ЪУНГАР ХАНЛЫЬЫ – ЧХР-ин Синтзйан-Уйьур мухтар р-нунун ш. щиссясинин вя МХР-ин Кобдо, Завхан вя Убсанур аймакларынын айры-айры р-нларынын яразисиндя ойратларын (чоросларын, торгутларын, дербетлярин, хошутларын вя б.) дювляти. Мцасир ядябиййатда чох вахт Ойрат ханлыьы адландырылыр. Ъунгарларын еркян тарихиня даир сящищ мянбяляр аздыр. Онларын мейдана эялмясини Чинэиз хан ордусунун тягр. 40 мин няфярлик (4 тцмянлик) “сол ъинащы” (зуун гар – ъунгарлар етник ады, Ъунгарийа бурадандыр) иля баьлайырлар. Монгол им- перийасынын парчаланмасындан сонра Чиня эедян тиъарят йолларына нязарят уьрунда 14 ясрин орталарында ойрат вя халха (шярги монголлар) щакимляри арасында узунмцддятли мцбаризя башлады. 15 ясрин биринъи йарысында ойрат щакимляри Тогон [1418–40] вя онун оьлу Ессен бцтцн Монголустаны табе етдиляр, лакин аз сонра мяьлуб олараг юз щцдудларына чякилдиляр. Сонракы бир йарым ясрдя Гярби Монголустан яразисиндя, ясасян, кичик ханлыглар мювъуд иди. 1620-ъи иллярин сонунда чоросларын башчысы Хаара-Хула чорослары вя дербетлярин бюйцк щиссясини бирляшдирди. Чоросларын тязйиги нятиъясиндя торгутлар вя дербетлярин бир щиссяси Хо-Урлйукун башчылыьы иля Волганын ашаьы ахарына эяляряк Калмык ханлыьыны, Туру-Байху (Гуши) ханын башчылыг етдийи хошутлар ися ъ.-а доьру щярякят едяряк Кукунор эюлц ятрафында ханлыг йаратдылар. Бу йердяйишмя нятиъясиндя кючяри ойратлар г.-дя Хязяр дянизиндян ш.-дя Алашана гядяр, шм.-да Уралдан ъ.-да Щиндистанадяк олан яразилярдя йайылдылар. Ъ.х.-нын йаранмасы 1635 ил, Тибет Далай-ламасындан Ердени Батыр-Хунтайъи титулуну алмыш Хоро-Хотсин Батырын (Хаара-Хуланын оьлу) щакимиййятинин илк или щесаб олунур. Хоро-Хотсин Батыр Хо-Урлйук вя Туру-Байху ханла ялагяляр сахлайыр, Рус дювляти иля 1620 илдя Хаара-Хула тяряфиндян ясасы гойулмуш тиъарят вя дипломатик ялагяляри эенишляндирир, даими йашайыш мяскянляри йарадыр, якинчилийи инкишаф етдирирди. Батыр-хунтайъи 1640 илдя 44 ойрат кнйазы вя баш халха щакимляринин иштиракы иля Ъунгарийа гурултайынын чаьырылмасынын тяшяббцскарларындан бири олмушдур. Гурултайда гябул олунмуш ганун- намянин илк маддяляри манъурлара гаршы мцгавимят эюстярмяк цчцн бцтцн гцввялярин бирляшмясини нязярдя тутурду. Лакин коалисийа тезликля даьылды вя Чини зябт едяряк орада Син сцлалясинин ясасыны гоймуш манъур експансийасына гаршы мцбаризянин рящбяри цмумойрат ханы Галдан олду. Онун варисляри – Тсевен Равдан [1698–1727] вя сонунъунун оьлу Галдан Тсеренин [1727–45] щакимиййяти дюврцндя Ъ.х. мцстягил Монгол дювлятчилийинин сонунъу дайаьы иди. Ъ.х. газах жузларына вя манъурлара гаршы уьурлу мцбаризя апар- мыш, Тибетя бир нечя йцрцш тяшкил етмишди. Ханлыгда якинчилик вя сяняткарлыг, о ъцмлядян тохуъулуг, металтюкмя вя топ истещсалы инкишаф етмишди. Галдан Тсеренин юлцмц иля юлкядя башлайан 10 иллик дахили чякишмялярдян Син сцлаляси файдаланды. 1755–57 иллярдя манъур-Чин ордусунун 3 дяфя Ъ.х.-на сохулмасы ойрат ханы Амурсананын башчылыьы иля цсйана сябяб олмушду. Цсйаны йатырдыгдан вя ойратларын яксяриййятини гырдыгдан сонра манъурлар 1758 илдя Ъ.х.-на сон гойдулар.
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində) |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2007 |
| ISBN: | 978-9952-441-01-7 |
| Səhifələrin sayı: | 881 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2009 |
| ISBN: | 978-9952-441-02-4 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2010 |
| ISBN: | 978-9952-441-05-5 |
| Səhifələrin sayı: | 604 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2011 |
| ISBN: | 978-9952-441-07-9 |
| Səhifələrin sayı: | 604 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində) |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2012 |
| ISBN: | 978-9952-441-01-7 |
| Səhifələrin sayı: | 881 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2013 |
| ISBN: | 978-9952-441-03-1 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2014 |
| ISBN: | 978-9952-441-10-9 |
| Səhifələrin sayı: | 592 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili | 2015 |
| ISBN: | 978-9952-441-11-6 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
ЪУНГАР ХАНЛЫЬЫ – ЧХР-ин Синтзйан-Уйьур мухтар р-нунун ш. щиссясинин вя МХР-ин Кобдо, Завхан вя Убсанур аймакларынын айры-айры р-нларынын яразисиндя ойратларын (чоросларын, торгутларын, дербетлярин, хошутларын вя б.) дювляти. Мцасир ядябиййатда чох вахт Ойрат ханлыьы адландырылыр. Ъунгарларын еркян тарихиня даир сящищ мянбяляр аздыр. Онларын мейдана эялмясини Чинэиз хан ордусунун тягр. 40 мин няфярлик (4 тцмянлик) “сол ъинащы” (зуун гар – ъунгарлар етник ады, Ъунгарийа бурадандыр) иля баьлайырлар. Монгол им- перийасынын парчаланмасындан сонра Чиня эедян тиъарят йолларына нязарят уьрунда 14 ясрин орталарында ойрат вя халха (шярги монголлар) щакимляри арасында узунмцддятли мцбаризя башлады. 15 ясрин биринъи йарысында ойрат щакимляри Тогон [1418–40] вя онун оьлу Ессен бцтцн Монголустаны табе етдиляр, лакин аз сонра мяьлуб олараг юз щцдудларына чякилдиляр. Сонракы бир йарым ясрдя Гярби Монголустан яразисиндя, ясасян, кичик ханлыглар мювъуд иди. 1620-ъи иллярин сонунда чоросларын башчысы Хаара-Хула чорослары вя дербетлярин бюйцк щиссясини бирляшдирди. Чоросларын тязйиги нятиъясиндя торгутлар вя дербетлярин бир щиссяси Хо-Урлйукун башчылыьы иля Волганын ашаьы ахарына эяляряк Калмык ханлыьыны, Туру-Байху (Гуши) ханын башчылыг етдийи хошутлар ися ъ.-а доьру щярякят едяряк Кукунор эюлц ятрафында ханлыг йаратдылар. Бу йердяйишмя нятиъясиндя кючяри ойратлар г.-дя Хязяр дянизиндян ш.-дя Алашана гядяр, шм.-да Уралдан ъ.-да Щиндистанадяк олан яразилярдя йайылдылар. Ъ.х.-нын йаранмасы 1635 ил, Тибет Далай-ламасындан Ердени Батыр-Хунтайъи титулуну алмыш Хоро-Хотсин Батырын (Хаара-Хуланын оьлу) щакимиййятинин илк или щесаб олунур. Хоро-Хотсин Батыр Хо-Урлйук вя Туру-Байху ханла ялагяляр сахлайыр, Рус дювляти иля 1620 илдя Хаара-Хула тяряфиндян ясасы гойулмуш тиъарят вя дипломатик ялагяляри эенишляндирир, даими йашайыш мяскянляри йарадыр, якинчилийи инкишаф етдирирди. Батыр-хунтайъи 1640 илдя 44 ойрат кнйазы вя баш халха щакимляринин иштиракы иля Ъунгарийа гурултайынын чаьырылмасынын тяшяббцскарларындан бири олмушдур. Гурултайда гябул олунмуш ганун- намянин илк маддяляри манъурлара гаршы мцгавимят эюстярмяк цчцн бцтцн гцввялярин бирляшмясини нязярдя тутурду. Лакин коалисийа тезликля даьылды вя Чини зябт едяряк орада Син сцлалясинин ясасыны гоймуш манъур експансийасына гаршы мцбаризянин рящбяри цмумойрат ханы Галдан олду. Онун варисляри – Тсевен Равдан [1698–1727] вя сонунъунун оьлу Галдан Тсеренин [1727–45] щакимиййяти дюврцндя Ъ.х. мцстягил Монгол дювлятчилийинин сонунъу дайаьы иди. Ъ.х. газах жузларына вя манъурлара гаршы уьурлу мцбаризя апар- мыш, Тибетя бир нечя йцрцш тяшкил етмишди. Ханлыгда якинчилик вя сяняткарлыг, о ъцмлядян тохуъулуг, металтюкмя вя топ истещсалы инкишаф етмишди. Галдан Тсеренин юлцмц иля юлкядя башлайан 10 иллик дахили чякишмялярдян Син сцлаляси файдаланды. 1755–57 иллярдя манъур-Чин ордусунун 3 дяфя Ъ.х.-на сохулмасы ойрат ханы Амурсананын башчылыьы иля цсйана сябяб олмушду. Цсйаны йатырдыгдан вя ойратларын яксяриййятини гырдыгдан сонра манъурлар 1758 илдя Ъ.х.-на сон гойдулар.
ЪУНГАР ХАНЛЫЬЫ – ЧХР-ин Синтзйан-Уйьур мухтар р-нунун ш. щиссясинин вя МХР-ин Кобдо, Завхан вя Убсанур аймакларынын айры-айры р-нларынын яразисиндя ойратларын (чоросларын, торгутларын, дербетлярин, хошутларын вя б.) дювляти. Мцасир ядябиййатда чох вахт Ойрат ханлыьы адландырылыр. Ъунгарларын еркян тарихиня даир сящищ мянбяляр аздыр. Онларын мейдана эялмясини Чинэиз хан ордусунун тягр. 40 мин няфярлик (4 тцмянлик) “сол ъинащы” (зуун гар – ъунгарлар етник ады, Ъунгарийа бурадандыр) иля баьлайырлар. Монгол им- перийасынын парчаланмасындан сонра Чиня эедян тиъарят йолларына нязарят уьрунда 14 ясрин орталарында ойрат вя халха (шярги монголлар) щакимляри арасында узунмцддятли мцбаризя башлады. 15 ясрин биринъи йарысында ойрат щакимляри Тогон [1418–40] вя онун оьлу Ессен бцтцн Монголустаны табе етдиляр, лакин аз сонра мяьлуб олараг юз щцдудларына чякилдиляр. Сонракы бир йарым ясрдя Гярби Монголустан яразисиндя, ясасян, кичик ханлыглар мювъуд иди. 1620-ъи иллярин сонунда чоросларын башчысы Хаара-Хула чорослары вя дербетлярин бюйцк щиссясини бирляшдирди. Чоросларын тязйиги нятиъясиндя торгутлар вя дербетлярин бир щиссяси Хо-Урлйукун башчылыьы иля Волганын ашаьы ахарына эяляряк Калмык ханлыьыны, Туру-Байху (Гуши) ханын башчылыг етдийи хошутлар ися ъ.-а доьру щярякят едяряк Кукунор эюлц ятрафында ханлыг йаратдылар. Бу йердяйишмя нятиъясиндя кючяри ойратлар г.-дя Хязяр дянизиндян ш.-дя Алашана гядяр, шм.-да Уралдан ъ.-да Щиндистанадяк олан яразилярдя йайылдылар. Ъ.х.-нын йаранмасы 1635 ил, Тибет Далай-ламасындан Ердени Батыр-Хунтайъи титулуну алмыш Хоро-Хотсин Батырын (Хаара-Хуланын оьлу) щакимиййятинин илк или щесаб олунур. Хоро-Хотсин Батыр Хо-Урлйук вя Туру-Байху ханла ялагяляр сахлайыр, Рус дювляти иля 1620 илдя Хаара-Хула тяряфиндян ясасы гойулмуш тиъарят вя дипломатик ялагяляри эенишляндирир, даими йашайыш мяскянляри йарадыр, якинчилийи инкишаф етдирирди. Батыр-хунтайъи 1640 илдя 44 ойрат кнйазы вя баш халха щакимляринин иштиракы иля Ъунгарийа гурултайынын чаьырылмасынын тяшяббцскарларындан бири олмушдур. Гурултайда гябул олунмуш ганун- намянин илк маддяляри манъурлара гаршы мцгавимят эюстярмяк цчцн бцтцн гцввялярин бирляшмясини нязярдя тутурду. Лакин коалисийа тезликля даьылды вя Чини зябт едяряк орада Син сцлалясинин ясасыны гоймуш манъур експансийасына гаршы мцбаризянин рящбяри цмумойрат ханы Галдан олду. Онун варисляри – Тсевен Равдан [1698–1727] вя сонунъунун оьлу Галдан Тсеренин [1727–45] щакимиййяти дюврцндя Ъ.х. мцстягил Монгол дювлятчилийинин сонунъу дайаьы иди. Ъ.х. газах жузларына вя манъурлара гаршы уьурлу мцбаризя апар- мыш, Тибетя бир нечя йцрцш тяшкил етмишди. Ханлыгда якинчилик вя сяняткарлыг, о ъцмлядян тохуъулуг, металтюкмя вя топ истещсалы инкишаф етмишди. Галдан Тсеренин юлцмц иля юлкядя башлайан 10 иллик дахили чякишмялярдян Син сцлаляси файдаланды. 1755–57 иллярдя манъур-Чин ордусунун 3 дяфя Ъ.х.-на сохулмасы ойрат ханы Амурсананын башчылыьы иля цсйана сябяб олмушду. Цсйаны йатырдыгдан вя ойратларын яксяриййятини гырдыгдан сонра манъурлар 1758 илдя Ъ.х.-на сон гойдулар.
