Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    CÜZAM


    ЪЦЗАМ, лепра (лат. λέπρα – ъцзам, λεπός – пулъуглу) – дяринин, периферик синир системинин, диэяр орган вя системлярин зядялянмяси иля кечян инфексион хястялик. Ъ. инсанын чох гядим хястяликляриня аиддир. Ъ. Авропа юлкяляриня (яввялъя Йунаныстана вя Италийайа) е.я. 5–3 ясрлярдя тиъарят ялагяляринин эенишлянмяси, мцщарибяляр вя с. нятиъясиндя илк дяфя Мисирдян, Финикийадан вя Асийа юлкяляриндян эятирилмишдир. Е.я. 1 ясрдя онун Авропада йайыл- масына Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя узунсцрян йцрцшдян гайытмыш Помпейин ордусу сябяб олмушдур. Ъянуби вя Мяркязи Америка юлкяляриня Ъ.-ы 16–18 ясрлярдя авропалылар эятирмишляр. Ъ. щаггында олан илк мялуматларда (Аристотел, е.я. 4 яср) хястялик-сатйриасис вя йа леонтиа (леонтиасис) адландырылды. Хястялийин даща там клиник симптомларыны 2 ясрдя Аретей вя Гален тясвир етмишляр. Ъ.-ын йайылмасынын мящдудлашдырылмасына йюнялдилмиш илк дювлят ганунвериъилийи 5–8 ясрлярдя Авропада мейдана чыхмышдыр. Авропада Ъ.-ын йайылмасынын ян йцксяк дюврц 10–13 ясрляря тясадцф едир (ону узун мцддят елефантиаз да адландырмышлар). Ъ. щаггында тялимин (лепролоэийа адланан) инкишаф тарихиндя ян ящямиййятли щадися онун тюрядиъилярини Норвеч щякими Г. Щансен тяряфиндян кяшф олунмасыдыр (1873). 20–21 ясрлярдя ясас ендемик юлкяляр Бразилийа, Конго, Мадагаскар, Мозамбик, Щиндистан, Непал вя с. щесаб олунур. 21 ясрин яввялляриндя дцнйада Ъ. иля хястялянмя щяр 10 мин няфяря дцшян 1 щадисядян артыг олмур. Ъ.-ын тюрядиъиси – Мйъобаътериум леп- рае щоминис–микобактерийасыдыр. Ъ.-ла йолухма йцксяк дейил, хястялийин ясас йолухма вя йайылма мянбяйи Ъ.-ын лепроматоз типи (чохлу мигдарда микобактерийа дашыйыъылары) адланан хястялярдир. Йолухма узунмцддятли тямас заманы, яксярян, щава-дамъы йолу иля баш верир (ендемик зоналарда доьулан ушаглар хцсусиля щяссас олур). Щесаб едилир ки, ящалинин ясас кцтляси организмя дцшян Ъ. тюрядиъиляриня гаршы эенетик иммун мцдафия габилиййятиня маликдир. Инкубасийа дюврц бир нечя айдан 10 иля гядяр вя даща чохдур. Лепроматоз, туберкулоид вя цч диференсляшмяйян Ъ. тип (ясил диференсляшмяйян Ъ., диференсляшмяйян лепроматоз вя диференсляшмяйян туберкулоид) айырд едилир. 
    Лепроматоз Ъ. типи ян аьыр вя йолухуъудур. Дяри зядялянмяляри лепрома (щцдудланмыш габаръыглар) вя мцхтялиф инфилтратлар шяклиндя цздя (“шир сифяти” адланан симптом), яллярин архасында, балдырда йерляшир. Лепромалар хора ямяля эятирмякля даьыла биляр. Синирлярин зядялянмяси нятиъясиндя дяринин бцтцн щиссиййат нювляри (темп-р, аьры вя тохунма) позулур вя бу чох вахт аьыр йаныг вя травмалара сябяб олур. Хястялярин бир гисминдя цзцн вя ятрафларын язяляляри зяифляйир вя арыглайыр, бязян ял вя айаг бармагларынын даьылмасы вя гопмасы, айаьын алтында дярин хоралар мцшащидя олунур.
    Туберкулоид Ъ . тип нисбятян хошхассяли олмасы иля сяъиййялянир вя мцалиъяси йахшы эедир. Зядялянмиш оъагда дяри щяссаслыьынын вя тярлямянин позулмасы типик щалдыр. Синир кютцкляринин спесифик лепроз зядялянмяси язялялярин атрофийасы, ял вя айаг бармагларынын гопмасы вя трофик хораларла кечян аьыр трофик позулмалар баш верир.
    Диференсляшмяйян Ъ . типляри ясасян невроложи симптомларла (щяссаслыьын позулмасы вя с.), щабеля мцхтялиф бюйцклцкдя вя мцхтялиф шякилдя олан ерите- матоз щиперпигментляшмиш вя пигментсизляшмиш лякялярля сяъиййялянир. Зядялянмя оъаьында тцкляр тюкцлцр, щяссаслыг тядриъян итир вя тяр ифразы позулур, язялялярдя атрофийанын инкишафы ашаьы вя йухары ятрафларын деформасийасына сябяб олур. Цз маскайабянзяр шякил алыр, мимика итир, эюз гапагларынын там юртцлмямяси (лагофталм) мейдана чыхыр. Ифлиъ вя парезляр, контрактура инкишаф едир; бармагларын гопмасы ола биляр. Айаьын алтында чятин мцалиъя олунан дярин хоралар ямяля эялир. 
    Диференсляшмяйян Ъ.-ын диагнозу щяля мцстягил типли Ъ. кими формалашмамыш вя чох вахт дяри щяссаслыьынын олмамасы, ъцзи нязяря чарпан пигментсизляшмя иля сяъиййялянян ян илк яламятляр заманы щякимя мцраъият етдикдя гойулур. Ъ.-ын диагностикасы анамнез мялуматларына (ендемик зонада олмаг вя с.), клиники яламятляря, бурунун селикли гишасындан эютцрцлмцш гашынтынын бактериоложи мцайинясиня, лепромин сынаьынын (дярида- хили аллерэик сынаг) вя биопсийанын нятиъяляриня ясасланыр. 
    Мцалиъяси: лепрозорийаларда поликимйяви терапийа (диаминодифенилсулфон, лампрен вя рифамписин) иля щяйата кечирилир. Лепроз реаксийаларын (Ъ.-ын вахташыры кяскинляшмяси) инкишафы заманы талидомид тяйин едилир. Профилактикасы: ендемик зоналарда кцтляви мцайиняляр апарылыр, нязарят олунан амбулатор мцалиъя програмы, щабеля бцтцн йенидоьулмушлара БЪЖ апарылмасы щяйата кечирилир. 

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    CÜZAM


    ЪЦЗАМ, лепра (лат. λέπρα – ъцзам, λεπός – пулъуглу) – дяринин, периферик синир системинин, диэяр орган вя системлярин зядялянмяси иля кечян инфексион хястялик. Ъ. инсанын чох гядим хястяликляриня аиддир. Ъ. Авропа юлкяляриня (яввялъя Йунаныстана вя Италийайа) е.я. 5–3 ясрлярдя тиъарят ялагяляринин эенишлянмяси, мцщарибяляр вя с. нятиъясиндя илк дяфя Мисирдян, Финикийадан вя Асийа юлкяляриндян эятирилмишдир. Е.я. 1 ясрдя онун Авропада йайыл- масына Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя узунсцрян йцрцшдян гайытмыш Помпейин ордусу сябяб олмушдур. Ъянуби вя Мяркязи Америка юлкяляриня Ъ.-ы 16–18 ясрлярдя авропалылар эятирмишляр. Ъ. щаггында олан илк мялуматларда (Аристотел, е.я. 4 яср) хястялик-сатйриасис вя йа леонтиа (леонтиасис) адландырылды. Хястялийин даща там клиник симптомларыны 2 ясрдя Аретей вя Гален тясвир етмишляр. Ъ.-ын йайылмасынын мящдудлашдырылмасына йюнялдилмиш илк дювлят ганунвериъилийи 5–8 ясрлярдя Авропада мейдана чыхмышдыр. Авропада Ъ.-ын йайылмасынын ян йцксяк дюврц 10–13 ясрляря тясадцф едир (ону узун мцддят елефантиаз да адландырмышлар). Ъ. щаггында тялимин (лепролоэийа адланан) инкишаф тарихиндя ян ящямиййятли щадися онун тюрядиъилярини Норвеч щякими Г. Щансен тяряфиндян кяшф олунмасыдыр (1873). 20–21 ясрлярдя ясас ендемик юлкяляр Бразилийа, Конго, Мадагаскар, Мозамбик, Щиндистан, Непал вя с. щесаб олунур. 21 ясрин яввялляриндя дцнйада Ъ. иля хястялянмя щяр 10 мин няфяря дцшян 1 щадисядян артыг олмур. Ъ.-ын тюрядиъиси – Мйъобаътериум леп- рае щоминис–микобактерийасыдыр. Ъ.-ла йолухма йцксяк дейил, хястялийин ясас йолухма вя йайылма мянбяйи Ъ.-ын лепроматоз типи (чохлу мигдарда микобактерийа дашыйыъылары) адланан хястялярдир. Йолухма узунмцддятли тямас заманы, яксярян, щава-дамъы йолу иля баш верир (ендемик зоналарда доьулан ушаглар хцсусиля щяссас олур). Щесаб едилир ки, ящалинин ясас кцтляси организмя дцшян Ъ. тюрядиъиляриня гаршы эенетик иммун мцдафия габилиййятиня маликдир. Инкубасийа дюврц бир нечя айдан 10 иля гядяр вя даща чохдур. Лепроматоз, туберкулоид вя цч диференсляшмяйян Ъ. тип (ясил диференсляшмяйян Ъ., диференсляшмяйян лепроматоз вя диференсляшмяйян туберкулоид) айырд едилир. 
    Лепроматоз Ъ. типи ян аьыр вя йолухуъудур. Дяри зядялянмяляри лепрома (щцдудланмыш габаръыглар) вя мцхтялиф инфилтратлар шяклиндя цздя (“шир сифяти” адланан симптом), яллярин архасында, балдырда йерляшир. Лепромалар хора ямяля эятирмякля даьыла биляр. Синирлярин зядялянмяси нятиъясиндя дяринин бцтцн щиссиййат нювляри (темп-р, аьры вя тохунма) позулур вя бу чох вахт аьыр йаныг вя травмалара сябяб олур. Хястялярин бир гисминдя цзцн вя ятрафларын язяляляри зяифляйир вя арыглайыр, бязян ял вя айаг бармагларынын даьылмасы вя гопмасы, айаьын алтында дярин хоралар мцшащидя олунур.
    Туберкулоид Ъ . тип нисбятян хошхассяли олмасы иля сяъиййялянир вя мцалиъяси йахшы эедир. Зядялянмиш оъагда дяри щяссаслыьынын вя тярлямянин позулмасы типик щалдыр. Синир кютцкляринин спесифик лепроз зядялянмяси язялялярин атрофийасы, ял вя айаг бармагларынын гопмасы вя трофик хораларла кечян аьыр трофик позулмалар баш верир.
    Диференсляшмяйян Ъ . типляри ясасян невроложи симптомларла (щяссаслыьын позулмасы вя с.), щабеля мцхтялиф бюйцклцкдя вя мцхтялиф шякилдя олан ерите- матоз щиперпигментляшмиш вя пигментсизляшмиш лякялярля сяъиййялянир. Зядялянмя оъаьында тцкляр тюкцлцр, щяссаслыг тядриъян итир вя тяр ифразы позулур, язялялярдя атрофийанын инкишафы ашаьы вя йухары ятрафларын деформасийасына сябяб олур. Цз маскайабянзяр шякил алыр, мимика итир, эюз гапагларынын там юртцлмямяси (лагофталм) мейдана чыхыр. Ифлиъ вя парезляр, контрактура инкишаф едир; бармагларын гопмасы ола биляр. Айаьын алтында чятин мцалиъя олунан дярин хоралар ямяля эялир. 
    Диференсляшмяйян Ъ.-ын диагнозу щяля мцстягил типли Ъ. кими формалашмамыш вя чох вахт дяри щяссаслыьынын олмамасы, ъцзи нязяря чарпан пигментсизляшмя иля сяъиййялянян ян илк яламятляр заманы щякимя мцраъият етдикдя гойулур. Ъ.-ын диагностикасы анамнез мялуматларына (ендемик зонада олмаг вя с.), клиники яламятляря, бурунун селикли гишасындан эютцрцлмцш гашынтынын бактериоложи мцайинясиня, лепромин сынаьынын (дярида- хили аллерэик сынаг) вя биопсийанын нятиъяляриня ясасланыр. 
    Мцалиъяси: лепрозорийаларда поликимйяви терапийа (диаминодифенилсулфон, лампрен вя рифамписин) иля щяйата кечирилир. Лепроз реаксийаларын (Ъ.-ын вахташыры кяскинляшмяси) инкишафы заманы талидомид тяйин едилир. Профилактикасы: ендемик зоналарда кцтляви мцайиняляр апарылыр, нязарят олунан амбулатор мцалиъя програмы, щабеля бцтцн йенидоьулмушлара БЪЖ апарылмасы щяйата кечирилир. 

    CÜZAM


    ЪЦЗАМ, лепра (лат. λέπρα – ъцзам, λεπός – пулъуглу) – дяринин, периферик синир системинин, диэяр орган вя системлярин зядялянмяси иля кечян инфексион хястялик. Ъ. инсанын чох гядим хястяликляриня аиддир. Ъ. Авропа юлкяляриня (яввялъя Йунаныстана вя Италийайа) е.я. 5–3 ясрлярдя тиъарят ялагяляринин эенишлянмяси, мцщарибяляр вя с. нятиъясиндя илк дяфя Мисирдян, Финикийадан вя Асийа юлкяляриндян эятирилмишдир. Е.я. 1 ясрдя онун Авропада йайыл- масына Ъянуб-Шярги Асийа юлкяляриндя узунсцрян йцрцшдян гайытмыш Помпейин ордусу сябяб олмушдур. Ъянуби вя Мяркязи Америка юлкяляриня Ъ.-ы 16–18 ясрлярдя авропалылар эятирмишляр. Ъ. щаггында олан илк мялуматларда (Аристотел, е.я. 4 яср) хястялик-сатйриасис вя йа леонтиа (леонтиасис) адландырылды. Хястялийин даща там клиник симптомларыны 2 ясрдя Аретей вя Гален тясвир етмишляр. Ъ.-ын йайылмасынын мящдудлашдырылмасына йюнялдилмиш илк дювлят ганунвериъилийи 5–8 ясрлярдя Авропада мейдана чыхмышдыр. Авропада Ъ.-ын йайылмасынын ян йцксяк дюврц 10–13 ясрляря тясадцф едир (ону узун мцддят елефантиаз да адландырмышлар). Ъ. щаггында тялимин (лепролоэийа адланан) инкишаф тарихиндя ян ящямиййятли щадися онун тюрядиъилярини Норвеч щякими Г. Щансен тяряфиндян кяшф олунмасыдыр (1873). 20–21 ясрлярдя ясас ендемик юлкяляр Бразилийа, Конго, Мадагаскар, Мозамбик, Щиндистан, Непал вя с. щесаб олунур. 21 ясрин яввялляриндя дцнйада Ъ. иля хястялянмя щяр 10 мин няфяря дцшян 1 щадисядян артыг олмур. Ъ.-ын тюрядиъиси – Мйъобаътериум леп- рае щоминис–микобактерийасыдыр. Ъ.-ла йолухма йцксяк дейил, хястялийин ясас йолухма вя йайылма мянбяйи Ъ.-ын лепроматоз типи (чохлу мигдарда микобактерийа дашыйыъылары) адланан хястялярдир. Йолухма узунмцддятли тямас заманы, яксярян, щава-дамъы йолу иля баш верир (ендемик зоналарда доьулан ушаглар хцсусиля щяссас олур). Щесаб едилир ки, ящалинин ясас кцтляси организмя дцшян Ъ. тюрядиъиляриня гаршы эенетик иммун мцдафия габилиййятиня маликдир. Инкубасийа дюврц бир нечя айдан 10 иля гядяр вя даща чохдур. Лепроматоз, туберкулоид вя цч диференсляшмяйян Ъ. тип (ясил диференсляшмяйян Ъ., диференсляшмяйян лепроматоз вя диференсляшмяйян туберкулоид) айырд едилир. 
    Лепроматоз Ъ. типи ян аьыр вя йолухуъудур. Дяри зядялянмяляри лепрома (щцдудланмыш габаръыглар) вя мцхтялиф инфилтратлар шяклиндя цздя (“шир сифяти” адланан симптом), яллярин архасында, балдырда йерляшир. Лепромалар хора ямяля эятирмякля даьыла биляр. Синирлярин зядялянмяси нятиъясиндя дяринин бцтцн щиссиййат нювляри (темп-р, аьры вя тохунма) позулур вя бу чох вахт аьыр йаныг вя травмалара сябяб олур. Хястялярин бир гисминдя цзцн вя ятрафларын язяляляри зяифляйир вя арыглайыр, бязян ял вя айаг бармагларынын даьылмасы вя гопмасы, айаьын алтында дярин хоралар мцшащидя олунур.
    Туберкулоид Ъ . тип нисбятян хошхассяли олмасы иля сяъиййялянир вя мцалиъяси йахшы эедир. Зядялянмиш оъагда дяри щяссаслыьынын вя тярлямянин позулмасы типик щалдыр. Синир кютцкляринин спесифик лепроз зядялянмяси язялялярин атрофийасы, ял вя айаг бармагларынын гопмасы вя трофик хораларла кечян аьыр трофик позулмалар баш верир.
    Диференсляшмяйян Ъ . типляри ясасян невроложи симптомларла (щяссаслыьын позулмасы вя с.), щабеля мцхтялиф бюйцклцкдя вя мцхтялиф шякилдя олан ерите- матоз щиперпигментляшмиш вя пигментсизляшмиш лякялярля сяъиййялянир. Зядялянмя оъаьында тцкляр тюкцлцр, щяссаслыг тядриъян итир вя тяр ифразы позулур, язялялярдя атрофийанын инкишафы ашаьы вя йухары ятрафларын деформасийасына сябяб олур. Цз маскайабянзяр шякил алыр, мимика итир, эюз гапагларынын там юртцлмямяси (лагофталм) мейдана чыхыр. Ифлиъ вя парезляр, контрактура инкишаф едир; бармагларын гопмасы ола биляр. Айаьын алтында чятин мцалиъя олунан дярин хоралар ямяля эялир. 
    Диференсляшмяйян Ъ.-ын диагнозу щяля мцстягил типли Ъ. кими формалашмамыш вя чох вахт дяри щяссаслыьынын олмамасы, ъцзи нязяря чарпан пигментсизляшмя иля сяъиййялянян ян илк яламятляр заманы щякимя мцраъият етдикдя гойулур. Ъ.-ын диагностикасы анамнез мялуматларына (ендемик зонада олмаг вя с.), клиники яламятляря, бурунун селикли гишасындан эютцрцлмцш гашынтынын бактериоложи мцайинясиня, лепромин сынаьынын (дярида- хили аллерэик сынаг) вя биопсийанын нятиъяляриня ясасланыр. 
    Мцалиъяси: лепрозорийаларда поликимйяви терапийа (диаминодифенилсулфон, лампрен вя рифамписин) иля щяйата кечирилир. Лепроз реаксийаларын (Ъ.-ын вахташыры кяскинляшмяси) инкишафы заманы талидомид тяйин едилир. Профилактикасы: ендемик зоналарда кцтляви мцайиняляр апарылыр, нязарят олунан амбулатор мцалиъя програмы, щабеля бцтцн йенидоьулмушлара БЪЖ апарылмасы щяйата кечирилир.