Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    ÇİNUKLAR

    ЧИНУКЛАР (ашаьы чехейлислярин дилиндя Колумбийа чайы естуарисинин шм. сащилиндя йерляшян Чинук к.-нин адындан) – АБШ-дакы пенутиляр групуна дахил олан щинди халглары групу. Чинук дил аилясиня дахил олан, Ашаьы Чинук (Ч.-а мяхсус дил) вя Йухары Чинук (катламет, малтномах, кикшт дилляри) голларына айрылан дилляри тамамиля арадан чыхмышдыр. Мцасир Ч., ясасян, инэилис дилиндя данышырлар.


    Колумбийа чайынын ашаьы ахарында йашайырдылар. Колумбийа чайынын мянсябиндя йашайан ашаьы Ч.-а (ясил Ч. вя клатсоплар) вя йухары Ч.-а (катламетляр, вакайкамлар, катлапатллар, малтномахлар, клавиваллалар, клакамаслар, скиллутлар, чилукитекуалар, васколар, вишрамлар вя б.) бюлцнцрляр. Ашаьы Ч.-ын, щямчинин йухары Ч.-ын бир щиссясинин (катламетляр, вакайкамлар, катлапатллар, малтномахлар, клакамаслар) яняняви мядяниййяти Шимали Американын шм.-г. сащилбойунда йашайан щиндиляр цчцн, йухары Ч. мядяниййятинин диэяр щиссяси ися Плато щиндиляри цчцн сяъиййявидир. Яняняви мяшьулиййятляри балыгчылыг, овчулуг, йыьыъылыгдыр (эилямейвя, вапато биткисинин суалты кюк йумрулары, щямчинин йердя дцзялдилмиш собада биширдикляри камас соьанаглары, айыдюшяйи, мцхтялиф кюкляр вя ъаван будаглар). Сяняткарлыг сащяляри (ойма тахтадан мяишят яшйаларынын дцзялдилмяси, сябят вя щясирлярин щюрцлмяси) вя тиъарят (о ъцмлядян гул алвери) инкишаф етмишди. Ч. вя васколар тайфаларарасы тиъарятдя васитячи кими мцщцм рол ойнайырдылар. Мцбадиля еквиваленти денталиум балыггулаьы, даща сонралар мунъуг иди. Инэилис, франсыз вя бир сыра щинди дилляриндян алынма сюзлярля Чинук дили ясасында бцтцн шм.-г. сащилбойунда йайылмыш “чинук” тайфаларарасы тиъарят жаргону мейдана эялмишдир (щазырда итмякдядир). Ясас няглиййатлары ойулмуш каное, о ъцмлядян щцндцр бурну вя форштевен-дальакясяни олан “чинук” типли каноедир. Даими гыш мяскянляриндя сидр тахталарындан дцзялдилмиш дцзбуъаглы евлярдя (вишрамлар щямчинин йарымгазмаларда), йай дцшярэяляриндя ися отлардан щюрцлян щясирля юртцлмцш каркаслы комаларда йашайырлар. Ирси башчыларын рящбярлик етдийи мухтар мяскянляр ямтяя мцбадиляси вя айры-айры башчылары бюйцк нцфуз сащиби едян никащлар васитясиля бир-бири иля баьлы олмушдур. Бюйцк аилялярин ев тясяррцфатлары, потлач институту, ушагларын башынын деформасийасы адяти (азад доьуланлары фяргляндирян) мювъуд иди. Яйанлара (илканахимет), сырави иъмачылара вя гуллара бюлцнцрдцляр. Бундан башга, азад Ч. дяряъяляря эюря сечилирди. Кянд екзогамийасы, левират, сорорат вя полиэинийа (хцсусиля яйанлар арасында) сяъиййявидир. Гощумлуг ялагяляри ики хятт цзря щесабланыр. Никащлары вирилокал, щямчинин уксорилокалдыр (гейри-бярабяр никащларда сосиал статусу йцксялтмяк васитяси). Яр-арвадын мцлкиййят цзяриндя сащиблийи айры-айры да олурду. Яняняви инанълары горуйуъу рущлардыр, шаманизм йайылмышдыр. Ашаьы Ч.-да яйанлар арасында эизли айин ъямиййятляри вар иди.

     Чинукларын яняняви дцзбуъаглы еви (реконструксийа).


    Авропалыларла, 18 ясрин сонларындан ися авроамерикалыларла ялагяляр заманы Ч.-ын яксяриййяти хястяликлярдян юлмцш, йахуд аьдярили ящали вя диэяр щинди тайфалары (о ъцмлядян салишляр, чехейлисляр, тилламуклар) тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамышдыр. Чинук групларынын чохунун нясилляри кясилмишдир, лакин онлардан бязиляринин нясилляри (вакайкамлар, клатсоплар) етник дяркетмя цнсцрлярини горуйуб сахламышлар. Вашингтон штатынын ъ.-г.-индя вя океан сащилбойунда даьыныг щалда йашайан Ч. (аз сайда вакайкамлар дахил олмагла тягр. 900 няфяр) балыгчы “чинук тайфасы”ны тяшкил едирляр. Васколар тенайно вя шимали паййут тайфалары иля бирликдя Уорм Спрингс (Орегон штаты) резервасийасы тайфаларынын Конфедерасийасына интеграсийа етмишляр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    ÇİNUKLAR

    ЧИНУКЛАР (ашаьы чехейлислярин дилиндя Колумбийа чайы естуарисинин шм. сащилиндя йерляшян Чинук к.-нин адындан) – АБШ-дакы пенутиляр групуна дахил олан щинди халглары групу. Чинук дил аилясиня дахил олан, Ашаьы Чинук (Ч.-а мяхсус дил) вя Йухары Чинук (катламет, малтномах, кикшт дилляри) голларына айрылан дилляри тамамиля арадан чыхмышдыр. Мцасир Ч., ясасян, инэилис дилиндя данышырлар.


    Колумбийа чайынын ашаьы ахарында йашайырдылар. Колумбийа чайынын мянсябиндя йашайан ашаьы Ч.-а (ясил Ч. вя клатсоплар) вя йухары Ч.-а (катламетляр, вакайкамлар, катлапатллар, малтномахлар, клавиваллалар, клакамаслар, скиллутлар, чилукитекуалар, васколар, вишрамлар вя б.) бюлцнцрляр. Ашаьы Ч.-ын, щямчинин йухары Ч.-ын бир щиссясинин (катламетляр, вакайкамлар, катлапатллар, малтномахлар, клакамаслар) яняняви мядяниййяти Шимали Американын шм.-г. сащилбойунда йашайан щиндиляр цчцн, йухары Ч. мядяниййятинин диэяр щиссяси ися Плато щиндиляри цчцн сяъиййявидир. Яняняви мяшьулиййятляри балыгчылыг, овчулуг, йыьыъылыгдыр (эилямейвя, вапато биткисинин суалты кюк йумрулары, щямчинин йердя дцзялдилмиш собада биширдикляри камас соьанаглары, айыдюшяйи, мцхтялиф кюкляр вя ъаван будаглар). Сяняткарлыг сащяляри (ойма тахтадан мяишят яшйаларынын дцзялдилмяси, сябят вя щясирлярин щюрцлмяси) вя тиъарят (о ъцмлядян гул алвери) инкишаф етмишди. Ч. вя васколар тайфаларарасы тиъарятдя васитячи кими мцщцм рол ойнайырдылар. Мцбадиля еквиваленти денталиум балыггулаьы, даща сонралар мунъуг иди. Инэилис, франсыз вя бир сыра щинди дилляриндян алынма сюзлярля Чинук дили ясасында бцтцн шм.-г. сащилбойунда йайылмыш “чинук” тайфаларарасы тиъарят жаргону мейдана эялмишдир (щазырда итмякдядир). Ясас няглиййатлары ойулмуш каное, о ъцмлядян щцндцр бурну вя форштевен-дальакясяни олан “чинук” типли каноедир. Даими гыш мяскянляриндя сидр тахталарындан дцзялдилмиш дцзбуъаглы евлярдя (вишрамлар щямчинин йарымгазмаларда), йай дцшярэяляриндя ися отлардан щюрцлян щясирля юртцлмцш каркаслы комаларда йашайырлар. Ирси башчыларын рящбярлик етдийи мухтар мяскянляр ямтяя мцбадиляси вя айры-айры башчылары бюйцк нцфуз сащиби едян никащлар васитясиля бир-бири иля баьлы олмушдур. Бюйцк аилялярин ев тясяррцфатлары, потлач институту, ушагларын башынын деформасийасы адяти (азад доьуланлары фяргляндирян) мювъуд иди. Яйанлара (илканахимет), сырави иъмачылара вя гуллара бюлцнцрдцляр. Бундан башга, азад Ч. дяряъяляря эюря сечилирди. Кянд екзогамийасы, левират, сорорат вя полиэинийа (хцсусиля яйанлар арасында) сяъиййявидир. Гощумлуг ялагяляри ики хятт цзря щесабланыр. Никащлары вирилокал, щямчинин уксорилокалдыр (гейри-бярабяр никащларда сосиал статусу йцксялтмяк васитяси). Яр-арвадын мцлкиййят цзяриндя сащиблийи айры-айры да олурду. Яняняви инанълары горуйуъу рущлардыр, шаманизм йайылмышдыр. Ашаьы Ч.-да яйанлар арасында эизли айин ъямиййятляри вар иди.

     Чинукларын яняняви дцзбуъаглы еви (реконструксийа).


    Авропалыларла, 18 ясрин сонларындан ися авроамерикалыларла ялагяляр заманы Ч.-ын яксяриййяти хястяликлярдян юлмцш, йахуд аьдярили ящали вя диэяр щинди тайфалары (о ъцмлядян салишляр, чехейлисляр, тилламуклар) тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамышдыр. Чинук групларынын чохунун нясилляри кясилмишдир, лакин онлардан бязиляринин нясилляри (вакайкамлар, клатсоплар) етник дяркетмя цнсцрлярини горуйуб сахламышлар. Вашингтон штатынын ъ.-г.-индя вя океан сащилбойунда даьыныг щалда йашайан Ч. (аз сайда вакайкамлар дахил олмагла тягр. 900 няфяр) балыгчы “чинук тайфасы”ны тяшкил едирляр. Васколар тенайно вя шимали паййут тайфалары иля бирликдя Уорм Спрингс (Орегон штаты) резервасийасы тайфаларынын Конфедерасийасына интеграсийа етмишляр.

    ÇİNUKLAR

    ЧИНУКЛАР (ашаьы чехейлислярин дилиндя Колумбийа чайы естуарисинин шм. сащилиндя йерляшян Чинук к.-нин адындан) – АБШ-дакы пенутиляр групуна дахил олан щинди халглары групу. Чинук дил аилясиня дахил олан, Ашаьы Чинук (Ч.-а мяхсус дил) вя Йухары Чинук (катламет, малтномах, кикшт дилляри) голларына айрылан дилляри тамамиля арадан чыхмышдыр. Мцасир Ч., ясасян, инэилис дилиндя данышырлар.


    Колумбийа чайынын ашаьы ахарында йашайырдылар. Колумбийа чайынын мянсябиндя йашайан ашаьы Ч.-а (ясил Ч. вя клатсоплар) вя йухары Ч.-а (катламетляр, вакайкамлар, катлапатллар, малтномахлар, клавиваллалар, клакамаслар, скиллутлар, чилукитекуалар, васколар, вишрамлар вя б.) бюлцнцрляр. Ашаьы Ч.-ын, щямчинин йухары Ч.-ын бир щиссясинин (катламетляр, вакайкамлар, катлапатллар, малтномахлар, клакамаслар) яняняви мядяниййяти Шимали Американын шм.-г. сащилбойунда йашайан щиндиляр цчцн, йухары Ч. мядяниййятинин диэяр щиссяси ися Плато щиндиляри цчцн сяъиййявидир. Яняняви мяшьулиййятляри балыгчылыг, овчулуг, йыьыъылыгдыр (эилямейвя, вапато биткисинин суалты кюк йумрулары, щямчинин йердя дцзялдилмиш собада биширдикляри камас соьанаглары, айыдюшяйи, мцхтялиф кюкляр вя ъаван будаглар). Сяняткарлыг сащяляри (ойма тахтадан мяишят яшйаларынын дцзялдилмяси, сябят вя щясирлярин щюрцлмяси) вя тиъарят (о ъцмлядян гул алвери) инкишаф етмишди. Ч. вя васколар тайфаларарасы тиъарятдя васитячи кими мцщцм рол ойнайырдылар. Мцбадиля еквиваленти денталиум балыггулаьы, даща сонралар мунъуг иди. Инэилис, франсыз вя бир сыра щинди дилляриндян алынма сюзлярля Чинук дили ясасында бцтцн шм.-г. сащилбойунда йайылмыш “чинук” тайфаларарасы тиъарят жаргону мейдана эялмишдир (щазырда итмякдядир). Ясас няглиййатлары ойулмуш каное, о ъцмлядян щцндцр бурну вя форштевен-дальакясяни олан “чинук” типли каноедир. Даими гыш мяскянляриндя сидр тахталарындан дцзялдилмиш дцзбуъаглы евлярдя (вишрамлар щямчинин йарымгазмаларда), йай дцшярэяляриндя ися отлардан щюрцлян щясирля юртцлмцш каркаслы комаларда йашайырлар. Ирси башчыларын рящбярлик етдийи мухтар мяскянляр ямтяя мцбадиляси вя айры-айры башчылары бюйцк нцфуз сащиби едян никащлар васитясиля бир-бири иля баьлы олмушдур. Бюйцк аилялярин ев тясяррцфатлары, потлач институту, ушагларын башынын деформасийасы адяти (азад доьуланлары фяргляндирян) мювъуд иди. Яйанлара (илканахимет), сырави иъмачылара вя гуллара бюлцнцрдцляр. Бундан башга, азад Ч. дяряъяляря эюря сечилирди. Кянд екзогамийасы, левират, сорорат вя полиэинийа (хцсусиля яйанлар арасында) сяъиййявидир. Гощумлуг ялагяляри ики хятт цзря щесабланыр. Никащлары вирилокал, щямчинин уксорилокалдыр (гейри-бярабяр никащларда сосиал статусу йцксялтмяк васитяси). Яр-арвадын мцлкиййят цзяриндя сащиблийи айры-айры да олурду. Яняняви инанълары горуйуъу рущлардыр, шаманизм йайылмышдыр. Ашаьы Ч.-да яйанлар арасында эизли айин ъямиййятляри вар иди.

     Чинукларын яняняви дцзбуъаглы еви (реконструксийа).


    Авропалыларла, 18 ясрин сонларындан ися авроамерикалыларла ялагяляр заманы Ч.-ын яксяриййяти хястяликлярдян юлмцш, йахуд аьдярили ящали вя диэяр щинди тайфалары (о ъцмлядян салишляр, чехейлисляр, тилламуклар) тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамышдыр. Чинук групларынын чохунун нясилляри кясилмишдир, лакин онлардан бязиляринин нясилляри (вакайкамлар, клатсоплар) етник дяркетмя цнсцрлярини горуйуб сахламышлар. Вашингтон штатынын ъ.-г.-индя вя океан сащилбойунда даьыныг щалда йашайан Ч. (аз сайда вакайкамлар дахил олмагла тягр. 900 няфяр) балыгчы “чинук тайфасы”ны тяшкил едирляр. Васколар тенайно вя шимали паййут тайфалары иля бирликдя Уорм Спрингс (Орегон штаты) резервасийасы тайфаларынын Конфедерасийасына интеграсийа етмишляр.