ъями 600-ядяк нефт мядяни вардыр (2005 илдя 576). Халис нефт идхалы (идхалдан ихраъ чыхылыр) 159,3 млн. т (2007) вя йа истещлакын цмуми щяъминин тягр. 46%-ини тяшкил едир. Ясас нефт тядарцкчцляри Иран, Сяудиййя Ярябистаны, Ангола, Русийа вя Омандыр.

     Нефт емалы Ч. сянайесинин ян сцрятля инкишаф едян сащяляриндян биридир. Нефт емалы з-дларынын (НЕЗ) эцъц 2006 илдя 7029 мин баррел/сутка (2000 илдя 5407); нефт мящсуллары истещсалы 195 млн. т тяшкил етмишдир. Нефт емалы сянайесинин Ч.-ин шм.-ш.-индяки апарыъы мяркязляри (районун мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммалын емалына йюнялмишдир): Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти; эцъц илдя 11 млн. т олан НЕЗ), Фушун (Лйаонин яйаляти; цмуми эцъц 10 млн. т олан 3 НЕЗ), Сзилин [Эирин яйаляти (Сзилин); эцъц 7 млн. т олан НЕЗ]. Щям йерли, щям дя идхал олунан нефти Лйаонин яйалятинин дянизйаны щиссясиндя йерляшян шящярлярин мцяссисяляри емал едир: Далйан (20 вя 10 млн. т эцъя малик 2 НЕЗ), Сзинчжоу (эцъц 7 млн. т олан НЕЗ), Хулудао (эцъц 6,5 млн. т олан НЕЗ). Ч.-ин шм.-ында йерли вя идхал олунан нефт ясасында ири НЕЗ-ляр фяалиййят эюстярир: Пекиндя (эцъц илдя 8,5 млн. т олан Йаншан НЕЗ-и), Лойанда (Хенан яйаляти; 8,0 млн. т), Тйансзиндя (6 млн. т); Шандун яйалятиндя бир нечя НЕЗ (ян бюйцйц Тсзыбо ш.-ндя эцъц 10,5 млн. т олан “Тсилу”). Йансзы чайынын делтасында апарыъы нефт емалы мяркязляри вар: Шанхай (эцъц 14 вя 11 млн. т олан 2 НЕЗ; идхал олунан нефти истифадя едир), Нинбо (Чжетсзйан яйаляти; “Чженхай” НЕЗ-и; эцъц 20 млн. т-дан чох; Ч.-ин ян ири нефт мящсуллары ихраъатчысы), Нанкин (Сзйансу яйаляти; эцъц 14 вя 8 млн. т олан 2 НЕЗ; йерли нефтля бярабяр, идхал олунан нефтля дя ишляйир). Ч.-ин мяркязи щиссясиндя юлкянин диэяр районларындан эятирилян нефти емал едян мцяссисяляр комплекси формалашмышдыр: Антсин (Анхой яйаляти; эцъц 5,5 млн. т олан НЕЗ), Чанлин (Хунан яйаляти; 5,5 млн. т), Ухан вя Сзинмында (Хубей яйаляти; щяр бириндя 5 млн. т). Юлкянин ъ.-ундакы НЕЗ-ляр, ясасян, идхал олунан хаммалла ишляйир: Гуанчжоу (эцъц 15,7 млн. т олан НЕЗ), Маомин (Гуандун яйаляти; 13,5 млн. т) вя Хайнан а.-нда (8 млн. т). Ч.-ин шм.-г.-индяки башлыъа нефт емалы мцяссисяси Ланчжоуда НЕЗ-идир (Гансу яйаляти; 1958 илдян фяалиййят эюстярир; 2007 илдя эцъц 10,5 млн. т). 

    Тябии йанар газ щасилаты (о ъцмлядян нефт йатагларындан сямт газы) 69,3 млрд. м3-дир (2007; 2000 илдя 27,2 млрд. м3). Юлкянин енержи истещлакы структурунда тябии газын пайынын артырылмасы мягсядиля щасилатын щяъминин сцрятля йцксялдилмяси цчцн бюйцк сяй эюстярилир (2010 илдя 5,3%-я гядяр; 2002 илдя 10%). Ясас щасилат районлары: Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну (2006 илдя цмуми щяъмин 28%-и; Тарим нефтли-газлы щювзяси вя с.), Сычуан (27%), Шенси яйалятляри (14%) вя с.; тябии газ щямчинин Ъянуби Чин дянизинин шелфиндя щасил олунур. Сащянин башлыъа проблеми йанар газ щасил едян районлар (юлкянин г.-индя) иля истещлакчы районлар (ясасян, Ч.-ин ш.-индя) арасындакы ярази фяргляридир. Йанар газ чатышмазлыьы (2008 илдя йаранмышдыр) проблемини арадан галдырмаг цчцн идхал олунан сыхылмыш тябии газын гябулуну вя йенидян емалыны щяйата кечирян портятрафы комплекслярин иншасына башланды. Кюмцр шахталарынын йанар газларынын (метан вя с.) истифадясиня эюря Ч. йалныз АБШ-дан эери галыр.

     Кцляк турбинляри. Синтсзйан яйаляти.


    Ч.-ин щасилат активляринин бюйцк щиссясиня (Датсин вя Лйаохе нефт йатаглары да дахил олмагла юлкянин, ясасян, шм.-ш.-индя) малик олан “Ъщина Натионал Петрлеум Ъорп.” (ЪНПЪ) дювлят корпорасийасы апарыъы нефт вя газчыхарма ширкятидир; дцнйанын 27 юлкясиндя, о ъцмлядян Иран, Судан, Венесуела вя Газах.-да (2005 илдя Канаданын “ПетроКазакщстан” ширкятини алмышдыр) нефт вя газ щасилатыны вя кяшфиййатыны апарыр. ЪНПЪ мцяссисяляри тяряфиндян нефт щасилаты Ч.-дя 106,6 млн. т (2006; щасилатын цмуми щяъминин тягр. 58%-и), хариъи юлкялярдя – 28,1 млн. т; тябии йанар газ щасилаты Ч.-дя 44,2 млрд. м3 (75,5%), хариъдя – 3,8 млрд. м3 тяшкил едир. 1999 илдя базар капиталлашмасына эюря дцнйада “ЕххонМобил”дян сонра 2-ъи йери (2008) тутан “ПетроЪщина” (ЪНПЪ-нин тюрямя ширкяти) йаранды. Ч.-ин нефт-газ секторунда щасилат щяъминя эюря 2-ъи вя дювриййясиня эюря 1-ъи йер “Синопеъ Эроуп” ширкятляр групуна мяхсусдур; 2000 илдя онун ян йахшы активляри “Ъщина Петролеум анд Ъщемиъал Ъорп.” ачыг ширкятиня айрылмышдыр (“Синопеъ Ъорп.”; ясасян, юлкянин ъ. вя ш.-индя нефт вя тябии газ щасилатыны щяйата кечирир; Ч.-ин нефт емалы сянайесиндя лидерлик едир – ширкятя мяхсус НЕЗ-лярин иллик эцъц 176,1 млн. т-дур, 2006). “Ъщина Натионал Оффсщоре Оил Ъорп.” (ЪНООЪ) дювлят корпорасийасы Ч.-ин ярази суларында нефт вя тябии газын щасилаты вя кяшфиййаты, щямчинин бу сащяйя хариъи инвесторларын ъялб едилмяси иля мяшьулдур.


    Ч. кюмцр щасилатынын щяъминя эюря дцнйада 1-ъи йери тутур (2007 илдя 2536 млн. т; дцнйа щасилатынын тягр. 40%-и). Кюмцрцн ясас щиссяси йералты цсулла чыхарылыр. Ч.-ин яйалят вя мухтар районларынын чохунда кюмцр йатаглары вардыр. Ясас кюмцрчыхарма мяркязляри юлкянин шм.- ында вя шм.-ш.-индядир. Шанси яйаляти (2006 илдя даш кюмцр щасилаты щяъминин тягр. 25%-и; ян бюйцк йатаг – Датун), щямчинин Дахили Монголустан мухтар р-ну (кюмцр щасилатынын 13%-и), Хенан (8,4%), Шенси (7,6%), Шандун (5,9%), Гуйчжоу (5,1%), Хейлунтсзйан (4,2%) яйалятляри хцсусиля фярглянир. Кюмцрцн тягр. 1/3-и ямяк тящлцкясизлийи проблемляринин щяля дя кяскин олараг галдыьы кичик шахталарда чыхарылыр (2007 илин яввяли цчцн кичик шахталарын тягр. 1/2-и баьланмышдыр).


    2,5 млрд. т-дан чох кюмцр истещлак едилир (2007). Истещлак структурунда кокслашма цчцн йарарлы олан кюмцрцн пайы артыр (2007 илдя тягр. 16%). Дахили тялябат даим артдыьы цчцн кюмцр ихраъы (илдя 53 млн. т) тядриъян азалыр, ихраъын щяъминин 2/3-си Корейа Респ.-нын вя Йапонийанын пайына дцшцр. Кюмцр идхалы артыр (51 млн. т), ясасян, Вйетнам вя Индонезийадан. Кюмцр истещлакы структурунда електроенерэетика (53%), гара металлурэийа (12,8%), тикинти материаллары истещсалы (12%), кимйа сянайеси (5,8%) фярглянир (2007).


    Ч.-ин ян ири кюмцрчыхарма ширкяти “Ъщина Сщенщуа Енерэй” дювлят корпорасийасыдыр (“Сщенщуа Эроуп”а дахилдир; 2007 илдя щасилатын щяъми тягр. 150 млн. т, Америка ширкяти “Пеабодй Енерэй”дян сонра дцнйада 2-ъи йер; юлкянин шм. вя г. щиссяляриндя 21 шахта). “Ъщина Ъоал Енерэй” дювлят ширкяти (12 шахта) кюмцр щасилатына эюря Ч.-дя 2-ъи, дцнйада ися 3-ъц йери тутур. Диэяр ири кюмцрчыхарма ширкятляри: “Датонэ Ъоал Мининэ Эроуп”, “Йанкуанэ Эроуп Ъомпанй Лтд.”, “Фусщун Мининэ Эроуп”, “Щуаибеи Ъоал Мининэ Эроуп”, “Щуаинан Ъоал Мининэ Эроуп”, “Каилуан Эроуп”.

     Йансзы чайы цзяриндя “Сансйа” (“Цч дяря”) СЕС-и.


    Атом сянайеси интенсив инкишаф едир. Уран филизи щасилаты Ч.-ин атом енержисиня олан тялябатынын тягр. 1/2-ини тямин едир (Газах., Канада, Русийа, Намибийа вя с. юлкялярдян уран консентратлары идхал олунур). Ланчжоу вя Дивопуда (Гансу яйаляти) 2 конверсийа з-ду ишляйир. Уранын зянэинляшдирилмяси цзря мцяссисяляр (Русийа аваданлыьы иля) Ханчжун (Шенси яйаляти) вя Ланчжоуда (Гансу яйаляти) фяалиййят эюстярир. Уран йанаъаьы Ибин (Сычуан яйаляти) вя Баотоу (Дахили Монголустан мухтар р-ну) шящярляриндяки з-дларда истещсал олунур. Нцвя йанаъаьы щямчинин Франсадан идхал едилир. Уран щасилатыны, нцвя йанаъаьы (вя нцвя дюйцш сурсатлары) истещсалынын бцтцн мярщялялярини, щямчинин АЕС-лярин тикинтисини вя истисмарыны 2 дювлят корпорасийасы – “Ъщина Натионал Нуълеар Ъорп.” (ЪННЪ) вя “Ъщина Нуълеар Енэинееринэ & Ъонструътион (Эроуп) Ъорп.” (ЪНЕЪЪ) щяйата кечирир.


    Сянайе мящсуллары дяйяринин 6,8%-и елек тро е н е р э е т и к а н ы н пайына дцшцр (2006). Електрик енержисинин истещсалы вя пайлашдырылмасы сферасында 11 дювлят корпорасийасы фяалиййят эюстярир. Беш ян бюйцк корпорасийа – “Ъщина Датанэ Ъорп.”, “Ъщина Эуодиан Ъорп.”, “Ъщина Поwер Ынвестмент Эроуп”, “Ъщина Щуадиан Ъорп.” вя “Ъщина Щуаненэ Ъорп.” (онларын тюрямя ширкятляриндя юзял, о ъцмлядян хариъи капитал иштирак едир) истещсал обйектлярини истисмар едир; електрик енержиси истещсалынын цмуми щяъминдя щяр бир ширкятин пайы 20%-дян аздыр. Ики дювлят корпорасийасы (Ъщина Стате Эрид Ъорп. вя “Ъщина Соутщерн Поwер Эрид Ъорп.”) електрик енержисинин ютцрцлмяси, диэярляри ися електроенерэетика иля ялагядар сащялярдя мяшьулдур.


    Г а р а  м е т а л л у р э и й а  сянайенин башлыъа база сащяляриндян биридир (сянайе мящсуллары дяйяринин 8,4%-и, 2006), 21 ясрин яввялляриндя сцрятля инкишаф едир (истещсалын ортаиллик артымы 2000–06 иллярдя 20%-дян чох олмушдур). Ясас нюв мящсулларын истещсалынын щяъминя эюря Ч. дцнйада лидерлик едир.


    Сащянин мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммал вя йанаъагдан истифадя едир. Дямир филизи щасилаты 292 млн. т-дур (дямир филизи консентраты иля, 2007; 2006 илдя 245 млн. т). Дямир филизи (ясасян, ашаьы кейфиййятлидир; тяркибиндя дямир орта щесабла тягр. 33%-дир) Ч.-ин яйалятляринин вя мухтар районларынын чохунда щасил олунур (ъями 3867 щасилат мяркязи, 2006). Щасилатын (чох вахт ачыг цсулла апарылыр) 60%-индян чоху Хебей вя Лйаонин яйалятляринин пайына дцшцр, Дахили Монголустан мухтар р-ну, Сычуан вя Шандун яйалятляри дя фярглянир. Ишлянилян йатагларын яксяриййяти кичикдир; щасилатын тягр. 45%-и 34 ири йатаьын пайына дцшцр (2006). Аншандакы юлкянин ян бюйцк дямир филизи щювзясиндя щасилат “Ансщан Ырон анд Стеел Ъорп.” ширкяти тяряфиндян апарылыр (Лйаонин яйаляти; 2005 илдя тягр. 15 млн. т филиз). 21 ясрин яввялляриндян сащядя йенидянгурма апарылыр, кичик вя азрентабелли йатаглар ляьв едилир. Гара метал истещсалынын сцрятля артмасы хаммал идхалынын (ясасян, Австрали- йа, Бразилийа вя Щиндистандан) щяъмини дя хейли артырыр (384 млн. т дямир филизи вя йа дахили истещлакын тягр. 57%-и, 2007; дцнйа тиъарятинин тягр. 1/2-индян чох). Метал гырынтысы истещлакы 67 млн. т-дур (2005). Ч. манган филизи щасилатына эюря дцнйада лидердир (2006 илдя 11 млн. т); ясас щасилат мяркязляри: Дасин (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну), Ченкоу мяркяз табелийиндя олан (Чунтсин ш.), Вандоушан (Йуннан яйаляти), Чанйан (Хубей яйаляти). Йерли хаммалын кейфиййяти ашаьы олдуьундан истещсалчылар ону Австралийа, Габон вя с. юлкялярдян эятирилян филизля бирликдя истифадя едирляр (манган филизи идхалы 2007 илдя 6,6 млн. т-дан чох олмушдур). Хромит щасилаты дахили тялябатын тягр. 12–15%-ини юдяйир; зярури хаммалын бюйцк щиссяси, ясасян, Щиндистандан эятирилир. Дцнйа цзря ванадиум щасилатынын тягр. 30%-и Ч.-ин пайына дцшцр (дцнйада 2-ъи йер; Сычуан яйаляти вя с.). Кокс истещсалы цчцн йарарлы кюмцр бцтцнлцкля юлкя дахилиндяки щасилат щесабына тямин олунур. Кокс истещсалы 2007 илдя 328 млн. т (дцнйа цзря истещсалын 60%-и), щазыр кокс ихраъы ися 15,3 млн. т (дцнйа тиъарятинин 46%-и) олмушдур.

     “Wuhan Iron & Steel Group” ширкятинин инзибати бинасы.


    Чугун истещсалы 469,5 млн. т (2007), полад – 489,6 млн. т (цмумдцнйа истещсалынын 1/3-индян чох; 2000 илдя 128,5 млн. т), полад прокаты – 468,9 млн. т-дур (2006). Чугун вя полад яридилмяси, щямчинин гара метал йаймаларынын истещсалы цзря обйектлярин иншасы вя модернляшдирилмясиня гойулан инвестисийаларын цмуми щяъми 90,3 млрд. доллардыр (2006; о ъцмлядян прокат вя диэяр нюв метал мямулатлары истещсалынын инкишафына 54,8 млрд. доллар). Поладын эениш чeшidi бурахылыр, пасланмайан полад яридилмяси йцксяк темпля артыр (2007 илдя 7,2 млн. т; цмумдцнйа истещсалынын 1/4-индян йухары). 20 миндян чох полад прокаты нювцнцн вя юлчц типинин бурахылышы мянимсянилмишдир – борулар, орта вя кичик юлчцлц йайыглар, мяфтилляр, рифлянмиш лентляр, сойуг вя гызмар йайма тябягяси (о ъцмлядян орта вя бюйцк галынлыгда) вя с. Полад ихраъы 73,1 млн. т-дур (2007), ясасян, Корейа Респ. (21%), АБ юлкяляри (15%) вя АБШ-а (10%). Полад прокаты ихраъы 62,7 млн. т, идхалы ися 16,9 млн. т олмушдур (2007). Дахили базарда гиймят артымынын гаршысыны алмаг цчцн 2008 илдян метал мямулатларынын бир сыра нювцня ихраъ рцсумлары галдырылмышдыр. Чохлу сайда сащя мцяссисяляринин мювъудлуьу (2005 илдя 1499) 1960-ъы иллярдя кичик металлурэийа истещ- салларынын йарадылмасы иля ялагядардыр. Бир нечя йцз азрентабелли кичик мцяссисянин баьланмасы щаггында гярар гябул едилмишдир (2005). Гара метал истещсалында, ясасян, дювлят корпорасийаларына (бир гайда олараг, онларын щяр бири бир комбината маликдир) мяхсус там тсиклли комбинатлар башлыъа рол ойнайыр. Полад яридилмясинин тягр. 37%-и 9 корпорасийанын (щяр биринин истещсал щяъми 10 млн. т-дан чохдур, 2007), 55%-индян чоху 23 ширкятин (щяр бири 5 млн. т-дан чох) пайына дцшцр. Сащя мцяссисяляринин бюйцдцлмяси просеси щяйата кечирилир.

    Ян бюйцк гара металлурэийа р-ну юлкянин ш.-индя формалашмышдыр. Бурада, мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш. яразисиндя бир нечя там тсиклли металлурэийа комбинаты, о ъцмлядян Баошан ш.-ндя йерляшян вя “Баосщан Ырон анд Стеел Эроуп” дювлят корпорасийасына мяхсус Ч.-ин ян бюйцк вя мцасир ширкяти фяалиййят эюстярир (“Баостеел”; 2007 илдя 28,6 млн. т полад истещсалы). Ири комбинатлар Анхой яйалятинин Мааншан ш.-ндя (“Маансщан Ырон анд Стеел Эроуп” – 14,2 млн. т); Сзйансу яйалятинин Хуайан [“Жианэсу Сщаэанэ Эроуп” (“Сщаэанэ”) – 22,9 млн. т] вя Нанкин (“Нанжинэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,0 млн. т) шящярляриндя; Шандун яйалятинин Сзинан вя Лайу (“Сщандонэ Ырон анд Стеел Эроуп” корпорасийасынын 2 комбинаты; ъями 23,8 млн. т) шящярляриндя, щямчинин Жичжаода (“Ризщао Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,2 млн. т); Сзйанси яйалятинин Синйуй ш.-ндя (“Хинйу Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,6 млн. т) йерляшир. Юлчцсцня вя истещсал щяъминя эюря даща кичик металлурэийа комбинатлары Сучжоу, Нанчан, Ханчжоу, Синдао вя с. шящярлярдя фяалиййят эюстярир. Районун апарыъы мцяссисяляри, ясасян, идхал олунан дямир филизи вя эятирилмя (Шанси яйалятиндян) кокслашан кюмцрля ишляйир; йерли хаммал да истифадя едилир.

    Истещсал мигйасына эюря 2-ъи йери тутан гара металлурэийа району юлкянин шм.-ш.-индядир (1950-ъи иллярдя Ч.-ин гара метала олан тялябатынын 60%-индян чохуну юдяйирди). Ясас мцяссисяляр олан там тсиклли комбинатлар: Лйаонин яйалятиндя – Аншан (“Ансщан Ырон анд Стеел Эроуп” корпорасийасы; 2007 илдя 16,2 млн. т полад), Бенси (“Бенхи Ырон анд Стеел Эроуп” – 7,4 млн. т вя “Беитаи Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,4 млн. т) вя Фушун шящярляриндя, щямчинин Эирин (Сзилин) яйалятинин Тунхуа ш.-ндя; Далйан (Лйаонин яйаляти) вя Фулаертсзи (Хейлунтсзйан) шящярляриндя хцсуси полад з-длары, Шенйан ш.-ндя (Лйаонин яйаляти) металлурэийа з-ду. Шм.-Шярги Ч. мцяссисяляри, ясасян, йерли хаммал вя йанаъаг ещтийатларындан истифадя едир.

     Аншан дямир филизи мядяни.


    Мяркяз табелийиндя шящяр олан Пекин Ч.-ин шм.-ында ян бюйцк гара металлурэийа мяркязидир. Бурада “Сщоуду Ырон анд Стеел Ъо.” ширкятинин (“Сщоуэанэ Эроуп”) мцяссисяляри – там тсиклли “Сщоуду” комбинаты [2007 илдя полад истещсалы 12,9 млн. т; еколожи вязиййят кяскинляшдийи цчцн мцяссисяляр кючцрцлцр, Хебей яйалятинин Саофейдйан ш.-ндя йени истещсал обйектляри йарадылыр (2008)], хцсуси полад з-ду, полад прокаты истещсалы йерляшир. Сащянин мцщцм обйектляри сырасына Таншан ш.-ндяки 3 там тсиклли комбинат (“Танэсщан Ырон анд Стеел Эроуп” – 22,8 млн. т; “Танэсщан Жианлонэ Ындустрй Ъо.” – 7,6 млн. т; “Танэсщан Эуофенэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,2 млн. т) вя Щандан ш.-ндяки комбинат (“Щандан Ырон анд Стеел Эроуп” – 8,3 млн. т) дахилдир. Шанси яйалятинин Таййуан [“Таийуан Ырон анд Стеел Эроуп” (“Тисъо”) – 9,3 млн. т] вя Дахили Монголустан мухтар р-нунун Баотоу [“Баотоу Ырон анд Стеел Эроуп” (“Баоэанэ Эроуп”) – 8,8 млн. т] шящярляриндя металлурэийа комбинатлары; Тйансзин машынгайырма мцяссисяляринин ян сон поладяритмя з-длары вя металлурэийа сехляри фяалиййят эюстярир.


    Ч.-ин мяркязи щиссясиндя металлурэийа мцяссисяляринин ири груплашмасы йерляшир: Хубей яйалятинин Ухан ш.-ндя там тсиклли комбинат [“Wущан Ырон анд Стеел Эроуп” (Wуэанэ Эроуп)], Дайе ш.-ндя хцсуси полад з-ду; Хунан яйалятинин Сйантан ш.-ндя металлурэийа комбинаты (“Щунан Валин Ырон анд Стеел Эроуп”; 2007 илдя 11,1 млн. т полад истещсалы) вя Лйанйуан ш.-ндя металлурэийа з-ду; Хенан яйалятинин Анйан ш.-ндя металлурэийа комбинаты (“Анйанэ Ырон анд Стеел Эроуп” – 9,0 млн. т), щямчинин Лойан вя Сзйаотсзо шящярляриндя нисбятян кичик мцасир металлурэийа з-длары. Ч.-ин ъянуб-гярбиндя апарыъы гара металлурэийа мцяссисяляри: Сычуан яйалятинин Панчжихуа ш.-ндя (“Панзщищуа Ырон анд Стеел Эроуп” – 6,6 млн. т; вана- диум вя титан консентратлары да истещсал едилир), мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш.-ндя, Йуннан яйалятинин Кунмин ш.-ндя там тсиклли комбинатлар; Ченду ш.-ндя (Сычуан яйаляти) тикишсиз вя гайнаг боруларынын истещсалы цзря з-д, Гуййан ш.-ндя (Гуйчжоу яйаляти) металлурэийа комбинаты. Ч.-ин ъянубундакы ясас гара металлурэийа мцяссисяляри: Гуанси-Чжуан мухтар р-нунун Лйучжоу ш.-ндя (“Лиузщоу Ырон анд Стеел Эроуп” – 5,8 млн. т); Гуандун яйалятинин Гуанчжоу вя Шаогуан шящярляриндя. Юлкянин шимал-гярбиндя Гансу яйалятиндяки Сзйутсйуан комбинаты (“Жиугуан Ырон анд Стеел Эроуп” – 7,4 млн. т) вя Ланчжоу металлурэийа з-ду; Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нундакы Щами комбинаты; Шенси яйалятиндя Сиан вя Баотсзи металлурэийа з-длары йерляшир.


    Я л в а н  м е т а л л у р э  и й а (сянайе мящсуллары дяйяринин 4,6%-и, 2006) Ч. сянайесинин апарыъы сащяляриндян бири, дцнйа ялван металлар базарынын вязиййятини мцяййянляшдирян башлыъа фактордур. Ясас нюв ялван металларын цмумдцнйа истещсалынын 1/5-индян чохуну истещлак едян Ч. онун мцщцм истещсалчысы, щямчинин идхалатчысыдыр (алцминиум вя галай истисна олмагла). 2004 илдян електрик енержиси гиймятляринин артмасы, ятраф мцщитин чирклянмяси проблеминин кяскинляшмяси вя бир сыра мцяссисянин ашаьы рентабелли олмасы сябябиндян истещсалын артым темпинин ендирилмяси тядбирляри эюрцлцр.


    Ялван металлурэийанын ян мцщцм сащяси алцминиум сянайесидир (истещсалын хаммал щасилатындан алцминиум вя онун яринтиляриндян мцхтялиф мямулатларын щазырланмасына гядяр олан бцтцн мярщялялярини ящатя едир). Алцминиум истещсалы цчцн бокситляр, йцксяк алцминиум-оксидли шистляр вя алунитляр истифадя олунур (хаммал, ясасян, ачыг цсулла щасил едилир). Боксит щасилатына эюря Ч. Австралийа вя Бразилийадан сонра дцнйада 3-ъц йери тутур (2006 илдя 20 млн. т; дцнйа цзря щасилатын тягр. 12%-и). Йцксяккейфиййятли боксит щасилатынын ясас районлары Шандун, Хенан, Гуйчжоу яйалятляридир. 2007 илдя алцминиум-оксид истещсалы 19,5 млн. т олмушдур (дцнйа цзря истещсалын тягр. 20%-и; дцнйада Австралийадан сонра 2-ъи йер). Онун истещсалы цзря ясас з-длар боксит щасилаты районларынын йахынлыьында, щямчинин Шанси вя Хунан яйалятляриндя йерляшир. Алцминиум-оксидя олан тялябатын тягр. 1/2-и, ясасян, Австралийа, Щиндистан вя Йамайкадан идхал щесабына юдянилир. Ч. алцминиумун истещсалы (2007 илдя 12,3 млн. т; дцнйа цзря истещсалын тягр. 1/3-и) вя истещлакы щяъминя эюря дцнйада 1-ъи йери тутур. Тякрар алцминиум истещсалы (ясасян, идхал олунан гырынтылардан) нисбятян аздыр. Сцрятля артан дахили истещлакла ялагядар илкин алцминиумун ихраъы ихтисар олунур (2007 илдя 838,3 мин т; 2005 илдя 1,3 млн. т); алцминиум мямулатларынын ихраъы артыр (2006 илдя 1240 мин т; 2005 
    илдя 711 мин т). Алцминиумун илкин истещсалы цзря з-длар (2006 илдя тягр. 120, йцксяк истещсал хяръляриня эюря онларын бир чоху баьланмаг цзрядир) електрик енержисинин нисбятян уъуз олдуьу районларын, щямчинин идхал едилмиш алцминиум-оксидин дахил олдуьу нягл. мяркязляринин йахынлыьында йерляшдирилмишдир. Апарыъы алцминиум ширкяти (о ъцмлядян Ч.-дя алцминиум-оксидин ясас истещсалчысы) олан “Алуминиум Ъорпоратион оф Ъщина” (“Ъщалко”) истещсал щяъминя эюря дцнйада 4-ъц йери тутур (дцнйа цзря илкин алцминиум истещсалынын 12%-и, 2007).


    Мисин артан истещлакынын (2006 илдя тягр. 4 млн. т, дцнйа истещлакынын тягр. 20%-и) 3/4-цндян азы йерли истещсал щесабына юдянилир. Мис филизляринин метала щесабланмыш щасилаты 873 мин т-дур (2006). Йцзлярля йатаг ишлянилир; ян бюйцкляри: мис  филизляри йатаглары – Байинчан (Гансу яйаляти), Дунчуан (Йуннан яйаляти), Хуатун (Лйаонин яйаляти), Тунгуаншан (Анхой яйаляти); мис-гызыл филизляри йатаьы Десин (Сзйанси яйаляти; иллик мис филизляри щасилатынын тягр. 1/6-и); мис-дямир филизляри йатаьы Дайе (Хубей яйаляти). Мис филизи хаммалынын чатышмазлыьы Ч. ширкятлярини хариъдя (Чили, Перу, Австралийа, Замбийа вя с.) мис филизи чыхарылмасына инвестисийа гоймаьа сювг едир. Емал олунмамыш мисин яридилмяси – 1920 мин т-дур (2006); ян бюйцк мцяссися Сзйанси яйалятиндядир (эцъц илдя 400 мин т). Нисбятян кичик з-длар (щяр бири илдя 100–150 мин т) Хубей вя Анхой яйалятляриндя, щямчинин Гансу вя Шанси яйалятляриндядир (30–50 мин т). Сафлашдырылмыш мис истещсалы 3,4 млн. т-дур (2007); ян бюйцк мцяссисяляри Гуйси (Сзйанси яйаляти; “Жианэхи Ъоппер Ъо., Лтд.” ширкятинин з-ду), Тунлин (Анхой яйаляти; “Тонэлинэ Нонферроус Металс Ъо.” ширкятинин 2 бюйцк з-ду), Кунмин (Йуннан яйаляти; “Йуннан Ъоппер Эроуп Ъо., Лтд.”), Сзинчуан (Гансу яйаляти; “Жинъщуан Нонферроус Металс Ъорп.”), тсзйаган (Сзйансу яйаляти; “Тонэлинэ Нонферроус Металс Ъо.”), Йангу (Шандун яйаляти; “Сщандонэ Йанээу Хианээуанэ Ъо., Лтд.”) вя с. шящярлярдядир. Мис консентратлары идхалы (башлыъа олараг Монголустан, Чили, Австралийа вя Перудан) тягр. 4,5 млн. т (2007), сафлашдырылмыш мис идхалы (ясасян, Чили, Йапонийа вя Газах.-дан) тягр. 1,5 млн.-дур. 

     “Aluminum Corporation of China” (“Ъщалъо”) алцминиум заводу.

    Ч. полиметал филизлярин чыхарылмасына эюря дцнйада лидердир. Метала щесабланмыш гурьушун консентраты 1330 мин т (2006; дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и), синк – 2840 мин т (дцнйа истещсалынын 1/4-индян чох) истещсал едилир. Ири полиметал филизляри йатаглары Гуандун (Фанкоу), Хунан (Шуйкоушан), Тсинхай (Ситешан), Йуннан (Лайпин, Хойтсзе) яйалятляриндя, Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нунда (Хошбулак) ишлянилир. 2720 мин т сафлашдырылмыш гурьу- шун (о ъцмлядян илкин гурьушун 2130 мин т), 3150 мин т сафлашдырылмыш синк истещсал едилмишдир (2006). Сафлашдырылмыш гурьушун истещсалы цзря ясас мцяссисяляр Хенан (Анйан, Сзийуан), Гуандун (Шаогуан), Хунан (Чжучжоу), Йуннан (Кунмин) яйалятляриндя; сафлашдырылмыш синк истещсал едян мцяссисяляр Лйаонин (Хулудао), Хунан (Чжучжоу), Гуандун (Шаогуан), Гансу (Байин) вя Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда (Лйучжоу) йерляшир. Гурьушун истещсалына эюря “Сщуикоусщан Мининэ Аутщоритй” ширкяти, синк истещсалына эюря ися “Щунан Зщуе Торъщ Металс Ъорп.” ширкяти (щяр икиси Хунан яйалятиндя) дцнйада апарыъы истещсалчылардандыр. Гызыл щасилатына (2007 илдя 250 т) эюря Ч. дцнйада 2-ъи, эцмцш щасилатына (2,7 мин т; дцнйа цзря щасилатын 13%-и) эюря 3-ъц йери тутур. Ч. дцнйада галай чыхарылмасы (130 мин т метала щесабланмыш галай, 2007; дцнйа щасилатынын тягр. 40%-и) вя истещсалына эюря (149 мин т) 1-ъи йери тутур. Галай ихраъы 23,6 мин т, идхалы ися (ясасян, Индонезийадан) 16,9 мин т-дур. Галайа олан дахили тялябатын сцрятля артмасы иля ялагядар онун ихраъына мящдудиййятляр гойулмасы цзря тядбирляр эюрцлцр; 2008 илин йанвар айындан етибарян галай филизинин вя консентратларынын хариъя сатышына 20% рцсум гойулмушдур. Сафлашдырылмыш галай истещсалы цзря ясас мцяссисяляр Йуннан, Хунан яйалятляриндя, Гуанси-Чжуан мухтар р-нундадыр. Апарыъы ширкятляр “Йуннан Тин Эроуп Ъо., Лтд.” (дцнйада ян бюйцк галай истещсалчысыдыр, Австралийада филиаллары, Сингапурда эцъц илдя 36 мин т олан сафлашдырылмыш галай истещсалы цзря з-ду вар; 2006) вя “Лиузщоу Ъщина Тин Эроуп Ъо., Лтд.”-дир.


    Ч. дцнйа волфрам базарында фактики олараг инщисарчыдыр. Волфрам филизинин щасилаты 72 мин т-дур (метала щесабланмыш, 2007; дцнйа щасилатынын тягр. 80%). Апарыъы щасилат (ясасян, йералты цсулла щяйата кечирилир) районлары Сзйанси (цмуми щяъмин 60%-ндян чоху) вя Хунан яйалятляридир. Волфрамын ян бюйцк истещсалчысы “Жианэхи Раре Еартщ анд Раре Металс Тунэстен Эроуп Ъорп.”-дир. Молибден щасилатына (2007 илдя 41 мин т; дцнйа щасилатынын 23%-и) эюря Ч. дцнйа лидерляринин цчлцйцня дахилдир. Ч.-ин молибден ихраъы дцнйа базарындакы гиймятляря хейли дяряъядя тясир едир. Дцнйанын 6 ян бюйцк йатаьындан 3-ц: Луанчуан (Хенан яйаляти), Дахейшан [Эирин (Сзилин) яйаляти], Сзин- дуйчен (Шанси яйаляти) юлкядя йерляшир. Ч.-дя щасил олунан никел филизляринин (метала щесабланмыш 82,1 мин т; 2006) кейфиййяти диэяр йерлярдя истещсал олунан никеля нисбятян йцксякдир. Никел истещсалы (о ъцмлядян идхал олунан консентратлардан) 214 мин т, ихраъ 16,9 мин т, идхал 105,3 мин т (2007) тяшкил едир. Никелин, щямчинин кобалт (щасилатын метала щесабланмыш цмуми щяъми 1,8 мин т; 2006) вя платиноидлярин бюйцк щиссяси Сычуан яйалятиндяки мис-никел филизли йатаглардан щасил олунур. Титан сцнэярляри истещсалы артан темпля инкишаф едир (2007 илдя 50 мин т-дан чох; 2006 илдя 18 мин т); ян ири мцяссисяляр Сзунйи (Гуйчжоу яйаляти), Фушун вя Чаойан (Лйаонин яйаляти) шящярляриндядир. 


    Ч. дцнйа сцрмя хаммалы базарында инщисарчы мювге тутур (дцнйа сцрмя ихраъынын тягр. 80%-и). Сцрмя филизинин Сб-а (стибиума) щесабланмыш щасилаты 153 мин т-дур (2006). Юлкядя ян ири сцрмя истещсалчысы вя дцнйада ян бюйцкляриндян бири Хунан яйалятиндяки Сикуаншан сцрмя комбинатыдыр (“Хикуанэсщан Тwинклинэ Стар Ъо., Лтд.”). Дцнйа цзря бисмут истещсалынын тягр. 50%-и, ъивянин тягр. 75%-и Ч.-ин пайына дцшцр.


    Ч. надир торпаг елементляри базарында, демяк олар ки, инщисарчыдыр (дцнйа базарынын 80%-и). Истещсал – 120,8 мин т (2007), ихраъ – 49 мин т-дур. Надир торпаг елементляринин щасилаты вя истещсалына эюря апарыъы реэион Дахили Монголустан мухтар р-нудур (Байан-Обо йатаьы филизляриндян бастнезит-монасит, щямчинин ниобиум вя бериллиум консентратлары алыныр).


    М а ш ы н г а й ы р м а  апарыъы сянайе сащясидир, сянайе мящсуллары дяйяринин 34,1%-и, ясас истещсал фондларынын 18,6%-и, сянайедя ишляйянлярин тягр. 25%-и онун пайына дцшцр (електрон вя метал емалы сянайеси дя дахил олмагла; 2006). Башлыъа сащяляр електрон сянайеси, аьыр вя нягл. машынгайырмасыдыр. Мцасир технолоэийалар ясасында бурахылан мящсул нювляринин сайы йцксяк темпля артыр.

    “SINOMACH” корпорасийасынын истещсал етдийи екскаваторлар. Лойан шящяри (Хенан яйаляти).


    21 ясрин яввялляриндя машынгайырма мящсулларынын хариъи тиъарят дювриййясиндя ортаиллик артым 29,8% (2001–05, дяйяр ифадясиндя) олмушдур. Машынгайырма мящсулларынын ихраъы 456,3 млрд. доллар (2006; Ч. ихраъатынын цмуми дяйяринин 47,2%-и), идхалы 357,0 млрд. доллардыр (идхалатын цмуми дяйяринин 45,1%-и). Йцксяктехнолоэийалы машынгайырма мящсулларынын (компцтер вя компцтерин периферийа гурьулары, коммуникасийа аваданлыьынын бир сыра нювц, ъищазлар вя с.) ихраъ щяъминя эюря Ч. дцнйада 1-ъи йери тутур.


    Енерэетика машынгайырмасы вя електротехника сянайеси, мядянчыхарма, металлурэийа, кимйа вя нефт-кимйа, нефт щасилаты, нефт емалы вя диэяр сянайе сащяляри цчцн аваданлыг, йол-тикинти машынларынын истещсалы аьыр машынгайырмайа дахилдир. Аьыр машынгайырманын апарыъы вя ян чох диверсификасийа олунмуш ширкятляриндян бири “Ъщина Натионал Маъщинерй Индустрй Ъорп.” (СЫНОМАЪЩ; 1997 илдя йарадылмышдыр, баш офиси Пекиндядир) дювлят корпорасийасыдыр. Корпорасийанын вя онун тюрямя ширкятляринин (2008 илдя тягр. 40) фяалиййят сферасына енерэетика обйектляри, мядянчыхарма, металлурэийа, нефт щасилаты (буруг аваданлыглары, дяниз шелфиндя нефт щасилаты цчцн буруг платформалары вя с.), нефт емалы, кимйа вя нефт-кимйа сянайеси мцяссисяляри, нягл. (эями вя автомобилгайырма дахил олмагла) вя к.т. машынгайырмасы, йцнэцл (о ъцмлядян тохуъулуг), йейинти сянайеси вя диэяр сащяляр, щямчинин електрон сянайесинин бир сыра йцксяктехнолоэийалы истещсаллары, ъищазгайырма вя с. цчцн аваданлыг комплектляринин вя тикинти конструксийаларынын ишляниб щазырланмасы, истещсалы вя тядарцкц дахилдир. Корпорасийанын мцяссисяляри щямчинин дяниз эямиляри, телекоммуникасийа аваданлыьы, тикинти материаллары вя с. истещсал едир; корпорасийа вя онун тюрямя структурлары Ч.-дя вя хариъдя там истифадяйя щазыр истещсал вя инфраструктур обйектлярини (кюрпцляр, дямир вя автомобил йоллары, метрополитен хятляри вя с.) инша едир.


    Ч.-дя мядянчыхарма сянайеси цчцн эениш чешидли машын вя аваданлыглар истещсал едилир: кюмцр комбайнлары, чапма машынлары, кюмцр вя сцхурйцкляйян, ярсинли вя лентли конвейерляр, буруг гурьулары (о ъцмлядян дярин газыма), йцкц юзцбошалдан кархана автомобилляри, мядян тепловозлары, шахталар цчцн аккумулйаторлу електровозлар вя с. Апарыъы ширкятляр: “Сщанэщаи Щеавй Мининэ Маъщинерй Ъорп.” (Шанхай), “Таийуан Мининэ Маъщинерй Эроуп Ъо., Лтд.” (Шанси яйаляти, Таййуан ш.), “Сщенйанэ Мининэ Маъщинерй (Эроуп) Ъо., Лтд.” (Лйаонин яйаляти, Шенйан ш.). Сащянин ири з-длары щямчинин Лойан (Хенан яйаляти), Тсзиси (Хейлунтсзйан яйаляти) вя с. шящярлярдя фяалиййят эюстярир.


    Гара металлурэийа цчцн аваданлыг, ясасян, ири металлурэийа комбинатларынын бюлмяляриндя (Аншан, Бенси, Баошан, Ухан, Таййуан, Мааншан, Баотоу вя с. шящярлярдя) истещсал едилир. Кимйа машынгайырмасынын апарыъы ширкяти “Ъщина Натионал Ъщемиъал Енэинееринэ Эроуп Ъорп.” дювлят корпорасийасыдыр (ЪНЪЕЪ; аваданлыг истещсалы, нефт емалы вя нефт- кимйа сянайеси, минерал эцбряляр, резин-техники мямулатлары вя с., щямчинин диэяр сащяляр – мядянчыхарма, металлурэийа, тохуъулуг сянайеси, сянайе вя нягл. инфраструктуру обйектляри вя с.-ин истещсалы цзря мцяссисялярин лайищяляндирилмяси вя тикинтиси). Кимйа машынгайырмасынын башлыъа мяркязляри: Пекин, Тйансзин вя Шанхай, щямчинин Нанкин (Сзйансу яйаляти) вя Сзинчжоу (Лйаонин яйаляти); нефт щасилаты, нефт емалы вя нефт-кимйа сянайеси цчцн аваданлыг истещсал едян ян ири мцяссисяляр Шанхай, Тйансзин, Ланчжоу (Гансу яйаляти), Баотсзи (Шенси яйаляти) шящярляриндя йерляшир.


    Дязэащ-алят сянайеси машынгайырманын мцщцм сащясидир. Метал емалы дязэащларынын истещсалына эюря (2006 илдя 573 мин ядяд, 2000 илдя 177 мин ядяд) Ч. дцнйада Йапонийа вя Алманийадан сонра 3-ъц, дахили базарда сатыш щяъминя эюря ися 1-ъи йери тутур. Сащянин башлыъа мяркязляри: Шанхай, Пекин, Далйан, Шенйан (Лйаонин яйаляти), Нанкин (Сзйансу яйаляти), Тситсикар (Хейлунтсзйан яйаляти), Кунмин (Йуннан яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти), Чунтсин, Тйансзин, Лойан (Хенан яйаляти). Апарыъы ширкятляр: “Сщенйанэ Маъщине Тоол (Эроуп) Ъо., Лтд.” (СТМЪЛ; Шенйан), “Сщанэщаи Маъщине Тоолс Ъорп.” (Шанхай), “Далиан Маъщине Тоол Эроуп Ъорп.” (ДМТЭ; Далйан), “Беижинэ Но. 1 Маъщине Тоол Плант” (Пекин). Ч. дцнйада дязэащгайырма мящсулларынын ян ири идхалатчысыдыр (2002 илдян). Дязэащ вя дямирчи-прес аваданлыглары идхалы 11,1 млрд. доллардыр (2006; дцнйа истещсалынын тягр. 22%-и), о ъцмлядян рягямли идаря олунан програмлы дязэащлар цчцн идаряетмя системи вя диэяр говшаглар, щямчинин пресизион дязэащлар, роботлашдырылмыш комплексляр вя йцксяк мящсулдарлыглы аваданлыгларын диэяр нювляри. Метал емалы дязэащлары вя аваданлыгларынын ясас тядарцкчцляри АБШ, Йапонийа, Алманийа, Италийа вя Корейа Респ.-нын ширкятляридир. Сащя мящсулларынын ихраъ щяъми (2006 илдя тягр. 1,2 млрд. доллар) артмагдадыр.


    Енерэетика машынгайырмасы вя електротехника сянайеси (2006 илдя сянайе мящсуллары дяйяринин 5,7%) машынгайырманын апарыъы сащяляриндяндир. 2007 илдя истещсал едилян електроенерэетика аваданлыьынын цмуми эцъц 129,9 мин МВт олмушдур (2000 илдя 12,5 мин МВт). Сащянин мцяссисяляри ИЕС, СЕС вя АЕС-ляр цчцн енержи блоклары, ИЕС-ляр цчцн бухар газанлары, газ турбинляри, кцляк енержи гурьулары, дяйишян вя сабит ъяряйан мцщяррикляри, трансформаторлар (о ъцмлядян ифрат йцксякэярэинликли сабит ъяряйан), йцксякволтлу електрик ъищазлары, пайлайыъы гурьулар, реле мцщафизяси апаратлары, йцксякволтлу конденсаторлар, ъяряйан дцзляндириъиляри, атом енерэетикасы цчцн мцхтялиф нюв аваданлыг, эямиляр цчцн ютцрцъц аваданлыг вя с. истещсал едир. “Сщанэщаи Елеътриъ Поwер Ъорп.” (мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.), “Донэфанэ Елеътриъал Ъорп.” [Ченду ш. (Сычуан яйаляти)] енерэетика машынгайырмасынын апарыъы ширкятляриндяндир.


    21 ясрин яввялляриндя мяишят електрик ъищазларынын истещсалы цзря Ч. дцнйада лидер мювгейини тутду (дцнйа базарынын 1/3-индян чоху). Истещсал (мин ядяд): 2007 илдя мяишят сойудуъусу 43971 (2000 илдя 12790), 2006 илдя палтарйуйан машын 35605 (14430), 2007 илдя кондисионер 80143 (18267), 2006 илдя електрик тозсораны 53191 (10103). Сащянин кцтляви мящсул нювляри арасында микродальалы собалар (2006 илдя 55,7 млн. ядяд), електрик тикиш машынлары (2004 илдя 11,2 млн. ядяд), фенляр, миксерляр, ширячякянляр вя с. вар. Мяи- шят електрик ъищазларынын ясас истещсалчылары ири чохпрофилли ширкятлярдир; “Щаиер Эроуп” апарыъы дювлят корпорасийасыдыр [баш офиси Тсиндаода (Шандун яйаляти)]. “Щаиер Эроуп”ун сянайе парклары щямчинин Сзйаочжоу, Чжантсйу вя Сзйаонан (Шандун яйаляти), Хефей (Анхой яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти) шящярляриндя йерляшир. Корпорасийанын юлкя хариъиндя (АБШ, Италийа, Пакистан, Иорданийа, Ниэерийа вя с.) тягр. 30 мцяссисяси вардыр. “Ъщунлан Эроуп” (башлыъа истещсал мяркязи вя ЕТТКИ базасы Сзйансу яйалятинин Тайчжоу ш.-ндяки сянайе паркыдыр) чохпрофилли дювлят корпорасийасынын истещсал эцъц илдя 6 млн. кондисионер, 400 мин палтарйуйан машын, щямчинин тягр. 1 млн. мотосиклетдир (2006). Кондисионер вя микродальалы соба истещсалына эюря Ч.-дя ян ири вя дцнйада апарыъы ширкятлярдян бири олан “Эаланз Эроуп”ун ясас мцяссисяляри Далйан (Шунде) вя Чжуншан (Гуандун яйаляти) шящярляриндя йерляшир. Мяишят кондисионерляринин ири истещсалчысы “Сиъщуан Ъщанэщонэ Елеътриъ Ъо., Лтд.” дювлят корпорасийасыдыр (баш офиси Сычуан яйалятинин Мйанйан ш.-ндя; рянэли телевизорлар, ДВД-сясляндириъиляр вя с. дя истещсал едир). Сойудуъу, дондуруъу камера вя диэяр сойудуъу аваданлыг истещсал едян апарыъы ширкятляр арасында – “Хинэхинэ Эроуп”(Чжетсзйан яйаляти, Сзйаотсзйан ш.), “Ауъ- ма Эроуп” (Шандун яйаляти, Тсиндао ш.), “Йуйао Щенэйанэ Елеътриъ Апплианъе Ъо.” (Чжетсзйан яйаляти, Нинбо ш.) вар. Палтарйуйан машын истещсалынын ири мяркязляри – мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., щямчинин Нанкин, Сучжоу вя Уси (Сзйансу яйаляти), Нинбо вя Тсыси (Чжетсзйан яйаляти) шящярляридир.

     “Щаиер Эроуп” корпорасийасынын сянайе мяркязи. Тсиндао шящяри (Шандун яйаляти).


    Електрон сянайеси машынгайырманын апарыъы сащясидир (2006 илдя сянайе мящсуллары дяйяринин 10,5%-и). Ч. дцнйада електрон ъищазларын вя бир сыра коммуникасийа аваданлыьы нювцнцн ян бюйцк истещсалчысыдыр. Истещсал (2007, мин ядяд): фярди вя портатив (ноутбук) компцтерляр 120734; рянэли телевизорлар 84330 (2000 илдя 39400) – дцнйа истещсалынын тягр. 1/2- и, о ъцмлядян тягр. 1/4-и плазма вя майе кристал телевизорлардыр; мобил телефонлар 548579 (2000 илдя 52500) – дцнйа истещсалынын тягр. 40%-и. Кцтляви мящсул нювляри арасында интеграл микросхемляр (2007 илдя 41,2 млрд. ядяд), микропросессорлар (2006 илдя 93364 мин ядяд; 2000 илдя 6720 мин ядяд), рягямли фото вя видеокамералар (2007 илдя 74935 мин ядяд), ДВД-сясляндириъиляр вя с. вар. Истещсал щяъминин тягр. 2/3-си апарыъы бейнялхалг корпорасийаларын филиалларынын пайына дцшцр. 1990-ъы иллярин яввялляриндян юлкядя електрон ъищаз вя аваданлыг истещсалынын 9 апарыъы мяркязи формалашмышдыр: мяркяз табелийиндя олан Пекин, Тйансзин, Шанхай шящярляри, Тсиндао ш. (Шандун яйаляти), Сучжоу ш. (Сзйансу яйаляти), Ханчжоу ш. (Чжетсзйан яйаляти), Футсзйан яйалятинин дянизкянары р-ну, Шенчжен ш. (Гуандун яйаляти), Гуандун яйалятиндя Чжутсзйан чайынын делтасы.
    Сащянин апарыъы мяркязи Пекинин шм.-г.-индяки Чжунгуантсун районунда йерляшян ейниадлы технопаркдыр (гейри-рясми ады Ч.-ин “Силикон вади”си, 1988; сащя тягр. 100 км2-дир). Бурада тягр. 6 мин милли вя хариъи ширкятин йцксяк технолоэийалар сферасында фяалиййят эюстярян мцяссисяляри вя ЕТТКИ мяркязляри (онларын тягр. 70%-и ИТ-сянайесиня аиддир), о ъцмлядян сащянин бцтцн ян бюйцк дцнйа фирмаларынын филиаллары (ЫБМ, “Щеwлетт Паъкард”, “Делл”, “Аъер”, “Моторола”, “Ъисъо” вя с.) йерляшир.


    Компцтер техникасынын апарыъы истещсалчысы “Леново Эроуп” корпорасийасыдыр (2007 илдя дцнйа базарынын 8%-и вя Ч. базарынын тягр. 1/3-и). Ч. компцтер техникасы базарында 2-ъи йери (2006 илдя сатыш дяйяринин тягр. 13%-и) “Фоундер Теъщнолоэй Эроуп” дювлят корпорасийасы тутур (“Фоундер Эроуп” ширкятляр групунун тюрямя структуру; 1986 илдя Пекин Ун-ти няздиндя йарадылмышдыр). Компцтер техникасынын апарыъы милли истещсалчылары арасында “Ъщина Эреат Wалл Ъомпутер Эроуп Ъорп.” дювлят корпорасийасы вя с. вар.


    Телевизор истещсалына эюря апарыъы ширкят “Щисенсе Эроуп” (Шандун яйаляти, Тсиндао ш.; “Щисенсе”, “Келон”, “Ронсщен” маркалары алтында мящсул истещсал едир) дювлят корпорасийасыдыр; тюрямя структурлары мобил телефон (Тсиндао), кондисионер (Шандун яйаляти, Пинду ш.) вя сойудуъу (Пекин) истещсалы цзря дя ихтисаслашмышдыр. “Скйwортщ Эроуп” ширкятляр групунун телевизор з-длары Шенчжен вя Хух-Хотода (Дахили Монголустан мухтар р-ну) фяалиййят эюстярир. Диэяр телевизор истещсалчылары: “ТЪЛ Эроуп Ъо., Лтд.”, “Конка Эроуп Ъо., Лтд.” вя с. Телевизор истещсалынын бюйцк щиссяси “Пщиллипс”, “Тосщиба”, “Самсунэ Елеътрониъс”, “Сонй”, “Сщарп” вя диэяр хариъи ширкятляря мяхсус мцяссисялярин пайына дцшцр.

     Hisense 1080P LED HDTV телевизору.

    65 ширкят, о ъцмлядян 31 милли ширкят мобил телефон истещсал едир (2006). Апарыъы бейнялхалг фирмалар (“Моторола”, “Нокиа” вя “Самсунэ Елеътрониъс”) олан башлыъа истещсалчыларын пайына сатыш дяйяринин 61,4%-и дцшцр (2007). Милли истещсалчылар арасында “Нинэбо Бирд”, “ТЪЛ Эроуп Ъо., Лтд.”, “Конка Эроуп Ъо., Лтд.” вя с. фярглянир. Мобил телефонларын вя диэяр телекоммуникасийа аваданлыьынын (оптик шябякяляр цчцн вя с.) ири истещсалчылары: баш офисляри Гуандун яйалятинин Шенчжен ш.-ндя йерляшян “Щуаwеи Теъщнолоэиес Ъомпанй, Лтд.” вя “Зщонэхинэ Телеъоммуниъатион Егуипмент Ъо., Лтд.” ширкятляридир. Мобил телефон гурашдырылмасынын апарыъы мяркязи хариъи фирмаларын, щямчинин бир сыра Ч. ширкятляринин иштиракы иля мцштяряк мцяссисялярин ъямляшдийи мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш.-дир. Мобил телефон истещсалынын ири мяркязляри: Нинбо вя Ханчжоу (Чжетсзйан яйаляти), Шенчжен, Дунгуан шящярляри, Гуанчжоунун шящярятрафы гяс.-ляри (Гуандун яйаляти), мяркяз табелийиндя олан Пекин ш., Сйамын ш. (Футсзйан яйаляти).

     Щuawei-Аscend-Й300 смартфону.

    Рягямли фото- вя видеокамера истещсалы мяркязляри: Шенчжен, Дунгуан, Гуанчжоу, Хойчжоу шящярляри (Гуандун яйаляти), щямчинин мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш.

     Lenovo G450 ноутбуку.

    Електрон сянайеси мящсулларынын хариъи тиъарят дювриййяси 804,7 млрд. доллар (2007; Ч.-ин хариъи тиъарятинин тягр. 37%-и); ихраъат щяъми 459,5 млрд. доллар (2006 ил иля мцгайисядя 26,2% артмышдыр; ясасян, щазыр мящсуллар ихраъ олунур, о ъцмлядян гурашдырылан телевизорларын тягр. 50%-и, мобил телефонларын 80%-и); идхалат 345,2 млрд. доллар (ясасян, електрон ъищаз вя аваданлыгларын гурашдырылмасы цчцн комплектляшдирмя деталлары, истифадя олунан микрочиплярин 90%-индян чоху дахил олмагла).

    Ч.-ин сянайе мящсуллары дяйяринин 6,5%-и нягл. машынгайырмасынын пайына дцшцр (2006). Нягл. машынгайырмасынын ясас сащяси автомобил сянайесидир. Автомобилгайырмада, щямчинин сянайенин диэяр ялагядар сащяляриндя вя хидмят сферасында юлкя игтисадиййатында ишляйянлярин щамысынын тягр. 1/6-и чалышыр. Автомобил техникасынын, щямчинин комплектляшдириъи деталларын, щисся вя агрегатларын, демяк олар ки, бцтцн нювляри истещсал олунур. Автомобил истещсалы 8887 мин ядяд (2007, АБШ вя Йапонийадан сонра дцнйада 3- ъц йер), о ъцмлядян миник автомобили 4798 мин ядяддир. Автомобил сянайесинин инкишафы хариъи ширкятлярин иштиракы иля мцштяряк мцяссисялярин йаранмасы иля ялагядардыр [онлардан биринъиси олан “Беижинэ Жееп Ъорп.” 1983 илдя Пекиндя; Ч.-ин “Беижинэ Аутомотиве Индустрй Щолдинэ Ъомпанй, Лтд.” вя “Америъан Моторс” ширкятинин “Жееп” бюлмяси (щазырда “Ъщрйслер Ъорп.”-нын тяркибиндядир) тяряфиндян йарадылмышдыр.

    Сащядя 6322 мцяссися фяалиййят эюстярир (2006). Щазыр автомобиллярин тягр. 2/3- си (башлыъа олараг, хариъи моделляр) апарыъы хариъи автомобил корпорасийаларынын иштиракы иля йарадылан мцштяряк мцяссисялярдя йыьылыр. Сатыш дяйяринин тягр. 84%-и 10 ян бюйцк ширкятин пайына дцшцр. Апарыъы автомобил истещсалчыларынын “бюйцк бешлий”иня баш офиси Шанхайда олан “САЫЪ Мотор Ъорп., Лтд.” (“Сщанэщаи Аутомотиве Ындустрй Ъорп.”) дювлят корпорасийасы дахилдир. Корпорасийанын тяркибиня миник вя йцк автомобили, автобус, трактор, мотосиклет вя скутер, щямчинин комплектляшдириъи деталлар, щисся вя агрегатлар истещсал едян бир сыра тюрямя ширкятляри вя мцштяряк мцяссисяляр, цмумиликдя 50-дян чох з-д (ясасян, мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.-ндя) дахилдир. САЫЪ-ин Америка корпорасийасы “Эенерал Моторс”, Алманийа консерни “Волксwаэен” иля мцштяряк мцяссисяляри вар.


    “ФАW Эроуп” (ФАW; “Ъщина Фирст Аутомобиле Wоркс Эроуп Ъорп.”) Ч.-дя ясасы 1953 илдя автомобил з-ду кими гойулмуш илк дювлят корпорасийасыдыр; баш офиси Чанчун ш.-ндя [Эирин (Сзилин) яйаляти] йерляшир. Цмуми сатыш щяъми 1170 мин автомобил вя автобусдур (2006). ФАW-ын тяркибиня 27 тюрямя ширкят дахилдир, корпорасийа диэяр 20 ширкятин сящмляринин нязарят пакетиня маликдир.


    “Донэфенэ Мотор Ъорпоратион” (ДФМЪ) 1968 илдя йарадылмышдыр, баш офиси, елми тядгигат мяркязи вя конструктор бцросу (Асийада ян ириляриндян бири) Ухан ш.-ндядир (Хубей яйаляти, 2003 илдян). Корпорасийанын сящмляринин 70%-и Ч. щюкумятиня мяхсусдур. ДФМЪ-нин мцяссисяляри йцк вя миник автомобили, автобус, хцсуси автомобил техникасы, щямчинин комплектляшдириъиляр истещсал едир. Сатышын цмуми щяъми 1140 мин автомобил вя автобусдур (2006). Корпорасийанын тяркибиня 42 мцяссися, щямчинин Франса консерни “ПСА Эроуп”, Йапонийа ширкятляри “Ниссан Мотор”, “Щонда Мотор”, Америка ширкяти “Ъумминс”, Ъянуби Корейанын “Киа Моторс” вя Ч.-ин “Вуеда” вя с. ширкятляри иля мцштяряк мцяссисяляр дахилдир.

    “Ъщанэ’ан Аутомотиве Эроуп” (вя йа “Ъщанэ’ан Моторс”, “Ъщанэ’ан Ауто”, “Ъщана Ауто”) дювлят корпорасийасынын баш офиси вя ясас мцяссисяляри мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш.-ндядир. Сатыш щяъми 2007 илдя 857,7 мин автомобил олмушдур. Йапонийа корпорасийалары “Сузуки Мотор”, “Мазда Мотор” вя Америка корпорасийасы “Форд Мотор” иля мцштяряк мцяссисяляри вар; 2005 илдян “Ъщанэ’ан” маркасы иля юз автомобиллярини дя бурахыр.

    “Ъщерй Аутомобиле” ян ири мцстягил автомобил ширкятидир, баш офиси Анхой яйалятинин Уху ш.-ндядир (ширкят шящярин администрасийасына мяхсусдур). Автомобил сатышынын щяъминя эюря 5-ъи йери тутур – 2007 илдя 381 мин (о ъцмлядян ихраъ цчцн тягр. 120 мин). Бир сыра миник автомобилляри моделляри, о ъцмлядян манеяляри ашма габилиййяти йцксялдилмиш моделляр истещсал едилир. Иран, Малайзийа вя Мисирдя автомобилйыьма з-длары вар.

    Ири автомобил ширкятляри сырасына “Эуанэзщоу Аутомобиле Ындустрй Эроуп”, “Бриллианъе Ъщина Ауто”, “Эеелй Аутомобиле”, “Щафеи Мотор”, “Эреат Wалл Мотор”, БЙД (“Буилд Йоур Дреамс”) дахилдир.

     Эеелй EMGRAND 8 автомобили.

    Мотосиклет вя скутер истещсалы 25,5 млн. ядяд (дцнйа цзря истещсалын тягр. 1/2-и), ихраъы 8,2 млн. ядяддир (2007). Истещсалын структурунда кцтляви тялябата уйьун олан вя нисбятян садя, уъуз моделляр цстцнлцк тяшкил едир. Ясас истещсал мяркязляри Чунтсиндядир. Апарыъы истещсалчылар “Ъщина Соутщ Ындустриес Эроуп Ъорп.” МСК (мцдафия-сянайе комплекси) дювлят корпорасийасынын мяркяз табелийиндя шящяр олан Чунтсиндя, Лойан (Хенан яйаляти) вя Сзинан (Шандун яйаляти) шящярляриндя йерляшян тюрямя структурларыдыр. Бурахылыш щяъминя эюря (2007 илдя 6 млн. мотосиклет вя скутер) корпорасийа дцнйада 1-ъи йери тутур.

     Сащя мцяссисяляринин тягр. 2/3-си автомобил, мотосиклет вя с. цчцн комплектляшдириъи деталлар, щисся вя агрегатлар истещсал едир. Истещсал щяъминин ясас щиссяси хариъи фирмаларын иштиракы иля йаранан мцштяряк мцяссисялярин вя йа бцтцнлцкдя хариъи ширкятляря мяхсус мцяссисялярин пайына дцшцр. Апарыъы хариъи истещсалчылар: “Босъщ”, “Делпщи”, “Вистеон” вя с. бейнялхалг корпорасийалардыр. Милли ширкятляря “Wанхианэ Эроуп” (Шанхай), “Wеиъщаи Поwер” (“Wеифанэ Диесел”; Шандун яйалятинин Вейфан ш.), “Йуъщаи Маъщинерй Эуанхи” (Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Йуйлин ш.), “Донэфенэ Щонда Аутомобиле Ъо., Лтд.” (Хубей яйалятинин Ухан ш.), “Торъщ Аутомотиве Эроуп” (Хунан яйалятинин Чжучжоу ш.) аиддир.

    Авиаракет-космик сянайеси интенсив инкишаф едян йцксяктехнолоэийалы сащядир. Щярби вя мцлки мящсуллар истещсал едян авиасийа сянайеси мянзил-гярарэащлары Пекиндя йерляшян 2 дювлят щолдинг корпорасийасындан ибарятдир: “Ъщина Авиатион Ындустрй Ъорпоратион Ы”; АВЫЪ-Ы вя “Ъщина Авиатион Ындустрй Ъорпоратион ЫЫ”; АВЫЪ-ЫЫ.

     “Дунфен-3” гитялярарасы баллистик ракети.

    Ракет космик сянайеси мянзил-гярарэащлары Пекиндя йерляшян, тягр. 300 мцяссисяни, ЕТИ-ляри, ЕТТКИ мяркязлярини вя диэяр структур бюлмялярини юзцндя бирляшдирян 2 дювлят щярби-сянайе корпорасийасындан ибарятдир: “Ъщина Аероспаъе Съиенъе анд Ындустрй Ъорп.” (ЪАСЫЪ; ишчиляринин сайы тягр. 150 мин, 2007) вя “Ъщина Аероспаъе Съиенъе анд Теъщнолоэй Ъорп.” (ЪАСЪ; ишчиляринин сайы тягр. 110 мин, 2007).

    Сащянин щярби мящсуллары: “Дунфен- 5А”, “Дунфен-31” гитялярарасы баллистик ракетляри; “Дунфен-3А”, “Дунфен-4”, “Дунфен-21” аралыгмянзилли баллистик ракетляри; “Сзйулан-1” дяниз базалы баллистик ракетляри; “Дунфен-11”, “Дунфен-15” йахын сащя фяалиййяти ракетляри; “Хуннйао” ганадлы ракетляри; ЛЙ-60 зенит ракет системляри, ЛЙ-60 эями зенит ракет системляри; ФН-6 сяййар зенит ракет комплекси; ЪЩ-3, ПW-1 пилотсуз кяшфиййатчы тяййаряляри; А-100, WС-1, WС-1Б, WС-2 йайлым атяши реактив системляри; ФТ-1 идаряолунан авиасийа бомбалары. Ч. бурахылмыш космик ракетлярин сайына эюря дцнйада Русийа вя АБШ-дан сонра 3-ъц йери тутур.


    Дахили йцкдашымаларын вя сярнишиндашымаларын сцрятля артмасы д.й. машынгайырмасы мящсулларына олан тялябатын артмасына эятириб чыхарыр. Локомотивгайырма мцяссисяляринин (илдя 1300 ядяд тепловоз вя електровоз, 2008) эцъц, ясасян, юлкянин дахили тялябатыны юдяйир, мящсулларын аз щиссяси ихраъ едилир.


    Д.й. машынгайырмасынын бцтцн мцяссисяляри 2 дювлят корпорасийасында бирляшмишдир (2000): “Ъщина Нотщерн Лоъомотиве анд Роллинэ Стоък Ындустрй (Эроуп) Ъорп.” (ЪНР) вя “Ъщина Соутщ Лоъомотиве анд Роллинэ Стоък Ындустрй (Эроуп) Ъорп.” (ЪСР).

    “China South Locomotive & Rolling Stock Corporation Limited” ширкятинин истещсал етдийи ЪРЩ380А сцрят гатары.


    Эямигайырма нягл. машынгайырмасынын сцрятля инкишаф едян вя мцщцм сащяляриндян биридир. Инша олунмуш дяниз эямиляринин тоннаж щяъминя (2007 илдя 18,93 млн. т дедвейт) эюря Ч. Корейа Респ. вя Йапонийадан сонра 3-ъц йери тутур (дцнйа цзря истещсалын тягр. 23%-и; 2006 илдя 19%; 2000 илдя 4,7%; 1990 илдя 2,3%). Сифариш щяъминя эюря (169,5 млн. т дедвейт – дцнйа цзря щяъмин тягр. 1/3-и) Ч. эямигайырмасы Корейа Респ.-ндан сонра 2-ъи, сифариш едилян эямилярин сайына (2975 ядяд) эюря ися 1-ъи йеря чыхмышдыр (март, 2008). Ч. дцнйанын 151 юлкясиня дяниз эямиляри ихраъ едир; ихраъын цмуми щяъми 12,24 млрд. доллар дяйяриндя 14,9 млн. т дедвейтдир (2007).

     “Dalian Shipbuilding Industry Company” ширкятинин эямигайырма заводу.


    Сащя цзря тягр. 3 мин эямигайырма вя эями тямири мцяссисяси фяалиййят эюстярир (башлыъа олараг, кичик вя орта). Ясас эямигайырма мцяссисяляринин бюйцк щиссяси 2 апарыъы дювлят корпорасийасынын тяркибиня дахилдир: “Ъщина Стате Сщипбуилдинэ Ъорп.” (ЪССЪ) вя “Ъщина Сщипбуилдинэ Ындустрй Ъорп.” (ЪСЫЪ). 

    К.т. машынгайырмасы мцяссисяляри (тягр. 3 мин адда) машын, аваданлыг вя алятляр истещсал едир. Техники ъящятдян садя вя уъуз мямулатларын, о ъцмлядян аз механикляшдирилмиш васитяляр – чиляйиъи машынлар, су насослары, газонбичянляр, мотоблоклар вя с.-ин истещсал щяъми йцк- сякдир. Дювлятин милли истещсалчылара дястяйи сайясиндя истещсал щяъми (2007 илдя 21,0 млрд. доллар; 2004 илдя 10,9 млрд. доллар) хейли артмышдыр. Сащя мящсулларынын артан ихраъы (11 млрд. доллар вя йа истещсал щяъминин 1/2-индян чоху) к.т. техникасы вя аваданлыгларынын идхалыны цстяляйир (тягр. 9 млрд. доллар). Ихраъатын структурунда нисбятян уъуз мямулатлар – дренаж насослары, азэцълц дизел мцщяррикляри, мотоблоклар, мини-тракторлар вя с. цстцнлцк тяшкил едир.

     К.т. машынгайырмасында чоху кичик юзял мцяссися олмагла тягр. 8 мин ширкят фяалиййят эюстярир (истещсалчыларын 1/5-инин пайына сатыш дяйяринин тягр. 90%-и дцшцр). Мцряккяб к.т. техникасы вя аваданлыгларыны ири дювлят корпорасийаларына, щямчинин апарыъы хариъи фирмаларын иштиракы иля мцштяряк мцяссисяляря (тягр. 150 ширкят, 2007) мяхсус з-длар бурахыр.

    Дюрдтякярли мини-тракторларын истещсалы (2007 илдя 2 млн. ядяддян чох) юлкянин мцхтялиф районларындакы 137 мцяссисядя, тякярли вя тыртыллы тракторларын истещсалы ися (тягр. 200 мин ядяд) 24 заводда ъямляшмишдир. К.т. вя сянайе тракторларынын тягр. 40%-и 2 ири дювлят корпорасийасы тяряфиндян бурахылыр: “ЙТО Эроуп Ъорпоратион” вя “Фотон Ловол Щеавй Ындустриес Ъо., Лтд.”. Тракторларын ири истещсалчылары арасында “Жианэсу Йуеда Йанъщенэ Траътор Мануфаътуринэ Ъо., Лтд.” (Сзйансу яйалятинин Йанчен ш.) вя Американын “Жощн Деере Тианжин Траътор Ъо., Лтд.” кими ширкятляр дя вар. 

    Юзцэедян тахылйыьан комбайнларын истещсалынын тягр. 70%-и 5 ясас ширкятин пайына дцшцр: “Фотон”, “Зщонэзщоу Аэриъултурал Маъщинерй Ъо., Лтд.”, “Жощн Деере”, “ЙТО Эроуп”, “Эаоми Ъщунйу Маъщинерй Ъо.”.

    К и м й а  с я н а й е с и  ян мцщцм сащялярдян биридир, сянайе мящсулларынын цмуми дяйяриндя пайына (нефт-кимйа вя яъзачылыг препаратлары истещсалы да дахил олмагла 2006 илдя 12%) эюря йалныз машынгайырма вя металлурэийа сянайесиндян эери галыр. Кимйа сянайесинин бцтцн мцлкиййят формаларынын 44,3 мин мцяссисясиндя (Ч.-ин Дювлят Статистика Идаряси сензиня дахил едилян бцтцн сянайе мцяссисяляринин 14,7%-и) тягр. 8,2 млн. фящля вя гуллугчу чалышыр. Сащянин эениш хаммал базасы кимйяви мящсулларын чохунун истещсал тялябатыны тямин етмяйя имкан верир. Агрономик, кимйяви вя сянайе хаммалы щасилатынын мигйасы бюйцкдцр: Ч. барит (2005 илдя 4,2 млн. т), флцорит (2,7 млн. т), дашдуз (2006 илдя 45 млн. т), фосфорит (2006 илдя 32 млн. т) щасилаты цзря дцнйада 1-ъи йери тутур; мящдуд ещтийатлар калиум дузуна олан тялябаты тямин етмир (2005 илдя щасилат тягр. 600 мин т). Ч. кимйяви препарат истещсалы вя истещлакына эюря дцнйада АБШ вя Йапонийа иля йанашы апарыъы йерлярдян бирини тутур. Кимйа сянайеси мящсуллары ихраъы 2006 илдя 44,5 млрд. доллар олмушдур (2000 илдя 12,1 млрд. доллар). Зяриф кимйяви технолоэийаларын кифайят гядяр инкишаф етмямяси, бязи мящсул нювляринин ашаьы кейфиййяти, эетдикъя кяскинляшян ятраф мцщитин чирклянмяси иля ялагядар истещсал хярълярини артырмаг зяруряти сащянин ясас проблемляриндяндир. 21 ясрдя кимйа (хцсусян нефт-кимйа) сянайеси мцяссисяляри даща чох юлкянин ш.-индяки, дянизйаны реэионларда ъямляшир (мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., Сзйансу, Шандун, Гуандун, Чжетсзйан яйалятляри). Бу, идхал едилян карбощидроэен вя диэяр хаммаллардан истифадянин артмасы, щямин реэионларын йерли вя хариъи сатыш базарларына йахын олмасы иля ялагядардыр.

     “ЙТО Эроуп Ъорпоратион” истещсалы олан X1204 трактору.

    Ч. кцтляви кимйа мящсулларынын бир чох нювцнцн истещсалы цзря дцнйа лидеридир, о ъцмлядян (млн. т, 2007): сулфат туршусу 55 (2000 илдя 24,3), сусузлашдырылмыш сода 17,7 (8,3), каустик сода 17,6 (6,7), щямчинин синтетик аммонйак 2006 илдя 49,4 млн. т (2000 илдя 33,6 млн. т). Дцнйа цзря минерал эцбря истещсалынын тягр. 1/3-и (2007 илдя 57,9 млн. т, тясир эюстярян маддя щесабы иля; 2000 илдя 31,9 млн. т) вя онларын дцнйа цзря истещлакынын тягр. 35%-и Ч.-ин пайына дцшцр. Минерал эцбря истещсалы иля 1000-дян чох ширкят мяшьул олур, о ъцмлядян азотлу эцбряляр цзря – тягр. 600, фосфорлу – тягр. 400, калиумлу – 47 (2006). Азотлу эцбрялярин апарыъы истещсал мяркязляри: Нанкин (Сзйансу яйаляти), Шитсзйачжуан (Хебей яйаляти), Далйан (Лйаонин яйаляти), Ланчжоу (Гансу яйаляти), Сйуйчжоу (Чжетсзйан яйаляти) вя с. Фосфорлу эцбрялярин истещсал щяъми (2006 илдя 12,3 млн. т, П2О5 щесабы иля; 2000 илдя 6,6 млн. т) дахили базарын тялябатыны юдямяйя имкан верир. Калиумлу эцбрялярин чатышмазлыьы (2006 илдя 2,1 млн. т, К2О щесабы иля; 2000 илдя 0,7 млн. т) идхал щесабына юдянилир. Ч. к.т. ещтийаълары цчцн биткиляри мцщафизя васитяляринин истещсал щяъминя эюря дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йери тутур. Истещсал (мин т, 2006): инсектисидляр – 510, фунэисидляр – 110, щербисидляр – 390.

    Габаглайыъы темпля инкишаф едян нефт-кимйа сянайеси бурахылан мящсулун йцксяк кейфиййят эюстяриъиляри иля сяъиййялянир. Истещсал (млн. т): етилен 10,5 (2007; 2000 илдя 4,7); поливинилхлорид 8,3 (2006; 2000 илдя 2,6); метанол 7,6 (1,8); бензол 3,4 (1,9). Сащянин ян бюйцк вя мцасир мцяссисяляри (тягр. 300) 20 ясрин сонлары–21 ясрин яввялляриндя Чинин дювлят нефт-газ корпорасийалары тяряфиндян апарыъы дцнйа ширкятляринин (“Байер”, “БАСФ”, “Деэусса”, “Сщелл” вя с.) иштиракы иля кимйа технопарклары адланан Шанхай мяркяз табеликли ш.-ндя, Нанкин ш.-ндя (Сзйансу яйаляти), щямчинин Гуандун яйалятинин бир сыра мяркязиндя йарадылмышдыр. Ч. дцнйада пластик кцтля вя синтетик гатранын апарыъы истещсалчыларындан биридир. Илкин пластик кцтля истещсалы 2007 илдя 33 млн. т олмушдур (2000 илдя тягр. 11 млн. т), пластик кцтля вя мямулатларын тягр. 20%-и (дяйяриня эюря) ихраъ олунур. Тягр. 15 мин ширкят (щяр биринин истещсал щяъми илдя 725 мин доллардан чохдур) пластик кцтля (о ъцмлядян тякрар хаммалдан) вя онлардан мямулатлар истещсал едир. Апарыъы реэионлар (2007): Чжетсзйан (пластик кцтля вя мямулатларын дяйяринин 23,2%-и; о ъцмлядян мцхтялиф нюв синтетик юртцк вя дяри; апарыъы мяркязляр – Тайчжоу, Хуанйан вя с.), Гуандун (22,8%; пластик борулар, габлашдырмалар, мяишят маллары; башлыъа мяркязляр – Гуанчжоу, Фошан, Дунгуан, Шенчжен вя с.), Сзйансу (9,9%; пластик формалар вя с.), Шандун (9,6%; истиханалар цчцн юртцкляр вя с.) яйалятляри.


    Ч. синтетик (2006 илдя 1813 мин т – дцнйада АБШ-дан сонра 2-ъи йер; 2000 илдя 840 мин т) вя тябии (533 мин т) каучук истещсал едян азсайлы юлкялярдян биридир. Дцнйа цзря каучук истещлакынын тягр. 1/4-и Ч.-ин пайына дцшцр; тялябатын тягр. 40%-и идхал щесабына юдянилир (тябии каучукун башлыъа идхалатчылары Тайланд, Малайзийа вя Индонезийа, синтетик кау-укун Йапонийа, Корейа Респ. вя АБШ-дыр; 2005). Синтетик каучук истещсалынын ясас мяркязляри – Тсзыбо вя Тсиндао (Шандун яйаляти), Хойчжоу (Гуандун яйаляти), Нантун (Сзйансу яйаляти), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти), Сзилин [Эирин яйаляти (Сзилин)], Сзинчжоу (Лйаонин яйаляти), Ланчжоу (Гансу яйаляти), Душантсзы (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну). 2006 илдя тягр. 1/3 щиссяси ихраъ олунмагла, автомобил вя тракторлар цчцн 318 млн. ядяд шин истещсал едилмишдир (дцнйа цзря истещсалын тягр. 15%-и). Шин сянайесиндя тягр. 300 ширкят фяалиййят эюстярир, онлардан 50 ян ири ширкятин пайына цмуми истещсал щяъминин 70%-индян чоху дцшцр. Шин сянайеси мцяссисяляринин ъямляшдийи башлыъа реэионлар Шандун вя Гуандун яйалятляридир.

    Юлкянин тохуъулуг сянайеси цчцн мцщцм хаммал олан кимйяви лифлярин дцнйа цзря истещсалынын тягр. 1/3-и Ч.-ин пайына дцшцр (2007 илдя 23,9 млн. т; 2000 илдя 0,7 млн. т). Истещсалын структурунда полиефир, полиамид, полиакрил вя с. синтетик лифляр (2007 илдя 95%-дян чох) цстцнлцк тяшкил едир. Апарыъы мяркязляр: Ичжен (Сзйансу яйаляти), мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., Лйаойан (Лйаонин яйаляти), Чаншоу (Сычуан яйаляти), Синхуей (Гуандун яйаляти) вя с.

    Яъзачылыг сянайеси – яняняви Ч. тябабяти дярманлары вя кимйяви дярман васитяляри, ясасян, ъенериклярин (ишляйиб щазырлайан ширкятин лисензийасы олмадан бурахылан вя патентин фяалиййят мцддяти битдикдян сонра базарда йерляшдирилян) истещсалы йцксяк темпля инкишаф едир. Ч. антибиотиклярин, бир чох витамин нювляринин, аьрыкясиъи васитялярин истещсалына эюря дцнйада лидердир, мцхтялиф нюв дярман хаммалынын ири истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр. Биояъзачылыг препаратлары истещсалы (Сычуан яйаляти вя с.) инкишаф едир. Яъзачылыг сянайеси мящсулларынын ихраъы 2005 илдя 3,8 млрд. доллар олмушдур (2000 илдя 1,8 млрд. доллар). Юлкядя тягр. 3,5 мин яъзачылыг ширкяти вар (кичик вя орта ширкятляр цстцнлцк тяшкил едир), онларын да 1,8 миня йахыны хариъи капиталын иштиракы илядир. Сащянин апарыъы ширкятляри: мянзил-гярарэащы Пекиндя олан [Шенчжен ш.-ндя (Гуандун яйаляти) вя с.-дя мцяссисяляри] “Ъщина Натионал Пщармаъеутиъал Эроуп Ъорпоратион” (“Синофарм”), мянзил-гярарэащы Шитсзйачжуан ш.-ндя (Хебей яйаляти) олан “Ъщина Сщинеwай Пщармаъеутиъал Эроуп Лимитед Ъомпанй”. Дцнйанын ири яъзачылыг ширкятляринин чоху, о ъцмлядян Американын “Пфизер”, Исвечрянин “Новартис” вя “Роъще”, Алманийанын “Байер” вя с. ширкятляр Ч. базарында иштирак едир.


    Й ц н э ц л   с я н а й е  мцяссисяляри (парча, щазыр эейим, айаггабы, дяри, хяз вя тцк мямулатлары истещсалы дахил олмагла) Ч.-ин цмуми сянайе мящсулларынын 8%-ини истещсал едир (дяйяр ифадясиндя, 2006). Ихраъ дяйяринин тягр. 13%-и тохуъулуг вя тикиш мямулатларынын пайына дцшцр. Яняняви вя ян инкишаф етмиш сащя олан тохуъулуг иплик вя памбыг парчалар, ипяк, йун, кятан, ъут, чятяня лифи, кянаф, рами, кимйяви лифляр вя онларын гарышыьынын (истещлак олунан тохуъулуг лифляринин щяъминин тягр. 30%-и тябии хаммалын пайына дцшцр), щямчинин бойаг, трикотаж истещсалыны ящатя едир. Эениш хаммал базасынын вя дахили базарын мювъудлуьу сащя мямулатларынын рягабятгабилиййятлилийини мцяййян едир. Ч. парча истещсалы цзря дцнйа лидеридир (2007 илдя 66 млрд. м бцтцн нюв парчалар; 2000 илдя 27,7 млрд. м), дцнйа парча мящсуллары ихраъынын тягр. 1/4-и онун пайына дцшцр. Сащянин 2007 илдян башлайан ихраъ йюнцмцнцн енмя тенденсийасы истещсал хяръляринин артмасы иля ялагядардыр. 

    Тохуъулуг сянайесиндя тягр. 6,2 млн. няфярин чалышдыьы (2006) ири вя орта мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир (ъями 25,3 мин вя йа Ч.-ин Дювлят Статистика Идарясинин сензиня дахил олан бцтцн мцлкиййят формаларына аид сянайе мцяссисяляринин 8,4%-и). Яняняви олараг (19 ясрин 2-ъи йарысындан) сащянин апарыъы мяркязляри, ясасян, юлкянин ш. дянизйаны районларында ъямляшмишдир. Памбыг иплик (2007 илдя тягр. 20 млн. т) вя парча (2006 илдя 23,6 млрд. м) истещсалы йерли вя идхал олунан памбыьа ясасланыр (Щиндистан, АБШ, Юзбякистан вя с. юлкялярдян эятирилир), 2005 илдян хаммал идхалынын щяъми азалдылыр (2006–2007 иллярдя 55%). Истещсалын 1/2- индян чоху Шярги Ч.-ин Шандун (33%) вя Сзйансу (18%) яйалятляринин пайына дцшцр. Памбыг парча сянайесинин башлыъа мяркязляри: мяркяз табелийиндя олан Шанхай вя Тйансзин шящярляри, щямчинин Тсиндао вя Сзинан (Шандун яйаляти), Уси вя Нантун (Сзйансу яйаляти), Шитсзйачжуан (Хебей яйаляти), Ухан (Хубей яйаляти), Чженчжоу (Хенан яйаляти) шящярляри, мяркяз табелийиндя олан Чунтсин ш. вя с. Сащянин ян ири ширкятляри “Wеигиао Техтиле Ъо., Лтд.” (баш офиси Шандун яйалятинин Тсзупин гязасында) вя “Щуафанэ Эроуп оф Ъщина” (Сзйансу яйаляти, Чжантсзйаган ш.). Йун парча истещсалы, башлыъа олараг йерли хаммала ясасланыр. Истещсал щяъминин 2/3-индян чоху Шярги Ч.-ин дянизйаны районларынын пайына дцшцр: мяркяз табелийиндя олан Шанхай, Пекин вя Тйансзин шящярляри, щямчинин Сзйансу (Уси, Нанкин, Чанчжоу шящярляри) вя Чжетсзйан [Ханчжоу, Утун (Тунсйан) вя с. шящярляр] яйалятляри. Юлкянин дахили районларында йун сянайеси Синтсзйан-Уйьур [ири мяркязляри – Урумчи, Шихетсзы, Кулъа (Инин)], Дахили Монголустан (Хух-Хото) мухтар районларында, щямчинин Гансу (Ланчжоу) вя Тсинхай (Синин) яйалятляриндя инкишаф етмишдир. Дцнйа цзря тябии ипякдян парча истещсалы вя ихраъынын бюйцк щиссяси яняняви олараг Ч.-ин пайына дцшцр. Ипяк сянайесинин башлыъа р-ну Йансзы чайынын ашаьы ахарында йерляшир; мяркязляри – мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш., щямчинин Чжетсзйан (Ханчжоу, Хучжоу, Хайнин вя с.) вя Сзйансу (Сучжоу, Уси, Чанчжоу вя с.) яйалятляринин шящярляри. Кятан парчалар юлкянин шм.-ш.-индя истещсал едилир, башлыъа мяркязи – Харбиндир (Хейлунтсзйан яйаляти), ъут вя кянаф парчалар ися Шандун, Хубей, Хенан, Чжетсзйан яйалятляриндя (ян ири мяркязи Ханчжоудур).

    Ч.-ин тикиш сянайеси дцнйанын бир чох юлкясинин ящалисини эейим мямулаты иля тямин едир (2006 илдя 17 млрд.-дан чох тикиш мямулаты). Уъуз кцтляви тялябат мящсуллары цстцнлцк тяшкил едир. Танынмыш дцнйа брендляринин хейли щиссяси дя Ч.-дя бурахылыр (дцнйанын апарыъы ширкятляри хярълярини азалтмаг цчцн эейим истещсалыны Ч. вя йа онун иштиракы иля йарадылмыш мцштяряк мцяссисялярдя йерляшдирир). Юлкянин бцтцн шящярляриндя вя ири кянд мянтягяляриндя тикиш ф-кляри вя емалатханалары (чоху кичик) вар; сащянин ясас кластерляри Гуандун, Чжетсзйан, Сзйансу яйалятляриндя, щямчинин мяркяз табелийиндя олан Шанхай ш.-ндя формалашмышдыр.


    Дяри-айаггабы сянайеси мцяссисяляри ашыланмыш дяри, дяри эейимляр (2006 илдя 66 млн. мямулат), айаггабы, чанта (тягр. 550 млн. ядяд), ялъяк вя с. истещсал едир. Мящсулун чох щиссяси идхал едилмиш хаммалдан (ашыланмыш дяри вя дяри йарымфабрикатлары; башлыъа идхалатчылар – Италийа, Бразилийа, Корейа Респ. вя АБШ) щазырланыр. Щейван хязляри, дяри йарымфабрикатлары, ашыланмыш дяри вя дяри мямулаты ихраъынын дяйяри 23,8 млрд. доллар (2006), о ъцмлядян дяри айаггабыларын дяйяри тягр. 8,8 млрд. доллардыр. Ч. дцнйада апарыъы айаггабы истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр. Истещсал структурунда орта вя ашаьы гиймятли сегментлярдян олан уъуз айаггабылар (пластик, резин, текстил цзлцклц вя с.) бюйцк пайа маликдир. Айаггабы истещсалы 2006 илдя тягр. 10 млрд. ъцт (дцнйа цзря истещсалын 1/2-дян чох), о ъцмлядян дяри айаггабы тягр. 3 млрд. ъцт олмушдур. Айаггабы ихраъы тягр. 7,7 млрд. ъцт (тягр. 21 млрд. доллар мябляьиндя), о ъцмлядян дяри айаггабы 1,4 млрд. ъцтдцр. Ихраъын ямтяя структурунда пластик вя резин (тягр. 4,4 млрд. ъцт), щямчинин текстил цзлцклц вя с. айаггабылар (1,9 млрд. ъцт) цстцнлцк тяшкил едир. Тягр. 40 мин айаггабы мцяссисяси (ясасян, кичик вя орта) фяалиййят эюстярир. Башлыъа реэионлар: Гуандун яйаляти (юлкя цзря
    айаггабы истещсалы щяъминин тягр. 1/2-и; ян ири мяркязи Дунгуандыр, дцнйа цзря айаггабы ямтяя ихраъынын тягр. 10%-и онун пайына дцшцр), щямчинин Футсзйан яйаляти (ири истещсал мяркязи Тсинйан ш.-дир), мяркяз табелийиндя олан Тйансзин ш., Сзйансу яйаляти. “Фарееаст Леатщер Индустрй Ъо., Лтд.” (баш офис вя ясас мцяссисяляри Гуандун яйалятиндяки Гуанчжоудадыр) вя “Зщежианэ Касен Индустриал Эроуп Ъо., Лтд.” (Чжетсзйан яйаляти, Чанйан) сащянин апарыъы ширкятляриндяндир.

    Ч. дцнйа цзря хяз мямулатынын апарыъы истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир, су самуру хязиндян мямулатын (кцрк вя с.) дцнйа цзря ихраъ дяйяринин тягр. 1/4-и онун пайына дцшцр; ашыланмыш су самуру хязляри истещсалы тягр. 10 млн. ядяддир (2006; Данимаркадан сонра дцнйада 2-ъи йер). Ч. тцлкц вя йенотабянзяр ит дярисиндян мямулатын ихраъына эюря дцнйада лидердир.

    Ч. дцнйада ойунъаьын ян бюйцк истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр (2006 илдя дцнйа цзря ихраъатын 70%-индян чоху); тягр. 30 мин нювдя мящсул бурахылыр. Сащянин тягр. 8 мин мцяссисясиндя 3,5 млн. фящля вя гуллугчу чалышыр (2006). Апарыъы дцнйа истещсалчыларынын (“Маттел”, “Щасбро” вя с.) бренди иля мцгавиля ясасында олан истещсал цстцнлцк тяшкил едир. Мящсулларын кейфиййятинин йцксялдилмяси, о ъцмлядян онларын еколожи тящлцкясизлийи проблеми (ойунъагларын тягр. 15%-и зящярли материаллардан щазырланыр) диггят мяркязиндядир. Ойунъаг истещсалынын 60%-индян чоху вя ихраъ дяйяринин 80%-и Гуандун яйалятинин пайына дцшцр (2006). Ч. байрам атяшфяшанлыьы вя фишянэляри, щямчинин барыт ракетляри, петард вя с. цчцн пиротехника мямулатларынын истещсалы вя ихраъына эюря дцнйада лидердир. 

    Ч. дцнйада керамика мямулатларынын, о ъцмлядян чини вя сахсы мямулатларын ян мцщцм истещсалчысы вя ихраъатчысыдыр (2006 илдя дцнйа ихраъ дяйяринин 70%-индян чоху). Ян габагъыл истещсал мяркязляри Ч.-ин 5 чини шящяри адландырылан Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти), Тсзыбо (Шандун яйаляти), Лилин (Хунан яйаляти), Фошан (Гуандун яйаляти) вя Таншандыр (Хебей яйаляти). Ч.-дя эениш инкишаф етмиш мцхтялиф декоратив-ряссамлыг мямулатларынын (бядии лак, халча, щясир, кружева, щямчинин сцмцк, аьаъ, даш цзяриндя ойма вя с.) истещсалы бюйцк ихраъ ящямиййяти кясб едир.

    Й е й и н т и  с я н а й е с и (щазыр ярзаг мящсуллары, ичкиляр вя тцтцн мямулатларынын истещсалы да дахил олмагла), ясасян, дахили базарын тялябатыны юдяйир, сянайе мящсулларынын цмуми дяйяринин 7,8%-и онун пайына дцшцр (2006). 26,5 мин мцяссисядя (ясасян, кичик вя орта) 4,8 млн. няфяр чалышыр. Башлыъа сащяляр: унцйцтмя (ясасян, кичик мцяссисяляр иля тямсил олунмушдур; ири мяркязляри – Шанхай, Тйансзин, Ухан, Харбин) вя чялтиктямизлямя (апарыъы мяркязляри – Шанхай, Ханчжоу). Йаь сянайеси битки йаьларынын [йерфындыьы, рапс, сойа, кцнъцд, камелийа, камфора йаьы (камфора дяфнясиндян); 2005 илдя ъями 14,1 млн. т] истещсал щяъминя эюря дцнйада апарыъы йерлярдян бирини тутур. Шякяр гамышындан (Гуандун яйалятиндя, Гуанси-Чжуан мухтар р-нунда, Йуннан, Сычуан вя Футсзйан яйалятляриндя), щямчинин шякяр чуьундурундан (Шимали вя Шимал-Шярги Чиндя) шякяр истещсал едилир (2007 илдя 12,7 млн. т). Ятлик вя сцдлцк сащяляр (21 ясрин яввялляринядяк юлкянин яксяр районларында сцд емалы мцяссисяляри, демяк олар ки, мювъуд дейилди, чцнки онун истещлакы яняняси йох иди) инкишаф едир. Консерв (балыг, дяниз мящсуллары, ят, мейвя, тярявяз) истещсалы ихраъ ящямиййятлидир. Ч. дцнйада апарыъы чай истещсалчыларындан вя ихраъатчыларындан биридир (хцсусиля йашыл чай ихраъы йцксяк темпля артыр). Спиртли ичкиляр истещсалында пивя цстцнлцк тяшкил едир (2005 илдя 31,7 млн. т – дцнйада 1-ъи йер). Йейинти сянайесиндя ян бюйцк ширкят баш офиси Пекиндя олан “Ъщина Натионал Ъереалс, Оилс Анд Фоодстуффс Ъорп.” (ЪОФЪО) дювлят корпорасийасыдыр (тахыл емалы, битки йаьлары, ичкиляр вя с. истещсалы; ярзаг мящсуллары иля хариъи тиъарят).


    Ч. тцтцн мящсулларынын истещсалы (2007 илдя 2,1 млрд. гутудан чох сигарет) вя истещлакы цзря дцнйада лидердир; Ч. сигаретляри, бир гайда олараг, ашаьыкейфиййятлидир. Тцтцн мямулатларынын истещсал щяъминя эюря “Ъщина Натионал Тобаъъо Ъо.” (юлкя базарында инщисарчы мювге тутур) дцнйада апарыъы ширкятдир.


    Кянд тясяррцфаты. Ч. дцнйанын ян ири аграр мящсул истещсалчысы, гида мящсуллары вя к.т. хаммалынын ихраъыны сцрятля артыран аз сайда дцнйа юлкяляриндян биридир. Гида проблеми 1980-ъи иллярин орталарында, ясасян, щялл едился дя, дахили гида мящсуллары базарында тяляб вя тяклиф арасындакы таразлыг гейри-сабит олараг галмагдадыр. Сащянин инкишафына мане олан ян цмдя проблемлярдян бири шумлуг торпагларын чатышмамасыдыр. Дцнйа ящалисинин тягр. 22%-инин ъямляшдийи Ч. дцнйа якин сащяляринин тягр. 10%-иня сащибдир. Шумлуг йерлярин сащяси 121,8 млн. ща-дыр (2007 илин сону; Сйанган вя Аомын хцсуси инзибати р-нларыны, щямчинин Тайван а.-ны чыхмагла). Якин сащяляринин 55%-индян чоху гуру дяряляр, 26%-и чайбасарлар, тягр. 19%-и суварылан торпаглардыр. Якилян торпагларын сащяси (2007 илдя 153,6 млн. ща) цмуми шум йерляринин сащясини цстяляйир, чцнки юлкянин бир сыра районунда илдя бир нечя дяфя мящсул йыьылыр.

    348,7 млн. няфяр (2006 илин сону) вя йа юлкядя ишляйян ящалинин цмуми сайынын тягр. 39,5%-и (о ъцмлядян юзфяалиййятли кянд ящалисинин 65,6%-и) к.т.-нда чалышыр. Сащядя ъями 200,2 млн. аиля (кяндли) тясяррцфаты вя 395 мин даща ири тясяррцфат ващидляри (кооп. бирликляри, ширкятляр вя с.) вардыр. 

    К.т.-нын модернляшдирилмяси цзря, эениш малиййя дястяйи дя дахил олмагла дювлят тядбирляри комплекси щяйата кечирилир. Бир йанвар 2006 илдян етибарян к.т. верэиси ляьв едилмишдир. Дянли биткилярин истещсалы иля мяшьул олан кяндлиляр йцксяккейфиййятли тохум, техника вя эцбря (2008 илдя 4 млрд. йуан вя йа тягр. 570 млн. доллар) ялдя етмяк цчцн бирбаша дотасийа алыр. К.т.-нын инкишафы цзря дювлят програмлары (о ъцмлядян “2006–20 иллярдя к.т. елми вя техникасынын инкишафы програмы”), щямчинин (2001 илдян) кянд игтисадиййатынын модернляшдирилмяси цзря 6 кичик лайищя щяйата кечирилмишдир: к.т. йерляринин гянаятля суварылмасы; инсанларын вя мал-гаранын ичмяйя йарарлы су иля тяминаты; кянд йолларынын тикинтиси; батаглыг газынын (метанын) мяишятдя истифадяси; кичик кянд СЕС-ляринин тикинтиси; мал-гара цчцн отлагларын щазырланмасы.

    Тарла ишляринин комплекс механикляшдирилмяси (ишлярин цмуми щяъминин тягр. 40%-и механикляшдирилмишдир, о ъцмлядян шумлама ишляри цзря якин йерляринин 59,9%-индя, якин ишляри цзря 32,6%-индя, йыьым ишляри цзря 24,9%-индя, 2006 илин сону) сявиййяси йцксялмякдядир. К.т.-нда 1,4 млн. трактор, 25,1 млн. мини-трактор вя мотоблок, 550 мин йыьым комбайны истифадя олунур. Минерал эцбрялярин истифадяси даим артыр. Суварылан торпаг сащяляринин эенишляндирилмясиня (57,8 млн. ща; 2007), чай ахымларынын тянзимлянмясиня, торпагларын ерозийасы иля мцбаризяйя бюйцк сяй эюстярилир. Еффектив суварма сащяляри щяр ил бир млн. ща-йа гядяр артырылыр. Електрикляшдирилмиш суварма сащяси цмуми якин сащясинин 26,6%-ни (2006 илин сону) тяшкил едир; суйу гянаятля ишлядян мцасир технолоэийаларла суварылан яразиляр эенишляндирилир. Ъянуб чайлары ахымынын бир щиссясинин юлкянин шм. районларына йюнялдилмяси лайищясинин щяйата кечирилмяси цзря ишляр давам етдирилир. Ашаьы вя орта мящсулдарлыглы торпагларда рекултивасийа ишляри апарылыр (2003 – 07 иллярдя 16,8 млн. т ялавя тахыл йыьымына имкан верян 8,5 млн. ща шумлуг торпаг рекултивасийа олунмушдур).

    К.т. истещсалында б и т к и ч и л и й и н пайы дурмадан азалыр (2007 илдя аграр мящсулларын цмуми дяйяринин 50,4%-ини тяшкил етмишдир). Якин сащяляринин структурунда дянли биткилярин пайы азалыр (2007 илдя 68,7% вя йа 105,6 млн. ща). Тахылын цмуми йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур – 2007 илдя 501,5 млн. т (адамбашына 381 кг); дянли биткилярин орта мящсулдарлыьы 53 с/ща-дан артыгдыр. К.т. юлкянин ярзаг вя йемлик тахыл цзря, ясасян, дахили тялябатыны (о ъцмлядян дцйц цзря тягр. 99,6%, буьда цзря тягр. 99,3%, гарьыдалы цзря 100%) тямин едир.


    Чялтик башлыъа ярзаг биткисидир. 21 ясрин яввялляриндя цмумдцнйа чялтик якини сащясинин тягр. 1/5-и. Ч.-ин пайына дцшцр (29,3–30,7 млн. ща); йцксяккейфиййятли (елит) чайбасар чялтик сортларынын (2006 илдя чялтик сащяляринин тягр. 69,1%) якин сащяляри эенишляндирилир. Чялтик йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йердядир (2007 илдя 185,5 млн. т; дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и). Йыьымын тягр. 65%-и Йансзы чайы щювзясиндяки чайбасар чялтик беъярилян ясас золаьын (Хунан, Хубей, Сзйанси, Чжетсйан яйалят- ляри, Хенан яйалятинин ъ. щиссяси, щямчинин Сычуан яйаляти вя с.), тягр. 17%-и Ч.-ин ъ. щиссясинин (Гуандун, Хайнан яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну, Футсзйан яйалятинин ш. щиссяси; бурада илдя 2 дяфя мящсул йыьылыр), тягр. 12%-и юлкянин шм. вя шм.-ш-индяки чялтикчилик районларынын (Хуанхе вя Лйаохе чайларынын щювзяляриндя), тягр. 6%-и Ъянуб-Гярби Ч.-ин (Йуннан, Гуйчжоу, Гуанси-Чжуан мухтар р-нунун шм.-г. щиссяси) пайына дцшцр. Ящямиййятиня эюря ярзаг биткиляри ичиндя икинъи йери буьда тутур. Тягр. 55,2%-и йцксяк мящсулдар сортлар олан буьданын якин сащяси 23 млн. ща (2006) тяшкил едир. Буьда йыьымы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур (104,5 млн. т; 2006); ясасян, Хенан, Шандун, Хебей, Анхой, Сзйансу яйалятляриндя беъярилир. Мцщцм ярзаг вя йемлик биткиляриндян олан гарьыдалынын якин сащяси 27 млн. ща-дыр, онун да 60%-индян чоху йцксяк мящсулдар щибрид сортларыдыр (2006). Гарьыдалы дянинин йыьымы 145,5 млн. т (АБШ-дан сонра дцнйада икинъи йер; 2006) тяшкил едир; ясасян, Эирин (Сзилин), Хейлунтсзйан, Лйаонин (Шимал-Шярги Ч.), щямчинин Шандун (Шярги Ч.), Хенан (Мяркязи-Ъянуби Ч.) вя Хебей (Шимали Ч.) яйалятляриндя беъярилир. Дахили тялябатын артмасы иля ялагядар гарьыдалы дянинин яняняви ихраъы азалмышдыр (2006 илдя 3,0 млн. т; 2005 илдя 8,6 млн. т). Гаолйан, дары вя чумиза [ясасян, шм.-ш.-дя (Лйаохе чайынын щювзясиндя) вя Бюйцк Чин дцзянлийиндя], щямчинин арпа (ясасян, даь районларында) вя гарабашаг беъярилир. Пахлалы биткилярин йыьымы (лобйа, сойа, нохуд вя с.) 2007 илдя 17,5 млн. т олмушдур; юлкя тялябатынын тягр. 40%-ини юдяйир. Ч. дцнйада пахлалы биткилярин ян ири идхалчысыдыр (ясасян, АБШ, Бразилийа вя Арэентинадан эятирилир). К.т. мящсулу идхалынын (2006) цмуми дяйяринин тягр. 23,4%-и бу биткилярин пайына дцшцр. Картоф якилян яразилярин сащяси (тягр. 10 млн. ща) 1970-ъи иллярин сонларындан, демяк олар ки, дяйишилмяз галмышдыр. Картоф йыьымы (батат да дахил олмагла) 28 млн. т-дур (2007); картофун цмуми истещсалы цзря Ч. дцнйада биринъи йеря чыхмышдыр. Йыьымын тягр. 45%-ни Дахили Монголустан мухтар р-ну, щямчинин Гансу, Йуннан вя Гуйчжоу яйалятляри верир.


    Йаьлы биткилярин (йерфындыьы, рапс, кцнъцд, эцнябахан вя с.) якин сащяси 2006 илдя 15,7 млн. ща олмушдур; йыьымы (2007) 25,5 млн. т тяшкил етмишдир. Ян мцщцм битки йерфындыьыдыр (2007 илдя 13,0 млн. т, йаьлы биткилярин йыьымынын тягр. 1/2-и); йерфындыьы истещсалы вя ихраъынын щяъминя эюря (дцнйа истещсалы вя ихраъынын тягр. 40%-и) Ч. дцнйада биринъи йери тутур. Йерфындыьы беъярилян ясас районлар Хенан, Хебей, Анхой, Сзйансу, Сычуан яйалятляридир. Мцщцм йаьлы вя йемлик биткилярдян бири дя рапсдыр; йыьымы 2007 илдя 10,4 млн. т ол- мушдур (дцнйа истещсалынын тягр. 1/3-и). Йансзы чайынын йухары, орта вя ашаьы ахарларында, ясасян, рапс беъярилян цч ири район йарадылмышдыр. Кцнъцд беъярилмяси (2007 илдя йыьым 557 мин т), ясасян, Хенан, Хубей вя Анхой яйалятляриндя ъямляшмишдир. Ящали сыхлыьы нисбятян ашаьы олан реэионларда (Дахили Монголустан вя Синтсзйан-Уйьур мухтар р-нларында, щямчинин Хейлунтсзйан вя Шанси яйалятляриндя) эцнябахан беъярилир. Битки йаьы истещсалы дахили тялябаты юдямир, Ч.-ин к.т. мящсуллары идхалынын цмуми дяйяринин тягр. 10%-и онун пайына дцшцр. 

     Дцйц терраслары. Йуннан яйаляти.

    Шякяр алынан биткилярин (шякяр гамышы, шякяр чуьундуру) якин сащяси тягр. 1,8 млн. ща (2006; онун 54%-индя шякяр гамышы беъярилир) тяшкил едир. Шякяр гамышынын йыьымы 105,7 млн. т-дур (2007); шякяр гамышы, ясасян, Мяркязи Ч.-ин ъ. вя ъ.-г. районларында (Йуннан, Гуандун, Хайнан яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну) беъярилир. Юлкядя истещсал олунан шякярин тягр. 40%-и шякяр чуьундурундан (2007 илдя йыьым тягр. 90 млн. т) алыныр; башлыъа олараг Синтсзйан-Уйьур вя Дахили Монголустан мухтар р-нларында, щямчинин Хейлунтсзйан яйалятиндя беъярилир.

     Ч. дцнйада мейвя-тярявязин ян ири истещсалчысыдыр. Тярявяз якилян сащяляр 17,8 млн. ща-дыр (2007); тярявяз йыьымы 563,4 млн. т, ихраъы – 7,3 млн. т; дцнйа цзря тязя тярявяз ихраъатында Ч.-ин пайы 47% тяшкил едир. Тябии шяраит мцхтялиф нюв мейвя (алма, ситрус мейвяляри, цзцм, шафталы, банан, манго, ананас вя с.) йетишдирмяйя имкан верир. 2007 илдя мейвя йыьымы 181,4 млн. т (дцнйада биринъи йер) олмушдур; дцнйа мейвя ихраъатынын (ясасян, тязя алма) 45%-и Ч.-ин пайына дцшцр. Истихана тясяррцфаты да инкишаф етмишдир. Истиханаларын сащ. 777 мин ща-дыр, о ъцмлядян даими юртцклц истиханаларын сащ. 81 мин ща-дыр (2006). Фараш тярявязин якилдийи истиханаларын сащ. 723 мин ща, мейвя биткиляринин – 137 мин ща, эцл шитилляринин – 47 мин щдыр. Биткичилийин мцщцм сащяси эцлчцлцкдцр. Эцл беъярилмяси цзря 53 миндян чох к.т. мцяссисяси ихтисаслашмышдыр.

    73%-и йашыл чай (дцнйа цзря йыьымын тягр. 80%-и) олан чай йарпаьы истещсалы 2007 илдя 1170 мин т (дцнйада биринъи йер) тяшкил етмишдир. “Малунмао”, “Хунмаоча”, “Йасуанча” ян мяшщур йашыл чай нювляридир. Гара (Ч.-дя “гырмызы” адланыр) чай, ясасян, ихраъ цчцн беъярилир. Бцтцн чай плантасийалары сащясинин тягр. 70%-и кяндли аиляляри тяряфиндян беъярилир. Чай плантасийалары, ясасян, юлкянин ш. вя ъ.-ш. дянизйаны тяпяли районларында, щямчинин Йансзы чайынын щювзясиндя беъярилир. Чай истещсалы цзря апарыъы реэионлар Футсзйан, Чжетсзйан, Йуннан, Хубей, Хунан, Сычу-н яйалятляридир. Тцтцн йарпаьы йыьымы 2006–07 иллярдя 2,4–2,5 млн. т олмушдур. Тцтцн, демяк олар ки, щяр йердя беъярилир, ясас районлары ися Йуннан, Хунан, Гуйчжоу вя Хенан яйалятляридир. Тцтцнцн якин сащяляринин ихтисары щесабына онун истещсалынын азалдылмасы цзря дювлят тядбирляри щяйата кечирилир. 

     Чай плантасийалары. Футсзйан яйаляти.

    Хам памбыг истещсалы (2007 илдя 7,6 млн. т) цзря АБШ вя Щиндистандан сонра Ч. дцнйада цчцнъц йердядир. Памбыг беъярилян ясас реэионлар Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну, щямчинин Хубей, Хунан, Хенан, Шандун, Хебей, Сзйансу, Анхой яйалятляридир. Памбыг истещсалы артмагда олан дахили тялябаты юдямир. К.т. мящсуллары идхалынын цмуми дяйяринин тягр. 15,2 %-и памбыьын пайына дцшцр (2006). Лифли биткилярин (ъут, кянаф вя с.) истещсалы 2007 илдя 728 мин т тяшкил етмишдир.

     Памбыг йыьымы. Синтзйан-Уйьур мухтар району.


    Щ е й в а н д а р л ы г  к.т. истещсалынын ян сцрятля инкишаф едян сащясидир (аграр мящсулларын цмуми дяйяринин тягр. 49,6%-и, 2007). Ч. дцнйада щейвандарлыг мящсулларынын ясас нювляринин – ят, сцд, йумурта, арычылыг мящсуллары, ипякгурду вя с. (башлыъа олараг дахили базарын тялябатыны юдямяк цчцн) ян ири истещсалчысыдыр. Щейвандарлыьын инкишафынын ясас проблемляри йем базасынын кейфиййятини даща да йахшылашдырмаг, щейванлары кифайят гядяр ичмяли су иля тямин етмяк (хцсусян Шимал-Гярби Ч.-дя) зярурятидир. Мал-гаранын цмуми сайы (2007): гарамал 139,6 млн. баш (о ъцмлядян иняк 116,9 млн., ъамыш 22,7 млн.), донуз 501,6 млн., кечи 197,3 млн., гойун 172,0 млн., ат вя гатыр 7,2 млн., дявя тягр. 270 мин тяшкил едир. Гарамалын, щямчинин ат вя гатырын йетишдирилдийи ясас реэионлар: Хенан, Шандун, Сычуан, Йуннан, Хебей яйалятляри, Гуанси-Чжуан мухтар р-ну. Сцдлцк щейвандарлыг, ясасян, Мяркязи вя Шимали Ч.-дяки ири шящярлярин ятраф гясябяляриндя, щямчинин юлкянин шм.-ш. щиссясиндяки яйалятлярдя вя Дахили Монголустан мухтар р-нунда инкишаф етмишдир. Юлкянин щяр йериндя, хц- сусян ш. районларында гушчулуг (тойуг, евюрдяйи, газ, фирянэтойуьу, щиндтойуьу вя с.) инкишаф етмишдир; ев гушлары, ясасян, кяндлилярин шяхси тясяррцфатларында йетишдирилир. Ят мящсулларынын истещсалы вя истещлакы структурунда донуз ятинин пайы тядриъян азалыр. Ев щейванлары вя ев гушлары яти истещсалынын цмуми щяъми 90,6 млн. т (2007), о ъцмлядян (млн. т): донуз яти 61,2; мал яти 7,3; гойун яти 2,6; кечи яти 2,3, щямчинин довшан, ат, ъамыш, дявя вя с. яти; гуш яти истещсалы тягр. 16 (о ъцмлядян
    тойуг яти 10,9; юрдяк яти 2,7; газ вя фирянэ-тойуьу яти 2,4). Цзлц сцд истещсалы (2007) тягр. 37,1 млн. т (о ъцмлядян иняк сцдц 32,8 млн. т), ев гушлары йумуртасы тягр. 594 млн. ядяд (о ъцмлядян тойуг йумуртасы тягр. 517 млн. ядяд); чиркли йун гырхымы тягр. 400 т тяшкил едир. Арычылыг инкишаф етмишдир; цмумиликдя 7,4 млн. ары пятяйи вардыр; тябии ары балы истещсалы тягр. 6 мин т-дур. Ипякгурду (2006 илдя 882 мин т), (ясасян, тут ипякгурду) истещсалы цзря Ч. дцнйада биринъи йери тутур.

     Рапс плантасийалары. Йуннан яйаляти.

    Ч. ящалисинин гида расионунда балыг вя балыг мящсуллары ящямиййятли йер тутур. Су вятяэяси мящсулларынын (2007 илдя 47,5 млн. т) структурунда дяниз мящсулларынын – молйуск вя хярчянэкимилярин (мцряккяббюъяйи, кревет, йенэяъ, трепанг вя с.) пайы чохдур. Суйун чирклянмяси, щидроенерэетик тикинти, щямчинин сутутарларын сащясинин ихтисары нятиъясиндя сцни балыгйетишдирмя олмайан дахили суларда балыг ову азалмышдыр. Су мящсулларынын – балыгларын, онурьасызларын, йосунларын вя с. сцни артырылмасы вя йетишдирилмяси цзря Ч. дцнйада лидердир; ямтяялик мящсулларын истещсалы тягр. 46 млн. т-дур (2006). Гядимдян чялтик сащяляриндя балыг (башлыъа олараг, карпкимиляр) йетишдирилмяси тятбиг едилир, мцхтялиф нюв балыг вя дяниз мящсулларынын йетишдирилмяси цзря ферма вя ихтисаслашмыш мцяссисяляр шябякяси фяалиййят эюстярир.

    Хидмят сферасы тясяррцфатын апарыъы сащяляриндян биридир; 21 ясрдя юлкя игтисадиййатынын сцрятли йцксялиши хидмят сферасына олан дахили тялябатын артмасына эятирди. Хидмят сферасында 246,1 млн.-дан чох адам (бцтцн ишляйянлярин тягр. 32,2%-и) чалышыр. Топдан вя пяракяндя сатыш тиъаряти (2006 илдя хидмят дяйяринин 18,3%-и), нягл., рабитя вя анбар тясяррцфаты цзря хидмятляр (14,5%), дашынмаз ямлак цзря ямялиййатлар (11,4%), малиййя вя васитячилик хидмятляри (9,1%), мещманхана тясяррцфаты вя иътимаи иашя (5,8%), диэяр хидмятляр (40,9%; тящсил, сящиййя, инзибати хидмятляр, туристляря хидмят) инкишаф етмишдир.

    Банк-малиййя секторунда апарыъы мювге дювлятя мяхсусдур. Малиййя системинин инкишафында юлкянин дювлят емиссийа, кредит вя щесаблашма мяркязи олан Чин Халг Банкы (Тще Пеопле’с Банк оф Ъщина, 1948 илдя йарадылмыш, 1983 илдян мяркязи банк функсийасыны йериня йетирир) башлыъа рол ойнайыр. Ч. Мяркязи Банкы гызыл-валйута ещтийатлары щяъминя (2008 илин мартында 1682,2 млрд. доллар вя 19 290 мин унсийа сиккя гызылы) эюря дцнйада биринъи йери тутур. ЦДМ-ин гейри-ади йцксяк темп иля инкишафыны низамламаг мягсядиля 2008 илдя кредит емиссийасынын гаршысыны ала биляъяк “сярт” пул сийасятиня кечид елан едилмишдир. Юлкянин банк активляринин тягр. 7%-иня сащиб олан сийаси банклар (инкишаф банклары; 1994 илдя йарадылмышдыр, фяалиййятиня билаваситя ЧХР Дювлят шурасы рящбярлик едир) Чинин банк системиндя ящямиййятли йер тутур: Дювлят Инкишаф Банкы (Ъщина Девелопмент Банк; активляринин мябляьи 2314,3 млрд. йуан вя йа тягр. 297 млрд. доллар, 2007 илин яввяли) истещсал, щямчинин истещсал вя инфраструктур обйектляринин ясаслы тикинтиси вя йенидянгурулмасы сащясиндя дювлят програмларыны кредитляшдирир; Кянд Тясяррцфатынын Инкишафы цзря Чин Банкы (Аэриъултурал Девелопмент Банк оф Ъщина; активляринин мябляьи 933,5 млрд. йуан вя йа тягр. 120 млрд. доллар) игтисадиййатын аграр секторунун дястяклянмяси мягсядиля айрылан бцдъя вясаитлярини бюлцшдцрцр; Чинин Ихраъ-Идхал Банкы [Тще Ехпорт-Ымпорт Банк оф Ъщина (Ъщина Ехим Банк); активляринин мябляьи 402,9 млрд. йуан вя йа тягр. 52 млрд. доллар] тясяррцфатын апарыъы сащяляринин мцяссисяляри цчцн дяст аваданлыгларын алынмасына кредит айырыр. Чинин банк активляринин йарыдан чоху (53,2%, 2007 илин сону) “бюйцк дюрдлцк” адланан ихтисаслашмыш сащяви банкларда ъямляшмишдир, онлардан цчц сящмдар банкдыр (2006 илдян етибарян онларын сящмляри Шанхай вя Сйанган биржаларында сатылыр; сящмлярин ян азы 51%-и дювлятя мяхсусдур): Сянайе вя Тиъарят Банкы [Ындустриал анд Ъоммеръиал Банк оф Ъщина (ЫЪБЪ); активляринин дяйяриня эюря дцнйанын ян ири 10 коммерсийа банкы сырасына дахилдир, базар капиталлашмасынын щяъминя эюря (2008 илин августунда 232 млрд. доллар) дцнйада биринъи йери тутур], Тикинти Банкы (Ъщина Ъонструътион Банк, ЪЪБ), Чин Банкы (Банк оф Ъщина, БОЪ); дюрдцнъцсц Дювлят Кянд Тясяррцфаты Банкыдыр (Аэриъултурал Банк оф Ъщина, АБЪ). Чин банклары активляринин цмуми мябляьи- нин 13,8%-и (2007 илин сону) коммерсийа сящмдар банкларынын пайына дцшцр; онлардан ян ириляри: Банк оф Ъоммуниъатионс (БоЪом), Ъщина ЪЫТЫЪ Банк [2005 илядяк ЪЫТЫЪ Ындустриал Банк, “Ъщина Ынтернатионал Труст анд Ынвестмент Ъорп.”(“ЪЫТЫЪ Эроуп”) дювлят инвестисийа корпорасийасына мяхсусдур], Ъщина Евербриэщт Банк вя с. Шящяр вя кянд коммерсийа банклары, кредит кооперативляри, почт шюбяляри няздиндяки яманят кассалары, щямчинин хариъи банклар вя с. малиййя мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Хариъи банклар вя онларын филиаллары бцтцн банк хидмятлярини юлкя яразисиндя йуан иля щяйата кечирир (2006 илдян), банк активляринин цмуми мябляьиндя онларын пайы 2,4% вя йа 193 млрд. доллар (2008, март) тяшкил едир; 33 хариъи банк Чинин банк мцяссисяляриндя пайа маликдир (2008).

     Чин Халг Банкы. Пекин.


    Сыьорта хидмятляри базарында 93 ширкят фяалиййят эюстярир (2006 илин яввялляри), онлардан ян ириляри дювлятя мяхсус олан “Чин халг сыьорта ширкяти” [“Пеопл’с Ынсуранъе Ъомпанй оф Ъщина” (ПЫЪЪ), 1949 илдя йарадылмышдыр, 1981 илдя ихтисаслашмыш ширкятя чеврилмишдир, бцтцн юлкя яразисиндя структур бюлмяляри вардыр] вя “Ъщина Лифе Ынсуранъе Ъомпанй” (2003), щямчинин юзял “Ъщина Паъифиъ Ынсуранъе Эроуп” (ЪПЫЪ Эроуп; Шанхай, 1991) вя “Пинэ Ан Ынсуранъе (Эроуп) Ъомпанй оф Ъщина” (Гуандун яйаляти, Шенчжен, 1988) ширкятляридир. Сыьорта юдямяляриндян (шяхси щяйат сыьортасы, тибби сыьорта вя эюзлянилмяз травмалара гаршы сыьорта, ямлак сыьортасы) дахилолмалар 564,1 млрд. йуан, сыьорта компенсасийалары 143,9 млрд. йуан (2006) тяшкил едир.


    Шанхайда (1990) вя Шенчжендя Гуандун яйалятиндя (1991) фонд биржаларынын йаранмасы иля Ч.-дя гиймятли каьызлар базарынын институсионаллашмасына башланылды. Юлкянин сырави вятяндашлары сящм вя истиграз тиъарятиндя чох фяал иштирак едир. Онда тямсил олунан ширкятлярин капиталлашма сявиййясиня эюря Шанхай фонд биржасы Лондон вя Токио фонд биржаларына йахынлашмышдыр. Ч.-ин инкишаф етмиш ямтяя базары бир чох ямтяя нювц цзря тяклифин даими олараг тяляби цстялямяси иля сяъиййялянир. Сойа биткиляри (Лйаонин яйаляти, Далйан), мис, алцминиум вя каучук (Шанхай), буьда (Хенан яйаляти, Чженчжоу) вя с.-нин фйучерс топдансатышы тятбиг едилир.


    Топдан вя пяракяндя тиъарят сферасында 51,8 мин корпоратив вя 142,7 мин фярди юзял мцяссися фяалиййят эюстярир, ишляйянля- рин сайы 5,4 млн.-дан чохдур (2006). Иътимаи иашя сащясиндя цмуми эялири 157,4 млрд. йуан олан 11,8 мин корпоратив вя 19,5 мин фярди юзял мцяссися фяалиййят эюстярир, ишляйянлярин сайы 1489,4 миндир.


    21 ясрдя Ч. дцнйада ян йцксяк артым темпиня малик ири туризм хидмяти базарына чеврилмишдир. Ч. юлкяйя эялян хариъи туристлярин сайына эюря (22,2 млн., 2006; 10,2 млн., 2000) дцнйада 4-ъц (Франса, Испанийа вя АБШ-дан сонра) йери тутур. Корейа Респ. (3,9 млн.), Йапонийа (3,8 млн.), Русийа (2,4 млн.), АБШ (1,7 млн.), Малайзийа (0,9 млн.) вя Сингапурдан (0,8 млн.) эялянлярин сайы даща чохдур. Ч.-я сяфярлярин тягр. 60 %-ни ишэцзар мягсядлярля туризм тяшкил едир. Чин статистикасы Сйанган вя Аомын хцсуси инзибати р-нларындан юлкянин континентал щиссясиня сяфяр едян щямвятянлярини (98,3 млн., 2006), щямчинин Тайван яйалятиндян (4,4 млн. инсан) олан мцсафирляри дя хариъи туристляря аид едир. 2006 илдя хариъи туризмдян (Сйанган, Аомын вя Тайван сакинляринин сяфярляри дя дахил олмагла) ялдя олунан эялир тягр. 34 млрд. доллар тяшкил етмишдир (16,2 млрд. доллар, 2000; 2,2 млрд. доллар, 1990). Хариъя (Сйанган, Аомын вя Тайвана сяфярляр дахил олмагла) эедян Ч. вятяндашларынын сайы даим артмагдадыр (34,5 млн. 2006 илдя; онларын 73%-и Сйанган вя Аомына сяфяр етмишдир).

     Шанхай–Нимбо кюрпцсц.


    Дахили туристлярин сайы 2006 илдя 1394 млн. олмушдур (744 млн., 2000). Кянд сакинляриндян ибарят туристлярин цстцнлцк тяшкил етмяси (415 млн., 2000; 818 млн., 2006) Ч. цчцн сяъиййявидир. 2006 илдя дахили туризмдян ялдя олунан эялир 623 млрд. йуан вя йа тягр. 83 млрд. доллар иди (2000 илдя 317,5 млрд. йуан).


    Тягр. 18,5 мин туризм аэентлийи фяалиййят эюстярир (293,3 мин ишчи чалышыр, 2006); 16,8 мин аэентлик дахили, тягр. 1,7 мини ися бейнялхалг вя дахили туризмля мяшьулдур. Цмумиликдя 22,5 миндян чох мещманхана вя мещманхана комплекси (о ъцмлядян 10,2 мин корпоратив вя 12,3 мин фярди мцлкиййятдя) вар (2006). Мещманхана хидмяти сащясиндя 1,6 млн.-дан чох инсан чалышыр (2006). Ч.-дя туризмин (о ъцмлядян туризм инфраструктурунун) инкишафында ясас рол дювлятя мяхсусдур. Бейнялхалг вя дахили туризмин инкишафына ЧХР Дювлят шурасы няздиндяки Туризм Ишляри цзря Дювлят Идаряси (Стате Буреау оф Тоурисм) нязарят едир; Идарянин филиаллары юлкянин бцтцн реэионларында фяалиййят эюстярир, нцмайяндяликляри ися Токиода (Йапонийа), Нйу-Йоркда (АБШ), Парисдя (Франса), Лондонда (Б.Британийа), Франкфурт-Майнда (Алманийа), щямчининСйангандайерляшир.Хариъитуристлярин гябулу иля баш офиси Пекиндя, филиаллары ися бцтцн яйалятлярин вя мухтар р-нларын мяркязиндя, мяркяз табелийиндя олан шящярлярдя, еляъя дя сяфяр цчцн ачыг бязи дянизйаны р-нларда йерляшян Чин Бейнялхалг Туризм Бцросу (Ъщина Ынтернатионал Травел Сервиъе, ЪЫТС) мяшьул олур. Хариъи вятяндашларын гябулуну щямчинин Чин Эянъляр Туризми Бцросу, Чин Идман Туризми Бейнялхалг Ширкяти, Чин Мядяни Туризм Ъямиййяти вя с. дювлят вя гейри-щюкумят тяшкилатлары щяйата кечирир.


    Няглиййат шябякяси гейри-бярабяр йерляшдирилмишдир: башлыъа нягл. дящлизляри каркасы (меридионал вя енлик маэистраллары шябякяси) юлкянин ш.-индяки вя ъ.-ш.-индяки игтисади ъящятдян
    мянимсянилмиш яразисинин бюйцк щиссясини ящатя едир. Чинин диэяр районларында гуру йоллары нягл. шябякяси чох сейрякдир вя йа йохдур. Юлкянин г., ъ.-г. вя мяркязи щиссясиндяки даьлыг ярази, ш. вя ъ.-ш. щиссясиндяки эиринтили-чыхынтылы сащил хятти тунел вя кюрпцлярин тикинтисини зярури едир. Ч.-ин сцрятли игтисади инкишафы щям юлкя дахилиндя, щям дя транссярщяд нягл. ахынынын интенсивляшмясиня, дяниз портлары вя аеропортлар шябякясинин эенишлянмясиня вя модернляшдирилмясиня, су, автомобил вя д.й. нягл. иля йцкдашымаларын контейнерляшмясинин эенишлянмясиня сябяб олду. Бцтцн нягл. нювляринин йцк дювриййяси 10 141,9 млрд. т/км (2007), о ъцмля- дян су нягл.-нын (чай вя дяниз нягл. дахил олмагла) – 63,4%, д.й. – 23,5%, автомобил нягл. – 11,2%, бору нягл. – 1,8%, щава нягл. – 0,1%-дир. Бцтцн нягл. нювляринин сярнишин дювриййяси – 2159,3 млрд. сярнишин/км (2007), о ъцмлядян автомобил – тягр. 53,3%, д.й. тягр. 33,4%, щава – тягр. 12,9%, су – тягр. 0,4%. Ян динамик инкишаф едян автомобил, авиасийа вя бору нягл.-дыр.

    21 ясрин яввялляриндя дахили йцкдашымаларда пайынын ашаьы дцшмясиня бахмайараг, д.й. нягл. мцщцм нягл. нювц (йцк дювриййяси 2379,7 млрд. т/км, 2007; сярнишин дювриййяси 721,6 млрд. сярнишин/км; дашынма щяъми 3142,4 млн. т йцк вя 1356,7 млн. сярнишин) олараг галыр. Д.й.-ларынын цмуми уз. 77,1 мин км-дир (2006; онун 24,4 мин км-и електрикляшдирилмишдир), о ъцмлядян дювлят д.й.-лары – 63,4 мин км, (тягр. 40%-индя икинъи йол вардыр), реэионал вя д.й. ширкятляринин д.й.-лары – 8,5 мин км, диэярляри – йерли ящямиййятли йоллардыр. Шябякянин бюйцк щиссясиндя релслярарасы мясафя (1435 мм) стандарта уйьундур.

     Шенчжен контейнер порту.

    Д.й. шябякясинин каркасы 6 меридионал вя 5 енлик маэистралындан ибарятдир. Ясас меридионал маэистраллар: Харбин – Шенйан – Пекин (Шенйан – Далйан голу); Пекин – Тйансзин –Сзинан – Шанхай – Ханчжоу – Нинбо (Сзинан – Тсиндао голу); Пекин – Хетсзе – Фуйан – Сзйутсзйан – Нанчан – Гуанчжоу – Тсйуанван – Сйанган; Пекин – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Баотоу – Сиан – Анкан – Чунтсин – Гуй- йан – Лйучжоу – Йуйлин – Чжантсзйан – Хайан (Хайкоу – Санйа) – даща сонра д. й. бяря кечиди иля Хайнан а.; Чжунвей – Баотсзи – Ченду – Кунмин – Хекоу (даща сонра Щаной, Вйетнам). Ясас енлик маэистраллары: Ланчжоу – Инчуан – Баотоу – Сзинин – Тунлйао – Сыпин – Чанчун – Эирин (Сзилин) – Тумын; Лунхай (Лйанйунган – Чженчжоу – Сиан – Лан-чжоу) вя Синтсзйан (Ланчжоу – Увей – Щами – Урумчи – Алашанкоу) д. й.-лары; Нанкин – Хефей – Нанйан – Сиан; Шанхай – Ханчжоу – Интан – Чжучжоу – Хуайхуа – Гуййан – Кунмин; Фучжоу – Нанпин – Чжанпин – Мейчжоу – Гуанчжоу – Маомин – Бейхай – Наннин – Кунмин – Дали. Бу маэистраллардан юлкянин периферийа районларына голлар айрылыр. Д.й.-лары даим артан йцк ахынынын ющдясиндян эяля билмир; ясас маэистраллар щяддиндян артыг йцклянмишдир.

    1990-ъы иллярин орталарындан йолларын йенидян гурулмасы сайясиндя ади д.й. хят- ляриндя гатарларын щярякят сцряти артды; Йцксяксцрятли д.й. маэистраллары шябякясинин йарадылмасы цзря ишляр эенишляндирилди: Пекин – Шанхай (“Сзинху”, уз. 1318 км, щярякят сцряти 350 км/саатадякдир); Пекин – Шенйан – Харбин; Пекин – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Хайчжоу – Эженчжоу – Сиан – Ланчжоу. Бюйцк щиссяси 2010 илдя ишя салынан 16 йени сцрят хяттинин тикинтисиня 2006–08 иллярдя башланылмышдыр. Чохсайлы д.й. тунелляри арасында ян узунлары: Ушаолин (уз. 21 км-дян чох, 2006 – 07); Тсинлин (18,46 км, биринъи нювбяси – 2002); Дайаошан (14,3 км); Сзимйаншан (тягр. 10 км, 2007); Михуалин (тягр. 9,4 км), Сзиндун (тягр. 9,4 км); Сзундушан (тягр. 8,5 км; Датун – Тсинхуандао д.й.); Йунтайшан (8,1 км-дян чох); Фенхуйгуан (7,2 км-дян чох); Ималин (7 км-дян чох).

    Автомобил нягл. (йцк дювриййяси 1135,5 млрд. т/км, сярнишин дювриййяси 1150,7 млрд. сярнишин/км; дашынмаларын щяъми – 16 394,3 млн. т йцк вя 20 506,8 млн. сярнишин, 2007) габаглайыъы темп иля инкишаф едир. Автомобил йолларынын цмуми уз. 2007 илдя 3573 мин км (2000 илдя1157 мин км), о ъцмлядян сцрят маэистраллары – 53,6 мин км (2000 илдя 16,3 мин км). Автомобил йолларынын ян сых шябякяси Ч.-ин ш. щиссясиндя, Шандун, Сзйансу, Хенан, Анхой, Чжетсзйан яйалятляриндядир. Ясас меридионал сцрят йоллары: Сзйамусы – Харбин – Чанчун – Шенйан – Далйан; Чжантсзйакоу – Датун – Таййуан – Чженчжоу; Сиан – Ченду – Гуййан – Наннин; Пекин – Шитсзйачжуан – Чженчжоу – Ухан – Чанша – Гуанчжоу; Пекин – Тйансзин – Сзинан – Нанкин – Шанхай – Нинбо; Бенбу – Хефей – Сзйутсзйан – Нанчан – Сйанган (Фучжоуйа айрылан гол иля). Башлыъа енлик автострадалары: Тситсикар – Харбин – Суйфынхе; Шенйан – Пекин – Хух-хото – Баотоу – Ланчжоу; Таййуан – Шитсзйачжуан – Синчжун; Чанчжи – Хандан – Сзинан – Тсиндао – Йантай; Коргас – Урумчи – Щами – Ланчжоу – Сиан – Чженчжоу – Лйанйунган; Синйан – Ухан – Хефей – Нанкин; Жуйли – Кунмин – Гуййан – Чжучжоу – Нанчан – Ханчжоу – Шанхай; Нинбо – Венчжоу – Фучжоу – Сйамын – Шенчжен – Гуанчжоу – Чжантсзйан – Наннин. Ян узун автомобил йолу тунелляри: Чжуннаншан (Шанси яйаляти; уз. 18 040 м, Асийанын ян узун автомобил йолу тунели, 2007), Булунтсин (Йуннан яйаляти; 8100 м, 2004), Дафынйакоу (Йуннан; 5300 м, 2004), Йуантсзйан (Йуннан; 5100 м, 2004), Хуайиншан (Гуанйан йахынлыьында, Сычуан яйаляти; 4706 м), Чжегушан (Сычуан яйаляти; 4400 м, 2003), Ерланшан (Сычуан яйаляти; 4176 м, 1999). Сианйан (Футсзйан яйаляти, Сйамын; 9 мин м), Шанхайда (8950 м; 2009) Чжичен (Чансин), Тсиндаода Сзйаочжоуван кюрфязинин алтында, Шандун яйалятиндя (6170 м; 2010), Йансзы чайы алтында Ухан (3609 м) суалты тунелляри тикилмишдир.

    1990-ъы илляря гядяр автомобил йолларынын бюйцк щиссяси ашаьы кейфиййятли иди. 1990–2006 иллярдя уз. тягр. 44 мин км олан йцксяккейфиййятли сцрят маэистраллары инша едилмишдир, 400 мин км-я йахын йерли йоллар йенидян гурулмушдур. 1998 илдян нягл.-ын ясас фондларына капитал гойулуш ларынын цмуми щяъминин тягр. 75%-и (щяр ил юлкя ЦДМ-инин 5%-индян чоху) автомобил йоллары шябякясинин инкишафына йюнялдилир.

    Юлкянин автомобил паркы сцрятля артыр: 56,07 млн. автомобил (2007), о ъцмлядян 35,34 млн. юзял сярнишин, щямчинин 87,98 млн. мотосиклет вя с. автомобил нягл. васитяляри гейдиййатдан кечмишдир. Автомобилляшмя сявиййяси ашаьы (1000 адама 28,1 автомобил, о ъцмлядян 1000 адама 18 юзял автомобил, 2006) олараг галыр. Автомобил йоллары шябякясинин инкишафы интенсив нягл. ахынынын формалашмасыны габаглайыр.

    Су нягл.-нын (дяниз вя чай) йцк дювриййяси 6428,5 млрд. т/км, сярнишин дювриййяси– 7,8 млрд. сярнишин/км (2007); дашымаларын щяъми – 2812 млн. т йцк вя 228,4 млн. сярнишин тяшкил едир. Хариъи тиъарят йцкдашымаларында (90%-я гядяр) дяниз нягл.-нын ролу чох бюйцкдцр. Ч.-ин дяниз тиъарят донанмасында 1822 эями вардыр (щяр бири 1000-дян артыг реэ.бр/т; цмумиликдя 22,22 млн. реэ.бр/т, вя йа 33,82 млн. т дедвейт), о ъцмлядян 693 йцк эямиси, 442 гуру йцкдашыйан эями, 246 нефт танкери, 68 кимйа танкери, 42 газ танкери, 157 контейнердашыйан, 33 рефрижератор, 17 автомобил дашыйан, 8 сярнишин, 3 круиз лайнери. Диэяр юлкялярин байраглары алтында 1401 Чин дяниз тиъарят эямиси (о ъцмлядян Панама байраьы алтында – 502) цзцр; хариъи эями сащибкарларына 17 эями мяхсусдур.

    1980-ъи иллярин орталарындан Ч.-ин дяниз портларынын йцк дювриййяси 10 дяфядян чох артмышдыр: 3421,9 млн. т (2006; 2000 илдя 1256,0 млн. т). Ясас универсал (комплекс) портлар (йцк дювриййяси млн. т, 2007): Шанхай (537) – дцнйанын ян ири дяниз порту вя Ч.-ин башлыъа йцк порту, бир нечя порт комплексини вя терминаллары юзцндя бирляшдирир (о ъцмлядян, Йаншан контейнер комплекси, 2004–06 иллярдя Шанхайдан ъ.-да Ханчжоуван кюрфязиндяки адаларда тикилмишдир; уз. 32,5 км олан Дунхан кюрпцсц васитясиля юлкянин материк щиссяси иля ялагялянир); Нинбо (424) – бир нечя порт комплексини вя терминаллары бирляшдирир (о ъцмлядян нефтин нягли цчцн юлкянин ян ири терминалы вя контейнер терминалы дахил олмагла Чжоушан комплекси; Ханчжоуван кюрфязи цзяриндя уз. 36 км олан Шанхай–Нинбо кюрпцсц ачылмышдыр, 2008); Гуанчжоу (340) – ясас порт комплекси Хуанпу вя диэяр терминаллардан ибарятдир. Сйанган, Тйансзин (Пекинин аванпорту), Тсиндао, Далйан, Тсинхуандао (Хебей яйаляти) вя с. ян ири дяниз портларыдыр.

    Дашымаларын контейнерляшдирилмяси (21 ясрин яввялляриндя дцнйа контейнер истещсалынын тягр. 90%-и Ч.-ин пайына дцшцр) сцрятля инкишаф едир. Илк контейнер терминалы Тйансзин портунда (1980) инша олунмушдур; 1990–2000 иллярдя юлкянин бир чох портунда ири терминаллар йарадылмышдыр, 2003 илдян Ч. контейнерлярин бошалдылыб-йцклянилмяси цзря АБШ-ы ютяряк дцнйада биринъи йери тутмушдур. Контейнерлярин дювриййя щяъми сцрятля артмагда (2005 илдя 75 млн. ИФЕ контейнерляр; 2006 илдя 93 млн.; 2007 илдя 100 млн.-дан чох; 2010 илдя тягр. 170 млн.) давам едир. Ян ири контейнер портлары: Сйанган, Шанхай, Шенчжен (Сйангандан шм-да), Тсиндао, Нинбо-Чжоушан, Гуанчжоу, Тйансзин, Сйамын, Далйан. Ян ири эямичилик ширкяти – дювлятя мяхсус “ЪОСЪО Эроуп”дур; дцнйада апарыъы ширкятлярдян биридир; тяркибиндя: “Ъщина Ынтернатионал Марине Ъонтаинерс Ъо.” – дяниз контейнерляринин истещсалы цзря дцнйада лидер; “ЪОСЪО Паъифиъ Лтд.” – контейнер терминаллары вя дяниз контейнер дашымалары цзря юлкянин ян ири оператору.

    Дяниз бяря нягл. мцщцм ящямиййят кясб едир. Д.й. бяряляри Далйан – Йантай (Бохайхайсйа боьазындан кечяряк), Хайкоу – Хайан (Хайнан боьазындан кечяряк) хятляри цзря ишляйир. Автомобил бяряляри дя эениш шябякяйя маликдир.

    Дахили эями йолларынын цмуми уз. 123,4 мин км-дир (2006); онларын бюйцк щиссяси Йансзы чайынын щювзясиня аиддир. Йансзы чайынын щювзясиндя цмумиликдя 1400-дян чох чай порту фяалиййят эюстярир. Ч.-ин вя Йансзы щювзясинин ян ири чай порту – Сучжоудур (йцк дювриййяси 127 млн. т, 2006). Йансзы чайы иля Рейн вя Миссисипи чайлары иля мцгайисядя даща чох йцк дашыныр. Портларын цмуми йцк дювриййяси 1100 млн. т-дур (2007). Суйунун сявиййяси ашаьы олдуьундан Бюйцк Канал нягл. маэистралы кими, ясасян, йалныз ъ. щиссясиндя истифадя едилир.

    Щава нягл.-нын сярнишин дювриййяси 279,2 млрд. сярнишин/км, йцк дювриййяси – 11,6 млрд. т/км (2007); дашымаларын щяъми 185,8 млн. сярнишин (АБШ-дан сонра дцнйада икинъи йер) вя 4 млн. т йцк тяшкил етмишдир. Ъями 467 аеропорт (о ъцмлядян 147 мцлки, 2007) фяалиййят эюстярир. Ян ири бейнялхалг аеропортлар (млн. сярнишин, 2007): Пекин – Соуду 53,6; Сйанган (Щонконг) 47,8; Гуанчжоу тягр. 31; Шанхай – Пудун тягр. 29; Шанхай – Хунтсйао 22,6; Шенчжен 20,6 вя с. Дашынан йцклярин щяъминя эюря (мин т, 2007) Сйанган (3580; 2006), Шанхай (Пудун – 2559), Пекин (1416), Гуанчжоу (695), Шенчжен (616), енду (326) аеропортлары фярглянир. Башлыъа милли авиаширкят “Аир Ъщина”дыр (34,0 млн. сярнишин, 2006; 223 тяййаря); диэяр ири ширкятляр – “Ъщина Соутщерн Аирлинес” (мцвафиг олараг 54,4; 309), “Ъщина Еастерн Аирлинес” (2005 илдя 24,3; 213), “Ъатщай Паъифиъ” (“Драэонаир” тюрямя ширкяти иля бирэя; 23,3; 115 тяййаря), “Щаинан Аирлинес Эроуп” (2006 илдя 14,4;120,), “Сщанэщаи Аирлинес” (7,5; 53), “Сщензщен Аирлинес” (7,1; 48), “Хиамен Аирлинес” (6,2; 45), “Сиъщуан Аирлинес” (5,9; 36), “Сщандонэ Аирлинес” (5,4; 32), “Аир Маъау” (2,4; 18). Реэионал вя йерли авиаширкятляр дя фяалиййят эюстярир. 2007 илин ахырларында “Эранд Ъщина Аир” авиасийа щолдинги йарадылмышдыр; тяркибиня “Щаинан Аирлинес”, “Сщанхи Аирлинес”, “Ъщанэ’ан Аирлинес” вя “Ъщина Хинщуа Аирлинес” дахилдир. 

    Бору нягл.-нын йцк дювриййяси 186,6 млрд. т/км-дир (2007); цмумиликдя 405,5 млн. т майе вя газабянзяр йцк вурулмушдур. Маэистрал нефт кямярляринин цмуми уз. 15 256 км-дир (2006). Мювъуд систем нефтин няглиня артан тялябаты там щяъмдя юдямир. Башлыъа нефт кямярляри: Синтсзйан- Уйьур мухтар р-нунда Карамай – Майтаг (Душантсзы), Датсин (Хейлунтсзйан яйаляти) – Тсинхуандао (Хебей яйаляти), Датсин – Далйан (Лйаонин яйаляти), Датсин – Фушун (Лйаонин яйаляти), Тсинхуандао – Пекин, Даган – Тйансзин, Шенли – Сзинан (Шандун яйаляти), Шенли – Нанкин (Сзйансу яйаляти), Урумчи (Синтсзйан - Уйьур мухтар р-ну) – Ланчжоу (Эансу яйаляти). Тарим щювзясиндяки бир груп йатагларын нефт мядянлярини Шанхай иля; Тсинхай яйалятинин нефт мядянлярини Синин, Ланчжоу вя Инчуан шящярляри иля; Шенси яйалятинин йатагларыны Пекин иля ялагяляндирян вя с. маэистрал газ борулары фяалиййят эюстярир. Русийа, Мяркязи Асийа вя диэяр йерлярдян тябии газ идхалы мягсядиля газ борулары тикинтиси лайищяляри вардыр.

    Пекин, Шанхай, Тйансзин, Гуанчжоу, Шенчжен, Нанкин, Ухан вя Сйанганда метрополитен фяалиййят эюстярир; Ченду, Харбин, Тсиндао, Сиан вя Шенйанда метро хятляри инша едилир. 

    Хариъи тиъарят дювриййясинин щяъми 2125 млрд. доллар (2007), о ъцмлядян ихраъ 1220 млрд. доллар, идхал 905 млрд. доллардыр. Ясас ихраъ маддяляри: електрон (компцтерляр, телекомуникасийа аваданлыьы вя ъищазлары, телевизорлар, мобил телефонлар вя с.) вя електротехника сянайеси (мяишятдя ишлянян електрик ъищазлары вя с.) мямулатлары да дахил олмагла машынга- йырма мящсуллары, нягл. васитяляри (дяниз эямиляри, автомобилляр), йол тикинтиси машынлары вя с.; щазыр эейим, тохуъулуг мямулатлары, гара вя ялван металлар. Ч.-ин башлыъа идхалчылары: АБШ (19,1%), Йапонийа (8,4%), Корейа Респ. (4,6%), Алманийа (4%). Ясас идхал маддяляри (2007): машынгайырма мящсуллары (машынлар, аваданлыг вя ъищазлар, о ъцмлядян онлар цчцн комплектляшдириъи деталлар, агрегат вя щиссяляр, щямчинин щесаблама техникасы васитяляри, оптик ъищазлар, тибби аваданлыг вя с.), нефт вя йанаъаг-сцрткц материаллары, пластик кцтля вя с. цзви кимйа мящсуллары, гара метал прокатлары, мис вя мис яринтиляри. Ч. цчцн башлыъа ямтяя тядарцкчцляри: Йапонийа (14%), Корейа Респ. (10,9%), АБШ (7,3%), Алманийа (4,7%).

    Азярб. Респ. иля ЧХР арасында игтисади ялагялярин эенишляндирилмяси мягсядиля 2003 илдя Тиъари-Игтисади Ямякдашлыг цзря Азярбайъан– Чин Ишчи Групу йарадылмышдыр. 2009 илдян щямин груп Тиъари-Игтисади Ямякдашлыг цзря Азярбайъан– Чин Щюкумятлярарасы Комиссийасы кими фяалиййят эюстярир.

    Азярбайъанла тиъарят дювриййяси 760,94 млн. доллар, о ъцмлядян идхал – 697,08 млн. доллар, ихраъ 63,86 млн. доллар олмушдур (2014). ЧХР-ин Азярб. Респ.-нын хариъи тиъарят дювриййясиндяки пайы – 2,45%, о ъцмлядян идхалда 7,59%, ихраъда 0,29% тяшкил едир (2014).

    Тайван 20 ясрин икинъи йарысында йцксяк игтисади инкишаф темпиня, ада ящалисинин щяйат сявиййясинин йцксялмясиня йюнялдилмиш ислащатларын апарылмасына наил олду. 21 ясрин яввялляриндя Тайван дцнйанын игтисади ъящятдян инкишаф етмиш реэионлары сырасына дахилдир. ЦРМ-ин щяъми 757,2 млрд. доллар (2008; алыъылыг габилиййяти паритети цзря), адамбашына 33 мин доллар тяшкил едир. ЦРМ-ин артым темпи 1,7%-дир. ЦРМ-ин структурунда хидмят сферасынын пайына 71,1%, сянайе вя тикинтинин – 27,4%, к.т., мешя тясяррцфаты вя балыгчылыьын – 1,5% дцшцр.

    Сянайе. 21 ясрин яввялляриндя ЦРМ-ин структурунда сянайенин пайы азалмагда давам едир, ясасян, истещсал обйектляринин Ч.-ин диэяр реэионларына вя истещсал хяръляри нисбятян аз олан юлкяляря кючцрцлмяси иля ялагядар. Апарыъы йери емал сянайеси тутур (сянайе мящсулларынын цмуми дяйяринин 94,8%-и; 2007); ясас сащяляри – машынгайырма, кимйа, металлурэийа; истещлак малларынын истещсалы инкишаф етмишдир. Сянайе мящсуллары дяйяринин тягр. 60%-ини тяшкил едян йцксяктехнолоэийалы сащяляр, о ъцмлядян електрон-оптика (истещсалы – 28,1%; 2007) вя микробиолоэийа (22,4%) сащяляри габаглайыъы темпля инкишаф етмякдядир. Йцксяктехнолоэийалы сащяляря аид мцяссисялярин чох щиссяси цч елми паркда: “Синчжу” (Тайван а.-нын шм.-г.-индя), Мяркязи Тайванда (Тайчжун ш.), Ъянуби Тайванда (Гаосйун ш. йахынлыьында) ъямляшмишдир.


    Е н е р э е т и к а. Карбощидроэен енержиси ресурсларына тялябатын 98%-и идхал щесабына юдянилир (2007). Реэионун нефтля тяминаты иля Тайван боьазында (ЪНООЪ Чин дювлят корпорасийасы иля бирэя), щямчинин Еквадор, Индонезийа, Венесуела, Австралийа вя АБШ яразисиндя нефт йата ларынын кяшфиййатыны апаран “Ъщина Петролеум Ъорп.” (ЪПЪ) Тайван дювлят корпорасийасы мяшьул олур. Нефт щасилаты (континентал шелфдя) 10,6 мин баррел/сутка (2007), истещлакы – 950,5 мин баррел/сутка (2006) тяшкил едир. Нефтин ясас щиссяси Йахын Шярг юлкяляриндян идхал олунур. ЪПЪ иля йанашы “Формоса Пластиъс Эроуп” (ФПЭ) щолдингинин филиалы “Формоса Петроъщемиъал Ъорп.” (ФПЪ) юзял корпорасийа да нефт емалы иля мяшьул олур. Нефтдян щазырланан йанаъаг-сцрткц материалларынын истещлакы 52,5 млн. т (2007) тяшкил едир, истещсал едилмиш нефт мящсулларынын бир щиссяси ихраъ олунур. Тябии газын щасилаты (континентал шелфдя) тягр. 400 млн. м3 (2007); тябии майе газ идхалы (ясасян, Индонезийа, Малайзийа, Гатар, Оман вя Ниэерийадан) 9,1 млн. т-дур (2008). Тябии майеляшдирилмиш газын гябулу цзря Йунган терминалы (Гаосйун гязасында) фяалиййят эюстярир. Газ тиъаряти вя пайлашдырылмасы иля ЪПЪ мяшьул олур. Даш кюмцр идхалы 62 млн. т-дур (2006), ясасян, Австралийа, Ч.-ин диэяр реэионлары, щямчинин Индонезийадан (2001 илдян Тайванда даш кюмцр щасилаты дайандырылмышдыр) эятирилир.

    Електрик стансийаларынын мцяййян олунмуш эцъц 45,1 мин мВт-дыр (2006). Електрик енержиси истещсалы 235,3 млрд. кВт;саат онун 78,2%-и ИЕС, 18,1%-и АЕС, 3,7%-и СЕС-лярдя истещсал олунур; кцляк електрик стансийалары фяалиййят эюстярир. АЕС-ляр: “Сзиншан”, “Гошен”, “Мааншан”. Апарыъы електрик енержиси ширкяти – “Таиwан Поwер Ъо.” (“Таипоwер”). Эенерасийа едян эцълярин тягр. 15%-и юзял електрик енержиси истещсалчыларына мяхсусдур.

    Г а р а  м е т а л л у р э и й а  идхал олунан кокслашдырылмыш кюмцря вя дямир филизляриня ясасланыр. Гара метал гырынтыларынын истещлакы 12,3 млн. т тяшкил едир (2007), онун 5,4 млн. т-ну адайа диэяр реэион вя юлкялярдян эятирилир. Полад истещсалы 20,9 млн. т-дур (2007; о ъцмлядян 10,7 млн. т-у конверторда, 10,2 млн. т-у електрик собасында яридилмиш яла нюв поладдыр). Полад идхалы 7 млн. т олмушдур (2006) (ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларындан, щямчинин Йапонийа вя Русийадан). “Ъщина Стеел Ъорп.” [“Ъомпутер Сйстемс Ъо. Эроуп”-пун (ЪСЪ Эроуп) тюрямя структуру; эцъц – илдя 13 млн. т полад, мянзил-гярарэащы вя ясас мцяссисяси Гаосйун ш.-ндядир] ян ири металлурэийа ширкятидир. Ялван металлурэийанын истещсал эцъляринин Ч.-ин диэяр реэионларына кючцрцлмяси иля ялагядар сафлашдырылмыш мис, тякрар емал едилмиш алцминиум, гурьушун вя синк истещсалынын щяъми азалмагдадыр.

    М а ш ы н г а й ы  р м а н ы н ясас сащяси електрон сянайесидир. Тайванда дцнйанын бир сыра апарыъы ширкятляринин – ИТ аваданлыгларынын, о ъцмлядян бцтцн нюв микросхемлярин (микросхемлярин дизайны, йаддаш модулларынын щазырланмасы, фотолитографийа вя онунла ялагядар истещсаллар, фотомаскаларын бурахылышы, микросхемлярин габлашдырылмасы вя с. дя дахил олмагла), щямчинин мцхтялифнювлц компцтер, електрон-оптик вя телекоммуникасийа аваданлыглары истещсалчыларынын баш офисляри вя ЕТТКИ мяркязляри ъямляшмишдир. Тайванын електрон сянайеси ширкятляри, ясасян, ОЕМ (ориэинал егуипмент мануфаътурер – илкин комплектляшдирмя истещсалчысы) принсипи цзря ишляйир, йяни диэяр фирмаларын тиъарят маркалары иля бурахылан мямулатларын компонентлярини ишляйиб щазырлайыр вя истещсал едир; ОДМ - мцгавиляляри (ориэинал десиэн мануфаътурер – орижинал лайищяйя ясасян мямулат щазырлайыъысы) цзря сон мящсулу базарда ону юз тиъарят маркасы иля сатыша чыхаран бейнялхалг корпорасийаларын сифариши иля ишляйиб щазырлайыр вя истещсал едир. Фярди компцтерляр цчцн ясас платаларын дцнйа цзря истещсалынын 90%-и, видеоадаптерлярин 80%-и, ЩДД-лярин (хариъи сярт диск) вя ЪД-ютцрцъцлярин 75%-и, интеграл схемлярин 70%-и, майе-кристал панеллярин 50%-и, ноутбук вя смартфонларын бюйцк щиссясинин истещсалы Тайван ширкятляринин пайына дцшцр. Интеграл микросхемлярин ишляниб щазырланмасы дяйяриня эюря Тайван йалныз АБШ-дан эери галыр (2006 илдя 9,67 млрд. доллар).

    Електрон сянайесинин ясас истещсал эцъляри Тайвандан кянарда йерляшир (ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларында). Адада йерляшян мцяссисялярин пайына Тайван фирмалары тяряфиндян бурахылан мящсулларын дяйяринин тягр. 4,2%-и дцшцр (2006). Дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя Тайван ширкятляринин истещсал етдийи ИТ-аваданлыгларынын ихраъ щяъми 88,6 млрд. доллар тяшкил едир (2006), онун 90%-и 8 нюв мящсулун: ноутбук, столцстц компцтер, ясас плата, сервер, рягямли фотокамера, оптик дисклярдя топлайыъы, рянэли дисплей вя майе-кристал мониторларын пайына дцшцр. ИТ-аваданлыглары ихраъынын тягр. 60%-и Шимали Америка вя Гярби Авропа юлкяляриня йюнялдилир. Тайван електрон сянайеси ширкятляринин ян ириляриндян бири “Щон Щаи Преъисион Индустрй Ъо., Лтд.” (“Фохъонн”; баш офиси Тайбей ш.-ндя, дцнйа юлкяляринин чохунда мяшьул оланларын сайы 550 мин, тядавцлц 51,8 млрд. доллар, 2008), ясасян, ОДМ-мцгавиляляри ясасында ишляйир. “Фохъонн” мцяссисяляри Американын “Аппле Iнъ.” (“Маъ мини” фярди компцтери, “иПод” портатив медиа-сясляндириъи вя “иПщоне” мобил телефонлары), “Iнтел” (ясас платалар), “Моторола” (мобил телефонлар), “Делл Iнъ.” вя “Щеwлетт-Паъкард” (ЩП), Йапонийанын “Сонй” (“ПлайСтатион-2”, “Плай-Статион-3” компцтер ойун гошмалары) вя диэяр корпорасийалар цчцн мцхтялиф нюв мящсуллар бурахыр. Ширкятин ясас истещсал эцъляри Ч.-ин мцхтялиф реэионларында (ян ири мцяссися Гуандун яйалятинин Шенчжен ш.-ндя), щямчинин Чехийа, Маъарыстан, Бразилийа, Мексика, Щиндистан вя Вйетнамда йерляшир. Ясас ноутбук истещсалчысы (дцнйа базарынын тягр. 1/3-и) “Гуанта Ъомпутер Iнъ.” ширкяти (баш офиси Тайбей ш.-ндя, мяшьул оланларын сайы тягр. 30 мин, тяда- вцлц 24,6 млрд. доллар, 2007) ОДМ-мцгавиляляри ясасында ишляйир, Тайванын “Аъер Ынъ.”, Чинин “Леново”, Американын “Алиенwаре”, “Аппле Ынъ.”, “Ъомпаг”, “Делл Iнъ.” вя ЩП, Йапонийанын “Сщарп Ъорп.”, “Сонй” вя “Тосщиба”, Алманийанын “Сиеменс АЭ” вя диэяр ширкятляр цчцн мящсуллар тядарцк едир. Габагъыл ИТ-аваданлыглары истещсалчыларындан олан “АСУСТеК Ъомпутер Ынъ.” ширкяти (АСУС; баш офиси Тайбей ш.-ндя, мяшьул оланларын сайы 100 мин, тядавцлц 22,9 млрд. доллар, 2008) мящсуллары – систем платалары, ноутбук, смартфон, сервер вя коммуникасийа аваданлыьы, щямчинин мултимедиа гурулушлары вя електрон мяишят ъищазларыны юзцнцн тиъарят маркасы иля бурахыр. Ширкятин бцтцн ОДМ-бизнеси онун тюрямя структурларына – “Пеэатрон Ъорп.” (компцтер корпусларынын истещсалы вя с.) вя “Унищан Ъорп.”-а (Америка, Йапонийа вя диэяр юлкялярин фирмалары иля мцгавиляляр ясасында компцтер компонентляринин, о ъцмлядян ясас плата вя график картларын бурахылышы) верилмишдир. АСУС-ун истещсал эцъляри Тайван (Тайбей, Нанган, Лучжуху вя диэяр шящярлярдя), Сзйансу яйалятиндя (Сучжоу), щямчинин Мексика (Хуарес) вя Чехийада (Острава) йерляшир. “Аъер Ынъ.” ширкяти (баш офиси Тайбей ш.-ндя, тядавцлц 19 млрд. доллар, 2008) дцнйада столцстц фярди компцтерлярин истещсалы цзря 3-ъц йери (Американын ЩП вя “Делл Iнъ.” ширкятляриндян сонра) вя ноутбук бурахылмасы цзря 2-ъи йери тутур; програм тяминаты мящсулларынын истещсал щяъми дя бюйцкдцр (5,3 млрд. доллардан чох, сервис хидмятляри нязяря алынмагла, 2006). Тайванын йарымкечириъиляр истещсал едян ян ири ширкятляри “Таиwан Семиъондуътор Мануфаътуринэ Ъо., Лтд.” вя “Унитед Миъроелеътрониъс Ъорп.”-дыр.

    Електротехника сянайеси сащяляри арасында ян чох мяишят електрик ъищазларынын, о ъцмлядян сойудуъу (2007 илдя 462,1 мин ядяд) вя палтарйуйан машынларын (334,0 мин ядяд) истещсалы инкишаф етмишдир.

    Автомобил истещсалы 283 мин ядяддир (2007; о ъцмлядян 96% миник автомобили), дахили сатыш щяъми гисмян идхалат щесабына юдянилир (2006 илдя 366 мин ядяд). Хариъи фирмаларла мцштяряк вя йа онларын лисензийалары иля ишляйян мцяссисялярдя апарыъы хариъи автомобил маркалары бурахылыр. Ясас автомобил ширкятляри: “Йулон Моторс” [“Ниссан” автомобилляринин лисензийалы истещсалы; Йапонийанын “Ниссан” вя Американын “Эенерал Моторс” (“Буиък” автомобилляри) ширкятляри иля мцштяряк мцяссисяляр], “Ъщина Мотор” (“Митсубисщи” вя “Ъщрйслер”), “Ъщин Ъщун Моторс” (“Щйундаи”), “Куозуи Моторс” (“Тойота”), “Форд Лио Що”, “Щонда Таиwан”, “Принъе Моторс” (“Сузуки”) вя с. Мотосиклет вя скутер истещсалы 1,4 млн. ядяддян чохдур; мящсулун тягр. 1/2-и ихраъ едилир. Тайван автомобил вя мотосиклетляр цчцн комплектляшдириъилярин ири истещсалчысыдыр (детал вя агрегатларын хейли щиссяси ихраъ едилир, ясасян, АБШ, Йапонийа вя Ч.-ин диэяр реэионларына), бащалы велосипед моделляринин ясас ихраъчыларындан биридир (ясасян, АБШ-а). Эямигайырма мящсулларынын дяйяри 1,6 млрд. доллардыр (2007); сащянин ясас ширкяти “Ъщина Сщипбуилдинэ Ъорп.” (ЪСБЪ) Гаосйун вя Сзилун шящяр- ляринин тярсаняляриндя контейнердашыйан, балкер, танкер, ракет катер вя с. истещсал едир.

    К и м й а  сянайесинин апарыъы сащяси нефт-кимйадыр. Нефт-кимйа мящсулларынын (2006 илдя цмуми дяйяри 39,1 млрд. доллар, пластик кцтля нязяря алынмадан) тягр. 2/3-си йерли базар цчцн нязярдя тутулур. ФПЭ ширкятляр групу (илдя 1,7 млн. т етилен истещсалы эцъцня маликдир, 2006) вя ЪПЪ корпорасийасы (илдя 1,1 млн. т етилен) ян ири истещсалчылардыр. 2,7 млн. т синтетик лиф (2006; о ъцмлядян цмумдцнйа полиестер истещсалынын тягр. 10%-и) бурахылыр. Яъзачылыг вя микробиолоэийа сащяляри инкишаф етмишдир. Дярман препаратларыны истещсал едян 368 ширкят вя биотехнолоэийа сащясиндя чалышан 268 фирманын цмуми тядавцлц 5,5 млрд. доллардыр (2006).

    Асийанын диэяр реэион вя юлкяляри иля кяскин рягабят шяраитиндя инкишаф едян вя йцксякдяйярли сегментя аид мящсул истещсалында ихтисаслашан йцнэцл сянайе сащяляри арасында тохуъулуг мямулатларынын истещсалы цстцнлцк тяшкил едир. Тохума маллар, ясасян, Ч.-ин диэяр реэионларына (о ъцмлядян Сйангана), щямчинин АБШ, Вйетнам вя с. юлкяляря эюндярилир. “Синконэ Спиннинэ Ъо.”, “Таинан Ентерприсес Ъо.” вя “Ъарнивал Ынд. Ъорп.” сащянин ири истещсалчыларындандыр.

    Кянд тясяррцфаты, мешя тясяррцфаты вя балыгчылыг. Мящсул истещсалынын цмуми дяйяринин структурунда 45,8% биткичилийин, 31,3% щейвандарлыьын, 22,7% балыгчылыьын, тягр. 0,2% мешя тясяррцфатынын пайына дцшцр (2006). Торпагларын тягр. 1/4-и к.т.-на йарарлыдыр. Мцнбит торпаглар вя кифайят гядяр рцтубятин олмасы мцхтялиф биткилярин беъярилмясиня шяраит йарадыр. Ясас дянли битки чялтикдир. Чялтик якилмиш сащяляр 265 мин ща, йыьым 1,41 млн. т-дур (2007). Яла сортлу дцйц ихраъы (о ъцмлядян Йапонийайа) 284 мин т-дур. Шякяр гамышы плантаси- йаларынын сащяси 2007 илдя тягр. 10 мин ща (1950–60-ъы иллярдя тягр. 100 мин ща) тяшкил етмишдир. Шякяр идхалы (тямизлянмиш шякяря щесабланараг) 472,4 мин т-дур. Чай йарпаьы йыьымы 19,3 мин т (2007), о ъцмлядян “улун” чай сортунун дцнйа цзря истещсалынын тягр. 1/5-и. Чай йарпаьы идхалы 24,3 мин т-дур (ясасян, Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндян). Мейвя якинляри сащяси 217 мин ща-дыр. Мейвя йыьымы 2,3 млн. т-дур (маракуййа, манго, гуава, йемиш, бамбук будаглары вя с. дя дахил олмагла). Тярявяз биткиляри якинляри 157 мин ща; тярявяз йыьымы 2,7 млн. т-дур. Эцллярин, о ъцмлядян орхидейанын сянайе ясаслы беъярилмяси инкишаф етмишдир (апарыъы ширкят “Таиwан Суэар Ъорпоратион”, ТСЪ). Эцлчцлцк мящсулларынын дяйяри 384,9 млн. доллардыр (2006). Эцл ихраъы 77,9 млн. доллардыр, ясасян, Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриня вя АБШ-а. Щейвандарлыг (ясасян, донуз яти, гуш яти, йумурта) дахили истещлакы юдямир. Щейвандарлыг мящсуллары идхалы (2007 илдя 270 мин т, ят вя ялавя мящсуллар да дахил олмагла) ихраъы (тягр. 10 мин т) хейли цстяляйир. Дяниз балыг ову вя дяниз мящсуллары щасилаты 1,3 млн. т-дур (2006; о ъцмлядян 48%-и – дярин суларда балыг ову).

    Дяниз балыг овунун 1/2-и ихраъ олунур (илк нювбядя калмар, туна, тилапийа). Су биткиляри мящсуллары 316 мин т-дур (2006).


    Хидмят сферасы. Хидмятлярин дяйяр структурунда (2007) топдан вя пяракяндя тиъарятин пайына 26,2%, инзибати хидмятляря – 14,4%, малиййя хидмятляри вя сыьортайа – 14,1%, дашынмаз ямлакла ямялиййатлара – 11,4%, нягл. вя анбар тясяррцфатына – 8,4%, сящиййя вя сосиал тямината – 4,2%, елми-техники хидмятляря – 3,8%, мещманхана иши вя иътимаи иашяйя – 3,0%, тящсиля – 2,5%, диэяр сащяляря – 12,0% дцшцр.

    Тайванда 39 йерли коммерсийа банкы (Банк оф Таиwан, Ланд Банк оф Таиwан, Таиwан Ъооперативе Банк, Фирст Ъоммеръиал Банк вя с.), 32 Чин вя хариъи банкы; 313 к.т. кредит кооперативи, почт яманят системи фяалиййят эюстярир. Мяркязи банк функсийасыны Ъентрал Банк оф тще Републиъ оф Ъщина (Таиwан) йериня йетирир. 2007 илдя Тайвана Ч.-ин диэяр реэионларындан вя хариъи юлкялярдян 3,71 млн. няфяр сяфяр етмишдир.


    Няглиййат. Тайван инкишаф етмиш йерцстц нягл. шябякясиня маликдир. Дахили дашымаларда апарыъы йери автомобил нягл. тутур. Автомобил йолларынын уз. 40,3 мин км (2007), о ъцмлядян бяркюртцклц йоллар 38,2 мин км-дир. Автомобил нягл.-нын йцк дювриййяси 31 млрд. т/км (2006; ъями тягр. 600 млн. т йцк дашынмышдыр). Сярни- шиндашыманын (о ъцмлядян шящярлярарасы) хейли щиссяси автобус нягл.-нын пайына дцшцр. Цмуми истифадядя олан д.й.-ларынын уз. 1438 км, о ъцмлядян 345 км-индя релслярарасы мясафя 1435 мм (Тайбей– Гаосйун сцрятли д.й.), 1093 км-индя 1067 мм-дир. Дямир йолу васитясиля йцкдашымаларын (ясасян, ящянэдашы, семент, кюмцр) иллик щяъми азалыр, сярнишиндашымаларын ися артыр (щяр эцн 464,9 мин няфяр). Тайбей (8 хятт) вя Гаосйунда (2008; 1 хятт) метрополитен вар. 

     Авиасийадашыйан “Лйаонин” эямиси.

    Дяниз нягл. хариъи тиъарят йцкдашымаларынын (ясасян, контейнер; портларын цмуми йцк дювриййяси 13,7 млн. ИФЕ контейнери, 2007) бюйцк щиссясини щяйата кечирир. 7 бейнялхалг дяниз порту фяалиййят эюстярир. Башлыъа контейнер портлары Гаосйун (йцк дювриййяси 10,2 млн. ИФЕ контейнери), Сзилун (Тайбейин дяниз аванпорту) вя Тайчжундур. Дяниз тиъарят донанмасында 635 эями вардыр (2008), онлардан 11-и Сйанганын, 525-и хариъи юлкялярин (Панама, Либерийа, Сингапур вя с.) байраглары алтында цзцр. Авиасийа дашымаларына 18 аеропорт, о ъцмлядян Таойуан вя Гаосйунда 2 бейнялхалг аеропорт хидмят едир. Тайванын апарыъы авиаширкяти “Ъщина Аирлинес”дир.

    Хариъи игтисади ялагяляр. Хариъи тиъарят дювриййясинин щяъми 528 млрд. доллардыр (2008); ихраъ 273,4 млрд. доллар, идхал 254,6 млрд. доллардыр. Мцсбят хариъи тиъарят салдосу (18,8 млрд. доллар, 2008) гызыл валйута ещтийатларыны артырмаьа (291,7 млрд. доллар, 2008 илин сонлары) имкан верир. Ямтяя ихраъатынын ясас маддяляри електрон сянайеси мящсуллары, автомобилляр цчцн комплектляшдириъи детал вя агрегатлар, електрик мяишят ъищазлары, кимйяви препаратлар, пластик кцтля, яъзачылыг препаратлары вя тохуъулуг мямулатларыдыр. Ямтяялярин ясас щиссяси Сйанган вя Аомын да дахил олмагла Ч.-ин диэяр реэионларына (ъями 40,7%), щямчинин Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриня (Тайланд, Малайзийа, Индонезийа, Филиппин, Сингапур вя Вйетнам; ъями 14,5%), АБШ (13%), АИ юлкяляри (10,9%), Йапонийа (6,5%) вя Корейа Респ.-на (3,2%) эюндярилир (2007). Ямтяя идхалатынын ясас маддяляри електрон ъищазларын детал вя щиссяляри, машын вя аваданлыглар, нефт, майеляшдирилмиш тябии газ, цзви кимйа мящсуллары вя металлардыр. Тайванын ясас ямтяя тядарцкчцляри Йапонийа (21%), Сйанган вя Аомын да дахил олмагла Ч.-ин диэяр реэионлары (13,6%), Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляри (10,8%), АБШ (12,1%), АИ юлкяляри (9,1%) вя Корейа Респ.-дыр (6,9%). Бирбаша хариъи инвестисийа ахыны 15,36 млрд. доллар, капитал ихраъы 16,44 млрд. доллардыр (2007). Тайван капитал гойулушларынын (9,97 млрд. доллар, 2007) бюйцк щиссяси Ч.-ин диэяр реэионларына йюнялдилир.


                                                                                                            Силащлы гцввяляр


    ЧХР-ин силащлы гцввяляри (СГ) низами вя ещтийат компонентляриндян ибарятдир; цмуми сайы тягр. 5,1 млн. няфярдир (2006). Низами компонентя Чин Халг Азадлыг Ордусу (ЧХАО; тягр. 2,6 млн. няфяр) вя Силащлы Халг Милиси (1,5 млн. няфяр), ещтийат компонентиня Кюнцллц халг гошуну (кадр вя цмуми халг гошунларынын дахил олдуьу кцтляви щярбиляшдирилмиш тяшкилат) дахилдир. ЧХР-ин иллик щярби бцдъяси 45 млрд. доллардан чохдур (2007).

    СГ-йя шяхси щейяти ЧКП МК Щярби шурасы иля ейни олан Мяркязи Щярби Шура (МЩШ; мцщарибя заманы Али баш команданлыг функсийасыны йериня йетирир) рящбярлик едир. МЩШ-йя Мцдафия Назирлийи, Баш Гярарэащ (БГ) вя ЧХАО-нун сийаси, силащ вя щярби техника, арха ъябщя Баш идаряляри табедир. Мцдафия назири МЩШ вя ЧКП МК Щярби шурасынын сядр мцавинидир, ЧХАО БГ-нин ряиси, ЧХАО Баш идаряляринин ряисляри вя мцхтялиф нюв СГ-нин команданлары ися МЩШ вя ЧКП МК Щярби шурасынын цзвляридир. ЧХАО Стратежи ракет гошунларындан (СРГ), Гуру гошунларындан (ГГ), ЩЩГ вя ЩДГ-дян ибарятдир. ГГ-нин гярарэащы функсийасыны ЧХАО БГ-и йериня йетирир. Гошунлара рящбярлийи мцдафия назири щяйата кечирир. Силащлы Халг Милисиня дахили, сярщяд, йаньын, мешя мцщафизяси гошунлары, щямчинин йол-иншаат, щидроенерэетика обйектляринин тикинтиси вя мцщафизяси, гызыл щасилатынын тяминаты цзря гошунлары дахилдир. Силащлы Халг Милиси гошунлары Иътимаи Тящлцкясизлик Назирлийиня, Кюнцллц халг гошуну ися ЧХР МЩШ-нин Кюнцллц халг гошуну мясяляляри цзря идарясиня вя ЧХАО БГ-нин Кюнцллц халг гошуну мясяляляри цзря шюбясиня табедир. Мцщарибя дюврцндя Силащлы Халг Милиси ЧХАО бюлмяляри иля сых баьлы шякилдя тапшырыглары йериня йетирмяк, Кюнцллц халг гошуну ися ЧХАО вя Силащлы Халг Милисинин там комплектляшдирилмяси цчцн нязярдя тутулмушдур.

    Вязифяляринин хцсусиййятиня эюря ЧХАО стратежи нцвя гцввяляри (СРГ, стратежи авиасийа вя атом ракет суалты донанмасы), цмуми тяйинатлы гцввяляр [ГГ, ЩЩГ (стратежи авиасийа истисна олмагла)] вя ЩДГ-йя (атом ракет суалты донанмасы истисна олмагла) бюлцнцр. СРГ (120 мин няфяр) тягр. 200 стратежи тяйинатлы баллистик ракет цчцн бурахыъы гурьуйа (БГ) маликдир. ГГ (тягр. 1,6 млн. няфяр) 7 щярби даиря, 28 яйалят щярби даиряси, 4 гарнизон команданлыьы, мцхтялиф шякилдя тяшкил олунмуш 18 ордудан (30–65 мин няфяр, адятян 2–3 механикляшдирилмиш, йахуд моторлашдырылмыш пийада дивизийасы вя йа бригадасы, танк дивизийасы, йахуд бригадасы, артиллерийа дивизийасы, йахуд бригадасы, зенит ракет, йахуд зенит артиллерийа бригадасы) ибарятдир. Ъями ордуларын тяркибиня 15 пийада, 3 механикляшдирилмиш, 2 амфибийа-щцъум, 24 моторлашдырылмыш пийада, 9 танк, 7 артиллерийа дивизийасы, 12 танк, 1 механикляшдирилмиш, 22 моторлашдырылмыш пийада, 14 артиллерийа, 1 танкялейщиня, 9 зенит ракет, 12 зенит артиллерийа бригадасы, 4 танкялейщиня полк; 2 даь-пийада, 1 моторлашдырылмыш пийада, 1 ракет, 1 мцщяндис ялащиддя бригадалары; моторлашдырылмыш пийада, артиллерийа, зенит артиллерийа, 5 сярщяд вя с. ялащиддя полклары; йерлярдя гошун: 12 пийада дивизийасы, 1 даь-пийада вя 4 пийада бригадасы, 87 пийада баталйону, 50 мцщяндис полку, 50 рабитя полку дахилдир. Ещтийат гцввяляр (1 млн. няфяр) 42 дивизийа (пийада, артиллерийа, зенит ракет) вя арха ъябщяни тямин едян 7 бригададан ибарятдир. Силащлары: тягр. 8,6 мин танк (о ъцмлядян йцнэцл – 1 миндян чох); 4,5 миндян чох зирещли транспортйор вя ПДМ; 14 мин сящра артиллерийа топу; 1,2 мин юзцйерийян гаубитса; 100 гаубитса топу; 2,4 мин йайлым атяши реактив системи (ЙАРС); 6,5 мин танкялейщиня идаряолунан ракет цчцн бурахыъы гурьу (ТЯИР БГ); 7,7 мин танкялейщиня артиллерийа топу; 15 мин зенит топу вя зенит ракет комплекси цчцн бурахыъы гурьу (ЗРК БГ); щямчинин щеликоптерляр, пилотсуз УА-лары. ЩЩГ-йя (400 мин няфяр, о ъцмлядян 210 мин няфяр ЩЩМ-дя) стратежи, бомбардманчы, щцъум, гырыъы, кяшфиййат вя щярби няглиййат авиасийасы, зенит ракет гошунлары, зенит артиллерийасы вя радиотехника гошунлары дахилдир. ЩЩГ 2,6 миндян чох дюйцш тяййаряси, тягр. 500 ЗРК вя мцхтялиф нюв щеликоптерлярля силащланмышдыр. ЩДГ (255 мин няфяр) Шимал (ясас базасы – Синдао), Шярг (ясас базасы – Шанхай) вя Ъянуб (ясас базасы – Чжантсзйан) донанмаларындан ибарятдир; бундан ялавя ЩДГ-нин тяркибиня 2 дяниз пийадалары бригадасы вя дяниз авиасийа бюлмяляри дахилдир. 300-дян чох эями (о ъцмлядян 100-дян чох суалты гайыг), тягр. 200 ракет вя 150 торпеда катери, 500-дян чох дюйцш тяййаряси вя 25 щярби щеликоптер иля силащланмышдыр.


    ЧХАО вя Силащлы Халг Милисинин комплектляшдирилмяси чаьырыш вя мцгавиля ясасында щяйата кечирилир. Щярби хидмятя 18–25 йашында шяхсляр чаьырылыр, хидмят мцддяти 24 айдыр. Команда щейяти цчцн кадрлар щярби академийаларда, щярби институтларда, али вя орта щярби мяктяблярдя, щямчинин мцхтялиф тякмилляшдирмя курсларында щазырланыр. Сяфярбярлик ещтийатлары 361,3 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар тягр. 198 млн. няфярдир.


    Т а й в а н ы н  силащлы гцввяляри ГГ, ЩЩГ, ЩДГ, Арха ъябщянин бирляшмиш команданлыьы, СГ ещтийатынын команданлыьы вя щярби полисдян (ъями тягр. 290 мин няфяр; 2008) ибарятдир, щярбиляшдирилмиш бирляшмяляр (17 мин няфярдян чох) дя вар. Иллик щярби бцдъяси 10 млрд. доллардан чохдур (2008).


    СГ-нин баш команданы Чин Респ.-нын президентидир. Милли Тящлцкясизлик Шурасы (президент тяряфиндян формалашдырылыр) мцдафия сийасятиня цмуми нязарят едир, милли мцдафия назиринин (мцлки шяхс) башчылыьы алтында Милли Мцдафия Назирлийи ися ону билаваситя щяйата кечирир. СГ-йя бирбаша рящбярлик едян БГ ряиси милли мцдафия назириня табедир.


    ГГ (тягр. 200 мин няфяр) 1,8 миндян чох танк, тягр. 900 зирещли транспортйор, тягр. 1,8 мин топ (о ъцмлядян 300-дян чох юзцйерийян артиллерийа гурьусу), тягр. 1 мин танкялейщиня идаряолунан ракет цчцн бурахыъы гурьу (ТЯИР БГ), 600-дян чох сащил артиллерийа топу, тягр. 400 зенит артиллерийа системи, тягр. 130 ЗРК, тягр. 470 дашынан зенит-ракет комплекси (ДЗРК), 90-дан чох тяййаря (о ъцмлядян 30 тялим тяййаряси) вя тягр. 120 орду авиасийасы щеликоптери иля силащланмышдыр. ЩЩГ (тягр. 45 мин няфяр) гырыъы, гырыъы- бомбардманчы, няглиййат вя ялащиддя ескадрилйалар кими тяшкил едилмиш ахтарыш-хиласедиъи авиасийа иля тямсил олунур; ЩЩМ авиасийа команданлыьы да вар. Тягр. 600 тяййаря (о ъцмлядян 478-дян чох дюйцш тяййаряси) вя тягр. 40 щеликоптер иля силащланмышдыр. ЩДГ (тягр. 50 мин няфяр) донанма, дяниз авиасийасы, дяниз пийадалары (тягр. 15 мин няфяр), сащил ракет-артиллерийа гошунлары, щярби-дяниз районлары вя арха ъябщя команданлыгларындан ибарятдир; 50-дян чох дюйцш эямиси (о ъцмлядян 4 суалты гайыг), 50 ракет вя 270-дяк десант катери, тягр. 30 тяййаря вя 29 дяниз авиасийа щеликоптери иля силащланмышдыр. Силащлары вя щярби техникасы Тайван вя хариъи юлкялярин (ясасян, АБШ) истещсалыдыр. 

    СГ цмуми щярби мцкялляфиййят ясасында 20 йашында кишилярдян, щямчинин мцгавиля ясасында комплектляшдирилир; чаьырыша ясасян хидмят мцддяти 20 айдыр. Сяфярбярлик ещтийатлары тягр. 6,5 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар тягр. 5 млн. няфярдир.

                                                                               Сящиййя


    Ч.-дя ящалинин 100 мин няфяриня 155 щяким, 111 орта тибб ишчиси (2006), 11 стоматолог, 28 яъзачы, 3 мама (2002) дцшцр. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 4,7%-ни (2003) тяшкил едир (бцдъя щесабына – 38%, юзял сектор щесабына – 62% малиййяляшдирмя; 2005). Сящиййя системинин щцгуги тянзимлянмяси юлкянин Конститусийасы, шящяр гуллугчуларынын база тибби сыьортасы щаггында ЧХР Дювлят шурасынын гярары (1998); тибби практика щаггында (1999), ящали вя аиля планлашдырылмасы щаггында (2001), дярманлар щаггында (2001), инфексион хястяликлярин гаршысынын алынмасы вя мцалиъяси щаггында (2004) ганунлар; вярямин профилактикасы, мцалиъяси, нязаряти цзря тядбирляр щаггында гярар (1991) вя яняняви Чин тябабяти щаггында Ясаснамя (2001) иля щяйата кечирилир. Сящиййя системиндя ясаслы ислащатлар апарылыр. Тяшкилатималиййя дястяйинин йерли щакимиййятя щяваля едилмяси базарын ихтисаслашдырылмыш йардым вя бащалы дярманларла долдурулмасына сябяб олур. Тяминатсыз ящалинин юдяниш габилиййяти олмадыьындан онун тибби хидмятляр (о ъцмлядян илк тибби-санитарийа йардымы) истещлакы азалыр. Сящиййя вя аиля планлашдырылмасы мяркязляринин хидмятляри дахил олмагла, тибби хидмят азтяминатлылар цчцн дя ихтисар едилир. Чин яняняви (халг) тябабяти щякимляри дя тибби хидмят эюстярирляр. Ян чох йайылмыш инфексийалар – бактериал диарейа, щепатит Б (ящалинин 10%-и), лептоспироз вя малйарийадыр. Йашлы ящали арасында юлцмцн ясас сябябляри бядхассяли шишляр, сереброваскулйар хястяликляр, травмалар, аь ъийяр вя цряйин ишемик хястяликляридир (2005). Бцтцн юлцм щадисяляринин 80%-нин сябяби хроники хястяликлярдир. Ханчжоу; балнеоложи (Шинчен, Тангантсзы, Сзимо вя с.), даь иглими (Кунмин, Лушан, Мугансан, Тайшан, Чаншан вя с.), дянизйаны иглим (Бейдайхе, Тсиндао, Йантай вя с.) курортлары вар. 

     Бейдайхе курорт зонасы.


    Т а й в а н д а  ящалинин 100 мин няфяриня 220 щяким, 481 орта тибб ишчиси вя мама, 26 стоматолог, 120 яъзачы дцшцр; 131152 хястяхана чарпайысы вар (2006). Тибби йардымы (96%-и –Авропа нцмуняли, 4%-и – Чин халг тябабяти) 547 хястяхана (о ъцмлядян 24 тибб мяркязи, 55 район клиникасы, 344 даиря хястяханасы, 52 психиатрийа клиникасы) эюстярир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦРМ-ин 6,1%-ни тяшкил едир (бцдъя щесабына – 25,9%, юзял сектор щесабына – 53,6%, сащибкарлар щесабына – 15%, гейри-коммерсийа тяшкилатлары щесабына – 5,5% малиййяляшдирмя; 2006). Сящиййя системинин щцгуги тянзимлянмяси сцни ма- йаландырма щаггында (2007), орта тибб ишчиляри щаqгында (2004), физиотерапевтляр щаггында (1996, 2007), тибби сыьортанын милли системи щаггында (1994), психи саьламлыьын мцщафизяси щаггында (1992), кичик тибб ишчиляри щаггында (2000), тяъили тибби йардым щаггында (1995, 2004), щякимляр щаггында (1943, 2002), доьума йардым щаггында (2005), терминал вязиййятлярдя паллиатив йардым щаггында (2000) ганунларла; тибб мцяссисяляринин фяалиййятинин стандартлары щаггында Ясаснамя (1987, 2005) иля тянзимлянир. Мцасир тибби йардымы Чин халг тябабяти цсуллары (отларла мцалиъя, акупунктура) тамамлайыр. Сящиййя системи Сящиййя департаменти тяряфиндян идаря олунур вя чох ъящятдян АБШ-ын сящиййя системиня охшардыр; бцтцн хидмят сащяляриндя йцксяктехнолоэийалы диагностикайа вя ихтисаслашдырылмыш мцалиъяйя хцсуси диггят йетирилир. Ян чох йайылмыш инфексийалар – йаталаг, йапон енсефалити, щепатит А, денэе гыздырмасы, сары гыздырмадыр. Юлцмцн ясас сябябляри – бядхассяли шишляр, сереброваскулйар хястяликляр вя цряк-дамар системи хястяликляри, шякярсиз диабет, травмалар вя бядбяхт щадисялярдир.

     
                                                                                    Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри


    Ч.-ин тящсил системи дювлят нязарятиндядир. Иъбари тящсил пулсуздур. Ясас норматив функсийалар Тящсил Назирлийинин сялащиййятляриня аиддир. Тящсилдя “пилляли” идаряетмя вя малиййяляшдирмя системи фяалиййят эюстярир: али тящсил мяктябляриндя мяркяз вя яйалятляр сявиййясиндя (сонунъулар цстцнлцк тяшкил етмякля), база тящсилиндя ися йерли администрасийа, ясасян, гязалар сявиййясиндя. Ясас ганунвериъилик актлары: иъбари тящсил щаггында (1986, йени редаксийасы 2006), мцяллимляр щаггында (1993), тящсил щаггында (1995), пешя тящсили щаггында (1996), али тящсил щаггында (1998), гейри-дювлят тящсил системинин стимуллашдырылмасы щаггында (2002). Фасилясиз тящсил системи йарадылыр. Цмуми тящсил системиня (2007) дахилдир: мяктябягядяр тящсил (ушагларын тягр. 50%-и баьчалара, 70%-индян чоху ися щазырлыг синифляриня эедир), база [9-иллик ибтидаи иъбари (6–7 йашдан етибарян, ушагларын 99,3%-и) вя натамам орта тящсил (ибтидаи мяктябляри битирянлярин 100%-и)], пиллялярин нисбяти дяйишмякдядир (6 вя 3 ил, йахуд 5 вя 4 ил); там орта тящсил (3 ил, 60%-ядяк ушаг). Мцнтязям али мяктябляря (сайы 1867-дир) мяктяби битирянлярин 75%-и дахил олур. Пешя тящсили цчпиллялидир: ибтидаи (ибтидаи мяктяб базасында), орта ихтисас (техникумлар, педагожи мяктябляр, лисейляр вя с.) вя али (эянълярин 22%-и). Али тящсиля аид ясас пилляляр: бакалавриат (4 ил), ондан сонра аспирантура; маэистратура (2–3 ил); докторантура (3 илдян йухары) вя щямчинин цмумиликдя 60% тялябянин тящсил алдыьы 2–3 иллик ихтисаслашдырылмыш али мяктяб вя факцлтяляр (о ъцмлядян али техникипешя коллеъляри). Бюйцкляр цчцн дя ейни бюлмяляри ящатя едян тящсил йарымсистеми фяалиййят эюстярир (ялавя тящсил, икинъи али тящсил, мцхтялиф курслар). 15–49 йаш арасында ящалинин савадсызлыг щядди 4% тяшкил едир. ЧХР-дя 2 миндян чох али тящсил мцяссисяси фяалиййят эюстярир. Ян ири али мяктябляр: Пекин ун-ти (1898), Синхуа (1911), Чин халг ун-ти (1950), Мяркязи миллятляр ун-ти (1951), Пекин педагожи ун-ти (1954); мяркязи академийалар: инъясянят (1918, индики ады 1950 илдян), театр (1950), декоратив-тятбиги сянят вя дизайн (1956) – щамысы Пекиндя; ун-тляр – Тунсзы (1907 илдя алманлар тяряфиндян йарадылмышдыр, индики ады 1927 илдян, Шанхай), Чжетсзйан (1897, индики статусу 1998 илдян, Ханчжоу ш.), Шандун (1901, Сзинан), Сычуан (1905), Сйанган (1887 илдя тибб коллеъи кими тясис едилмишдир, индики статусу 1911 илдян, Сйанган), Фудан (1905, индики ады вя статусу 1917 илдян) Нанкай (1919, Тйансзин ш.), Сун Йатсен ад. (1924, индики ады 1926 илдян, Гуанчжоу ш.), Мяркязи Ъянуб (2000, 3 ун-т базасында, Чанша ш.), щямчинин Ухан (1893, индики ады вя статусу 1923 илдян), Нанкин (1902), Сйамын (1921, 1937 илдян дювлят ун-ти) шящярляриндя ун-тляр. Елми-техники ун-тляр: Шимал-Шярг (1923, Шенйан ш.), Мяркязи Чин (1953, индики адла 1990-ъы иллярин сонундан, Ухан ш.), Чин (1958, Хефей ш.), Пекин техноложи (1960) ун-тляри. Ири юзял ун-тляр: “Дун Фан”, гийаби Хайдйан (Пекин), “Йан Ен” (Сйуанчжоу ш.), “Хуанхе” елми-техники (Хенан яйаляти), “Хуалйан” (Гуанчжоу) ун-тляри вя с. Ч.-дя 1372 академийа вя ун-т китабханасы, 781 кцтляви вя 1000-дян чох ихтисаслашдырылмыш китабхана вар. Милли китабханалар: Милли (1800 илдян сарай китабханасы кими фяалиййят эюстярмишдир, индики ады вя статусу 1987 илдян, 18 млн. нцсхя, фондларынын щяъминя эюря дцнйада 5-ъи йердядир; онун базасында 1999 илдя Милли електрон китабхана йарадылмышдыр, Пекин), Нанкин (1907), Шанхай (1952); ЧХР-ин академийалары, али мяктябляри вя елми тядгигат ин-тлары няздиндяки елми китабханалар.

     Чин Милли Китабханасы. Пекин.

    Ч.-дя 2300-дян артыг музей вардыр, милли музей ишляри цзря комитя йарадылмышдыр (2006). Ясас милли музейляр: Гугун сарай ансамблы (1420, 1914 илдян музейдир, Пекин; коллексийасынын бир щиссяси Тайбей ш.-ндядир) вя Шенйанда Син сцлалясинин сарайы; Ченде, Сучжоу, Уси, Йанчжоу ш.-ляриндя сарайлар вя орта ясрляр баь-парк маликаняляри; Пекиндя Эеолоэийа музейи (1916), Бойакарлыг академийасы няздиндя ряссамлыг галерейасы (Чин яняняви инъясяняти, 1958), Чин халг ингилабы щярби музейи (1958, 1960 илдя ачылмышдыр), Тясвири сянят музейи (1963 илдя ачылмышдыр, мцасир Чин инъясяняти), дцнйада ян бюйцк Мятбуат музейи (1996) вя Кино музейи (2005); Дцнйа инъясяняти музейи иля бирликдя “Чин йцзилликлярдя” Инъясянят мяркязи (2000), Милли музей [2003 илдя Тарих музейи (1912) вя Ингилаб музейинин (1950) бирляшдирилмясиндян йарадылмышдыр], щямчинин авиасийа, нумизматика, идман, кянд тясяррцфаты музейляри. Диэяр музейляр: Шанхай музейи (гядим инъясянят, 1952; йени бинасы – 1996), Син императору Шихуанди- нин мягбярясиндян терракота дюйцшчцляр (Сиан ш.), Банпо (Неолит дцшярэяси, 1958, Сиан ш.), гядим дюйцш арабалары музейи (1994, Шандун яйаляти), “Сансйа” (археоложи, 2005, Чунтсин ш.), каллиграфийа (2007, Шанчжи ш., Хейлунтсзйан яйаляти), чай (Чжетсзйан яйаляти), шярабчылыг (2002, Йантай ш., Шандун яйаляти) вя с. Мемориаллар: Конфуси (е.я. 5 ясрдян, Сйуйфу ш., Шандун яйаляти), Ли Бо (1959, Мааншан ш., Анхой яйаляти). Дювлят хадимляринин музейляри: Сун Йатсен (ев-музей, 1999, Гуанчжоу йахынлыьында), Мао Тсзедун (Шаошан ш., Йуннан яйаляти), Ден Сйаопин (ев-музей, 2001, Гуанйан ш., Сычуан яйаляти); шаир вя йазычыларын ев-музейляри: Ду Фу (1961, Ченду ш.), Лу Син (Пекин, Шанхай, Шаосин), Мао Дун (2007, Пекин). 


    Елми-техники тядгигатлара ЧХР Дювлят шурасы няздиндяки Елм вя Техника цзря Дювлят Комитяси рящбярлик едир. Елми тядгигатлар цч дювлят академийасы тяряфиндян тяшкил вя координасийа едилир: Чин ЕА (1949, Пекин; 12 филиалы, 6 бюлмяси, 123 елми тядгигат ин-ту), Мцщяндислик Елмляри Академийасы (1994, Пекин), Чин Иътимаи Елмляр Академийасы (1977, Пекин вя филиаллары; 35 елми тядгигат ин-ту). Бирбаша ЧХР Дювлят шурасына табе олан Тябият елмляри цзря Чин Милли Фонду мцщцм рол ойнайыр. Бир сыра назирликлярин няздиндя сащя академийалары фяалиййят эюстярир: к.- т., тибб, эеолоэийа елмляри, яняняви Чин тя- бабяти вя с. 100-дян чох ъямиййят вя ассосиасийа, 17 миндян чох ЕТИ фяалиййят эюстярир.

     Сзинхуа Университетинин инзибати бинасы. Пекин.

    Тайванда тящсил системи там орта вя орта ихтисас тящсили щаггында (2004), натамам орта тящсил щаггында (2006), гейри-дювлят мяктябляри щаггында (2006), ун-тляр щаггында (2007) ганунларла тянзимлянир. Тящсил системиня 3 – 6 йашында ушагларын мяктябягядяр тярбийяси, 9 иллик иъбари тящсил (6 иллик ибтидаи мяктяб; 3 иллик натамам орта мяктяб, ону битирдикдян сонра тящсили 3 иллик там орта мяктябдя вя йа 3 иллик орта пешя мяктябиндя, йахуд 5 иллик пешя коллеъиндя давам етдирмяк олар), али тящсил дахилдир (2008). 224 мин-дян чох ушаг (2005/06 тядрис или) мяктябягядяр тярбийя, 1 млн. 832 миндян чох шаэирд ибтидаи тящсил, 951 миндян чох шаэирд натамам орта тящсил, 420,6 миндян чох шаэирд там орта тящсил, 331,6 миндян чох шаэирд орта пешя тящсили, тягр. 1 млн. 260 мин тялябя ися али тящсил алыр. 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыг сявиййяси 96,97% тяшкил едир (2006). Ясас елми мц- яссисяляр, ири али мяктябляр, китабхана вя музейляр Тайбей, Тайнан, Тайчжунда йерляшир. Щямчинин Синчжу ш.-ндя Сзйао Тун (1896) вя Сзынхуа милли ун-тляри (1956), Милли океан ун-ти (1953, Сзилун), Тибб ун-ти (1954, Гаосйун) вя с. фяалиййят эюстярир.

                                                           Кцтляви информасийа васитяляри


    Ч.-дя мцасир типли гязетлярин няшриня19 ясрин орталарындан башланылмышдыр. ЧХР-дя цмуми тиражы 35 млрд. нцсхя олан дюври няшрлярин сайы 2 миндян чохдур (2008). Онларын тягр. 20%-и ЧКП органыдыр. Апарыъы цмуммилли гязетляр (щамысы Пекиндя): “Женмин жибао” (“Халг гязети”; ЧХР МК-нын органы; 1948 илдян, эцндялик; тягр. 5 млн. нцсхя), “Гунжен жибао” (“Фящля гязети”; Цмумчин щямкарлар иттифаглары федерасийасынын органы; 1949 илдян, эцндялик; 2,5 млн. нцсхя), “Сзефантсзйун бао” (“Азадлыг ордусу”; ЧКП МК Щярби шурасынын органы; 1956 илдян, эцндялик; тягр. 800 мин нцсхя), “Чжунго тсиннйан бао” (“Чин эянъляри”; Чин Коммунист Эянъляр Иттифагы МК-нын органы; 1951 илдя тясис едилмишдир, 1978 илдян щяфтядя 4 дяфя чыхыр; 3 млн. нцсхя). Елм вя тящсил мясяляляри “Гуанмин жибао” (“Зийа”; 1949 илдян; тягр. 6 млн. нцсхя) эцндялик гязетиндя ишыгландырылыр. Инэ. дилиндя “Ъщина Даилй” гязети (1981 илдян, эцндялик) бурахылыр. Ири реэионал гязетляр: “Ситсзан жибао” (“Тибет гязети”; 1956 илдян, Лхаса, эцндялик, Чин вя Тибет дилляриндя), “Нанфан жибао” (“Ъянуб гязети”; 1952 илдян, Гуанчжоу, эцндялик), “Синтсзйан жибао” (“Синтсзйан гязети”; 1956 илдян, Урумчи, эцндялик), “Гуанси жибао” (“Гуанси гязети”; Наннин, эцндялик). Апарыъы журналлар (щамысы Пекиндя): “Тсйуши” [“Щягигятя доьру”; ЧКП МК-нын нязяри органы; 1958 илдян, 1988 илядяк “Хунтси” (“Гызыл байраг”) адланырды”], “Женмин хуабао” (“Иллцстрасийалы халг гязети”; 1951 илдян, айлыг; Чин вя 17 хариъи 
    дилдя няшр олунур), “Пекинэ Реwиев” (1958 илдян, щяфтялик; инэ., алм., фр., исп. вя йапон дилляриндя). Радио верилишляри 1927 илдян апарылыр. 1947 илдя юлкядя 42 дювлят, 90 юзял вя хариъи радиостансийа фяалиййят эюстярирди, 1949 илдя миллиляшдирилмишдир. Пекин ш.-ндя Мяркязи Халг Радио Верилишляри Стансийасы йарадылмышдыр. Мцхтялиф мялуматлара эюря, юлкядя 1200-дяк радиостансийа ишляйир (2008). Чин Бейнялхалг Радиосу (1941 илдян) 38 дилдя вя 5 йерли Чин диалектиндя верилишляр йайымлайыр (2008). Телевизийа 1958 илдян фяалиййят эюстярир. 450-дян чох телестудийа вар (2008). Ики дювлят информасийа аэентлийи: Синхуа (1931 илдя Жуйтсзин ш.-ндя тясис едилмиш, 1937 илядяк “Гырмызы Чин” адланмышдыр; 1937 илдян Пекиндядир), Чжунго (1952 илдян, Пекин; хариъдя йашайан чинлиляри мялуматландырмаг мягсяди дашыйыр). 

     “Шярг инъиси” телегцлляси. Шанхай.

    Тайванда 600-дян чох гязет вя журнал няшр олунур. Дюври няшрлярин чоху инэ. дилиндя (щамысы Тайбей ш.-ндя) бурахылыр: “Индепендент Евенинэ Пост” (1947 илдян, эцндялик; тягр. 300 мин нцсхя), “Индепендент Морнинэ Пост” (1988 илдян, эцндялик; тягр. 300 мин нцсхя), “Ъоммеръиал Тимес” (1978 илдян, эцндялик; тягр. 250 мин нцсхя), “Ъщина Пост” (1952 илдян, эцндялик; тягр. 150 мин нцсхя) гязетляри, “Фрее Ъщина Жоурнал” (1964 илдян, тягр. 35 мин нцсхя). Чин дилиндя апарыъы гязетляр (щамысы Тайбей ш.-ндя): “Сеншен бао” (“Йени щяйат”; 1945 илдян, эцндялик; 460 мин нцсхя), “Лйанхебао” (“Эцндялик хябяр иъмалы”; 1951 илдян, эцндялик; 1,2 млн. нцсхя). Чин вя инэ. дилляриндя “Чжунйан жибао” (“Ъентрал Даилй Неwс”; Гоминдан органы; 1928 илдян, эцндялик; тягр. 600 мин нцсхя), “Чжунго жибао” (“Ъщина Тимес”; 1950 илдян, эцндялик; 1,2 млн. нцсхя) гязетляри няшр олунур. Радио вери- лишляри Чин Радио Верилишляри Корпорасийасы (“Броадъастинэ Ъорпоратион оф Ъщина”, БЪЪ; Тайбей ш.) тяряфиндян щяйата кечирилир. Тайван телевизийа ширкяти (“Таиwан Телевисион Ентерприсе”, ТТВ; 1962 илдя тясис едилмишдир; Тайбей ш.) фяалиййят эюстярир. 76 телеканал, 229 ултрагыса вя 140 орта дальалы радиостансийа вар. “Ъунйан ше” Мяркязи Хябяр Аэентлийи (1924 илдян, Тайбей ш.) 1995 ил декабрын 30-да миллиляшдирилмишдир; “Синхуа” (“Йени Чин” Хябяр Аэентлийи вя йа Чин Хябярляр Хидмяти) 1949 илдян рясми хябяр аэентлийи кими фяалиййят эюстярир. 

                                                                                       Идман


    Ч.-дя физики тямринлярин йайылмасы щаггында илк мялуматлар халг арасында эениш тятбиг олунан мцалиъяви эимнастиканын мцхтялиф нювляриня, аьрыкясиъи масажларын, хястяликляри вя сонсузлуьу мцалиъя мягсяди дашыйан мярасим рягсляриня, щямчинин дюйцш рягсляринин йайылмасына даир системляшдирилмиш гейдлярдян ибарят “Кунфу” китабында (ещтимал ки, е.я. 2698) верилир. Бядян тярбийяси Чжоу дюврцндя (е.я. 12/11–3 ясрлярдя) хейли инкишаф етмишди. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврцндя зярбяси ялин ичи иля (шоубо, сзитсйао) вурулан дюйцш сянятляри популйар иди; сйанпу эцляши йайылмышды (сонрадан онун ясасында йапон эцляши сумо йаранды); футболу хатырладан ойун (тсу чу) ойнамаьа башладылар: топлары щейван дярисиндян тикир, гапы диряклярини бамбук аьаъындан дцзялдирдиляр. Ч. футболу тямтяраглы байрамларын ваъиб щиссясиня вя щярби щазырлыг елементиня чеврилмишди. Шаолин монастырынын диварлары арасында “щейвани цслублар” (усинси) йаранды; бу, пялянэ, яждаща, бябир, илан вя дурнанын вярдишляринин имитасийасы олан мцяййян ардыъыллыгла 5 тямриндян ибарят иди. 

    Чин шащматы сйантси феодализм дюврцндя мейдана эялмишдир. Сйантсидя фигурлар 10 цфцги вя 9 шагули хятт цзря щярякят едир, нюгтялярдя ися дайаныр. 1956 илдян сйантси дювлят бядян тярбийяси вя идман системиня дахил едилди, мцнтязям олараг цмумчин йарышлары кечирилмяйя башланды, яйалятлярин чохунда сйантси цзря хцсуси идман ъямиййятляри, шящярлярдя ися мяктябляр, клуб вя академийалар йарадылды. Ойун Ъянуб-Шярги Асийанын бир сыра юлкясиндя йайылмыш, Асийа сйантси федерасийасы тясис олунмушдур. Асийа чемпионатлары кечирилир (1980 илдян). 

     2008 ил Пекин Олимпиадасынын эимнастика цзря галиби олмуш гадынлардан ибарят Чин йыьма командасы.

    Мин дюврцндя мейхуатсйуан – “эавалы чичяйи дюйцш сяняти” эениш йайылмышды. Эавалы чичяйи Ч.-ин вя Шаолин дюйцш сянятляринин символудур. Щямин дюврдя куайтсзйао (рягиби ъялд йеря сярмяк баъарыьы иля сяъиййявидир) вя дигунтсйуан (йыхылдыгда мцбаризя техникасы) дюйцш сянятляри хейли тякмилляшмишди. 1561 илдя сяркярдя Си Сзигуан (1528–88) дюйцш сянятляри тясвир олунан “Сзисйаосиншу” китабыны (“Техникалар вя тясир гцввяси щаггында йени китаб”) йазды. Дюйцш сянятляринин дяфялярля гадаьан олунмасына бахмайараг, онларын халг арасында шющряти даим артыр, биринин йоха чыхмасы диэяринин йаранмасы иля нятиъялянирди. 

     2012 ил Лондон Олимпиадасынын суйа синхрон тулланма цзря галибляри – Чен Жолин вя Хао Ван.

    Бязи дюйцш сянятляри, мяс., тайсзитсйуан, танлансйуан вя байхетсйуан эениш йайылмышды. У Чжун (батсзисйуан), Чен Хен (тсайлифо) вя Дун Хайчуан (багуачжан) кими усталар бир сыра популйар цслублар йаратмышдылар. 1909 илдя Шанхайда Сзинйу тийуй хуей дюйцш сянятляри ин-тунун ясасы гойулду. Лакин Син сцлалясинин сонунда (1900-ъц иллярин яввялляри) дюйцш сянятляри юз нцфузуну итирди. 20 ясрдя йени дюйцш сяняти – ушу популйарлашды. 1991 илдя Пекиндя ушу цзря илк дцнйа чемпионаты кечирилди. 

    1959 илдян програмына 42 идман нювц цзря йарышларын дахил едилдийи Цмумчин спартакиадалары кечирилир.

     Чин Олимпийа Комитяси илк дяфя 1910 илдя йарадылмышдыр. Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында (1932, 1936, 1948) иштирак етсяляр дя, мцкафата лайиг йеря чыха билмямишляр. 1949 илдя Ч. Олимпийа Комитяси йенидян тяшкил едилдикдян сонра (БОК тяряфиндян 1954 илдя танынмышдыр), юлкя Олимпийа Ойунларында (1952) бир идманчы иля тямсил олунду. БОК-ун 1958 илдя Чин Тайбейинин (Тайпей: Тайван) Олимпийа Комитясини танымасына етираз яламяти олараг Ч. Олимпийа щярякатында иштирак етмякдян имтина етди. 1979 илдя БОК Ч. Олимпийа Комитясини йенидян таныды. 1984 илдян (Лос-Анъелес) Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында иштирак едирляр; Йай Олимпийа Ойунларында цмумиликдя 474 медал (201 гызыл, 144 эцмцш, 129 бцрцнъ) газанылмышдыр. Гейри-рясми команда щесабында Ч. йыьма командасы юз нятиъялярини даим тязяляйир: Атлантада (1996) – 4-ъц йер (16, 22, 12); Сиднейдя (2000) – 3-ъц йер (28, 16, 15); Афинада (2004) – 2-ъи йер (32, 17, 14); Пекиндя (2008) – 1-ъи йер (51, 21, 28), Лондонда (2012) – 2-ъи йер (38, 27, 23). 

    Ян танынмыш Ч.идманчыларындан:эимнаст Ли Нин Лос-Анъелесдя (1984) чохнювчцлцйцн мцхтялиф нювляриндя 3 гызыл (сярбяст щярякятляр, идман атында вя щалгаларда щярякятлярдя) вя 2 эцмцш (команда биринъилийи вя сцрятля гачараг тулланма) медал; Лин Ли – Барселонада (1992) комплекс цзэцчцлцк йарышларынын (200 м мясафяйя) галиби вя эцмцш медалчысы (400 м мясафядя комплекс цзэцчцлцк вя 200 м-дя брасс); Ван Сзйунсйа – Атлантада (1996) гызыл (5000 м мясафяйя гачыш) вя эцмцш медал (10 000 м мясафяйя); Лйу Сйан Афинада (2004, 110 м мясафяйя гачышда манеяляри дяфетмя) чемпион, дцнйа рекордчусу; суйатулланан Тйан Лйан Сиднейдя (2000) вя Афинада (2004) 10 м-лик гцллядян суйатулланмада (фярди вя синхрон) 2 гызыл, 1 эцмцш вя 1 бцрцнъ медал вя б.

     “Гуш йувасы” Пекин милли стадиону.

    Команда идман нювляриндян волейбол, баскетбол вя футбол даща популйардыр. Ч.- ин гадынлардан ибарят волейбол командасы Олимпийа Ойунларынын (1984, 2004) галиби, щямчинин эцмцш (1996) вя бцрцнъ (1988, 2008) мцкафатчысы; чимярлик волейболу цзря гадын дуетляри Олимпийа Ойунларында (2008) эцмцш вя бцрцнъ мцкафатчылар олмушлар. Ч.-ин гадынлардан ибарят баскетбол йыьма командасы дяфялярля Олимпийа Ойунларынын мцкафатчысы олмушдур: (1984, Лос-Анъелес – 3-ъц йер; 1992, Барселона – 2-ъи йер). 2002 илдян Милли Баскетбол Ассосиасийасынын (МБА) “Щйустон Рокетс” клубунда Ч. баскетболчусу Йао Мин [бойу 2 м 29 см, 2000-ъи иллярдя юлкянин ян популйар идманчыларындан бири, Пекин Олимпийа Ойунларынын (2008) ачылышында Ч. йыьмасынын байрагдары] мцвяффягиййятля чыхыш едир. МБА-да Ч.-ин илк тямсилчиси “Даллас Маверикс” (2001) вя башга клубларда чыхыш едян Ван Чжичжи олмушдур. Футбол цзря гадынлардан ибарят Ч. йыьма командасы Олимпийа Ойунларынын (1996) вя дцнйа чемпионатынын (1999) финалчысы, 8 дяфя Асийа кубоку йарышларынын галиби (1986–2006) олмуш, йыьманын щцъумчусу Сун Вен ФИФА тяряфиндян 2002 илдя “йцзиллийин” ян йахшы футболчусу сечилмишдир (АБШ футболчусу М.Ейкерсля бирликдя); футбол цзря кишилярдян ибарят Ч. йыьма командасы Асийа кубоку йарышларынын финалчысы (1984, 2004), дцнйа чемпионатынын иштиракчысыдыр (2002). 

     Ч. идманчыларынын щазырлашдырылмасында ян чох диггят ъцдо, таеквандо, йунан-Рома вя сярбяст эцляш, гылынъойнатма, цзэцчцлцк, йцнэцл атлетика, теннис вя бокса айрылыр. Афина Олимпийа Ойунларында (2004) Ли Тин вя Сун Тйантйан теннис турнириндя гадынларын гоша йарышларында гызыл медал газанмышлар. Чжен Сзе гоша йарышларда Австралийанын ачыг чемпионатынын (2006) вя Уимблдон турниринин (2006) галиби олмуш, 2008 илдя бу турнирин тякбятяк йарышларында йарымфинала чыхмышдыр. Пекин Олимпийа Ойунларында (2008) Ч. боксчулары 2 гызыл, ъцдочу гадынлары ися 3 гызыл медал газанмышлар. 


    Ч. идманчылары Гыш Олимпийа Ойунларында (1980–2006) 33 медал (4 гызыл, 16 эцмцш, 13 бцрцнъ) газанмышлар; ян эянъ Олимпийа идман нювляриндян бири олан шорт-трекдя (1992 илдян, 20 медал) уьурла чыхыш етмишляр (3 гызыл, 10 эцмцш, 7 бцрцнъ), о ъцмлядян Ч. идманы тарихиндя илк дяфя Гыш Олимпийа Ойунларында (2002, Солт-Лейк-Сити) 2 гызыл медалы Йан Йан ялдя етмишдир (500 м вя 1000 м мясафялярдя). Диэяр гыш идманы нювляриндян даща чох фигурлу конкисцрмя, хизяксцрмя идманы, фристайл вя биатлон популйардыр. Ч. биатлончусу Ван Чунли биатлон цзря дцнйа кубоку мярщялясинин (6.12.2008, Естерсунд) спринтер йарышында илк дяфя гялябя газанмышдыр (7,5 км мясафядя). 1995 илдя Лу Чен фигурлу конкисцрмя цзря дцнйа чемпиону, 1994 вя 1998 иллярдя Гыш Олимпийа Ойунларында 3-ъц йери тутмушдур. 2002, 2003, 2006 вя 2007 иллярдя Ч. фигурлу конкисцрянляри гоша йарышларда дцнйа чемпионатынын гызыл медалларыны газанмышлар. 2009 илин йанварында Москвада кечирилян спринтер чюхнювчцлцйц цзря дцйа чемпионатында Ван Бейсин галиб олмушдур. 


    1990-ъы иллярин сону – 2000-ъи иллярин яввялляриндя юлкядя даь-хизяк идманынын инкишафына имкан йарадан 300-я йахын хизяк идманы мяркязи, о ъцмлядян ири “Сун Моунтаин Йабули” даь-хизяк мяркязи (Харбин ш. йахынлыьында) тикилмишдир. 1996 илдя Харбиндя Асийа Гыш Ойунлары кечирилмиш, 2009 илин февралында ися шящяр Гыш Универсиадасы пайтахтына чеврилмишдир (идманын 12 нювц цзря). Идман обйектляри арасында: “Щарбин Иъе Ъентер” щоккей сарайы (1981 илдя тикилмишдир; 8,0 мин йер), 2008 илин йазында бурада гадынлар арасында шайбалы щоккей цзря дцнйа чемпионаты кечирилмишдир; конкисцрмя мяркязи вя фигурлу конкисцрмя идманы сарайы. Харбиндя чохсайлы идман обйектляринин иншасыны планлашдыран Ч. рящбярлийи ону 2018 ил Гыш Олимпийа Ойунларыны гябул етмяйя иддиалы шящярлярин мцсабигясиня щазырлайыр.


    Ч.-дя гейри-олимпийа идман нювляриндян автомобил йарышлары вя шащмат даща популйардыр. 2004 илдян Шанхай бейнялхалг автодромунда “Формула-1” – дцнйа чемпионатынын мярщяляси – Чин Граприси кечирилир. 1978 илдян Ч. шащматчылары Цмумдцнйа шащмат олимпиадаларында иштирак едирляр; гадынлардан ибарят команда даща бюйцк нятиъяляр ялдя едяряк 1998, 2000, 2002 вя 2004 иллярдя гызыл ме
    даллар газанмышдыр; кишилярдян ибарят команда 2005 илдя кечирилмиш командалар арасында дцнйа чемпионатынын вя 2006 илдя Цмумдцнйа олимпиадасынын эцмцш мцкафатчысы олмушдур. 1983 илдя гроссмейстер Лйу Шилан дцнйа биринъилийиня иддиачыларын матчларында иштирак етмишдир. Се Сзйун (1991–96, 1999–2001), Чжу Чен (2001) вя Сйуй Йуйхуа (2006) шащмат цзря дцнйа чемпиону олмушлар. 2007 илдя Ч. йыьма командасы гадын командаларынын 1-ъи дцнйа чемпионатында гялябя газанмышдыр (Йекатеринбург). 2008 илдя 14 йашлы Хоу Ифан гадынларын дцнйа чемпионатында (Налчик) финала чыхмышдыр. 1999 илдя дцнйанын ян эянъ гроссмейстерляриндян бири олан 13 йашлы Бу Сйанчжи 2005 илдян чохсайлы мютябяр йарышларда Ч. йыьмасына башчылыг етмишдир. 2008 илин декабрында Нансзин ш-ндя ФИДЕ-нин 21-ъи дяряъя (Ч. тарихиндя ян бюйцк турнир) цзря бейнялхалг турнириндя иштирак етмиш вя 3-ъц йери тутмушдур. Дцнйа кубоку йарышларында (2007) гроссмейстер Ван Йуе мцвяффягиййятля чыхыш етмишдир. 


    Пекинин Олимпийа пайтахты сечкиляриндяки (13.7.2001) гялябясиндян сонра Олимпиаданын тяшкилат комитяси, Чин Олимпийа Комитяси вя Тящсил Назирлийи “Олимпийа тящсили” Милли Програмынын щазырланмасы тяшяббцсцнц галдырмыш вя мяктяблярдя Олимпийа дярсляринин тядрисиня башламышды. Щямин програмда 400 млн. мяктябли вя 400 мин мяктяб иштирак етмишдир. 

    Олимпийа Ойунларына щазырлыг дюврцндя Ч.-дя бир чох ири йарышлар, о ъцмлядян бокс (Мйанйан, 2005) вя цзэцчцлцк цзря дцнйа чемпионатлары (гыса мясафяли суда – уз. 25 м олан щовузда; 2006, Шанхай), аварчякмянин байдарка вя каное нювцндя дцнйа кубоку (2006, Гуанчжоу) кечирилмишдир. 

    2008 илин йазында Олимпийа паркында Олимпийа Ойунлары цчцн хцсуси олараг “Гуш йувасы” чохфунксийалы Пекин милли стадиону (90 миндян чох йер; лайищянин дяйяри тягр. 325 млн. авро); Олимпийа Ойунлары (2008) цчцн цмумиликдя 37 идман обйекти (31-и Пекиндя олмагла) тикилмиш вя йенидян гурулмушдур (ян ириляри: Милли идман сарайы, “Су кубу” милли су мяркязи, Олимпийа баскетбол стадиону, Олимпийа паркы, Олимпийа конгрес мяркязи вя с.). Йелкян идманы цзря Олимпийа йарышлары Тсиндаода, атчылыг идманы цзря ися Щонконгда кечирилмишдир. Цмумиййятля, Пекин Олимпийа Ойунларында (2008) 204 юлкядян 11028 идманчы иштирак етмиш, о ъцмлядян Ч. йыьмасыны 639 идманчы тямсил етмишдир. 

    Тайван командасы Олимпийа Ойунларында айрыъа команда шяклиндя чыхыш едир. Онлар цмумиликдя Олимпийа Ойунларында (1960–2012) 21 медал (2 гызыл, 7 эцмцш, 12 бцрцнъ) газанмышлар. 

    Олимпийа Ойунлары (8.8. – 24.8.2008) баша чатдыгдан сонра Пекиндя кечирилян Паралимпийа Ойунларында (6.9. – 17.9. 2008) 148 юлкядян 4200-я йахын ялил идманчы иштирак етмишдир. Ч. командасы гейри-рясми команда щесабында 211 медал (89 гызыл, 70 эцмцш, 52 бцрцнъ) газанараг 1-ъи йери тутмушдур. 2008 илин октйабрында Пекиндя кечирилян 1-ъи Цмумдцнйа интеллектуал ойунларында йарышларын програмына шащмат, дама, го, бриъ вя сйантси дахил едилмишдир. Ч. йыьмасы цмумкоманда щесабында 26 медал (12, 8, 6) газанмышдыр.

     Щонконгун жокей-клубу (ясасы 1884 илдя гойулмушдур; 1959–96 иллярдя Щонконгун Крал жокей-клубу адланмышдыр) ъыдыр йарышларыны ики ипподромда – Ша Тин вя Хеппи-Валлидя кечирир. Щяр ил бир сыра яняняви бейнялхалг йарышлар кечирилир, о ъцмлядян декабрда мцкафат фонду бир нечя млн. доллар олан Щонконг Бейнялхалг мцкафатлары ойнанылыр. 2012 илдя Лондонда кечирилян Паралимпийа Ойунларында Ч. командасы цмуми щесабда 1 йери тутараг 231 медал (95 гызыл, 71 эцмцш, 65 бцрцнъ) газанмышдыр.

                                                                                                    Фялсяфя


    Фялсяфя Ч.-дя е.я. 1-ъи миниллийин орталарында мейдана эялмишдир. Сонрадан яняняви Чин фялсяфяси лексиконунун бюйцк щиссясини тяшкил етмиш айры-айры фялсяфи идейалар вя мювзулар, щямчинин чохлу терминляр ян гядим йазылы абидяляр олан “Шу сзин”, “Ши сзин”, “И сзин”дя артыг мювъуд иди. Ч.-дя фялсяфи нязяриййянин тарихян илк мютябяр йарадыъысы олан Конфуси жуларын (алимлярин, савадлы адамларын) рущани яняняляринин ифадячиси кими чыхыш етмишдир. “Жу” термини Ч.-дя фялсяфянин мейдана эялдийи вахтдан йалныз онун мяктябляриндян бирини йох, даща чох юзцндя фялсяфя, елм, инъясянят вя дин яламятлярини бирляшдирян ващид идеоложи комплекси, конфусичилийи билдирмишдир. Бу яламятлярин нисбяти мцхтялиф дюврлярдя фяргли олмушдур. 

    Яняняви тарихи гейдяалынмайа эюря, Конфусинин юзцндян бюйцк мцасири даосизмин баниси, “Дао де сзин” китабынын мцяллифи щесаб едилян Лао-сзы олмушдур. Лакин щазырда мцяййян едилмишдир ки, билаваситя даосизмя аид илк ясярляр конфусичиликдян сонра йазылмыш, щятта, ещтимал ки, онлара ъаваб реаксийасы олмушдур. Эюрцнцр, Чин фялсяфяси тарихиндя Син дюврцня гядярки (е.я. 3 ясрин сонларынадяк) мярщялянин яняняви олараг “йцз мяктябин” бярабярщцгуглу полемикасы дюврц кими сяъиййяляндирилмяси дя цбащисялидир, чцнки о дюврцн бцтцн фялсяфи мяктябляри е.я. 2 ясрдя рясми ортодоксал идеолоэийа статусуну газанмыш конфусичилийя мцнасибятдя юзлярини мцяййян едирдиляр. 

    Чин фялсяфясинин цмуми характери. Конфуси вя илк философлар олан жулар юзляринин ясас вязифялярини ъямиййят щяйатынын вя инсанын шяхси талейинин нязяри дяркиндя эюрцрдцляр. Мядяниййятин дашыйыъылары вя йайыъылары кими онлар йазылы, илк нювбядя, тарихи, ядяби вя протоелми сянядлярин (мядяниййят, йазы вя ядябиййат Чин дилиндя бир терминля – “вен”ля ифадя едилирди) сахланмасы вя тякрар истещсалы цчцн мясул олан сосиал институтларла, бу институтлары тямсил едян скриб-шиляр (хронографлар, астрологлар, астрономлар) иля сых баьлы идиляр. Конфусичилийин рясми идеолоэийайа даим иддиалылыьы, сосиал-сийаси вя етик проблематиканы юня чякмяси вя текстоложи канону цмумметодоложи принсип гисминдя гябул етмяси кими хцсусиййятляри бурадан иряли эялмишдир. Артыг е.я. 2 ясрдя фялсяфи фикрин щям дювлят институтлары, щям дя “классик ядябиййат”ла – каноник мятнлярин мцяййян дясти иля ялагясини тясбит едян сынаг системи формалашмаьа башламышды. Йцксяк сосиал статусу сайясиндя фялсяфя Чин ъямиййятинин щяйатында чох бюйцк ящямиййят кясб етмиш, щямишя “елмлярин шащы” олмушдур. Лап яввялдян Конфусинин мярамы “йаратмаг йох, ютцрмяк, гядимлийя инанмаг вя ону севмяк” (“Лун йуй”, ВЫЫ, 1) олмушдур. Бу заман гядим мцдриклийин эяляъяк нясилляря ютцрцлмяси акты йарадыъы сяъиййя дашыйырды, чцнки илк конфусичилярин истинад етдикляри архаик ясярляр (канонлар) онларын мцасирляри тяряфиндян артыг аз анлашылыр вя идраки шярщляр тяляб едирди ки, бу да йенидян дяркетмя тящлцкяси иля баьлы иди. Нятиъядя тяфсирчилик вя гядим классик ясярлярин екзеэези Чин фялсяфясинин цстцн формалары олмушдур.

    Конфусинин “ютцрмяк” истядикляри, ясасян, “Шу сзин” вя “Ши сзин” тарихи вя ядяби абидялярдя гейдя алынмышды. Фялсяфи ясярлярдя яняняви олараг ядяби форма щаким иди. Ч. фялсяфяси бу ъящятлярини 20 ясрин яввялляриня Гярб фялсяфясинин тясириля Чиндя гейри-яняняви фялсяфи нязяриййяляр мейдана эялянядяк сахламышды.

    Идеал анлайышыны олдуьу кими ишляйиб-щазырламамыш Ч. классик фялсяфясинин спесификасыны илк нювбядя натурализмин щюкмфярмалыьы мцяййянляшдирир. Платонизм, йахуд неоплатонизм типли инкишаф етмиш идеалист нязяриййялярин олмамасы формал мянтиг кими универсал цмумелми алятин олмамасыны да шяртляндирмишди. Мяншяъя мифик тясяввцрляр, фалчылыг практикасы образлары вя тясяррцфаттянзимляйиъи фяалиййятля баьлы олан категорийаларын Ч. аналоглары ян яввял натурфялсяфи мяна дашымыш вя тяснифат матрисляри гисминдя истифадя едилмишдир. Мяс., икили ин вя йан, йахуд лйан и– “образлар икилийи”; цчлц – тйан, жен, ди – “сяма, инсан, торпаг”, йахуд сан тсай – “цч материал”; бешли – у син – “беш елемент”. Мцасир Ч.-дя “категорийа” (фанчоу) термини нумероложи етимолоэийайа маликдир, чцнки “Хун фан” дцнйаэюрцшц компендиумунун ясасландыьы 9 ханалы (9 – чоу) квадрат гурулушдан йаранмышдыр. Чиндя мянтигин йерини нумеролоэийа (сйан шу чжи сйуе – “рямзляр вя рягямляр щаггында тялим”), йяни елементляри рийази обйектлярдян – юз араларында бир-бири иля рямзи, ассосиатив, естетик, тялгинедиъи вя с. шякилдя баьлы олан рягям комплексляри вя щяндяси структурлардан ибарят формалашдырылмыш нязяри систем тутурду. Ч. классик фялсяфясинин идрак методолоэийасынын дяркинин ян гядим вя канонлашмыш формалары бир тяряфдян “Чжоу и” (“И сзин”), “Хун фан”, “Тай сйуан сзин” нумеролоэийасында, диэяр тяряфдян ися “Мо-сзы”, “Гунсун Лун-сзы”, “Сйун-сзы” протомянтигиндя реаллашмышды.

    Ч. нумеролоэийасынын юзцлцнц щяр бири ики мцхтялифликля тямсил олунан цч тип об- йект тяшкил едир: 1) “рямзляр” – а) триграмлар, б) щексаграмлар (гуа); 2) “рягямляр” – а) хе ту, б) ло шу; 3) “рямз” вя “рягямлярин” ясас онтоложи цгнумлары – а) ин йан (гаранлыг вя ишыглыг), б) у син (беш елемент). Бу системин юзц ики башланьыъ нумероложи рягям – 3 вя 2 цзяриндя гурулмушдур. Чин яняняви мядяниййятиндя истифадя едилян графики рямзляшдирмянин бцтцн цч ясас нювц онда якс олунмушдур: “рямзляр” – щяндяси формалар; “ядядляр” – рягямляр; ин йан, у син – щероглифляр. Чин йазысынын ян гядим нцмуняляри фалчы сцмцкляри цзяриндя сон дяряъя нумероложиляшдирилмиш йазылардыр; сонралар да каноник мятнляр юзцнцн узун тарихи ярзиндя йцксяк дяряъядя формалашмыш нумероложи стандартлара уйьун йарадылырды.

    Мящз бу амил Ч. нумеролоэийасынын протомянтиг цзяриндя гялябя чалмасында щялледиъи рол ойнамышдыр, чцнки сонунъу ня формал, ня дя формаллашмыш иди вя буна эюря дя ялверишли вя компакт методоложи алят кейфиййятиня малик дейилди.

     Ясас мяктябляр. Ч. фялсяфяси юз мювъудлуьунун башланьыъ дюврцндя (е.я. 6–3 ясрляр) фялсяфи, елми вя дини биликлярин диференсиасийайа уьрамадыьы шяраитдя “йцз мяктябин рягабяти” (бай сзйа чжен мин) кими тягдим олунан сон дяряъя мцхтялиф бахышларын вя ъяряйанларын мяъмусуну якс етдирирди. Бу мцхтялифлийин тяснифи цчцн илк ъящдляри бцтцн оппонентлярини тянгид етмяйя ъан атан конфусичилик вя даосизм тямсилчиляри эюстярмишляр. Конфусичи “Сйун-сзы” трактатынын 6-ъы фясли (“Фей ши-ер сзы” – “Он ики мцтяфяккиря гаршы”) мяхсуси олараг буна щяср едилмишдир. Бурада Конфусинин вя онун шаэирди Сзы Гунун (е.я 5 яср) тяблиь олунан тялиминдян башга, мцяллиф ъцт-ъцт тягдим едилян 12 мцтяфяккирин “алты тялим”ини сечяряк онлары кяскин тянгид етмишдир. Тяхминян синхрон вя тиположи ъящятдян охшар тяснифат “Чжуан-сзы”нын (е.я 4–3 ясрляр) сонунъу 33-ъц фяслиндя (“Тйансйа” – “Ярши-фяляк”) вардыр; бурада да алты истигамятя бюлцнян “йцз мяктяб”я (бай сзйа) гаршы гойулан конфусичилярин ясас тялими фяргляндирилир. 

    Сыма Тсйан тяряфиндян тяртиб едилмиш “Ши сзи” биринъи сцлаля тарихиндя садаланмыш вя сяъиййяляндирилмиш алты мяктяб:1) Гярб ядябиййатында щямчинин “натурфялсяфи” адланан “дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктяби (инйан сзйа); 2) “алимляр мяктяби” (жу сзйа), йяни конфусичилик; 3) “Мо [Ди] мяктяби” (мо сзйа, моизм); 4) Гярб ядябиййатында щямчинин “номиналист” вя “диалектик-софист” адланан “адлар мяктяби” (мин сзйа); 5) “ганунлар мяктяби” (фа сзйа), йяни леэизм; 6) “Йол вя бярякят мяктяби” (дао де сзйа), йяни даосизм. Ян йцксяк гиймятя лайиг эюрцлмцш сонунъу мяктяб йердя галан бцтцн мяктяблярин ясас мязиййятлярини синтез едян кими (неъя ки “Сйун-сзы” вя Чжуансзы”да конфусичилик) тягдим олунмушдур.

    Бу схем Лйу Синин (е.я. 46 – ерамызын 23 или) Чиндя ян гядим “И вен чжи” (“Мащираня вя зяриф мятнляр щаггында трактат”) каталогунун ясасыны тяшкил едян тяснифати-библиографик ясяриндя инкишаф етдирилмиш, Бан Гу тяряфиндян тяртиб олунмуш икинъи сцлаля тарихи “Тсан Хан шу”-нун (“Еркян Хан сцлалясинин тарихи”) 30-ъу фяслини тяшкил етмишдир. Тяснифатда мювъуд 6 мяктябя 4 йениси: “шагули вя цфцги [сийаси иттифаглар] мяктяби” (сзун хен сзйа), еклектик-енсиклопедик “азад мяктяб” (сза сзйа), “аграр мяктяб” (нун сзйа) вя ашаьы сосиал тябягялярин бахышларыны якс етдирян “кичик изащлар мяктяби” (сйао шо сзйа) – фолклор мяктяби ялавя олунмушдур.

    Лйу Син “бцтцн философлары” (чжу сзы) ящатя едян “он мяктяб”дян (ши сзйа) щяр биринин мяншяйиня даир нязяриййяни тяклиф етмишдир. Бу нязяриййяйя эюря, яняняви Ч. мядяниййятинин формалашмасынын башланьыъ дюврцндя, йяни е.я. 1-ъи миниллийин илкин ясрляриндя сосиалюнямли биликлярин дашыйыъылары рясми шяхсляр олмушлар, башга сюзля “алимляр” – “мямур”, “мямурлар” ися “алим” идиляр. “Щягиги щюкмдар йолунун” (ван дао) тяняззцлц, йяни щакимиййятдя олан Чжоу евинин зяифлямяси нятиъясиндя мяркязляшдирилмиш инзибати структур даьылмыш вя онун рясми статусдан мящрум едилмиш тямсилчиляри юзял щяйат тярзи кечирмяйя, юз йашайышларыны тямин етмяк цчцн билик вя баъарыгларыны мцяллим, ваиз, мцрябби гисминдя щяйата кечирмяйя мяъбур олмушдулар. Дювлятин парчаланмасы дюврцндя вахтиля ващид администрасийанын айры-айры сащяляринин нцмайяндяляри мцхтялиф фялсяфи мяктябляр йаратдылар; мяктяблярин “сзйа” (щероглифин щярфи мянасы “аиля”дир) адланмасы да онларын юзял сяъиййя дашыдыьыны эюстярир. Конфусичилийи маариф идарясиндян чыханлар йаратмышдылар; онлар щакимляря ин йан гцввяляриня риайят етмякдя йардымчы олур, “Лйу и”, “У сзин”, сонралар ися “Ши сан сзин” каноник мятнляринин “йазылы мядяниййятиня” (вен) сюйкянмякля вя щуманизми (жен), тяляб олунан ядаляти (и) ясас эютцрмякля тярбийяедиъи тясири неъя щяйата кечирмяйин йолуну эюстярирдиляр. Даосизми (дао сзйа) ися хронографийа вя астролоэийа (ши гуан) идарясиндян чыханлар, уьур вя мяьлубиййятлярин, мювъудлуг вя юлцмцн, дярд вя хошбяхтлийин, гядимлик вя мцасирлийин йолуна (дао) даир салнамяляр тяртиб едянляр йаратдылар. “Дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктябини эюйцн яламятлярини, Эцняши, Айы, улдузлары, космик орийентирляри вя заман явязлянмялярини мцшащидя едян астрономийа вя тягвим щесабламалары (Си-хе гуан) идарясиндян чыханлар йаратдылар. “Яхлаг”а (ли) ясасланан идаряетмяни мцкафатлар вя ъязаларла, мцяййян ганунларла (фа) тамамлайан мящкямя идарясиндян чыханлар леэизми йаратдылар. “Адлар мяктяби”ни айин-мярасим (ли гуан) идарясиндян чыханлар йаратдылар; гядимлярдя рцтбя вя айинлярдя номинал иля реал цст-цстя дцшмцрдц вя онлары бир-бириля узлашдырмаг бу идарянин фяалиййятиня аид иди. Мябяд эюзятчиляриндян чыханлар моизми, сяфирлик идарясиндян чыханлар дипломатик “шагули вя цфцги мяктябини” [сийаси иттифаглар]; дювлятдя гайда-гануну сахламаг наминя моизм вя конфусичилик, “адлар мяктяби” вя “ганунлар мяктяби”нин идейаларыны уйьунлашдыран мцшавирляр арасындан чыханлар еклектик-енсиклопедик “азад мяктяб”и; якинчилик идарясиндян чыханлар “аграр мяктяб”и; ашаьы дяряъяли мямурлар арасындан чыханлар “кичик изащлар мяктяби”ни йаратдылар. Щярби идарядян чыхан тящсиллилярин тямсил етдийи “щярби мяктяб” (бин сзйа) хцсуси бюлмяйя аид иди. 

    Бу нязяриййянин мцяллифляри, “кичик изащлар мяктяби”ни диггятялайиг билмяйяряк, бир-бириня гаршылыглы якс олан, лакин бир-бирини формалашдыран, йяни ейни бир щядяфя мцхтялиф йолларла эедян вя цмуми идейа базисиня – “Алты канон”а (“Лйу сзин”) сюйкянян диэяр доггуз мяктяби гябул едирдиляр. Цмуми дювлят системинин даьылмасынын нятиъяси кими нязярдян кечирилян фялсяфи мяктяблярин мцхтялифлийи системин бярпасы вя фялсяфи фикрин бирляшдириъи конфусичилик мяърасына гайытмасы заманы арадан галдырылмалыдыр. Бу онцзвлц тяснифатын гайнаглары е.я. 3–2 ясрлярин енсиклопедик абидяляриндя (“Лйуй-ши чун сйу” вя “Хуайнан-сзы”) излянилир. 

    Мяркязляшдирилмиш Хан империйасынын формалашдыьы дюврдя йаранмыш Лйу-Син – Бан Гу нязяриййяси яняняви елмдя классик нязяриййя статусуну газанды. Онун тякмилляшдирилмяси Ч.-ин бцтцн тарихи бойу давам едирди; Чжан Сйуечен (1738–1801) вя Чжан Бинлин бу ишдя хцсусиля фярглянмишляр. 20 яср Чин фялсяфясиндя нязяриййя бир тяряфдян Ху Шинин тянгидиня мяруз галмыш, диэяр тяряфдян ися Фен Йулан (1895–1990) ону дястякляйяряк инкишаф етдирмишдир. Фен Йулан беля бир нятиъяйя эялмишдир ки, алты ясас мяктяби няинки мцхтялиф пешя сащибляри, щям дя мцхтялиф шяхсиййят типиня вя щяйат тярзиня малик инсанлар: алим-интеллектуаллар конфусичилийи; ъянэавярляр, башга сюзля, эязярэи щярбчиляр вя сяняткарлар моизми; защидляр вя эушянишинляр даосизми; полемист натигляр “адлар мяктяби”ни; оккултистляр вя нумерологлар “дцнйайаранышынын гаранлыг вя ишыглыг башланьыълары” мяктябини; сийасятчиляр вя щакимлярин мцшавирляри леэизми йаратмышлар.

    Яняняви Чин рущани мядяниййятиндя мяркязи ролу конфусичилик ойнамышдыр. Она эюря дя онун тарихи, ян азы Хан дюврцндян башлайараг, бцтцн Чин фялсяфяси цчцн тямял олмушдур. Конфусичилийин тарихи цмуми шякилдя щяр биринин башланьыъы глобал сосиал-мядяни бющранла баьлы олан дюрд дювря бюлцнцр: е.я. 6–3 ясрляр; е.я. 3 яср – ерамызын 10 ясри; 11–20 ясрляр; дюрдцнъц дювр 20 ясрдя башламышдыр вя цмумдцнйа фялакятляриня, глобал информасийа просесляриня (мяс., Гярб нязяриййяляринин Ч.-дя кюк салмасына) реаксийа иля баьлыдыр. Онларын новаторъасына йенидян дярк олунмасы цчцн яввялки конфусичилик вя неоконфусичилик мцддяаларындан истифадя едилмишдир.

                                                                                                      Яdяbiyyat


    Ч. dilindя яdяbiyyat dцnyanын яn qя- dim яdяbiyyatlarыndan biridir. O, mяnшяcя dini ayinlяrlя baьlыdыr: ehtimal ki, Neolit dюvrц ayinlяrindя (tяqr. e.я. 6–5-ci minilliklяr) musiqi vя rяqs sяnяti ilя yanaшы, nяьmя-шeir yaradыcыlыьы da мейдана эялmышdыr. Ч. dilindя ilk yazыlы mяtnlяr hesab edilяn fal sцmцyц цzяrindяki yazыlarы (e.я. 14–11 яsrlяr) sonralar tunc epiqrafиka (e.я. 10–8 яsrlяr) яvяz etdi. Чjou dюvrцnя aid konfusiчilik vя daosizm kaнonlarыna dair яsяrlяr erkяn yazыlы abidяlяrdяndir. Bu dюvrdя ерамызын 1 яsrinяdяk bцtцn yazыlы vя poetik mяtnlяri bildirяn xцsusi “ven” (yazы iшarяlяri, yazы) vя шi (poeziya, шeir) terminlяri meydana gяldi. Sonralar konfusiчilikdя yazы dюvlяtin яsasы kimi maarif vя mяdяniyyяtlя eynilяшdirildi; yazыlы mяtn ictimai baxыmdan яhяmiyyяt kяsb edяn funksiyalarын (maariflяndirici, tяhsillяndirici, tяrbiyяedici, nяsihяtamiz) yerinя yetirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulurdu. Bu, чox hissяsini rяsmi (ali fяrmanlar, hюkmdara mяruzяlяr, rяhbяr шяxslяrin sяrяncamlarы vя tabe шяxslяrin raportlarы), memorial (epitafиyalar) vя epistolyar janrlar tяшkil edяn sonrakы dюvr Ч. яdяbiyyatыnыn spesifиkasыnы шяrtlяndirdi. Konfusiчilikdя poeziyaya xцsusi яhяmiyyяt vеrilirdi. Ч. tarixindя ilk яdяbi-poetik abidя “Nяьmяlяr kitabы” antologiyasы (“Шi szin”, e.я. 11–7 яsrlяr) eyni zamanda “Beш qayda” toplusuna daxil olan kanonik kitablardan biridir (tяrtibчisi Konfusi hesab edilir). “Nяьmяlяr kitabы” qяdim Ч. poetik yaradыcыlыьыnын janr vя mюvzu zяnginliyini gюstяrir. Burada altыlыqdan baшlamыш 50 vя daha чox misradan ibarяt mцxtяlif janrda [odalar (ya), mяbяd mahnыlarы (sunн) vя s.] 305 яsяr toplanmышdыr. Qяdim Ч. яdяbiyyatынын digяr abidяsindя – “Чu beytlяri” (“Чu tsы”, eramыzыn 2 яsri) antologiyasыnda Ч.-in cяnubunda yaranmыш poetik яsяrlяrdяn nцmunяlяr verilmiшdir (ilk Ч. шairi hesab edilяn Syuy Yuanыn, hяmчinin Sun Yuyуn yaradыcыlыьы). Чu poeziyasы цчцn yerli dini-mifoloji tяsяvvцrlяrdяn irяli gяlяn sцjet vя obrazlardan istifadя, aydыn ifadя olunmuш fяrdi baшlanьыc sяciyyяvidir.

    Тысбаьа чанаьы цзяриндя фал йазылары. Шан дюврц. Анйан.  Щенан вилайяти. Чин милли музейи. Пекин.

     Qяrbi Xan vя Шяrqi Xan imperiyalarы dюvrцndя mцяllif poeziyasы tam bяrqяrar oldu. Burada nяzmlя nяsrin nюvbяlяшmяsindяn ibarяt fu odalarы (bir neчя yцz misrayadяk) яsas yer tuturdu. Mey Шen, Szya И, Sыma Syanju, Yan Syun, Чjan Xen vя b. Xan dюvrцnцn tanынmыш шairlяri idi. Hюkmdar, alim vя mцtяfяkkirlяr tяrяfинdяn dя odalar yaradыlыrdы. Cяmi 230 siyasi-nяsihяtamiz, lirik xarakterli, o cцmlяdяn antisosial motivli (tяrki-dцnyalыьa чaьыrыш) vя s. tam mяtn vя hissяlяr saxlanыlmышdыr. Sonrakы tarixi dюvrlяrdя fu odalarы yayыlmыш poetik janrlardan biri kimi qalsa da, Ч. яdяbiyyatыnda mцhцm yer tutmurdu. Xan dюvrцnцn lirik irsi hяmчinin xцsusi dюvlяt idarяsinin (Yuefu Палатasы, e.я. 114 – eramыzыn 6 яsrи) mяmurlarы tяrяfindяn yazыya alыnmыш xalq nяьmяlяri, qismяn щямин mямуrlarыn yaратдыqlarы dini nяьmяlяр vя qu шi йuefu adlanan 20 qяdim anonim шeirdяn ibarяtdir. Е.я. 4–3 ясрлярдя (qismяn “Sяма oьlu Mуnun hяyatы” vя s.), hяmчinin Xan dюvrцndя (“Чjao-Uчan qaranquшun qeyрi-rяsmi tяrcцmeyi-halы” vя s.) tarixi шяxsiyyяtlяr haqqыnda yaranmыш яsяrlяr Ч. nяsrinin яn qяdim nцmunяlяridir. Onlar tarixnяvislиyin bioqrafik (чjuan) janrыnын bir variantы idi.

     Тсао Сйуетсинин “Гырмызы кюшкдя йуху” романынын ялйазмасындан сящифя. 1759 ил.

    3– 6 яsrlяrdя Ч. пoeziyasынda ясas yeri ilk dяfя olaraq lirik janrlar – si vя yuefу tutdu. Шяrqi Xan imperiyasыnыn mяhvi, юlkяnin parчalanmasы Ч. cяmiyyяtinin mяnяvi hяyatыnda dяyiшikликlяrя sяbяb oldu: шяxsiyyяt dяyяrlяri, insanыn daxili azadlыq hцququ юn plana чяkildi. Konfusiчi mяnяvi-etik ideallarыnыn nцфuzunun nяzяrячarpacaq dяrяcяdя azalmasы digяr ideoloji sistemlяrin – daosizmin, Ч. buddizminin inkiшafыna imkan yaratdы. Poeziyada insanыn emosional durumunun ifadяsinя yaxыn yeni, estetik yanaшma цsulu meydana gяldi. Иnsanlarыn “iьtiшaш dюvrцndяki” axtarышlarы, hiss vя hяyяcanlarы daosizm (юlmяzlik axtarышlarы, daonun dяrk edilmяsi naminя sosial fяaliyyяtdяn imtinaya чaьыrыш) vя buddizm mюvzulu lirik яsяrlяrdя, peyzaj lirikasынda (“daьlar vя sular poeziyasы”) юz яksini tapdы. Mяhяbbяt lirikasы xцsusilя uьur qazandы; saray hяyatынын dяbdяbяsini, qadыn gюzяlliyini vя sevgini tяrяnnцm edяn (“Nefrit bцrcцн yeni mahnыlarы” antologiyasы) “saray poeziya цslubu” yarandы (qun ti шi, 6 яsrin 1-ci yarыsы). Tsao Чji, Szi Kan, Juan Szi (3 яsr), Tao Yuanmin, Se Linyun, Bao Чjao, Yuy Sin (6 яsr) bu dюvrцn gюrkяmli шairlяri idilяr.

    Ч. яdяbi-nяzяri fиkri Tsao Pinin “Klassika haqqыnda dцшцncяlяr”, Lu Szinin “Bяdii яdяbiyyat haqqынda oda” (hяr ikisi 3 яsr), Шen Yuenin “Tarixчinin mцhakimяlяri”, Чjun Жunun “Шeir kateqoriyalarы” (hяr ikisi 5 яsrin sonu – 6 яsrin яvvяllяri), Lyu Senin “Yazыlarыn qяlbindя heykяllяшяn яjdaha” (6 яsrin яvvяllяri) traktatlarыnda, Syao Tunun “Bяdii яdяbiyyatdan seчilmiш яsяrlяr” (6 яsrin яvvяlляri) антолоэийасында ifadя edilirdi. Bu яsяrlяrdя яn qяdim dюvrlяrdяn baшlayaraq milli яdяbiyyatыn tarixi tяsvir olunur, janrlar цzrя tяsnifat aparыlыr, tematik cяrяyanlar, mцxtяlif mцяlliflяrin yaradыcыlыьы xarakterizя edilir, шeir sяnяti qaydalarы nяzяrdяn keчirilir vя s.

     Syaoшo tяhkiyя nяsrinin тяшяккцлц dя 3–6 яsrlяrя tяsadцf edir. Яvvяllяr “syаoшo” (“ящямиййятсиз мцщакимяlяr”) сюзц sadя adamlar arasынda gязян xяbяr vя шayiя mяnasыnda iшlяniрdi. Artыq e.я. 2–1 ясрлярдя syaoшo toplуlaры yaраdыlsa da, saxlanыlmamышdыr. 3–6 яsrlяrя aid edilяn toplулар isя natamam фрагmentlяrdяn (mцxtяlif яsяrlяrdяn sitatlar, hadisяlяr haqqыnda qeydlяr) vя bяdii hekayяляrdяn ibarяtdir. Syaoшo hekayяlяrini bцtцn qeyri-adi шeylяrя maraq, mюcцzяyя inam (Qan Baonun “Ruhlarын axtarышы haqqыnda qeydlяr” яsяri, 4 яsr) sяciyyяlяndirir. Buddizm mюvzusunda mяcmuяlяr (Van Yanын “Axirяt dцnyasыndan xяbяrlяr”, 5 яsr), tarixi шяxsiyyяtляr haqqыnda яfsanя vя lяtifя toplularы da (Lyu Иtsinin “Kюhnя шayiяlяr yeni yozumda”, 5 яsrin 1-ci yarыsы) bu dюvrя aiddir.

     Tan imperiyasы dюvrцndяn 2300 шairя aid edilяn tяqr. 50 min poetik яsяr saxlaнылmышdыr. Bu dюvrдя, bir qayda olaraq, “klassik Чin poeziyasы” adlandыrыlан “yeni цslublu шeirlяr” (sin ti шi) ясас йер тутурду. 4 шeir formasы цstцnlцk tяшkil edirdi: beшsюzlц vя yeddisюzlц (hяr misrada mцvafiq olaraq 5 vя 7 heroqlif юlчцdя) yazыlan dюrdmisralы vя sяkkizmisralы шeirlяr. Onlarын hamыsы шeir sяnяti vя kompozisiyanын ciddi qaydalarынa tabe idi. Tan imperiyasыnын sonunda tsы yeni poetik janrы – hяr misrada qeyri-mцntяzяm sayda sюзлярля mahnы melodiyalarынa yazыlmыш шeirlяr yarandы. Formaca esseйя yaxын olan quven nяsr janrы (kюhnя цslublu bяdii яdяbiyyat) meydana gяldi (Xan Yuyun, Lyu Szunyuanын yaradыcыlыьы). Syaoшo formasыны dяyiшяrяk чuantsi janrыna чevrildi; Ч. яdяbiyyatы ilk dяfя шяhяr яhlinin, mяmurlarын gцndяlik hяyatынa mцraciяt etdi. Яvvяldяn mяhяbbяt motivlяri ilя mяhdudlaшan tsы lirikasы Beш sцlalя vя Шimali Sun dюvrцndя mяzmun dяrinliyi vя mюvzu mцxtяlifliyi kяsb etdi. “Szyansi mяktяbi” шairlяri hesab edirdilяr ki, poetik yaradыcыlыьын tяkanverici qцvvяsi mцяlliфи яhatя edяn varlыq, onun yaшantыlarы deyil, mцcяrrяd obrazlar vя idеyalardыr (Xуan Tintszyan, 11 яsrin 2-ci yarыsы). Cяnubi Sun dюvrцndя Ч.-in isтilasы vя bunуnla baьlы faciяvi hadisяlяr bir mцddяt lirikaya яvvяlki реалistлиyи, emosionallыьы vя vяtянdaш paфоsunu qaytardы. 12 яsrdя шairя Лi Тsinчjao vя шairlяrdян Yan Vaнli, Фан Ченда, Lu Yu vя Sin Tsitsзinin yaradыcыlыьы ilя Ч. lirikasыnыn qыzыl яsri baшa чatdы.

    Nяsr daha da inkiшaf edirdi. Yeni yaradыcыlыq nюvц – mцxtяlif шeir misralarы ilя birlяшdirilmiш sцjetli vя sцjetsiz nяsr parчalarыndan ibarяt bitszi toplularы (fыrчa ilя yazы) meydana gяldi. Bitszi toplularы Шimali Sun яdiblяrы (Ouyan Syu, Su Шi) vя tяhsilli mяmurlar tяrяfинdяn yaradыlыrdы. Чuantsi novellalarы dastanчыlaрыn improvizяlяrindяn yaranan шяhяr povesti xuabenlя (dastanыn яsasы) dolьunlaшdы. Xuabendя чox зaman komik чalarlы macяra, detektiv vя sevgi sцjetlяrindяn geniш istifadя edilirdi; personajlar daha чox kяndli, sяnяtkar, ticarяtчi, kiчik mяmur vя rahiblяrdяn olurdu. 

    Ч.-in monqollar tяrяfиndяn istilasы (Yuan dюvrц) яdяbiyyatын simasыnы dяyiшdirdi:mяьlub edilmiш xalqын milli-mяnяvi dяyяrlяrinin xяzinяsi olan poeziyaya monqol hakimiyyяti tяrяfинdяn gizli qadaьa qoyuldu. Bu dюvrdя dram vя roman inkiшaf etmяyя baшladы. Yuan dramы (730 pyesin yaradыldыьы mяlumdur, onlardan 170-i saxlanыlmышdыr) tarixi, dini, macяra vя sevgi mюvzularынda pyeslяr (Quan Xantsinin “Dou E-nin yeri-gюyц hяyяcanlandыran incikliyi”, 13 яsr; Ma Чjiyuanыn “Xan sarayынda payыz”, Van Шifunun “Qяrb fligeli”, hяr ikisi 13 яsrin 2-ci yarыsы – 14 яsrin яvvяllяri vя s.) daxil olmaqla, 12 sцjet tipindяn istifadя edirdi. Tsyuy ariyalar Yuan dюvrцnцn lirik-poetik irsini tяшkil edяn mцstяqil nяzm яsяr-lяrinя (santsyuy) чevrildi. Ч. romanынын qaynaqlarы dastanчы rяvayяtlяri vя onlarыn яsasыnda yaranan pinxua xalq kitablarы, hяmчinin tarixnяvisliyя dair яdяbiyyat idi. Иlk romanlar (Lo Quanчjunun “Цч sяltяnяt”, Шi Nayanыn “Чay кюрфязляри”, hяr ikisi 14 яsr) Xan imperiyasынын mяhvi zamanы vя Шimali Sun imperiyasыныn mяhvindяn яvvяl baш vermiш tarixi ha- disяlяря hяsr edilmiшdi. Bu яsяrlяrlя Ч. romanынын tarixi vя macяra nюvlяrinin яsasы qoyuldu.

    Mин vя Siн sцlalяlяri dюvrцndя poetik yaradыcыlыq daha чox Ч. klassik poeziyasы яnяnяlяrinя sюykяnirdi. Min дюvrцndя bu, milli bяdii яnяnяlяri (Qao Tsinin yaradыcылыьы, 14 яsr vя b.) canlaндырmaq (мonqol hюkmranlыьынdan soнra) meyillяri, Sin dюvrцнdя isя mancur hюkmranlыьы zamanы milli-mяnяvi dяyяrlяri qorumaq cяhdlяri ilя izah edilirdi. 16–18 яsrlяrdя biтszi яnяnяlяrini davam etdirяn nяsr janrlarы inkiшaf etdi (Pu Sunlinin novellalar toplusu; Fen Menlun, Lin Menчu tяrяfинdяn tяrtib edilmiш xuaben toplularы; Yuan Meyin, Szi Yuanын яsяrlяri). Roman janrы yeni nюvlяrlя zяnginlяшdi: mяiшяt, mяhяbbяt (“Qыzыl vazada gavalы чiчяklяri”, 16 яsr vя s.), didaktik-satirik (U Szinszыныn “Konfusiчilяrin qeyri-rяsmi tarixi” vя s.). U Чenenin “Qяrbя sяyahяt” fantastik romanы, Tsao Syuetsinin “Qыrmыzы kюшkdя yuxu” mяiшяt romanы meydana gяldi.

    19 яsrin 2-ci yarыsыnda Ч. cяmiyyяtini bцrцyяn bюhran яdяbiyyat qarшыsыnda aktual mяzmunlu vя geniш oxucu kцtlяsi tяrяfинdяn baшa dцшцlяn olmaq tяlяblяrini qoydu. Иfшaedici roman geniш inkiшaf etdi (Lyu E, Li Baotszya, U Voyao, Szen Pu). Ч. ziyalыlarыnын xaricdя olmuш nцmayяndяlяri xarici юlkяlяrin яdяbiyyat tяcrцbяsinя mцraciяt etdilяr. 19 яsrin sonlarыnda шair vя diplomat Xuan Szunsyan poeziyanыn forma vя dilinin yenilяшmяsi mяsяlяsini irяli sцrdц. 0 яsrin яvvяllяrindя яdib Lyan Tsiчao nяsrdя sadяlяшdirilmiш “yeni цslub” yaratdы. Xarici яdяbiyyatdan tяrcцmяlяrin sayы чoxaldы. Lakin яdяbiyyatda яsl yenilяшmя яdяbiyyat inqilabы gediшindя baш verdi; 1917 ildя “Yeni gяnclяr” jurnalыnda Xu Шinin “яdяbiyyatын dili danышыq dili, bяdiilik meyarы isя tяsvirin hяqiqiliyi olmalыdыr” fиkrini tяsbit edяn “Яdяbiyyatыn islahatыna dair qeydlяr” adlы mяqalяsinin dяrc edilmяsi inqilabыn baшlanьыcы idi. Lu Sinin “Dяlinin gцndяliyi” (1918) hekayяsi, Xu Шinin “Hяyatын baшlыca iшi” (1919) komediya-pyesi vя “Tяcrцbяlяr” (1920) шeir toplusu yeni яdяbiyyatын ilk nцmunяlяri oldu. “Dюrd may” hяrяkatыныn (1919) rяvac verdiyi milli юzцnцdяrkin yцksяliшi danышыq dilindя 400-я yaxыn qяzet vя jurnalын чыxmasынa sяbяb oldu. Aparыcы mюvqe tutan nяsrin яsas janrы hekayя (Bin Sin,Ye Шaotszyun, Van Tunчjao vя Yan Чjenшenin yaradыcыlыьы) idi. Poeziyada (Bin Sin, Kan Baytsin, Шen Иnmo vя b.) qafиyяdяn imtina edildi, sяrbяst шeir geniш yayыldы. Dram Ч. dramaturgiyasы яnяnяlяrindяn uzaqlaшmaьa vя Гяrb театры prinsipляrini mяnimsяmяyя baшladы (Din Silinin, Xun Шeniн, Тyan Xanыn pyеslярi).192l илдя Pekindя (цzvlяri Чjoу Szojen, Шen Йanbin, Ye Шaotszyun, Syuy Diшan, Van Tуnчjao vя b.) тяnqidi реализmя meyil edяn “Яdяbiyyatы юyrяnяn cяmiyyяt” yaradыldы. Elя hяmin vaxt чinli tялябяляр tяrя- findяn Tokioda tяшkil edilmiш “Yara- dыcыlыq” cяmiyyяtinin цzvlяri (Qo Mojo, Yuy Dafu, Чen Fanyu, Чjan Szыpin, Tyan Xan vя b.) Avropa romantizmi vя moдernizmi istiqamяtindя yazыrdыlar. 1927– 37 illяrdя marksist yюnцmlц яdяbiyyat яsas yer tuturdu. Onun lideri Lu Sin idi. Szyan Quantsы, Mao Dun, Din Lin, Чjan Tyanyi, Sya Yan, Ye Szы vя b. yazычыlar incяsяnяtdя marksisт gюрцшляri mяnimsяmiш, rus vя sovet яdяbiyyatы tяcrцbяsindяn bяhrяlяnirdiляr. Eyni zamanda hakimiyyяt tяrяfиndяn himayя olunan milliyyяtчi яdяbiyyat da inkiшaf edirdi (Van Pinlin, Xuan Чjensya vя Шao Syunmeyin poeziyasы, Li Szanxuanыn, Van Qoanыn nяsri).

    1937– 45 illяrdя яdяbiyyatын sяciyyяvi xцsusiyyяti onun nikbinlik vя qяhrяmanlыq ruhunda, tяшviqat yюnцmlц olmasы idi. Sяnяdli nяsr janrы inkiшaf edir, poeziyada yeni janrlar – deklamasiya xarakterli, divar шeirlяri yaranыrdы. Qomindan nяzarя-indя olan rayonlarda 1940-cы illяrin яvvяllяrindя rцшvяtxorluq, mяmurlarыn mяnяvi pozьunluьu, xцsusi xidmяt orqanlarыnыn terroru vя milli maraqlara xяyanяt яdяbiyyatын (Mao Dun, Lao Шe vя Шa Tinin romanlarы, Qo Mojonun, Din Silinin pyeslяri) яsas mюvzularы idi; siyasi satira mцhцm yer tuturdu. “Azad edilmiш rayoнlar”ын ядябiyyaтыnda Mao Tsze- dunun “яdяbiyyat фяhlя, kяndli vя ясэярlяrин марагларына xidmят eтmяli, oнlaрыn alышdыьы bяdii formalardan istifadя eтmяlidir” gюstяriшinя (1942) riayяt oluнурdu. Ч. kяндинdяki islahaтлардан yazan Чjao Шuli vя Чjou Libonun yaradыcыlыьыnda xalq яdяbiyyatы яnяnяlяri ilя yeni яdяbiyyat чulьaшыrdы. Sun Li, Lyu Bayyu, Tsyu Dunpin, Ma Fen, Kun Szyue vя Yuan Szinin nяsr яsяrlяrindя ordu problemlяri яsas yer tuturdu. Poeziyada Ay Tsinin, Tyan Szyanын, Ke Чjunpinin, Xe Tsifanын, Juan Чjantszinin, Li Szinin istedadы aшkara чыxdы. Xe Szinчji vя Din И solчu incяsяnяtin яn gюrkяmli яsяrlяrindяn biri olan “Saчlarы aьarmыш qыz” musiqili dramыnыn mяtnini yazdыlar (1945). Vяtяndaш mцharibяsi (1946–49) zamanы “azad edilmiш rayonlar”да Чjou Liбonun, Din Linin, Tsao Minin yaradыcыlыьы seчilirdi. Qomindan nяzarяtindя olan яrazilяrdя yaшayan yazычыlarын (Шen Tsunven, Van Tunчjao, Ba Tszin, Din Silin) яsяrlяrindя mюvcud rejimin tяnqidi getdikcя kяskinlяшirdi.


    ЧXR yaradыldыqdan (1949) sonra bяzi яdiblяr (Lao Шe, Ba Szin, Tsao Yuy) kюnцllц olaraq yaradыcыlыq sяrbяstliyindяn imtina edяrяk яdяbiyyatыn partiyalылыьы prinsipini яsas tutdular; digяrlяri isя (Шen Tsunven, Tsyan Чjunшu) яdяbi fяaliyyяtlяrini dayandыrdыlar. Ч.-in яdяbi hяyatынa sovet яdяbiyyatы mцhцm tяsir gюstяrirdi. 1950-ci illяrdя mюvzu vя sцjetlяr, яsasяn, sosialist islahatlarыnыn tяrяnnцmц (Чjao Шulinin, Ma Fenin, Li Чjunun, Tsao Minin, Чjou Libonun, Ley Szyanын nяsri, Li Szi vя Juan Чjantszinin poemalarы vя s.), Чin кommunist partiyasынын inqilabi keчmiшinin tяrifи (Lyu Bayyu, Sun Li, Du Penчen, Чen Denke, Kun Szyue vя Yuan Szinin romanlarы, Ke Чjunpinin poeziyasы), Amerika tяcavцzkarlarы ilя mцbarizяdя Koreya xalqынa kюmяk edяn Ч. яsgяrlяrinin qяhrяmanlыьынын tяsviri (Vey Vey, Lu Lin vя Lao Шenin nяsri, Tyan Szyanыn шeirlяri vя s.) ilя mяhdudlaшыrdы. Чin vя sovet xalqlarынын dostluьu mюvzusu яsas yer tuturdu (Qo Mojo, Ay Tsin, Szan Ketszya, Szou Difan vя b.). 1950-ci illяrin sonlarыnda яdяbiyyatыn siyasяtdяn asыlыlыьы qяti olaraq tяsbitlяndi, sosialist realizmini “inqilabi realizm ilя inqilabi romantizmin birlяшdirilmяsi” metodu яvяz etdi. 


    “Mяdяni inqilab”(1966–76) dюvrцndя, demяk olar ki, bцtцn Ч. yазычылары rеprеssiyaya mяruz qaldыlar, яdяbi hяyat dayandы, yeganя icazяli incяsяnяt formasы Mao Tsзedуnun idеyalaрыны tяbliь еdяn 10 “nцmunяvi inqilabi tamaшa” idi. 1970- ci illярin яvvяllяrindя реpреssiya olunmuш yazычыlarыn bir hissяsi bяraяt aldы, bir neчя яdяbi jurnal dяrc edilmяyя baшladы. Mao Tszedunun юlцmцndяn (1976) sonra яdяbi hяyatыn canlanmasы цчцn шяrait yarandы. Lu Sinxua, Lyu Sinyu vя Su Шuyanыn яsяrlяri “mяdяni inqilab” dюvrцnцn cinayяtlяriни ifшa edirdi; onlarыn sяbяblяrыnыn dяrindяn dяrk edilmяsi Van Men, Tsun Yeysi, Fen Szitsay vя Чjan Syanlyanыn yaradыcыlыьы цчцn sяciyyяvi idi. Yaшлы yazычыlar (Ba Szin, Ay Tsin vя b.) яdяbiyyata qayыdыr, gяnc yaradыcы nяsil (Ye Sin, Te Nin, Чjan Sinsin vя b.) formalaшыrdы. Иslahatlar vя dцnyaya aчыqlыq siyasяti 1980-ci illяrin яvvяllяrindя “islahatlar яdяbiyyatы” cяrяyanыnы yaratdы (Sзyan Szыlun, Ke Yunlu, Чjan Sze vя b.), 1920–40-cы illяrdя fяaliyyяt gюstяrmiш Ч. yazычыlarыnыn (Шen Tsunven, Lao Шe, Чjan Aylin vя b.) яsяrlяrinя yenidяn qiymяt verildi, xarici юlkяlяrlя яdяbi яlaqяlяr bяrpa edildi. Yeni yaranmыш “kюklяrin axtarышы яdяbiyyatы” (Xan Шaoqun, A Чen, Szya Pinva, Taшi Dava vя b.) xalq mяdяniyyяtinя mцraciяt edяrяk qяdim яnяnяlяrin qorunmasыna чalышыrdы. Modernizmin vя postmoderniz-min tяsirilя avanqard яdяbiyyatы meyda- na gяldi (nяsrdя Van Шo, Yuy Xua, Ge Fey, Sun Qanlu, Lyu Sola, poeziyada Bey Dao, Qu Чen, Tsan Syue, Шu Tin, dramda Шa Yesin, Qao Sin tszyan, Lyu Шuqan).


    1990-cы illяrin яvvяllяrindя яdяbiyyatын ideologiyasыzlaшdыrыlmasы prosesi davam edirdi. Neorealizm (Чi Li, Fan Fan, Yan Lyanke), psixoloji qadын nяsri (Van Anyi, Чen Jan, Syuy Kun, Vey Xuey) inkiшaf edirdi. Yazычыlardan Tsyu Xuadun, Чju Ven, Dyao Dou tяrяfindяn bцtцn яnяnяlяrя qarшы чыxan fяrdi yazы prinsiplяrи tяbliь olunurdu. Macяra vя detektiv janrынda яdяbiyyat geniш yayыlыr. ЧXR яdяbiyyatы tarixindя dramaturq vя nasir Qao Sintszyan (1980-ci illяrin sonundan Fransada yaшamышdыr) 2000 ildя ilk Nobel mцkafatы laureatы olmuшdur. 2012 ildя isя Mo Yan hяmin mцkafata layiq gюrцlmцшdцr.


    Ч. яrazisindя yaшayan digяr xalqlarын dillяrindя olan яdяbiyyat haqqынda bax Monqolustan, Tibet muxtar rayonu mяqalяlяrinин яdяbiyyat bюlmяsinя, hямчinin Uyьur яdяbiyyatы mяqalяsinя.


    Aзяrb. – Ч. яdяbi яlaqяlяrinin tarixi qяdimdir. Nizami Gяncяvi “Yeddi gюзяl” poемаsыnda Ч. gюzяliniн obrazыnы yaratmышdыr. Azяrb. шair vя yazычыlarы Ч. xalqыnыn milli vя ictimai azadlыq мцbaрizяsindяn bяhs еdян яsяrlяr [S.S. Axundovun “Mister Qreyin kюpяyi” hekayяsi, S. Rцstяmin “Чinli qardaш”, R. Rzanыn “Haray, dostlar”, O. Sarыvяllinin “Шяrqin цfцqlяri”, Hцseyn Arifиn “Dostluq” шeirlяri, T. Elчinin “Pekin zяngi” poemasы vя s.] yazmышlar. Ч. шair vя yazычыlarы (Ay Tsin, Ke Чjunpin vя b.) Azяrb.-a яsяrlяr hяsr etmiшlяr. Ч. yazычыlarыныn bir sыra яsяri Azяrb. dilinя, Azяrb. яdяbiyyatыnыn bяzi nцmunяlяri isя Чin dilinя tяrcцmя olunmuшdur.

                                                                                                 Мемарлыг вя тясвири сянят


    Ч. инъясяняти Неолит дюврцндян бу эцня гядяр фасилясиз вя ирялийя доьру инкишаф етмишдир. 5 мин ил ярзиндя бядии янянянин тякамцл сабитлийи онун етник вя структур бирлийи иля тямин олунмушдур. Ч. инъясяняти инкишафынын щяр бир мярщялясиндя техники мцкяммяллийя, бядии ифадя дольунлуьуна вя естетик рефлексийа биткинлийиня чатмагла тарихи формасийаларын явяз олунмасы заманы баш верян бющранларын нятиъясини минимума ендирирди.

     Сахсы габлар. Е.я. 3-ъц миниллик. Йаншао мядяниййяти. Гугун музейи. Пекин.


    Ян гядим дювр. 20 ясрдя археоложи тядгигатлар нятиъясиндя Хуанхе вя Йансзы чайларынын щювзяляриндя бир сыра Неолит мядяниййяти (е.я. 10-ъу миниллийин сонларындан) нцмуняляри ашкар едилмишдир. Чин Неолитинин полисентриклийиня вя онун мяркязляринин инкишафынын мцхтялиф мярщялядя олмасына бахмайараг, керамикадан вя нефритдян щазырланмыш мямулатлар Ч. ареалы абидялярини гейри-Чин абидяляриндян фяргляндирян пластик тяфяккцр системинин цмумилийини нцмайиш етдирир.

     Инсан-шир щейкяли. Мярмяр. Е.я. 2-ъи миниллик.Ин (Шан) дюврц. Гугун музейи. Пекин.


    Неолит дюврц керамикасы ял иля спиралвары-лентвары йапма мярщялясиндян (е.я. 6–4-ъц минилликляр) дулус чархында щазырланмасынадяк (е.я. 3-ъц миниллик) йол кечмишдир. Габларла йанашы, йапма маскалар вя башлар, кичик щейкялляр вя тикили моделляри дя щазырланырды. Керамика декору монохромийадан (е.я. 6–5-ъи минилликляр) полихромийадяк (е.я. 4-ъц иниллик) тякамцл етмиш вя йенидян монохромийайа (е.я. 3-ъц миниллик) цстцнлцк вермишдир. Нефритдян балталар, бычаглар, асма бязяк яшйалары, бойунбаьы, зоо- вя антропоморф пластика нцмуняляри вя с. щазырланырды. 

    Гядим чарлыглар вя империйалар. Е.я.2-ъи минилликдя Ч. яразисиндя илк дювляти бирликляр йаранмыш вя Тунъ дюврц башламышдыр. Археологлар тяряфиндян Ин (Шан) сцлалясиня аид онларла шящяр йери (Ерлитоу, Ванченган, Шантсзе, Ерлиган, Шисйангоу, Сйаошуансзйао; щамысы индики Хенан яйалятиндя) ашкар едилмишдир. Ян бюйцк “Ин харабалыглары” комплекси Анйан ш. йахынлыьындадыр. Бцтцн тикилиляр аьаъдан иди. Йералты дяфн камералары да аьаъла иш- лянирди; йашайыш тикилиляринин вя дяфн камераларынын диварлары рясмлярля бязядилирди.

     Малахит вя фирузя иля бязядилмиш Ху вазасы. Тунъ. Гярби Ъжоу дюврц (е.я. 5–4 ясрляр). Гийме (Эуимет) музейи. Парис.


    Шан хяттатлыьы тысбаьа чанаьынын чатлары вя гарамалын кцряк сцмцкляри иля фалабахма айинляри просесиндя йаранмышды; 150 миндян чох цстц йазылы сцмцк вя чанаг ашкар олунмушдур. Шан фал йазыларынын пластик хцсусиййятляри 20 яср  яттатлары тяряфиндян сзйа-гу (“галхан- сцмцк”) хятт нювцндя эениш интерпретасийа олунурду. Шан айинляриня рущлара гурбанлыг йемякляри вермяк дя дахил иди. Бу заман чякиси 15–60, бязян дя 700 кг-дяк олан бцрцнъ габлардан истифадя едилирди.


    Е.я. 2-ъи миниллийин сонларында Неолит керамикасынын формалары ясасында тунъдан айин мямулатынын эениш нювлярийаранды: йемяк щазырламаг (дин, ли, фу, йан газанлары), гурбанлыг йемяклярини тягдим етмяк (лар гуй, ковш сао), шярабы гыздырмаг, суда щялл етмяк вя тюкмяк (чайдан – хе, бардаг – гуан), су тюкмяк (пийаля – пан, ляйян вя бардаг – сзйан) цчцн габлар. Габлар спиралвары булудлар, бир-бириня сармашан щяндяси фигурлардан ибарят нахышларла бязядилирди. Шан дюврцнцн сонларында ширли керамика вя даш кцтлясиндян ибарят “аь керамика” мейдана эялди.

    Ъжоу дюврцндя инъясянят ли етик-айин комплекси тяркибиндя инкишаф етмяйя башлады; хяттатлыг инъясянятин мцстягил, ян йцксяк сосиал статуслу нювц кими формалашды. Монументал бойакарлыг вя ипяк тумар цзяриндя бойакарлыг эениш инкишаф етди. Мемарлыгда аьаъ тикилиляр цстцнлцк тяшкил едирди. Икимяртябяли павилйонлар вя чохмяртябяли бцръляр инша олунурду. Тягр. е.я. 9–8 ясрлярдя кирямит вя кярпиъдян платформа вя гала диварларына цзлцк чякилмясиндя истифадя едилирди. Е.я. 5–3 ясрлярдя автохтон мядяни зоналарын: мяркязи чарлыьын, Чу ъянуб чарлыьынын, Син шимал-гярб чарлыьынын, Тси вя Йан шярг чарлыгларынын инъясянятиндяки юзцнямяхсуслуг парлаг шякилдя юзцнц эюстярирди. Хан дюврцндя илк каьыз мейдана эялди.


    Ерамызын яввялляриндян башлайараг хяттатлыг сяняти щям реэионал яняняляр дахилиндя интишар тапан аноним тякамцл просесляри нятиъясиндя, щям дя йарадыъы шяхсиййятлярин айдынлатмалары сайясиндя инкишаф едирди. Ду Ду, Тсай Йун, Чжан Чжи вя Чжун Йу мцяллиф хяттатлыьынын йарадыъылары вя илк нязяриййячиляри идиляр. Конфусичи дцнйаэюрцшц комплекси сарай ряссамлыьынын нясищятамиз функсийаларыны вя онун жанрларынын спесификасыны мцяййянляшдирмишди. Мемарлыьын инкишафы феншуй нормативляриня сюйкянирди. Тикинтидя каркас-диряк методу ясас сайылырды. Хан дюврцндя тунъ эцзэц, нефрит вя лак мямулаты истещсалы инкишаф етмишди.


    “Иьтишаш дюврц” (3–6 ясрляр). Гядим мядяни мяркязляри талан едян кючярилярин кцтляви басгынлары юлкянин бу дювр сийаси пяракяндялийини артырырды. Лакин сосиал фялакятляр инъясянятин цмуми позитив динамик инкишафыны дайандыра билмямишди; сянятдя анонимликдян мцяллиф йарадыъылыьына кечид тамамланырды. Йаделли сцлалялярин щакимиййяти алтында олан Ч.-ин шималы Хан каллиграфийасынын айин-монументал яняняляринин сахландыьы мяркяз иди. Ч. дювлятчилийинин горунуб сахландыьы ъянубда Вей, Су, Лу, Йуй вя Се сяняткар аиляляринин, щямчинин мяшщур Ванлар аилясинин йарадыъылыьы иля баьлы олан мцяллиф йениликляри инкишаф етмишди.

     Йунган маьара мябядиндя дивар рясмляри. Шанси яйаляти.


    Гу Кайчжи юз дюврцнцн ряссамлары ичярисиндя биринъи иди. “Иьтишаш дюврц”нцн сонларында щяля Хан дюврцндя мейдана эялмиш мянзяря фонлары тядриъян мцстягил Шан-шуй (“даьлар–сулар”) жанрына чеврилди (Ъжан Сзытсйанын “Бащар эязинтиси” тумары, Гугун музейи, Пекин).


    Бу дюврдя буддизмин эениш йайылмасы иля ялагядар Ч. мядяниййяти юз тарихиндя илк дяфя олараг йаделли тясвири сянят нормативлярини гябул етмишдир. Могао маьара монастыры, Бинлинсы (5–10 ясрляр), Майтсзишан (4–17 ясрляр; щяр икиси Гансу яйалятиндядир), Йунган (5–12 ясрляр, Шанси яйаляти), Лунмын (5–9 ясрляр; Хенан яйаляти) гайа мябядляри, Сйуанкунсы буддист даь монастыры (тягр. 5–17 ясрляр, Шанси яйаляти) Ч.-буддизм инъясянятиня аид ян ири ансамбллардыр.


    Кобуд физики ямяк тяляб едилдийиндян Ч.-дя щейкялтярашлыг щеч вахт йцксяк инъясянят категорийасына дахил едилмямиш вя интеллектуаллар бу сащяйя мараг эюстярмямишляр. Буна эюря дя щейкялтярашлыьа даир ясярляр йазылмамыш, яксяриййяти савадсыз вя йа азсавадлы сяняткарлар олмуш щейкялтярашларын адлары унудулмушдур. Щейкялтярашлар даща чох дяфн комлпексляринин тяртибаты цзяриндя ишлямишляр. Буддизм Ч.-я ситайиш образларынын йарадылмасы янянясини эятирмякля щейкялтярашлыг сянятинин инкишафына ялавя тякан верди. Мещраб щейкялтярашлыг ансамбллары мябяд бязякляринин ясас елементляриня чеврилди. 4–8 ясрлярдя 6 буддист пластика мяктяби формалашмышды: Шенси, Шанси, Хебей, Ъянуб-Шярг, Шандун вя Сычуан. 


    Тятбиги сянят нцмуняляриндя щинд вя Йахын Шярг яняняляринин тясири дуйулур. Даш кцтляли керамиканын ян эюзял нцмуняляри Хунчжоу (Сзйансу яйаляти), Учжоу (Чжетсзйан яйаляти) вя Йуечжоу (Хубей яйаляти) емалатханаларында истещсал едилмишдир.


    Суй вя Тан империйалары (6 ясрин сону 
    – 10 ясрин яввялляри). Тан сцлаляси дюврцндя кечмишдя чалышмыш усталарын йазы техникасы вя бядии цсуллары сарай хяттатлары тяряфиндян синтез едилди; бу синтез ясасында онларын щяр бири юз фярди цслубуну, цслубларын мяъмусу ися хяттатларын бцтцн эяляъяк нясилляри цчцн ортодоксал норма статусу кясб етмиш ващид фонд йаратды. Тан ряссамларынын ясярляри бизя, ясасян, сонракы йцзилликлярин сурятляри кими тумарлар шяклиндя эялиб чатмышдыр. Тан дюврцндя шагули форматда тумарлар (ени 30–40 см, уз. 100–130 см) мейдана эялди.

     Линйуншан даьында Бюйцк Будда щейкяли. 8–9 ясрляр. Сичуан яйаляти.


    Рянэкарлыг департаментиня тящким едилмиш сарай ряссамлары мямур рцтбяляриня малик идиляр. Онлар сарайларын, яйанларын олдуьу йерлярин вя сярдабаларын диварларыны рясмлярля бязяйирдиляр. Шащзадя ханым Йунтайын дяфн комплексиндяки рясмляр (706, Сианы йахынлыьында, Шенси яйаляти) монументал рянэкарлыг инъисидир. Дюврцн апарыъы фигуратив жанры женйу (“инсанлар вя яшйалар”) адланырды. Бу жанра портрет, сарай, шящяр вя кянд щяйаты сящняляри, щямчинин тарихи-ясатири мювзулар дахил иди. Хуанйао (эцлляр вя гушлар) адла- нан анималист жанрда юкцзляр, атлар, пялянэляр, яждащалар вя балыглар тясвир едилирди. Тан дюврцндя рянэкарлыг янянясинин сонракы инкишафынын 2 ясас хятти мцяййянляшди: биринъиси – гядим гун-би техникасы вя сешен (щярфи мянада щяйаты тясвир етмяк) естетик принсипи иля баьлы иди (Ли Сысйун, Ли Чжаодао, Йан Либен, Чжан Сйуан вя б.), икинъиси йени сзйан-би техникасы ясасында йаранмыш вя се и (щярфи мянада идейаны якс етдирмяк) принсипини ифадя едирди (баниляри Ван Вей вя У. Даотсзы иди). Тан рянэкарлыьынын бцтцн истигамятляри цчцн цслуб садялийи вя щармоник образларын бцтювлцйц сяъиййявидир. Чжан Хуайгуан, Ван Вей, Чжан Йанйуан вя б. эюркямли инъясянят нязяриййячиляри идиляр. Сычуан яйалятиндяки Линйуншан даьында гайада йонулмуш 70 м-лик Бюйцк Будда щейкяли (8 яср) Тан дюврцнцн ян нящянэ абидясидир. Тан императорларынын пайтахты Чанйан шящяри (индики Сиан, Шенси яйаляти) нящянэ шящярсалма ансамблы (сащ. 84.1 км2) иди. Нанчансы (782) вя Фогуансы (857, щяр икиси Шанси яйалятиндя) монастырларында аьаъдан Будда мябядляри сахланылмышдыр.


    Будда мябядинин фяргляндириъи хцсусиййяти пагода (бао-та) иди. Функсийаларына эюря, сахланъ (дини яшйалар, тумарлар, монастыр хязиняси) ролуну ойнайан пагодалар вя хатиря пагодалары (кремасийа урналары йерляшдирилян мемориаллар) олурду. Тан сцлаляси дюврцндя император дяфн комплексляри сон дяряъя эениш мигйасда тикилирди. Сиан ш. ятрафындакы 18 сярдабадан ибарят ансамбл 7–8 ясрляря аиддир. Бязи комплекслярдя “Рущлар йолу”нун тяртибатыны тяшкил едян ири (щцнд. 2–6 м) даш щейкялляр сахланылмышдыр (Сйанлин сярдабасында 100-дян артыг, Шунлин сярдабасында 30 щейкял). Тан дюврцнцн дяфн щейкялтярашлыьы еля эениш вцсят алмышды ки, онун юлчцлярини вя сайыны ганунвериъиликля яйанларын мянсябиня уйьун шякилдя тянзимлямяк зяруряти йаранды. 6 ясрин сонлары – 7 ясрин яввялляриндя рянэли вя ишыгкечирмяйян даш кцтляли керамикадан фярглянян аь вя “ишыгкечирян” чини мейдана эялди. Илк чини мямулатлары Динчжоу (Хебей яйаляти) емалатханаларында, 8 ясрдя ися Сзиндечжендя (Сзйанси яйаляти) щазырланырды.

     Тсйан Ъйуан. “Чичякли армуд будаьы”. Тягр. 1280. Метрополитен-музей. Нйу-Йорк.


    Тан дюврцндя полихром ипякдян эениш истифадя едилирди. Атлаз, мяхмяр, зярхара кими йени нюв парчалар мейдана эялди. Ряиййятин палтары, яввяллярдя олдуьу кими, чятянядян иди, лакин памбыг парча истещсалынын илк мяркязляри йаранырды. Ч.-дя гызыл вя эцмцш мямулатлар истещсалынын эе
    нишлянмяси Тибет вя Сасани тясирляри иля бир вахта дцшцрдц. Ч. сяняткарлары гызыл суйуна салма, басманахыш, филигран вя зярбетмя кими Гярбдян эялян йени техникалары мцкяммял мянимсямишдиляр.


    Беш сцлаля вя Сун империйасы дюврц (10 ясрин яввялляри – 13 ясрин 2-ъи йарысы). Беш сцлаля вя Сун сцлаляси дюврляриндя инъясянят сарай месенатлыьынын вя юзял коллексийачыларын (онларын коллексийасы бюйцк музей щяъминдя олурду) щимайяси иля инкишаф едирди. Сарай яйанларынын йцксяк мядяни сявиййясини тямин етмяк мягсядиля император Хуей-сзун (Чжао Сзи) тяряфиндян 1104 илдя сарай хяттатлыг мяктяби (Шусйуе) вя 1112 илдя Хуайуан рянэкарлыг академийасына чеврилян рянэкарлыг мяктяби (Хуасйуе) йарадылды. Беш сцлаля дюврцнцн ян эюркямли сяняткары Йан Нинши иди. Сун дюврц хяттатлыг мяктябляринин баниляри Тсай Сйан, Хуан Тинтсзйан, Су Ши вя Ми Фу олмушлар.


    Монументал даш щейкялтярашлыьы императорлар Шен-сзун (1085) вя Чже-сзунун (11 яср; щяр икиси Хенан яйаляти) дяфн йерляриндяки абидяляр иля тямсил олунур. Эилдян чох сайда мещраб щейкялтярашлыьы нцмуняляри сахланылмышдыр: Датун ш.-ндяки (Шанси яйаляти) Хуайансы монастырынын 11 ясря аид ансамбллары, Линйансы монастырынын (Шандун яйаляти) архатлар групу вя с. Лао-сзынын Футсзйан яйалятиндяки абидяси гайа щейкялтярашлыьынын шащ ясяридир (щцнд. 5 м; 12 яср).


    Ачыг-йашыл рянэли ширли керамика нювцнцн – селадонун (доутсинтаонун) истещсалы Беш сцлаля дюврцндя башламыш, Сун дюв- рцндя эениш йайылмышды. Лунтсйуандакы емалатханалар вя Йуйчжоудакы собалар чох мяшщур иди. Динчжоу (Хебей яйаляти), Жуйао вя Сзйунйаодакы (щяр икиси Хенан яйалятиндя) емалатханалар чини истещсалы мяркязляриня чеврилмишди. Лакин дювлятя мяхсус ян ири мяркяз Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти) иди; бурада йцксяккейфиййятли даш кцтля вя чини истещсал едилирди. Сун тохуъулары ке-сы (“ойма нахышлы ипяк”) техникасыны мцкяммял мянимсямишдиляр; онларын усталыьы мцряккяб рянэкарлыг ясярляринин дягиг сурятлярини йаратмаьа имкан верирди.


    Йуан империйасы (13 ясрин 2-ъи йарысы – 14 ясрин орталары). Йуан сцлаляси дюврцндя Ч. бцтцнлцкля монгол ханларынын щюкмранлыьы алтында иди. Бу дюврдя хяттатлыг яняняси юзцнцн йени тякамцл фазасына дахил олду. Чжао Менфу, Йан Вейчжен вя Чжан Йуй дюврцн эюркямли хяттатлары идиляр. Монгол инзибатчылары рясмян йалныз буддист вя даосист рянэкарлыьыны щимайя едирдиляр, лакин венженхуа сяняткарларынын йарадыъылыьы сайясиндя Ч. яняняляри няинки юз принсиплярини горуйуб сахлайа билди, щям дя йени чох йцксяк нятиъяляр ялдя етди. Ч. тянгиди Йуан дюврцнцн “алты дащи” рянэкарыны гейд едир: Чжао Менфу, Гао Кегун, Хуан Гунван, У Чжен, Ни Сзан вя Ван Мен. Монументал ясярлярдян Йунлегундакы (Шанси яйаляти) даосист мябядинин дивар рясмляри дюврцмцзядяк горунуб сахланылмышдыр. Тибет мемарлыьынын тясири Пекиндяки Байта пагодасында (1271) юз яксини тапмышдыр.

     Ши Тао. “Узагдан ешидилян эюй эурултусу”. 1690 ил.


    Мин империйасы (14 ясрин 2-ъи йарысы – 17 ясрин орталары). Мин сцлаляси дюврцндя милли мядяниййятин башга мядяниййятлярдян цстцнлцйц дцшцнъяси яняняви Ч. мядяниййяти институтларынын бярпасы вя эенишлянмясиня сябяб олду. Мядяни ирсин, илк нювбядя Сун вя Йуан дюврляри мядяни ирсинин нювбяти системляшдирилмяси вя тясбитлянмяси щяйата кечирилди. Бу дюврцн ясас хцсусиййяти апарыъы бядии просеслярин вя ян йцксяккейфиййятли ясярлярин янянячиляр, йахуд експериментаторларла дейил, бюйцк яйалят мяркязляриндя локаллашан ара ъяряйанларла баьлы олмасы иди.


    1420-ъи иллярдя Рянэкарлыг Академийасы бярпа олунду. Хяттатлыгла бярабяр рянэкарлыг да сцрятля инкишаф едирди; реэионал мяркязлярин вя мяктяблярин бир-бири иля рягабяти бядии мящсулун чохлуьуна, онун йцксяккейфиййятли олмасына ряваъ верирди. Дювлят академик системиндян кянарда чалышан савадлы, пешякар ряссамлар тябягяси мейдана эялди. Онларын гейри-рясми йарадыъылыг бирлийи “Ма-Сйа мяк- тяби”нин цслубуну дирчялдян “Чже мяктяби” олду: Дай Сзин, У Вей, Лан Ин вя б. “У мяктяби”ня (умен пай) мянсуб олан ряссамлар венженхуа ъяряйаныны инкишаф етдирирдиляр: Шен Чжоу, Вен Чженмин, Вен Божен, Ван Чун, Чжан Фуйан, Чен Чун, Тсйан Гу вя б. Нязяри ъящятдян дцшцнцлмцш бядии принсип кими еклектизм Мин рянэкарлыьынын бцтцн ъяряйанларына хас иди.


    Мин епохасында Пекин йенидян гурулду. Шящярин планы бири диэяринин дахилиндя олан дцзбуъаглы кими иди: мяркяздя Йасаг шящяр вя ятрафында Дахили шящяр. Ъянубдан она Байыр шящяр бирляширди; сонунъунун архасында Эюй мябяди йерляширди. Бцтцн ансамблларда ох цзря эцзэц симметрийасы принсипи цстцнлцк тяшкил едирди. Нанкин ятрафындакы император Чжу Йуанчжанын вя Пекин ятрафындакы 13 императорун дяфн комплексляри ян мющтяшям мемориал ансамбллар иди. 8 ясрин сонларында – 9 ясрдя Ч.-дя йайылмыш мцсялман мемарлыьы тезликля юз хцсусиййятини итирди. Тсинчжендасы мясъидиндя (Сиан ш.) мцсялман мемарлыг цслцбу йалныз интерйерин декорунда мювъуддур.


    Мин дюврцнцн тятбиги сяняти даща чох мебел вя керамикада нязяря чарпан функсионал вя естетик вящдяти иля фярглянирди. Сзиндечжендя (Сзйанси яйаляти) 300-я гядяр дювлят собасы фяалиййят эюстярирди. Чини габларын нахышларында эюй рянэля йанашы, гырмызы рянэ дя истифадя едилирди.


    Син сцлаляси дюврц (17 ясрин орталары – 20 ясрин яввялляри). Монголлардан фяргли олараг, манъурлар Ч.-и зябт етдикдя юлкянин мядяни щяйатында иримигйаслы низамсызлыг йаратмадылар, лакин манъур идарячилийинин мящдудлуьу рясми инъясянятин инкишафыны лянэитди. Бунунла беля, манъур сензурасы Ч. бядии мцщитини бцтцнлцкля юзцня табе едя билмяди, милли ирс ляйагятля инкишаф етдирилирди. 17 ясрин 2-ъи йарысындан 18 ясрин орталарынадяк хяттатлыг сащясиндя Дун Тсичан цслубу цстцнлцк тяшкил едирди. Чжан Чжао, Лйу Йун, Вен Фанган кими сяняткарларын йарадыъылыьы сайясиндя пешякарлыьын йцксяк сявиййяси сахланылмышды. Син дюврцндя Ч. ряссамлары йцксяк янянянин академик юлэцнляшмяси вя бядии кейфиййятин базар тяняззцлц тящлцкялярини дяф етмяли олурдулар. Сарай ортодоксал рянэкарлыьы консерватизми, техники камиллийи вя декоративлийи иля фярглянирди (Ван Шимин, Ван Сзйан, Ван Хуей, Ван Йуантси “Ванлар дюрдлцйц”). Ортодокслара гаршы фярдиййятчи ряссамлар [ян мяшщурлары Чжу Да (Ба-да шан-жен) вя Ши Тао идиляр] чыхырдылар. 18 ясрдя “фярдиййятчилярин” йцксяк янянясини “Йанчжоу ба гуай” (“Йанчжоудан олан сяккиз гярибя адам”) бирлийи давам етдирирди, лакин даща гярибя вя садяляшдирилмиш шякилдя. Сзин Нун, Чжен Се, Ли Сан, Ло Пин, Хуан Шен вя б. бу бирлийин цзвляри идиляр.

                 
        13 императорун мягбяря комплекси. Император Ъжу Динин мягбярясинин аным залы (солда) вя комплексин “мцгяддяс йолу”(саьда). Пекин.


    Син мемарлыг цслубу щядсиз декоративлийи вя тикилилярин гейри-Чин форма вя типляриндян истифадя етмяси иля сяъиййялянирди. Гядим ансамбллар [Пекиндяки Гугун сарайы, Тсйуйфу ш.-ндя (Шандун яйаляти) Конфуси мябяди комплекси вя с.] реконструксийа олунурду. Пекиндя Йунхегун мябяди, Пекин йахынлыьында Бийунсы мябядинин Сзинчанбаосзота пагодасы, Ченде гязасында (Хебей яйаляти) Путосзунченмйао мябяди 18 ясрдя Чин-Тибет цслубунда инша едилмишдир. Турфандакы (Синтсзйан-Уйьур мухтар р-ну) мясъидляр Чин-мцсялман, Йуанминйуан паркындакы император игамятэащынын бир щиссясинин тяртибаты Чин-Авропа цслубундадыр.


    Мин вя Син сцлаляляри дюврцндя тарихи Шан вя Чжоу сцлаляляринин император баьларындан башлайан баьсалма сянятинин инкишафы давам едирди. Сонралар баьлар бцтцн варлы аилялярин мяишятинин айрылмаз щиссясиня чеврилди. Мин вя Син дюврляриндя сащяси йцз щектарларла олан император парклары (Пекиндя Йасаг шящярин парк комплекси, шящярятрафы Ихейуан паркы вя с.), чох да бюйцк олмайан шящяр вя шящяр-ятрафы юзял баьлар (Сучжоуда Чжочженйуан вя Лйуйуан, Шанхайда Йуййуан баьлары вя с.), мябяд парклары, тябии горугларда парклар мювъуд иди. Ч. баьлары мемарлыг формаларынын (дахили вя хариъи диварлар, павилйонлар, кюшкляр, галерейалар, дюшянмиш мейданча вя ъыьырлар) зянэинлийи, дашдан дцзялдилмиш кичик даьлара, маьаралара уйьун сцни эюл вя ахарлар, классик мятнлярин йаратдыьы ассосиасийаларла мящдудлашан флора вя фауна нцмуняляри, дибчяк эцлляринин явязлянян експозисийасы иля фярглянирди.


    Чини истещсалынын мяркязи мямулатын йени формаларынын мейдана эялдийи Сзиндечжен (Сзйанси яйаляти) иди. Чини емалатханалары Дехуа (Футсзйан яйаляти) вя Ланйаода (Сзйанси) да фяалиййят эюстярирди. Гызылы нахышларла ишлянилмиш фентсин (“чилянмиш кобалт”) техникасы йаранмышды. Яняняви мювзулардан савайы, рясмлярдя Орта Асийа вя Авропа сцжетляриндян дя истифадя олунурду. 18 ясрдя бядии металда Чин-Тибет цслубу йайылмышды.


    20 яср – 21 ясрин яввялляриндя тясвири сянят. 20 яср Ч. тясвири сянятинин инкишафы 3 мярщяляйя бюлцнцр: 1912–49, 1949–76 вя 20 ясрин сонунъу рцбц. Синхай ингилабы яняняви мядяниййят институтларынын модернляшмясинин ясасыны гойду: кцтляви дювлят музей вя сярэиляри ачылды, сянят базары демократикляшдирилди, Гярб нцмуняляри ясасында орта вя али ряссамлыг тящсили мяркязляри йарадылды.

     Турфан мясъиди. Синтсзйан-Уйьур мухтар району.


    20 ясрин 1-ъи йарысында У Чанши, Кан Йувей, Ло Чженйуй, Тан Йанкай, Йуй Йужен вя б. эюркямли хяттатлар фяалиййят эюстярирдиляр.


    Сарай академик системинин зяифлямяси реэионал рянэкарлыг мяркязляринин инкишафына имкан йаратды. Сйао Сун, Лин Шухуа, Чен Шаомей Пекин мяктябини; Ван Чен, И Дахан вя б. Шанхай мяктябини; Лйан Динмин, Чжао Шаоан вя б. Кантон мяктябини тямсил едирдиляр. Милли рянэкарлыг янянялярини гохуа ъяряйаны (Пан Тйаншоу, У Чанши, Тси Байши, Хуан Бинхун) давам етдирирди.


    ЧХР тяшкил олундугдан сонра ЧКП инъясянятдян идеоложи силащ кими истифадя едирди. Тяшвигатчы хяттатлыьын устасы Мао Тсзедунун юзц вя йахын силащдашлары Го Можо, Чен И, Кан Шен вя Лин Бйао идиляр. Йаьлы бойакарлыгда сосиалист реализми (Фен Фасы, Чен Ифей, Чен Имин, Вей Сзиншан), щейкялтярашлыгда Чин-совет ингилаби мемориаллар цслубу (Хуа Тйанйу, Го Тсисйан, Йе Йуйшан вя б.) щюкм-фярма олмушду. 20 ясрин сон рцбцндя пешякар хяттатлыг бирлийи 2 дцшярэяйя айрылмышды – яняняви йюнцмлц вя йенилик ахтаран сяняткарлар.


    Мцасир Ч. цчцн мцхтялиф ряссамлыг мяктябляри вя цслублар сяъиййявидир. Гохуа ъяряйанынын (Чен Шифа, Лу Йаншао, Ши Лу вя б.) инкишафы мцшащидя олунур. Ряссамлардан Чжан Датсйан, Шен Йаочу, Лйу Госун вя б., щейкялтярашлардан Чжу Мин, Йан Инфен вя б. Тайванда фяалиййят эюстярмишляр.


    19 яср–20 ясрин яввялляриндя мемарлыг. 19 ясрин 1-ъи йарысында шящярсалмада, мемарлыгда, паркларын лайищяляндирилмясиндя гядим янянялярин инкишафы давам едирди. Йцзиллийин орталарындан мемарлыг тяняззцля уьрады: мювъуд абидяляр кющнялир, йени тикинти ишляри апарылмырды. Дехейуан (1892) театр биналары комплекси, йенидян гурулмуш Ихейуан император парк-ансамблы (Пекин, 1888) 19 ясрин 2-ъи йарысынын диггятчякян тикилиляридир.

     Ихейуан император парк-ансамблы. Пекин.


    Бу дюврдя Кантонда (Гуанчжоу), Шанхайда, Тйансзиндя вя диэяр шящярлярдя тарихи цслубларда Авропа типли тикилиляр (килсяляр, банклар, мяктябляр) мейдана эялди, тядриъян йени тикинти технолоэийаларындан вя материаллардан (чугун, семент, бетон) истифадя олунмаьа башланылды. Гярб мемарлыьынын наилиййятляринин мянимсянилмяси 20 ясрин илк ониллийиндя хцсусиля эенишлянди. Хариъи мемарларла (Г.К. Мерфи, Л.Е. Худек) йанашы лайищялярдя Ч.-ин хариъдя тящсил алмыш эянъ мцтяхяссисляри дя (Лу Йанчжи, Йан Тинбао) иштирак едирдиляр. 1912 илдя император щакимиййяти деврилдикдян сонра сянайенин инкишафы шящярлярин эенишлянмясиня сябяб олду. Шанхайда апарылан тикинти ишляриндя дямир-бетон конструксийалар эениш тятбиг едилирди. Мемар Л.Е.Худекин ар деко цслубунда (Шанхайда “Парк-Щотел” мещманханасы, 1931–34; полад каркаслы эюйдялян, щцнд. 86 м; “Дагуанмин” кинотеатры, 1933, 1900 йерлик) вя бейнялмилял цслубда (Д.В. Бу вилласы, 1938) биналары инша едилди. Хариъи щямкарларынын наилиййятляриндян истифадя етмякля Ч. мемарлары йени милли цслубда биналар йаратмаьа чалышырлар [Сун Йатсен мягбяряси комплекси, Нанкин (1926–29), мемар Лу Йанчжи].

     Шанхай музейи.


    ЧХР-ин йаранмасындан (1949) сонракы 1-ъи бешилликдя (1953–57) тикинтидя ССРИ-нин 1930–40-ъы иллярдяки тяърцбяси нязяря алынырды: [“Достлуг” мещманханасы, Асийа вя Африка юлкяляринин тялябяляри цчцн санаторийа (щяр икиси – 1954, мемар Чжан Бо) вя Тикинти назирлийи (1955, мемар Гун Дешун)].


    1966 илдя “Мядяни ингилаб”ын башланмасы иля мцлки биналарын иншасы, демяк олар ки, дайандырылды. Игтисадиййатын либераллашдырылмасы гярарынын гябул едилмяси (1978) мемарлыьын йени инкишаф мярщялясинин башланьыъыны гойду. 1979–82 иллярдя Чин мяншяли Америка мемары Й.М.Пей Пекиндя “Сйаншан” мещманханасыны инша етди. Йенидян милли цслубун ахтарышларына башланды: Чин Милли китабханасы (1987, мемарлар Йан Тинбао, Чжан Бо вя б., Пекин) вя Гярби Пекин ваьзалы (1996, мемар Чжу Сзйанлу).

     Эюй мябяди. 15 яср. Пекин.


    Ч. мемарлары постмодернизм (Пекиндя Синхуа ун-тинин китабханасы, 1991, мемар Гуан Чжаое; Шанхай музейи, 1992–96, мемар Син Тунхе) вя неомодернизм (Нанкиндя йапон ишэалчылары тяряфиндян юлдцрцлянлярин мемориалы, 1985, мемар Тси Кан; “Бюйцк Чин сядди коммунасы” комплекси, Пекин йахынлыьында, 2002, мемарлар Йан Хочан, Гари Чан, К.Кума, С.Бан вя б.) цслубунда биналар инша едирляр. 1980–2000-ъи иллярдя Ч.-дя, ясасян, хариъи мемарлар фяалиййят эюстярмишляр (Шанхайда Сзин Мао эюйдяляни, 1998, “Скидмор, Оwings & Merrill” бцросу; Пекиндя Чин мяркязи телевизийасы комплекси, ОМА бцросу, 2002–08; Пекин бейнялхалг аеропортунун терминалы, 2003–08, мемар Н.Фостер; Лйанчжуда Лйанчжу мядяниййят музейи, 2003–07, мемар Д. Чипперфилд). 2008 илдя Пекиндя кечирилян йай Олимпийа Ойунлары иля ялагядар иншаат ишляри чох фяал сурятдя апарылырды


    (Олимпийа стадиону, 2002–08, “Щерзог & де Меурон” бцросу; “Ря- гямли Пекин” информасийа мяркязи, 2005– 08, мемарлар Чжу Пей вя У Тун).


    1997 иля гядяр Бюйцк Британийа идарячилийиндя олан Сйанганын (Щонконг) мемарлыьы Британийа мемарлыьы иля сых баьлы иди. 19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялл риндяки тикилиляр цчцн неоклассика (Ратуша, 1869, мемар Метр Ермит), сонралар ар деко (Ванчай базары, 1937) вя “мцасир 
    щярякат” (Мяркязи базар, 1938) цслублары сяъиййяви олмушдур. Тикинти апармаг цчцн торпаг сащяси аз олдуьундан щцндцр биналарын сайы артырды; 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Сйанганда эюйдялянлярин сайы 7 миня чатмышды (о ъцмлядян ЩСБЪ бинасы, 1979–86, мемар Н. Фостер; “Банк оф Ъщина” гцлляси, 1989, мемар Й. М. Пей; “Ъитиэроуп”ун бинасы, 1992, мемар Р. Им). Сцни йарадылмыш адада Чеклапкок бейнялхалг аеропорту (1998, мемар Н. Фостер) ачылмышдыр.


    1950-ъи иллярдя Азярб. ряссамларынын ясярляри Ч.-дя нцмайиш етдирилмишдир. 1956 илдя Азярб. Дювлят Инъясянят Музейиндя ЧХР декоратив-тятбиги сянят нцмуняляриндян ибарят сярэи тяшкил олунмушдур.

                                                                                    Мусиги


    Ч. мусигиси 50-дян чох милли яняняни бирляшдирир: тай (чжуанлар, мйао-йаолар) вя тцрк (уйьурлар, газахлар, гырьызлар) халгларынын, тибетлилярин, монголларын вя с. Ч. мусиги мядяниййятинин ян еркян абидяляри (сцмцкдян дцзялдилмиш шагули флейталар вя с., Хенан яйаляти) е.я. 6–5-ъи минилликляр, мусиги алятляринин илкин тясвирляри ися Ин (Шан) дюврцня аиддир. Ч. мусигиси Ъянуби, Мяркязи вя Гярби Асийанын мядяниййятляри иля гаршылыглы ялагядя инкишаф етмиш, Вйетнамын, Корейанын, Йапонийанын мусиги мядяниййятинин формалашмасына эцълц тясир эюстярмишдир. Ч. мусигиси, юлкя яразисиндян башга, Сингапурда, Ъянуб-Шярги Асийанын бир сыра диэяр юлкясиндя йайылмышдыр. Ч. мусигисинин ян гядим гаты халг инанълары вя шаманчылыгла баьлыдыр, бунларын ясасында мусигили рягс тамашалары дахил олмагла даосист айинляри тяърцбяси йаранмышдыр.

     Чин Милли Опера Театры. Пекин.


    Гядим Ч.-дя “мусиги” (йуе; сюз е.я.12 ясрдян мялумдур) анлайышы мцряккяб синкретик комплекси ифадя едирди. Е.я. 13– 12 ясрлярдя пешякар устад мусигичи статусу йаранды. Сонралар (е.я. 6 ясря гядяр) йуе (мусиги вя рягс) “алты сянят” системиня (лйуи; охатма, дюйцш арабасыны идаряетмя, хяттатлыг, рийазиййат вя етикетля йанашы) дахил иди. Сонда йуе сясляр сяняти (инйуе) кими конкретляшди.

    Щяля гядим дюврдя Ч. мусигисинин, ясасян, конфусичилик вя даосизм иля баьлы идеоложи, естетик вя нязяри ясаслары йаранмышды. Мусигинин ъидди рямзи-рягямли тяшкили сясдцзцмцнцн 5 пиллясинин уйьун эялдийи 5 илкин елемент принсипиня ясасланырды (лад – тйао консепсийасы “Ерйа” лцьятиндя вя е.я. 3 ясрин диэяр мянбяляриндя тясвир едилир) вя зодиакын 12 бцръцня мцвафиг иди. Е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысына аид “И сзин” китабындакы щексаграмларын ясасыны тяшкил етмиш 8 триграмла баьлы олан вя алятлярин, йахуд онларын ясас щиссясинин щазырландыьы материалларын (эил, даш, метал, дяри, аьаъ, бамбук, балгабаг, ипяк) дцнйанын ъящятляри, илин фясилляри иля координасийасына ясасланан баин (“сяккиз сяс”) мусиги алятляринин тяснифат системи йаранмышды. Оркестр ифачылыьы (дцнйада ян гядим) практикасы формалашмышды. Оркестрляря 3 груп алят дахил едилирди: зярб, няфяс, симли. Мусиги щяйаты астроложи тягвим цзря гурулмушду; сяслярин мцтляг йцксяклийи нязяря алынмагла 12 пярдяли лйуй-лйуй мусиги кюкц формалашмышды (ян гядим мцфяссял изащлардан бири “Лйуйши чунтсйу” трактатында верилмишдир, е.я. 239). Лйуй-лйуй мусиги кюкцнцн ясас пярдяси щакимиййятя эялян щяр йени сцлалянин астроложи параметрляриня уйьун олараг дяйишир, мцвафиг шякилдя сарай оркестринин алятляри, зянэляр вя литофонлар да дахил олмагла, йенидян кюклянирди.

     Яняняви эейимли вя гримли опера персонажы (“Щу кяндиня йол” операсы).


    Чжоу дюврцндя сарай оркестр мусигиси ифачылыьы вя рягслярля Дасыйуе сарай палатасы (тягр. 1,5 мин няфярдян ибарят (мусигичиляр щям бир гайда олараг, кор кишиляр, щям дя гадынлар иди) мяшьул олурду. Ядяби абидялярдя 70-дян артыг мусиги алятинин ады чякилир: чжун зянэляри, син литофонлары, гу тябилляри, бармагла чалынан син ситралары, се, шагули вя йан флейталар, додаг органы шен, чохлцляли флейта пайсйао. Мусиги алятляри конфусичи мятнляриндя (“Чжоу ли”, тягр. е.я. 3 яср), Сйуй Шенин “Ерйа”, “Шовен” лцьятляриндя (ерамызын тягр. 120 или), сонралар “Тун Дйан” (801) енсиклопедийасында тясвир едилмишдир. Сцлаля хроникаларында, ядяби вя фялсяфи мятнлярдя йалныз сарай оркестр мусигиси (ясасян, конфусичи мярасим мусигиси) щаггында мялумат верилмишдир. Хан дюврцндя сарай мусигиси 2 категорийайа бюлцнмцшдц: дини айинляр (йайуе) мусигиси вя яйлянъяли (халг мащныларына ясасланан вокал жанрлары; театрлашдырылмыш тамашалар, о ъцмлядян “щярби” вя “мцлки” рягс тамашалары) мусиги. Сарай оркестриндя тягр. 830 мусигичи, рягс труппасында 130-дан чох адам олурду. Мусиги щяйаты Йуефу сарай мусиги палатасы (е.я. 140–87 иллярдя император У-динин щакимиййяти дюврцндя йаранмышды; щейятиндя 829 мусигичи вар иди) тяряфиндян низамланырды; палата щямчинин сарай мусиги репертуарына салынмасы цчцн халг мащныларынын топланмасы вя ишлянилмяси иля дя мяшьул олурду. Сарай яйлянъя мусигисиня нязарят едян Дайуешу (Бюйцк Мусиги Палатасы) иля бярабяр, Мярасимляр вя Мусиги Назирлийи чярчивясиндя щярби мусигини идаря едян палата да тясис едилмишди. Театрлашдырылмыш пинлегуан (“йцз ойун”) мусигили тамашалары йаранмышды. Мусиги алятляринин тяркибиня ло синъляри дя ялавя олунмушду.


    Ерамызын илк ясрляриндя буддист мярасим мусигиси (санскритъя шенмин оху- малары, ясас жанры – фанпа) йайылмышды. Ч. мусигисиня щинд мусиги нязяриййясинин елементляри, щинд мелодик орнаментасийа техникасы вя с. дахил олду. Син алятиндя соло ифачылыг яняняси 3-ъц ясрдя эениш йайылмышды. Мусиги алятляри сырасына Мяркязи Асийадан эятирилмиш бо синъляри ялавя едилмишди.


    5–6 ясрлярдян щинд вя фарс мяншяли мащны-рягс тамашалары, йени мусиги алятляри – пипа лцтнйасы, били гобойу, арфайа бянзяр чянэ (Чин дилиндя кунхоу), гум сааты формасында тябилляр йайылмаьа башламышды. Сарай репертуарына гейри-чин мяншяли мусигинин (Корейа дювлятляриндян, Сямяргянд, Бухара, Тибет вя с.-дян) дахил едилмяси Тан дюврцндя чичяклянмя мярщялясини кечирян Ч. сарай мусигисинин бейнялмилял характер алмасына сябяб олду. Чанйан (индики Сиан), Лойан, Йанчжоу, Ченду мусиги мяркязляриня чеврилди. Сарай няздиндя 6 хцсуси мусиги мцясси- сяси, о ъцмлядян Дайуешу вя император щярямханасы цчцн мусиги мяктябляри фяалиййят эюстярирди. 7 ясрдя “чай еви гызлары” цчцн сарайданкянар мусиги тящсили мцяссисяляри мювъуд иди. 714 илдя император Сйуан-сзун Чанйанда тягр. 300 мусигичинин тящсил алдыьы Лийуан (“Армуд баьы”) мусигили театр тящсили мцяссисясинин бцнюврясини гоймуш, бунун ясасында Сйан-шао-йуан (“Мяляклярин мусиги сарайы”) тядрис мцяссисяси йаранмышды. Сарай мусигичиляри дювлят гуллары статусуна малик идиляр вя 5 ранга бюлцнцрдцляр. Чанйанда 4 оркестр фяалиййят эюстярирди: конфусичи мярасим, тянтяняли император, щярби вя император щярямханасы оркестрляри. Бу дюврдя инструментал вя вокал-инструментал яняняляр инкишаф едир, 6 ясрдян син ситрасы цчцн мусиги нота алыныр, йени алят – фансйан металлофону эениш йайылмаьа башлайыр. 12 щиссяли театрлашдырылмыш вокал-инструментал датсйуй формасы (Тан вя Суй дюврляриндя мязмунъа тарихи вя иътимаи щадисялярля баьлы 3 миндян артыг композисийа йарадылмышды), сзатсйуйсзы
    камера вокал-инструментал жанры, син аля- тиндя чалмаг, пипанын мцшайияти иля епик гящряманлыг дастанларыны сюйлямяк яняняси (дастанчылар эилдийада бирляширдиляр) инкишаф етмишди. Сун дюврцндя йени иътимаи тябягялярин (таъирляр, тиъарятчиляр) формалашмасы, эениш урбанизасийа инъясянятин тамаша нювляринин популйарлыьыны артырмышды. Щяля 8 ясрдя халг мащны йарадыъылыьы ясасында мейдана эялмиш тсы вокал жанры инкишаф етмиш, пешякар гадын мцьяннилярин ифасында данышыг дилиндя сяслянян бу мащнылар апарыъы шящяр жанры олмуш вя 13–19 ясрлярдя Ч. мусигисинин реализя олунмасынын апарыъы формасына чевриляряк, классик Ч. театрынын инкишафына бюйцк тясир эюстярмишдир. Тарихи рявайят жанры (баллада типли) шочанын да классик театра тясири олмушдур. Ч.-ин шм.-ында йаранмыш вя тез бир заманда бцтцн юлкяйя йайылмыш сзатсзйуй мусигили драм жанры классик формасыны 13 ясрдя алмышдыр. Сзатсзйуйда речитатив диалоглар баш гящряманларын “арийалары” (тсйуй) иля нювбяляширди (тягр. 65 стандарт мелодийа мювъуд иди), оркестря пипа, йан флейталар, тябилляр, синъ, аьаъдан дцзялдилмиш шахшахлар дахил иди. Ч.-ин ъ.-унда нанси мусигили театр жанры формалашмыш, мусигили кукла театры (щяля Тан дюврцндя мялум олан) инкишаф етмишди. Чен Йанын “Йуешу” енсиклопедик ясяри вя Шен Конун “Ментси битан” мусигили-естетик трактаты Сун дюврцндя йаранмышдыр.


    Мин дюврцндя 4 пярдяли кунтсйуй драмы ясас мусигили театр жанры олду. 16 ясрдя бу жанрда “арийалар” нота салынды вя щаггында трактатлар (о ъцмлядян Сзи Анын “Шанлун” – “Няьмя охумаг щаггында трактат”ы) йаранды. Сарай яйлянъя мусигиси оркестринин тяркибиня йени алятляр (ерху вя хутсин аилясиня аид йайла чалынан диэяр алятляр), репертуарына ися чжурчженей мелодийалары дахил едилмишди. Сансйан лцтнйасы (12 ясрдян мялумдур) эениш йайылмышды. 1584 илдя лйуй-лйуй системи цзяриндя ишлямиш мусиги нязяриййячиси Чжу Сзаййуй бярабяр темперасийа нювцнц иъад етмишдир. Кунтсйуй жанрынын инкишафы 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя сзин-сзйуй жанрынын (Пекин операсынын) йаранмасына эятириб чыхартды. Йени яняняляр мейдана эялди: ерху, хутсин, сйао флейтасында вя с. мусиги алятляриндя ифа олунан шящяр камера-инструментал мусигиси; пешякар мцьянни-щекайятчи шошудлар тяряфиндян ифа олунан (юз мцшайияти иля) ики мусигили щекайят формасы (пипанын мцшайияти иля рягсляр; дагу тябилинин вя аьаъдан дцзялдилмиш кастанйетин, йахуд сансйан лцтнйанын мцшайияти иля дагутсылар). Йени алят – йантсин симбаллары йайылды. Шящяр вя кянд мусиги яняняляринин чоху бу эцнядяк сахланылмышдыр.


    Инэилтяря-Чин мцщарибясиндян (1840–42) сонра юлкядя Авропанын – христиан кился мусигисинин, щярби няфяс оркестрляринин тясири щисс олунмаьа башлады; йени, Авропа типли мяктяблярдя няьмя вя Авропа мусиги нязяриййяси дярсляри кечирилир, Ч. цчцн йени олан мяктяб мащнылары жанры йаранырды; авропалашма просеси 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя хцсусиля нязяря чарпырды. 1919–49 илляр арасында Ч.-ин мусиги мядяниййяти, ясасян, милли азадлыг щярякаты иля баьлыдыр. Мяктяб мащнылары ясасында вятянпярвярлик рущунда кцтляви мащнылар вя кантата жанрлары йаранды; бу ъяряйанын нцмайяндяляри Не Ер (“Кюнцллцляр маршы”нын мцяллифи, 1935; 1949 илдян ЧХР-ин Дювлят щимни) вя Сйан Синхай (“Хуанхе щаггында кантата”нын мцяллифи, 1939) мцасир Ч. мусигисинин баниляридирляр. Мусиги хадими Сйао Йумейин дястяйи иля 1919 илдя Пекин ун-тиндя мусиги шюбяси йарадылмыш (тядрис Авропанын мусиги мяктябляринин програмы цзря апарылырды), 1927 илдя Шанхайда юлкядя илк консерваторийа ачылмышдыр. 1930–40-ъы иллярдя Авропада вя Ч.-дя тящсил алмыш бир сыра бюйцк мусигичиляр мейдана эялди: Хуан Сзи, Лйу Тйаннуа, Ма Сытсун, Тан Сйаолин, Сзйан Венйе, Хе Лутин вя б. Бястякарлар йарадыъылыгларында яняняви Ч. мусигисинин интонасийа кюкцнц 19 яср Авропа мусиги формалары иля бирляшдирмяйя чалышырдылар. Йапонийа иля мцщарибя (1937–45) дюврцндя демократик мейилляр эцълянир, мусиги йарадыъылыьы груп щалында инкишаф едирди (1945 илдя Лу Син ад. Инъясянят Академийасында бястякарлардан Ма Ке, Чжан Лу вя Тсйуй Вейин “Сачы аьармыш гыз” мусигили драмы тамашайа гойулмушду).

    ЧХР-ин йаранмасы (1949) мусиги мядяниййятинин инкишафына тякан верди. Йени мусиги тядриси мцяссисяляри мейдана эялди, Ч.-ин вя хариъи юлкялярин ян йахшы мцтяхяссисляри дярс демяк цчцн ъялб олунду. Дювлят дястяйи иля яняняви Ч. вя Авро- па репертуары олан мусиги вя театр коллективляри йарадылды. Цмумчин Ядябиййат вя Инъясянят Ассосиасийасы (1949) тясис едилди. 1953 илдя Ч. Мусигичиляри Ассосиасийасы бу тяшкилатдан айрылараг, мцстягил фяалиййятя башлады. Юлкя рящбярлийи мядяниййят хадимлярини йцксяк идейалы, эениш кцтляляря цнванланан ясярляр йаратмаьа чаьырырды. 1959 илдя бястякарлардан Чен Ган вя Хе Ъжанхао Ч. янянялярини Авропа формалары иля бирляшдиряряк скрипка иля оркестр цчцн “Лйан Шанбо вя Чжу Интай” консертини йаратмышлар; бу ясяр Ч.-дя эениш популйарлыьыны сахламагдадыр. Дирижорлар Ли Делун, Тсао Пен, пианочулар Лйу Шикун, Ин Чентсзун, бястякарлар У Сзутсйан, Ду Минсин, Дин Шанде, мцьянниляр Чжоу Сйаойан, Го Шучжен щямин дюврцн мусигичиляридир. Ч.-ин мусиги мядяниййятиня 1966–76 иллярин “мядяни ингилаб”ы бюйцк зяряр вурду. Бу дюврдя Мао Тсзедунун идейаларына ъаваб верян вя сийаси шцарлары вясф едян 7 “нцмуняви” тамашадан баш- га (бунларын арасында “Гырмызы гадын баталйону” балети вя “Вехушан даьынын алынмасы” мусигили драмы вар) щяр щансы хариъи вя милли мусигинин ифасы гадаьан олунмушду. “Маонун ситат китабчасы”ндан мятнляря йазылмыш мащнылар йайылырды. Тящсил мцяссисяляри баьланмыш, бир чох эюркямли мусигичи репрессийайа мяруз галмыш, йахуд да “ямяк васитясиля йенидян тярбийялянмяк” цчцн кяндляря сцрэцн едилмишди.


    1980-ъи иллярдян Ч. мядяниййяти Авро па мядяниййяти иля ялагялярин эенишлянмясиня йюнялмиш дювлят ислащатлары мяърасында инкишаф едир. Юлкянин али мусиги мяктябляринин иши бярпа олунмуш, йени мусиги тящсили мцяссисяляри ачылмышдыр. Артыг 1980-ъи иллярдя Ч. али мяктябляри 20 яср гярб бястякарлыг техникасына йийялянмиш “йени дальа” бястякарларыны щазырламышды: Тан Дун (АБШ-да йашайыр), Чен Тсиган (Франсада йашайыр), Сзо Чженгуан (Русийада йашайыр), Го Вентсзин, Хе Сйунтйан, Йе Сйаоган вя б.-лары. Сзин Сйанын “Чюл” (1987), Го Вентсзинин “Дялинин гейдляри” (1994) опералары, Чен Тсиганын “Гырмызы фянярляр” (2001) балети, симфоник вя камера мусигисиндян ибарят ясярляр йаранмыш (Чен Пейсйун, Чжу Сзйанер, Ван Силин вя б.-лары), популйар мащны жанры сцрятля инкишаф етмишдир. Щонконг вя Тайван мащныларынын йени Ч. мусигисиня бюйцк тясири олмушдур. Мцхтялиф милли байрамлар бярпа олунур (Бащар, Пайызын ортасы, Йуннанда Су байрамлары вя с.), бейнялхалг (Пекин, Шанхай) вя милли (Инъясянят фестивалы) мусиги фестиваллары кечирилир. Тарихи вя етнографик сцжетли бюйцк мусигили театр шоулары, телевизийа мусиги мцсабигяляри чох популйардыр. Дирижорлардан Чен Сзохуан, Тан Мухай, Чен Сейан, Ли Синтсао, Йуй Лун; мцьяннилярдян Ху Сйаопин, Лйао Йунчан; пианочулардан Лан Ланг, Ли Йунди; виолончелчалан Ван Сзйан танынмыш ифачылардыр. Ван Гуантси, Йан Инлу, Ин Фалу; Сйуй Чанхуей (щям дя фолклорчу, Тайван) 20 ясрин эюркямли мусигишцнасларындандыр. Ч.-дя 10 опера театры, (о ъцмлядян Пекиндяки Мяркязи, 1952; Шанхай, 1956 театрлары; 25 симфоник оркестр (о ъцмлядян Шанхай, 1922; Милли симфоник, 1956; Чин филармоник, 2000 оркестрляри), 25 али мусиги тящсили мяктяби, о ъцмлядян Мяркязи, Чин, Шанхай, Тйансзин консерваторийалары фяалиййят эюстярир (2008).


    Азярбайъан-Чин мядяни ялагяляринин тарихи чох гядимдир. Бу ялагяляр 20 ясрин орталарында бир гядяр дя эенишлянмишдир. ССРИ халг артисти Р.Бещбудов 1952 илдя бир груп совет инъясянят усталары иля бирликдя ЧХР-дя консертляр вермиш, Азярб. Дювлят Мащны вя Рягс Ансамблы ися 1958 илдя Пекин вя с. шящярлярдя чыхыш етмишдир. Мцстягиллик дюврцндя Азярб. Респ. иля ЧХР арасында мядяни ямякдашлыг щаггында мцгавиля имзаланмышдыр (1994). 1996 илдя ЧХР-ин Гуанчжоу вилайятинин Дювлят Мащны вя Рягс Ансамблы Бакыда консерт програмы иля чыхыш етмишдир. ССРИ халг артисти З.Ханларова вя Азярб. Дювлят Рягс Ансамблы 1997 илдя ЧХР-дя гастрол сяфяриндя олмушдур. 2010 илдя Чиндя тяшкил олунан “ЕХПО–2010” Цмумдцнйа сярэисиндя Азярб. Респ.-нын Милли Эцнц кечирилмиш, тядбирдя танынмыш мядяниййят вя инъясянят хадимляри иштирак етмишдир. 2011 илдя ЧХР-дя Азярб. мядяниййяти эцнляри кечирилмиш, инъясянят усталары (Азярб. Дювлят Рягс Ансамблы, Дювлят Камера Оркестри, муьам ифачылары) эениш консерт програмы иля чыхыш етмишляр.

                                                                                Рягс вя балет


    Ч.-дя рягс сяняти чох гядим дюврдя йаранмышдыр. Щяля е.я. 2-ъи минилликдя Чин мятнляриндя “у” (рягс) щероглифиня раст эялинир. Чжоу дюврцндя мярасим рягсляриндя символик мяна дашыйан щярякят канонлары ишляниб щазырланмышды. Бу дюврдя пешякар мусигичиляр вя ряггаслар мювъуд иди. Онлары император шянликляриня, мябяд байрамларына дявят едирдиляр. Рягсляр конкрет щадисяляря, тарихи гящряманлара, илащи эцввяляря аид сцжетляря ясасланырды. Сцжетляри вя щярякятляри иля фярглянян ики рягс жанры–вен у (мцлки рягсляр) вя у у (щярби рягсляр) формалашмышды. Мусиги вя рягс щям дя тярбийя васитяси сайылдыьы цчцн бу сянятляря йийялянмя эениш вцсят алмышды. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврляриндя дя дини айинлярдя вя халг мярасимляриндя апарыъы йер тутан рягс сяняти конфусичилийин тясири алтында иди. Характерини дяйишмиш мярасим рягсляр гядим рягсляря хас олан маэик овсунлар вя гязябли чаьырышларла мцшайият олунмурду вя мусиги иля бирликдя ъидди ишляниб щазырланмыш айинляря уйьун шякилдя мярасимин язямятини вя дябдябясини нязяря чарпдырырды. Конкрет тарихи щадисяляря ясасланан рягслярля йанашы уйдурма сцжетлярля баьлы рягсляр дя мейдана эялмишди.

     “Минялли Гуанйин” рягси.


    Каллиграфийада олдуьу кими рягсдя дя хятлярин комбинасийасы, композисийанын цмуми контуру ящямиййят кясб едирди. Хан дюврцндя эениш йайылмыш вя сонракы дюврцн рягс сянятиня дахил олмуш рягс нювляриндян бири яняняви рифащдилямя щероглифлярини тясвир едян гурулушлар иди. Чанйан ш.-ндя Ч.-ин айры-айры вилайятляриндян топланмыш мцьяннилярин, ряггас вя ряггасялярин (онларын сайы 800 няфяря чатырды) ишляри цзря Мусиги палатасы (Йуефу) тясис олунмушду. Сонракы йцзилликлярдя репертуар вя ифачылыг техникасы зянэинляшдирилди. Гейри-пешякар рягс сяняти эениш инкишаф етди. Суй дюврцндя Дунду (индики Ло- йан) ш.-ндя байрамларла ялагядар мащны вя рягс тамашаларында онминлярля адам иштирак едирди.


    Тан дюврц рягс сянятинин чичяклянмяси, онун естетик принсипляринин ишляниб щазырланмасы мярщяляси олмушдур. Рягсляри груплар цзря бюлмяйя башладылар: сзйан у (сярт, енержили), жуан у (йумшаг, зяриф), сзы у (щероглифляр рягси), хуа у (эцллярин рягси), ма у (атларла рягсляр) вя с. Тан дюврц рягсин мцстягил инъясянят нювц кими инкишафынын сонунъу мярщялясидир. Сонралар рягс, няьмя вя сюзцн тядриъян бирляшмяси яняняви мусиги драмынын формалашмасына эятириб чыхартды. Датсйуй охума иля рягсин сцжет ясасында бирляшмясинин ясас формаларындан биридир (датсйуйун йаранмасы Хан дюврцня аид едилир). Мусиги эиришиндян, мащны вя мащны-рягс щиссяляриндян ибарят олан бу цчщиссяли ясярдя рягс цстцнлцк тяшкил едир. Синтетик театр тамашасынын йаранмасына эятириб чыхаран диэяр форма сцжетли пантомимадыр. “Армуд баьы” (714) ады иля бир нечя сарай тядрис мцяссисяси йаранмышды. Онлардан бири – “Мяляклярин еъазкар баьы” щюкмдар сарайында чыхыш едян ушаглара охумаьы вя рягс етмяйи ойрядирди.


    Сун дюврцндя рягсин пешякар сянят нювц кими инкишафы лянэиди. Рягс эетдикъя тамашанын йардымчы елементиня чевриляряк ону тамамлайырды. Бу синтетик тамаша формасынын тяшяккцлцня вя вокал сянятини, сюзц вя формаъа сящня щярякятиня йахын олан рягси йахшы билян йени актйортипинин йаранмасына имкан верирди. Театр пантомимасы юз популйарлыьыны сахлайараг, инкишаф едирди.


    Йуан дюврцндя ядяби драмын чичяклянмяси иля рягс тамамиля театрын табелийиня кечди. Сонралар кунтсйуй жанрында олан тамашалардан бир чоху балет-пантомимайа чеврилди. Пекин мусигили драмы сзин-сзйуй жанрында (18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри) балет-пантомималар эениш инкишаф етмишди (“Цч йол айрыъында”, “Сяма сарайында галмагал”). 1949 илдя Мяркязи Театр Академийасы няздиндя илк рягс труппасы йарадылды. Беля труппалар бцтцн юлкядя мейдана эялирди. 1953 илдя 1-ъи Цмумчин мусиги вя рягс фестивалы кечирилди. 1960-ъы иллярин яввялляриндя ЧХР-дя 20-дян чох рягс коллективи фяалиййят эюстярирди.

     “Клауд эейт” рягс театрынын актйорлары.


    Ч. тамашачылары Авропа классик балети иля 1920-ъи иллярдя рус балет артистляринин вя педагогларын Ч.-я гастроллары заманы таныш олмушлар. Лакин Авропа типли балетин йаранмасы 1950-ъи илляря тясадцф едир. 1950-ъи иллярин икинъи йарысында Ч. ряггас си Дай Айлйан Авропа балети иля Ч. классик рягсинин синтези ясасында “Сцлщ эюйярчини” адлы илк ящямиййятли сящня ясярини йаратмышдыр. Халг рягсляринин сящня цчцн ишлянилмяси ясасында “Шанаэцлля рягси”, “Достлуг”, “Чай йыьымы вя кяпяняклярин тутулмасы” вя с. балетляр йарадылмышдыр. 1954 илдя милли кадрлар щазырламаг цчцн Пекин Хореографийа Мяктяби тяшкил олунду (бядии рящбяр Дай Айлйан). 1953 илдя Пекиндя Мяркязи Опера вя Балет Театры ачылды. 1960 илдя Шанхай балет мяктябинин ясасы гойулду.


    1960-ъы иллярдя рягси ингилаби-кцтляви вя милли сянятя чевирмяк ады алтында бцтцн яввялки иллярин балет тамашалары репертуардан чыхарылды. Онлары щярби сцжетли дивертисментляр явяз етди
    (“Гырмызы гадын баталйону”, 1964, ссенари вя гурулуш Ли Ченсйан, Чон Сзутси вя Ван Сисйанындыр, Авропа хореографийасы ясасында). 1966– 1976 иллярин “мядяни ингилабындан” сонра классик балет бярпа олунмаьа вя йени балет коллективляри йаранмаьа башлады. 1979 илдя Ч.-дя ян ири Шанхай балет труппасы тяшкил едилди; онун репертуарына Чин мцяллифляринин ясярляри ясасында тамашалар (“Сачы аьармыш гыз”, “Туфан”, “А-Кйу”), щямчинин рус классик балетляри (П.И.Чайковскинин “Соналар эюлц”, “Шелкунчик”, С.С.Прокофйевин “Ромео вя Ъцлйетта” вя с.) дахил иди. Сун Шенйи, Фан Сйаофен танынмыш ифачылар олмушлар. 1981 илдя Ван Сйунйинин рящбярлийи иля Лйаонин балет труппасы йарадылмыш, бурада “Монгол ады”, “Лйан Шанбо вя Чжу Интай”, “Ики булагда Айын якси” кими милли тамашалар щазырланмышдыр. Чен Мей, Йан Сйаогуан апарыъы артистляр сырасындадыр. 1993 илдя Чжан Данданын рящбярлийи иля Гуанчжоу балет труппасы йарадылмышдыр. Мяшщур дцнйа классик балетляри иля йанашы “Ло чайынын пяриси”, “Сирли (га- ра) симург” вя с. милли тамашалар да эюстярилмишдир. 21 ясрин яввялляриня аид тама-шаларда балет вя сирк сянятинин синтези якс олунур (П.И. Чайковскинин “Соналар эюлц”, 2005, Гуандун щярби даирясинин яс
    эярляриндян ибарят сирк труппасы вя мцасир рягс тамашаларынын тяшкили цзря Шанхай ширкяти). Мцасир рягс сащясиндя щямчинин “Клауд эейт” рягс театры (Тайван), Мцасир рягс труппасы да (Сйанган) фяалиййят эюстярир.


                                                                                                        Театр


    Ч. театры яняняви, кукла вя драм нювляри иля тямсил олунур. Ч. яняняви театры юзцндя мусигини, охуманы, рягси, сящня нитгини, сирк жанрларынын техникасына вя дюйцш сянятляриня хас олан сящня щярякятини бирляшдирян синтетик театр сяняти нювцдцр. Ч. театр сянятинин кюкляри гядим шаманизм мярасимляри иля баьлыдыр. Шяр эцввялярин говулмасы, хястяликлярин гаршысыны алмагдан ютрц овсунлар, йаьыш йаьмасы цчцн дуалар, эяляъяк фялакятлярдян хябярвермя вя с. дини айинляр “но” адландырылырды. Бу айинляр бюйцк тябилин (онун даиряви формасы эюйц символизя едирди) йар дягиг ритмя ясасланырды. Сонралар театр сяняти арсеналына дахил олмуш символик аддым, яллярин пластикасы, бядян щярякяти канонлары йаранды; “но”нун мювзусу дини сцжетлярля эенишлянди. Чжоу дюврцндя пешякар актйорлуг (йу) конкрет адамлары, щейванларын вярдишлярини тяглид едян сарай тялхякляринин, ъыртданларын, мцьянни вя ряггасларын мцщитиндя инкишаф едирди. Охуйан вя рягс едян актйорлар “чан-йу”; тялхякляр, мязщякячиляр “пай-йу” адланырдылар. Гярби Хан вя Шярги Хан дюврцндя театр тамашаларынын садя халг формалары: “Йцз ойун, йцз тамаша” (бай си), йахуд “Кялляляшмя, эцъ йарышы” (сзйаоди си) инкишаф етди. Бурайа акробатика, гылынъойнатма, жонглйорлуг, кяндирбазлыг, гылынъудма, одпцскцрмя вя с. дахил иди.

      Бядии кукла театры (Гуандун яйаляти). “Шащзадя Чичяк” операсындан сящня

    Тан дюврцндя шящярлярин, сяняткарлыг сащяляринин вя мядяни ялагялярин эенишлянмяси театр сянятинин инкишафына тякан верди. Буддизмин тясири бюйцк иди: буддист мусигиси вя иконографийасы (мцряккяб рясм вя жестин символикасы) актйорун ифачылыг сянятиня, сящня щярякяти канонунун формалашмасына тясир эюстярди. Тан дюврцндя сцжетли сящнялярин ролу артды. Бунлардан бири – “Маска” (“Дай мйан”, щярфи мянада – сифяти дяйишмяк) цзцнцн инъялийи иля гадына бянзяйян ъясур вандан бящс едир; дцшмянляри ващимяйя салмаг цчцн о, дюйцш заманы горхулу маска тахырды. Комик вя сатирик сяъиййяли пйес-диалоглар эениш йайылмышды. Тан императору Сйуансзунун (714) сарайы няздиндя “Армуд баьы” цмуми ады алтында илк тядрис мцяссисяляри йарадылмышды. Мцьянниляр, мусигичи- ляр, онларын сяняткарлыьы барядя мялумат верян юзцнямяхсус енсиклопедийалар – илк театр трактатлары йарадылды: Тсуй Пинтсинин “Сзйаофан палатасынын гейдляри” (8 ясрин 1-ъи йарысы), Дуан Антсзенин “Мусиги палатасы щаггында мцхтялиф гейдляр” (9 ясрин икинъи йарысы).


    Сун дюврцндя артыг мялум драм формалары тякмилляшдирил- ди. Онларын ясасында ики реэионал типи [шимал (бей тсйуй) вя ъянуб (нан тсйуй)] олан мусигили драм жанры сзатсзйуйун тамашалары йаранды. Шящярлярин инкишафы иля  шящяр стасионар театр-“лары мейдана эялмяйя башлады, кянд тамашачылары гаршысында чыхышлар едян эязярэи труппаларын сайы артды.


    Йуан дюврц Чин драмынын гызыл ясри иди. Ч.-ин монголлар тяряфиндян ишьала мяруз галдыьы вя ящалинин мядяни, нцфузлу тябягяси сайылан конфусичи алимлярин, шаирлярин, ядябиййатчыларын
    сыхышдырылдыьы шяраитдя щамыны тясирляндирян милли алчалдылма щиси халгын йцксяк тящсилли нцмайяндялярини садя адамларын щяйаты, мяишяти, изтираблары иля йахындан таныш олмаьа сювг етди. Бу ися Йуан драмы феноменини йаратды. Гуан Хантсин (“Эюйляри вя йери тялатцмя эятирян Доу Енин инъиклийи”), Ван Шифу (“Гярб флиэели”), Бо Пу (“Чинарлыгда йаьыш”), Ма Чжийуан (“Хан сарайында пайыз”) онун эюркямли нцмайяндяляридир. Йуан сцлаляси щакимиййятинин икинъи дюврцндя шимал драмы ъянуб драмы иля йахынлашмаьа башлады. Реэионал мящдудий- йятлярин арадан эютцрцлмяси цмуммилли театрын мейдана эялмяси цчцн зямин йаратды.Ифачылыгсянятинятялябкарлыгартды, инкишаф етмиш актйор амплуалары системи йарадылды: чженмо – баш киши персонажы (щяр актда йеэаня охуйан); ваймо вя футсзин– икинъидяряъяли киши персонажлары; сйаомо– оьлан, йенийетмя; чунмо – тамашаны ачан; сзин – мащиййятъя икинъи киши персонажы, адятян, мянфи; гу – мямур; пейлао – гоъа; банлао – оьру; чоу – бурнунда типик грими олан комик. Актйорлар символик жестляр вя шярти сящня реквизити яшйаларыны истифадя едирдиляр.


    Мин дюврц театрда кунтсйуй жанрынын йаранмасы вя чичяклянмяси иля гейд олунур. Бу жанр “Куншан операсы”, йахуд “Куншан театры” кими дя таныныр. Кунтсйуй жанрынын йаранмасы шимал вя ъянуб вокал мяктябляринин хцсусиййятлярини бирляшдирмиш мцьянни вя мусигичи Вей Лйанфунун (доьум вя юлцм илляри мялум дейил) ады иля баьлыдыр. Кунтсйуйун театр формасынын йарадылмасында мусигичи вя драматург Лйан Болун (16 яср) мцщцм ролу олмушдур. Онун инъя ядяби цслубда йазылмыш “Ипякйуйан гадын” пйеси тамашачыларын зийалы тябягясинин диггятини йени театр жанрына ъялб етмишди. Тан Сйансзу (16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляри) мяшщур драматург иди. Онун “Пион чичяйи кюшкц” пйеси кунтсйуйун репертуарынын ясасыны тяшкил едир. 18 ясрин яввялляриндя кунтсйуй юз популйарлыьыны дягиг мелодик ритми, сящнядяки щадисялярин, хцсусян дя дюйцш сящня мизанларынын эярэин темпи иля сечилян Ийан театрына (Сзйанси яйалятинин Ийан гязасында йарадылмышдыр) верди. Бу театрда популйар роман сцжетляри ясасында силсиля тамашалар ойнанылырды. Драматурэийанын инкишафы актйор сянятинин тякмилляшдирилмясиня вя театр щяйатынын фяаллашмасына тясир эюстярирди. 

    Мин дюврцндя, хцсусян виртуоз ифаны йцксяк гиймятляндирян тамашачыларын театра тясири артды. Актйорларын йцксяк ифачылыг мящаряти (хцсусиля куншан жанрында) амплуанын инъя актйор техникасы, пластик ифадялилик васитяляри тяляб едян субамплуалара бюлцнмясиня эятириб чыхарды. Шаосин мусигили драмы (шаосин сзйуй) Мин дюврцнцн сонларында (Шаосын гязасы, Чжетсзйан яйаляти) йерли мелодийалар ясасында мейдана эялмиш вя бюйцк шящярлярдя (Нинбо, Ханчжоу вя с.) йайылмышды. Сонралар бу жанр кунтсйуй вя динси театрларынын мелодийаларыны вя репертуарыны мянимсяйяряк яняняви театрын реэионал жанрына чеврилмишдир. 20 ясрин яввялляринядяк бу жанр репертуардан вя ифа цслубундан асылы олараг ики нюв труппаларла – “мцлки” пйесляр вя зяриф ифа цслубу (венси) труппалары, бир дя батал пйесляр (уси) труппалары иля тямсил олунурду. 1914 илдя бу ики цслуб цмуми труппаларда бирляшди. 1910-ъу иллярин орталарында Шанхайда вя реэионун диэяр мядяни мяркязляриндя йени театр жанры – Шаосин драмынын мелодийаларыны вя ифа цслубуну мянимсямиш йуетсзйуй жанры формалашды. “Лйан Шанбо вя Чжу Интай” бу жанрын популйар драмларындан биридир. 1970-ъи иллярдян бу жанр уьурла инкишаф едир (апарыъы театры Шанхай йуетсзйуй театрыдыр, Ч.-ин бир сыра яйалятиндя труппалар вар).


    Пекин, йахуд пайтахт мусигили драмы (сзинтсзйуй, башга ады сзинси) 19 ясрин орталарында мцстягил жанр кими формалашды. Онун йаранмасы 1790 илдя Анхой яйалятиндян пайтахта “Цч тянтяня” (“Сан син бан”), “Дюрд севинъ” (“Сы си”), “Бащар сящняляри” (“Чун тай”), “Щямряйлик бащары” (“Хе чун”) театр труппаларынын дявяти иля баьлыдыр. Пекиндя онлар “Анхой мяктябинин дюрд бюйцк труппасы” (“Сы да Хойбан”) адыны алды. “Дюрд севинъ” кунтсйуйун ифасы иля шющрят газанмышды.


    19 ясрин орталарында мусигили драм Ч. яняняви театрынын милли формасы олмуш, халг вя кцбар инъясянятинин бцтцн ъяряйанларыны юзцндя ъямляшдирмишди. О, дюрд ясас амплуадан ибарят иди: шен (киши гящряманы), дан (гадын гящряманы), сзин рянэлянмиш сифят адланан (киши персонажы хуалйан), чоу – (комик). Бцтцн амплуалар даща кичик субамплуалара бюлцнцрдц– сйаошен (эянъ гящряман), ушен (щярби гящряман), лаошен (йашлы гящряман); хуадан (алабязяк эейимли гыз) – характерик гадын гящряманы; даомадан (гылынъ-ойнадан вя сцвари гадын), удан (щярби гадын гящряманы). Характерик гящряманлара (о ъцмлядян мянфи вя мцсбят персонажлара) аид сзин амплуасы мцлки вя щярби субамплуалара бюлцнцр.


    19 яср театр формаларынын тякмилляшмясинин сонунъу мярщяляси олмушдур. Бу, юз яксини дюврцн нязяри ясярляриндя дя [ясасян, Сзйао Сйунун (18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляри) “Театра даир сющбят” (“Сзйуй шо”), “Якинчинин садя халг театры щаггында сющбятляри” (“Хуабу нун тан”), “Драмын юйрянилмяси” (“Као тсйуй”) трактатларында] тапмышдыр. 19 ясрин сону –20 ясрин яввялляри йашлы нясил сящня усталарындан Тан Синпейин, Ван Йаотсинин ифачылыг фяалиййяти иля баьлы мяктяблярин формалашмасы мярщяляси сайылыр. 20 ясрин яввялляриндян йени нясил зийалылары кющня театрда ислащат апармаг, щятта ондан имтина етмяк вя театр сянятини авропалашдырмаг идейасыны иряли сцрдцляр. Бир сыра йени тамашалар йаранса да, онлар мяшщур труппаларын кющня тамашалары иля рягабят апара билмяди. Йапон истиласы дюврцндя вятянпярвяр рущлу ясяр вя тамашалар мейдана эялди. Бир сыра танынмыш театр хадими (Чен Йантсйу, Мей Ланфан) етираз яламяти олараг театрдан узаглашды. 1949 илдян сонра яняняви театрын фяал ислащаты мярщяляси башланды. 1960-ъы иллярин 2-ъи йарысында Ч. театры “мядяни ингилаб” дюврцнцн даьыдыъы сарсынтысына мяруз галды (яняняви театрын репертуарында йалныз тарихи-ингилаби мювзуда олан “Гырмызы фяняр”, “Шатсзйабан”, “Вейхушан даьынын алынмасы”, “Аь пялянэ алайына щцъум” кими нцмуняви щесаб едилян тамашалар сахланылмышды). 1970-ъи иллярдян мядяни ингилабын аъы нятиъяляри арадан галдырылмаьа башланды: бир чох мядяниййят хадими бяраят алды, яняняви репертуара гойулан гадаьалар эютцрцлдц, актйор кадрларынын щазырланмасы, театр ирсинин юйрянилмяси цзря ишляр бярпа едилди. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя яняняви театрын фяалиййяти там бярпа олунду.

    К у к л а  т е а т р ы. Дяфн мярасимляриндя вя айинлярдя, театр сящняляриндя чыхыш етмяк Ч. кукласынын яняняви олараг ики ясас функсийасыдыр. Щярякят едян куклалар щаггында илк мялумата “Ле-сзы”да (е.я. 4–3 ясрляр) раст эялинир. Билаваситя кукла театрынын йаранмасы Хан дюврц иля баьлыдыр; уста Ченпин мцщасиря заманы шящяри горумаг цчцн аьаъдан инсан фигурлары дцзялтмишди: онларын щярякяти, мцщасиряйя алынанларын бюйцк гошуна малик олмасы тяяссцратыны йаратмышды вя бу да дцшмяни мцщасирядян ял чякмяйя мяъбур етмишди. Театр куклалары “куйлей” адландырылырды. Тан дюврцндя мцхтялиф кукла нювляри йаранды; назик аьаъларда вя сапларда марионеткалар; барытла щярякятя эялян марионеткалар; су фейерийаларында чыхыш едян куклалар; дяри куклалар. Сапларла идаря олунан куклалар илк кукла нювцдцр, онлар ъянубда йайылмышды. Мяркязи индики Футсзйан яйаляти иди вя орада онлары “гызыл сапларла идаря олунан куклалар”, бу кукла нювц цчцн сцжетляри ися” гызыл саплар цчцн театр мятнляри” адландырырдылар. Сун дюврц кукла театры цчцн гызыл дювр сайылыр. Онун эениш репертуары сзатсзйуй пйесляриндян, хуабен шящяр щекайятляри сцжетляриндян, тарихи пйеслярдян вя с. ибарят иди. Куклалары идаря едянлярин усталыьы артмыш, онларын адлары мяшщурлашмыш вя театр тарихиня дахил олмушду. Куклаларын иштиракы иля кечирилян су фейерийалары популйарлыг газанмышды. Тамашалар ахшамцстц башланырды, хцсуси атяшфяшанлыгла, Ч. фянярляри иля ишыгландырылырды. Гайыг театрлары мцряккяб гурьуларла тяъщиз олунмушду. Куклалары идаря едян артистляр суда эизляняряк куклалары щярякятя эятирирдиляр. Сонракы ясрлярдя кукла театры юлкянин бцтцн шящяр, кянд, мябяд няздиндяки труппалар шябякясини ящатя етмишди. 1970–80-ъи иллярдя дювлят юлкянин кукла театрлары коллективляринин инкишафыны дястяклямишдир. Ч.-ин мяшщур марионетка театрларындан бири 1952 илдя йарадылмыш Тсйуанчжоу ш.-нин (Футсзйан яйаляти) кукла театры олмушдур. Мяшщур сяняткар-куклачылардан бири Хуан Сзйуйедир. Ч. куклачылары бу сянятин дцнйада танынмыш усталарыдыр: щяр кукла 30-дан чох сапла идаря олунур ки, бу да Ч.-дян кянарда надир щадися щесаб олунур.


    Ч.-дя д р а м  т е а т р ы н ы н инкишафы 1898–1905 иллярдя, “данышыг драмы”нын (хуатсзйуй) илк тяърцбяляри йаранандан сонра башлады. Онун йаранма тарихи 1907 илин йазы сайылыр. О заман Йапонийада охуйан Ч. тялябяляри Токиода “Бащар сюйцдц” (“Чун лйу ше”) труппасыны йаратдылар. Онун тяшкилатчылары арасында танынмыш театр хадими Оуйан Йуйтсйан вар иди. 1910 илдя Ван Чжуншен вя Жен Тйанчжи Шанхайда драм актйорлары щазырлайан “Гунтсзйан” театр мяктябини ачдылар. Онун илк тамашалары яняняви театрдан йени сянятя кечид формасында иди: гадын ролларыны кишиляр ифа едирди, актларарасы сцжетля баьлы олмайан мусиги нюмряляри сясляндирилирди; бунунла йанашы декорасийалардан, хцсуси ишыгландырмадан истифадя едилирди, ойун цслубу даща сярбяст олмушду. Пешякар актйорларын вя реж.-ларын чатышмамасы, ъидди драматурэийанын олмамасы, хариъи драм театрларынын тяърцбяси иля зяиф танышлыг йени театрын мющкямлянмясини чятинляшдирирди. 1911–13 иллярдя Шанхайда вя диэяр шящярлярдя йарадылмыш коллективлярин фяалиййяти гысамцддятли олду. 1920-ъи иллярдя сонралар танынмыш драматург вя театр хадимляри олмуш мцяллифлярин (Тйан Хан, Хун Шен) илк драмлары мейдана чыхды. 1920 илдя Шанхайда илк Авропа сосиал драмы – Б. Шоунун “Миссис Уорренин пешяси” тамашайа гойулду. 1921 илдя театр хадими Сун Чунфан ясасыны Авропа типли “данышыг драм”ынын тяшкил едяъяйи “гейри- коммерсийа” театрыны йаратмаьы тяклиф етди. Щямин вахт “Халг театры” ъямиййятинин цзвляри олан Оуйан Йуйтсйан, Сун Чунфан, Сйуй Банмей вя б. бу идейаны 
    дястяклядиляр. 1920-ъи иллярин яввялляриндя “Театр” (“Ситсзйуй”) журналы няшр олунмаьа башлады. 1920-ъи иллярин орталарында Пекиндя театр мяктяби вя “Йени Чин” (“Син Чйунхуа”) театр ъямиййяти йарадылды. Илк дяфя гарышыг киши вя гадын труппалары йарадылды. 1925 илдя Профессионал бядайе мяктяби няздиндя театр факцлтяси ачылды. 1927 илдя Шанхайда Тйан Ханем тяряфиндян инъясянятдя новатор тенденсийалары дястякляйян “Ъянуб ъямиййяти” (“Нанго Ше”) тясис едилди. 1929 илдя Шанхайда йарадылан “Бядии труппа” (“Ишутсзйуй ше) илк дяфя пролетар театры шцарыны иряли сцрмцшдцр. 1930 илдя Шанхайда Солчу театр коллективляри лигасы (1931 илдян Солчу театр хадимляри лигасы – “Нанго ше”) йарадылмышдыр. 1930–40-ъы иллярдя “азад олунмуш районларда” кянд ящалиси арасында иш апармаг цчцн Гырмызы орду сыраларындан тяшвигат бригадалары йарадылырды. 1970–90- ъы иллярдя кечмишдя популйар олан Ч. вя хариъи мцяллифлярин ясярляриня гойулан гадаьа эютцрцлдц. Драм театрларынын (хцсусиля ири шящярлярдя) йарадыъылыг фяалиййяти ъанланды. Пекин халг инъясяняти театрынын, Шанхай драм сяняти мяркязинин, Шенси вил.-нин халг инъясяняти театрынын, Сиан ш. драм театрынын, Пекин мядяниййят сарайынын репертуарлары эенишлянди. Ч.-ин Халг Азадлыг Ордусунун театрлар сийаси идаряси няздиндя театр труппаларынын йарадылмасы иши давам едир. Пекин халг бядайе театрында тамашалар гоймуш реж. вя сянятшцнас Сзйао Сзйуйин (Парисдя тящсил алмышдыр) мцасир Ч.-ин танынмыш театр хадимляриндяндир. Тайванда 1970–80-ъи иллярдян авангардчы труппалар (о ъцмлядян У.Сингонун рящбярлийи алтында “Мцасир яфсаня театры”) мювъуддур. 

                                                                                               Кино


    Ч.-дя эятирилмя филмлярин илк дяфя нцмайиши 1896 илдя Шанхайда олмушдур. Илк милли филм 1905 илдя Пекиндя чякилмишдир (“Динтсзйун даьы” – классик батал тамашадан бир сящня). Башланьыъдан Ч. киносу орта ясрляр каноник театры яняняляриня сюйкянирди: щадисяляри шярти дидактик формада тясвир етмяк манерасы узун илляр кинонун апарыъы естетик принсипи олараг галырды. Чжан Шичуан вя Чжен Чжентсйу илк Ч. реж-ларыдыр (1913 илдя “Евлянмя чятинликляри” адлы гысаметражлы бядии филм чякмишляр). Чжан Шичуан 1931 илдя “Мцьянни Гырмызы пион” адлы илк сясли филми чякмишдир. Шанхай ш. кино истещсалы цзря лидер олду. Бурада “Шанйу” китаб няшриййаты няздиндяки чякилиш шюбясиндя юлкядя илк павилйон инша едилди, 1921 илдя илк тамметражлы бядии филм – “Жан Жуйшен” сосиал драмы чякилди, 1920-ъи иллярдя сентиментал вя нясищятамиз филмляр чякян 3 апарыъы студийа (“Минсин”, 1922; “Тйанйи”, 1925, “Лйанхуа”, 1929) йарадылды. Чен Бугаонун “Шиддятли ахын”, “Йаз барамагурдлары”, Шен Силинин “Шан- хайын 24 сааты” (щяр цчц Ч. киносу тарихиндя кечид дюврц олан 1933 илдя – буржуа республикасынын легал чярчивяси дахилиндя сосиал-психоложи йюнцмлц солчу кинематографийанын йарандыьы заман чякилмишдир. “Йол” (1934, реж. Сун Йуй), “Балыгчылар няьмяси” (1934, реж. Тсай Чушен, Москва Бейнялхалг кинофестивалынын мцк.), “Шящяр лювщяляри” (1935) вя “Кцчя мялякляри” (1937, щяр икисинин реж. Йуан Мучжи). 1930-ъу иллярин яввялляриндяки филмлярдя щятта орта сявиййяли ясярляря беля ъанлы реаллыг веря билян актриса Жуан Линйуй (“Ойунъаг”, 1933; “Мцгяддяс”, 1934 вя с.) чякилмишдир. 1930-ъу иллярдя Манчурийайа йапон тяъавцзц вя Йапонийа-Чин мцщарибяси фактики олараг юлкядяки филм истещсалынын гаршысыны алмышды. Психоложи ифадялилик сащясиндяки ахтарышлар дюврц 1940-ъы иллярин сонуна тясадцф едирди [Ши Дуншанын “Узунлуьу сяккиз мин ли олан йол, ай вя булудлар”, Сзин Шанын “Сунгари чайында”, Тсай Чушен вя Чжен Сзйунлинин “Бащар сулары шяргя ахыр”, щамысы 1947; Фей Мунун “Шящяръикдя бащар” (1948) ясяри бу дюврцн ян эюзял ишляриндян иди. Филмдя дюврцн эярэин атмосфери интимкамера сцжетиндя ъанландырылмышдыр (беш персонаж шящяркянары маликанянин гапалы мяканында); Чжен Сзйунлинин “Гарьалар вя сярчяляр”, 1949]. 

    “Идейалылыьы” “бядииликдян” кяскин шякилдя айыран вя цстцнлцйц биринъийя верян Мао Тзседун ЧХР киносунун методоложи ясасыны гяти мцяййян етмишди. Реж. Шуй Хуанын “Сачы аьармыш гыз” (1950), “Линин дцканы” (1959) лентляри идеоложи ещкамлары бу вя йа диэяр шякилдя дяф етмиш филмляр арасындадыр. 1966–76 иллярин “мядяни ингилабы” дюврцндя ЧХР-ин кино истещсалы “ингилаби мейарлара” ъаваб вермядийиня эюря тамам дайандырылмышды. 1973 илдян дягигликля йохланылмыш персонажлары олан, тамашачыны онлары тяглид етмяйя чаьыран “нцмуняви ясярляр”ин бурахылышына башланылды. Тясирин даща еффектив олмасы цчцн киносеанслара мцтляг коллектив сурятдя эялмяк формасы тятбиг едилирди.

     “Хялвяти эялян пялянэ, эизлянмиш яждаща” филминдян кадр.


    Тайванда кино узун мцддят прокат формасында мювъуд иди. Яняняви мистик сцжетя малик, севэилилярин мябяддя мюъцзяли хиласы щаггында “Будданын эюзц” илк бядии филми 1922 илдя чякилмишдир. 1949 илдян сонра Тайванда кино антикоммунист рущлу щакимиййятин сийаси тязйиги шяраитиндя инкишаф едирди. Базар игтисадиййатынын инкишафы вя юзял истещсалын тяшяккцлц Тайван киносуна Чин (мелодраматик сцжет), Йапонийа (сентиментал аиля драмы) вя АБШ (динамик монтажын инкишафына ряваъ верян “аътион” жанры) киноестетикасы елементлярини бирляшдирмяк имканыны йаратды. 1963 илдя Щонконгдан Тайвана кючмцш реж. Ли Хансйан классик Ч. мядяниййятиндян бящряляняряк йени филмляр йаратды (“Лйан Шанбо вя Чжу Интай”, 1963; “Сиши”, 1966 вя с.) вя ада сакинляринин мараьыны милли тематикайа йюнялтди. 1970-ъи иллярин “торпаьа баьлылыг” дальасында Ли Синин киноестетикасы формалашды (“Пайыз едамы”, 1972). Ху Сзинчуанын (мцасир “кунфу” жанрынын сяляфи) “Ъянэавяр гадын” филми 1975 илдя Тайвана Ч. киносу цчцн Канн Бейнялхалг кинофестивалынын илк мцкафатыны эятирди.


    1980-ъи иллярдя щям континентдя, щям дя Тайванда сийаси-идеоложи аксентляри естетик планда верян, щятта епик материалда психоложи анализи юня чякян “йени кино” йаранды. Тайванда реж.-лардан локал психоложи сцжетляр тяряфдары Хоу Сйаосйан (“Оьлумун бюйцк кукласы”, 1983; “Щцзн шящяри”, 1989 вя с.) вя костйум дюйцш филмляри жанрында чякян Ли Ан (“Хялвяти эялян пялянэ, эизлянмиш яждаща”, 2000, “Оскар” мцк.), континентдя ися Чен Кайэе (“Сары торпаг”, 1984; “Бюйцк щярби парад”, 1986; “Ялвида, мяним ъарийям”, 1993; “Нящайятсизлик”, 1995) вя азад, буховсуз, юз шяхси йарадыъылыг фярдилийини тясдиг едян йени нясил кинематографчыларынын нцмайяндяси Чжан Имоу (илк иши “Гырмызы гаолйан”, 1987) лидер олдулар. Чжан Имоунун филми [Фей Мунун “Шящяръикдя бащар” (1948) филминдян сонра] инъясянятин щуманистляшдирилмяси йолунда Ч. киносу инкишафынын икинъи мярщялясидир. Сонунъу ишляриндя (“Гящряман”, 2002; “Учан хянъярляр еви”, 2004; “Гызылдан олан эцлцн ляняти”, 2006) реж. Шярг костйум дюйцш филмляринин стилистикасына цз тутур, сцжети батал тякбятяк дюйцш цзяриндя дейил, характерлярин конфликти цзяриндя гурур. Сзйан Венин ишляри яввялъя харизматик актйор кими (“Шанаэцлляр гясябяси”, “Гырмызы гаолйан” вя с.), сонралар ися парлаг фярди йолу олан реж. кими (“Ал эцняш эцнляри”, 1994; “Иблисляр кандардадыр”, 2000, Бейнялхалг Канн кинофестивалынын мцк.; “Онсуз да эцняш доьаъаг”, 2007) сечилир. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фяалиййят эюстярян реж.-лар даща чох сянядли цслуба цстцнлцк верир вя бязян филмляри нцмайишкараня аь-гара вариантда чякирляр. Бу реж.-ларын ишлярини инсана, онун дахили аляминя психоаналитик диггят фярглян- дирир. Ван Сйуанйанын “Айын тутулмасы” (1999, Бейнялхалг Москва кинофестивалынын мцк.) вя “Туйа яря эедир” (2007, Бейнялхалг Берлин кинофестивалынын баш мцк.), Лоу Йенин “Сучжоу чайы” (2000), Хо Сзйантсинин “О даь. О инсан. О кюпяк” (2000), Фен Сйаоганын “Эеъя банкети” (2006), Сзйа Чжанкенин “Сансйадан олан хейирхащ адам”, 2006, Венесийа Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцк.) филмляри цмумдцнйа шющряти газанмышдыр. Сйанган (1978 илдян), Шанхай (1993 илдян) вя Чанчунда (1995 илдян) бейнялхалг кинофестиваллары кечирилир.

                                                                                      Сирк


    Ч. сиркинин вятяни, адятян, Хебей вилайяти сайылыр. Ч-дя сирк сяняти (Сзатсзы) е.я. 8–5 ясрлярдян, акробатика мцстягил тамаша нювц оландан мялумдур. Эениш йайылмыш “бай си” (“йцз ойун”, “йцз тамаша”) тамашаларына эцъ жонглйорлуьу (аьыр атлетляр гоша, йахуд айрылыгда тякярлярля, дашларла жонглйорлуг едирдиляр), гылынъ вя низя ойнатма, шцвцлля акробатика, гылынъудма, эцляш вя с. дахил иди. Беля чыхышлар, адятян, зярб, няфяс вя симли алятлярдян ибарят оркестрля мцшайият едилирди. Ч.-ин сирк сяняти щярби, дини вя ямяк фяалиййяти иля сых баьлы олмушдур. Жонглйорлар вя акробатлар чыхышлары заманы аксессуар кими чох вахт ямяк алятляриндян, силащдан (чянбяр, гылынъ, бычаг вя с.), ев яшйаларындан (кятил, маса, бошгаб, су иля долу фырланан пийаля, долча вя с.) истифадя едирдиляр. Акробатларын суряти гядим китабларда, даш цзяриндя оймаларда, эил щейкялъик шяклиндя, гядим сярдабаларын дивар рясмляриндя вя с. щякк олунмушдур. Шандун, Хенан, Анхой, Сзйанси, Сычуан яйалятляриндя археоложи газынтылар заманы Гярби Хан вя Шярги Хан дюврляриня аид сирк тамашаларынын сцжетлярини, о ъцмлядян, “бошгабларла рягс”и (“бошгаблар цзяриндя рягс”и) якс етдирян релйефляр ашкар едилмишдир. Дунхуан маьараларында тапылан Тан сцлаляси дюврцня мяхсус фрескаларда акробатларын, мцьяннилярин, ряггасларын, атчапанларын сурятляри тясвир олунмушдур. Сун сцлаляси дюврцндя гадын вя киши идман эцляши популйар иди. Мин вя Син сцлаляляри дюврцндя акробатика сяняти яняняви мусигили театрын бир щиссясини тяшкил едирди.

     Пекин Император Сирки. “Бошгабларла рягс”.


    Стасионар сиркдя чыхыш едян илк “дювлят сирк коллективи” 1950 илдя Пекиндя тяшкил олунмуш Чин акробат труппасы иди. Сонралар Шанхайда, Чунсиндя Гуанчжоуда, Шенйанда, Уханда стасионар труппалар тяшкил едилмишдир. Бир нечя сяййар сирк коллективи дя мювъуддур. 1981 илдя Чин Акробатика Ассосиасийасы йаранмышдыр. Ч. сиркиндя мязщякячи нюмряляри, ящлиляшдирилмиш щейванлар, даиряви манеж олмадыьындан (тамашалар сящнядя эедир), партер жанрлары (акробатика, эимнастика, еквилибристика, жонглйорлуг, иллцзион сяняти) цстцнлцк тяшкил едир. Спесифик трйук комбинасийалары вя нюмряляр (мцхтялиф нюв кяндирбазлыг, ити бычаглары олан чянбяр цзяриндян атланма вя с.) хцсуси мараг кясб едир.


    Сяс тяглиди гядим сяняти (гушларын, тябиятя хас айры-айры сяслярин, мусиги алятляринин вя с.) 21 ясрдя дя мювъуддур. Милли театрлар яняняви баьлылыг мцхтялиф сянят нювлярини мянимсямиш Ч. сирк артистляри цчцн сяъиййявидир: Гуандундан олан артистляр У. Чжендан вя Вей Баохуа акробатиканы классик хореографийа иля бирляшдиряряк йени акробатик балет жанры йаратмышлар. 1987 илдян ики илдян бир Шитсзйачжуан ш.-ндя Чин Бейнялхалг сирк сяняти фестивалы кечирилир. 1996 илдя Чин Халг Респ.-нын Гаунъоу вил.-нин Дювлят мащны вя рягс ансамблынын Бакыда Дювлят Мащны Театрында ики консерти кечирилмишдир. Щямин илдя Азярбайъан Дювлят Филармонийасында вя Бакы Дювлят Сиркиндя Чин сирк усталарынын чыхышлары олмушдур.


    Яд.: Ш н е е р с о н Т. Музыкальная культура Китая. М., 1952; Я н   Ю н г о. История древнекитайской идеологии. М., 1957; Ащеп ­ к о в Е.А. Архитектура Китая. М., 1959; Г о  М о ж  о. Философы древнего Китая. М., 1961; А л е к с е е в   В.М. Китайская народная картина. М., 1966; З а в а д с к а я Е. В. Эстетические проб­ лемы живописи старого Китая. М., 1975; П о ­ с т р е л о в а Т.А. Академия живописи в Китае в Х–ХЫЫЫ вв. М., 1976;  А л е к с е е в В. Китайская литература. М.,1978; История китайской фи-лософии. М., 1989; С е р о в а С.А. Китайский театр и традиционное китайское общество (ХВЫ– ХВЫЫ вв.), М., 1990. К о б з е в А.И. Философия ки­ тайского неоконфуцианства. М., 2002; А л е к с е е в В. Труды по Китайской литературе. М., 2002–2003. Т. 1–2.; М а л я в и н В.В. Китайское искусство. М., 2004; С е р е б р я к о в  Е., Р а д и о н о в А., Р а д и о н о в а О. Справочник по истории литературы Китая (12 в.до н.э. – начало 21в). М., 2005; Б е л о з е р о в а  В.Г. Искусство ки­ тайской каллиграфии. М., 2007; Г р а н е М. Китайская мысль. М., 2008.