Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    ÇİN-TİBET DİLLƏRİ

    ЧИН-ТИБЕТ ДИЛЛЯРИ – ян бюйцк дил аиляляриндян бири. Щинд-Авропа дилляриндян сонра дашыйыъыларынын сайына эюря дцнйада 2-ъи йери тутур. Шярги, Ъянуб-Шярги вя Ъянуби Асийада йайылмышдыр. Ч.-Т.д.-ня 300-я йахын дил дахилдир. Бу дилдя данышанларын цмуми сайы 1,3 млрд.-дан чохдур (онлардан 1,3 млрд.-ы Чин дилиндя данышыр). 20 ясрин яввялляриндя тядгигатчыларын чохунун гябул етдийи яняняви тяснифата ясасян Ч.-Т.д. 2 ясас група бюлцнцр: Чин вя тай дилляринин дахил олдуьу ш. групу вя Тибет-Бирма дилляринин дахил олдуьу г. групу.


    Мцасир дилчиликдя адятян, Ч.-Т.д.-ни ики гола айырырлар: Чин дилляри вя Тибет-Бирма дилляри. Биринъи голу Чин дили вя онун чохсайлы диалект вя диалект груплары тяшкил едир. Ясасян, ЧХР-ин Гобидян ъ.-да вя Тибетдян ш.-дяки яразиляриндя йайылмышдыр. Лакин юлкянин диэяр районларында вя юлкя хариъиндя дя чохсайлы Чин ящалиси вар. Чин голуна дунган дили дя дахилдир. Ещтимала эюря, бай дили дя бу гола аиддир (Йуннан яйаляти, 1 млн.-дан чох дашыйыъысы вар). Икинъи гола галан бцтцн Ч.-Т.д. (60 млн. дашыйыъы) дахилдир. Бу диллярдя данышан халгларын чох щиссяси Мйанмада (кечмиш Бирма), Непалда, Бутанда, Чинин ъ.-г. вя Щиндистанын шм.-ш районларында мяскунлашмышдыр. Ян мцщцм Тибет-Бирма дилляри вя йа йахын гощум дил груплары: Мйанмада (тягр. 30 млн.), Сычуан вя Йуннанда (ЧХР; 5,5 млн.-дан чох) Бирма дили; Тибет, Синхай, Сычуан (ЧХР), Кяшмир (Щиндистанын шм.-ы), Непал вя Бутанда Тибет дили (5 млн.-дан чох); Мйанмада Тайландла сярщяддя карен дилляри (3 млн.-дан чох); Йуннанда хани дили (1,25 млн.); Щиндистанда манипури, йахуд мейтщей (1 млн.-дан чох), бодо, йахуд качари (750 мин) вя гаро дилляри (700 миня гядяр); Мйанма вя Йуннанда сзинпо, йахуд качин дили (тягр. 600 мин); Йуннанда лису дили (тягр. 600 мин); Непалда таманг (тягр. 550 мин), невари (450 миндян чох) вя гурунг (тягр. 450 мин) дилляри.


    Ч.-Т.д.-нин йазылары 3 ясас типя бюлцнцр: идеографик, щиндмяншяли фонетик йазы вя нисбятян йахын вахтларда латын вя рус ялифбасы ясасында йарадылмыш йазы. 1-ъи типя Чин щероглифляри (илк абидяляри е.я. 13 вя йа 14 ясрляря аид едилир), защирян она охшайан, 11 ясрдя тятбиг едилмиш вя Тангут дювлятинин мящвиндян сонра унудулмуш тангут йазысы, ишаряляри стилизя олунмуш рясмляри хатырладан наси йазысы вя формасына эюря даща садя йазы (идеографик йох, щеъа йазысы) дахилдир. 2-ъи тип Тибет вя Бирма ялифбалары (илк ялифба 7 ясрдян, икинъиси ися 11 ясрдян мювъуддур) иля тямсил олунур. Невари (12 ясрдян мялумдур), ронг, йахуд лепча (17 ясрин сонлары) вя манипури йазылары даща аз йайылмышдыр. Бир гядяр шяклини дяйишмиш Бирма ялифбасы бир нечя карен диалектинин йазылышында истифадя олунур. Мйанмада юлц пйу дилинин (6– 12 ясрляря аид мятнляр сахланылмышдыр) йазысы да щиндмяншяли олмушдур.


    Ч.-Т.д-нин мцгайисяли вя тиположи юйрянилмясиня ъящдляр 19 ясрин 80–90-ъы илляриндя олмушдур (В. Грубе, А. Террйен де Лакупри, А. Конради вя б.). Ч.-Т.д. цзря эениш системляшдирилмиш материал С. Конов тяряфиндян ишлянилмиш, “Щиндистанын дилчилик иъмалы”нда дяръ едилмишдир (1899–1928). 20 ясрин 30-ъу илляриндя аналожи елми иш Калифорнийа Ун-тиндя (АБШ) эюрцлмцш, лакин чап олунмамышдыр. Р. Шейфер (1966–74) вя П.К. Бенедиктин (1972) цмумиляшдирилмиш тядгигатлары щямин елми ишя ясасланмышдыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    ÇİN-TİBET DİLLƏRİ

    ЧИН-ТИБЕТ ДИЛЛЯРИ – ян бюйцк дил аиляляриндян бири. Щинд-Авропа дилляриндян сонра дашыйыъыларынын сайына эюря дцнйада 2-ъи йери тутур. Шярги, Ъянуб-Шярги вя Ъянуби Асийада йайылмышдыр. Ч.-Т.д.-ня 300-я йахын дил дахилдир. Бу дилдя данышанларын цмуми сайы 1,3 млрд.-дан чохдур (онлардан 1,3 млрд.-ы Чин дилиндя данышыр). 20 ясрин яввялляриндя тядгигатчыларын чохунун гябул етдийи яняняви тяснифата ясасян Ч.-Т.д. 2 ясас група бюлцнцр: Чин вя тай дилляринин дахил олдуьу ш. групу вя Тибет-Бирма дилляринин дахил олдуьу г. групу.


    Мцасир дилчиликдя адятян, Ч.-Т.д.-ни ики гола айырырлар: Чин дилляри вя Тибет-Бирма дилляри. Биринъи голу Чин дили вя онун чохсайлы диалект вя диалект груплары тяшкил едир. Ясасян, ЧХР-ин Гобидян ъ.-да вя Тибетдян ш.-дяки яразиляриндя йайылмышдыр. Лакин юлкянин диэяр районларында вя юлкя хариъиндя дя чохсайлы Чин ящалиси вар. Чин голуна дунган дили дя дахилдир. Ещтимала эюря, бай дили дя бу гола аиддир (Йуннан яйаляти, 1 млн.-дан чох дашыйыъысы вар). Икинъи гола галан бцтцн Ч.-Т.д. (60 млн. дашыйыъы) дахилдир. Бу диллярдя данышан халгларын чох щиссяси Мйанмада (кечмиш Бирма), Непалда, Бутанда, Чинин ъ.-г. вя Щиндистанын шм.-ш районларында мяскунлашмышдыр. Ян мцщцм Тибет-Бирма дилляри вя йа йахын гощум дил груплары: Мйанмада (тягр. 30 млн.), Сычуан вя Йуннанда (ЧХР; 5,5 млн.-дан чох) Бирма дили; Тибет, Синхай, Сычуан (ЧХР), Кяшмир (Щиндистанын шм.-ы), Непал вя Бутанда Тибет дили (5 млн.-дан чох); Мйанмада Тайландла сярщяддя карен дилляри (3 млн.-дан чох); Йуннанда хани дили (1,25 млн.); Щиндистанда манипури, йахуд мейтщей (1 млн.-дан чох), бодо, йахуд качари (750 мин) вя гаро дилляри (700 миня гядяр); Мйанма вя Йуннанда сзинпо, йахуд качин дили (тягр. 600 мин); Йуннанда лису дили (тягр. 600 мин); Непалда таманг (тягр. 550 мин), невари (450 миндян чох) вя гурунг (тягр. 450 мин) дилляри.


    Ч.-Т.д.-нин йазылары 3 ясас типя бюлцнцр: идеографик, щиндмяншяли фонетик йазы вя нисбятян йахын вахтларда латын вя рус ялифбасы ясасында йарадылмыш йазы. 1-ъи типя Чин щероглифляри (илк абидяляри е.я. 13 вя йа 14 ясрляря аид едилир), защирян она охшайан, 11 ясрдя тятбиг едилмиш вя Тангут дювлятинин мящвиндян сонра унудулмуш тангут йазысы, ишаряляри стилизя олунмуш рясмляри хатырладан наси йазысы вя формасына эюря даща садя йазы (идеографик йох, щеъа йазысы) дахилдир. 2-ъи тип Тибет вя Бирма ялифбалары (илк ялифба 7 ясрдян, икинъиси ися 11 ясрдян мювъуддур) иля тямсил олунур. Невари (12 ясрдян мялумдур), ронг, йахуд лепча (17 ясрин сонлары) вя манипури йазылары даща аз йайылмышдыр. Бир гядяр шяклини дяйишмиш Бирма ялифбасы бир нечя карен диалектинин йазылышында истифадя олунур. Мйанмада юлц пйу дилинин (6– 12 ясрляря аид мятнляр сахланылмышдыр) йазысы да щиндмяншяли олмушдур.


    Ч.-Т.д-нин мцгайисяли вя тиположи юйрянилмясиня ъящдляр 19 ясрин 80–90-ъы илляриндя олмушдур (В. Грубе, А. Террйен де Лакупри, А. Конради вя б.). Ч.-Т.д. цзря эениш системляшдирилмиш материал С. Конов тяряфиндян ишлянилмиш, “Щиндистанын дилчилик иъмалы”нда дяръ едилмишдир (1899–1928). 20 ясрин 30-ъу илляриндя аналожи елми иш Калифорнийа Ун-тиндя (АБШ) эюрцлмцш, лакин чап олунмамышдыр. Р. Шейфер (1966–74) вя П.К. Бенедиктин (1972) цмумиляшдирилмиш тядгигатлары щямин елми ишя ясасланмышдыр.

    ÇİN-TİBET DİLLƏRİ

    ЧИН-ТИБЕТ ДИЛЛЯРИ – ян бюйцк дил аиляляриндян бири. Щинд-Авропа дилляриндян сонра дашыйыъыларынын сайына эюря дцнйада 2-ъи йери тутур. Шярги, Ъянуб-Шярги вя Ъянуби Асийада йайылмышдыр. Ч.-Т.д.-ня 300-я йахын дил дахилдир. Бу дилдя данышанларын цмуми сайы 1,3 млрд.-дан чохдур (онлардан 1,3 млрд.-ы Чин дилиндя данышыр). 20 ясрин яввялляриндя тядгигатчыларын чохунун гябул етдийи яняняви тяснифата ясасян Ч.-Т.д. 2 ясас група бюлцнцр: Чин вя тай дилляринин дахил олдуьу ш. групу вя Тибет-Бирма дилляринин дахил олдуьу г. групу.


    Мцасир дилчиликдя адятян, Ч.-Т.д.-ни ики гола айырырлар: Чин дилляри вя Тибет-Бирма дилляри. Биринъи голу Чин дили вя онун чохсайлы диалект вя диалект груплары тяшкил едир. Ясасян, ЧХР-ин Гобидян ъ.-да вя Тибетдян ш.-дяки яразиляриндя йайылмышдыр. Лакин юлкянин диэяр районларында вя юлкя хариъиндя дя чохсайлы Чин ящалиси вар. Чин голуна дунган дили дя дахилдир. Ещтимала эюря, бай дили дя бу гола аиддир (Йуннан яйаляти, 1 млн.-дан чох дашыйыъысы вар). Икинъи гола галан бцтцн Ч.-Т.д. (60 млн. дашыйыъы) дахилдир. Бу диллярдя данышан халгларын чох щиссяси Мйанмада (кечмиш Бирма), Непалда, Бутанда, Чинин ъ.-г. вя Щиндистанын шм.-ш районларында мяскунлашмышдыр. Ян мцщцм Тибет-Бирма дилляри вя йа йахын гощум дил груплары: Мйанмада (тягр. 30 млн.), Сычуан вя Йуннанда (ЧХР; 5,5 млн.-дан чох) Бирма дили; Тибет, Синхай, Сычуан (ЧХР), Кяшмир (Щиндистанын шм.-ы), Непал вя Бутанда Тибет дили (5 млн.-дан чох); Мйанмада Тайландла сярщяддя карен дилляри (3 млн.-дан чох); Йуннанда хани дили (1,25 млн.); Щиндистанда манипури, йахуд мейтщей (1 млн.-дан чох), бодо, йахуд качари (750 мин) вя гаро дилляри (700 миня гядяр); Мйанма вя Йуннанда сзинпо, йахуд качин дили (тягр. 600 мин); Йуннанда лису дили (тягр. 600 мин); Непалда таманг (тягр. 550 мин), невари (450 миндян чох) вя гурунг (тягр. 450 мин) дилляри.


    Ч.-Т.д.-нин йазылары 3 ясас типя бюлцнцр: идеографик, щиндмяншяли фонетик йазы вя нисбятян йахын вахтларда латын вя рус ялифбасы ясасында йарадылмыш йазы. 1-ъи типя Чин щероглифляри (илк абидяляри е.я. 13 вя йа 14 ясрляря аид едилир), защирян она охшайан, 11 ясрдя тятбиг едилмиш вя Тангут дювлятинин мящвиндян сонра унудулмуш тангут йазысы, ишаряляри стилизя олунмуш рясмляри хатырладан наси йазысы вя формасына эюря даща садя йазы (идеографик йох, щеъа йазысы) дахилдир. 2-ъи тип Тибет вя Бирма ялифбалары (илк ялифба 7 ясрдян, икинъиси ися 11 ясрдян мювъуддур) иля тямсил олунур. Невари (12 ясрдян мялумдур), ронг, йахуд лепча (17 ясрин сонлары) вя манипури йазылары даща аз йайылмышдыр. Бир гядяр шяклини дяйишмиш Бирма ялифбасы бир нечя карен диалектинин йазылышында истифадя олунур. Мйанмада юлц пйу дилинин (6– 12 ясрляря аид мятнляр сахланылмышдыр) йазысы да щиндмяншяли олмушдур.


    Ч.-Т.д-нин мцгайисяли вя тиположи юйрянилмясиня ъящдляр 19 ясрин 80–90-ъы илляриндя олмушдур (В. Грубе, А. Террйен де Лакупри, А. Конради вя б.). Ч.-Т.д. цзря эениш системляшдирилмиш материал С. Конов тяряфиндян ишлянилмиш, “Щиндистанын дилчилик иъмалы”нда дяръ едилмишдир (1899–1928). 20 ясрин 30-ъу илляриндя аналожи елми иш Калифорнийа Ун-тиндя (АБШ) эюрцлмцш, лакин чап олунмамышдыр. Р. Шейфер (1966–74) вя П.К. Бенедиктин (1972) цмумиляшдирилмиш тядгигатлары щямин елми ишя ясасланмышдыр.