Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    ÇİROKİLƏR

    ЧИРОКИЛЯР, ч е р о к и л я р (чокто дилиндя “маьара адамлары”; юзлярини а н и  й у н   у и й а адландырырлар) – ирокезляр групундан щинди халгы. АБШ-да ян бюйцк щинди халгыдыр. Оклащома штатында Неймо чайы бойу онун Арканзас чайына тюкцлдцйц йерядяк олан яразилярдя (тягр. 165 мин няфяр) вя Шимали Каролина штатында Аппалач д-рынын ятякляриндяки резервасийада (шярги Ч., тягр. 10,5 мин няфяр), галанлары ися даьыныг щалда йашайырлар. Цмуми сайлары тягр. 300 мин няфярдир (2013). Чироки дили инэилис дили тяряфиндян сыхышдырылыр. Диндарлары, ясасян, баптист вя методистдир. 

     Чироки кянди.

    18 ясрдя Ч. ирокезляр тяряфиндян Ощайо чайынын йухары ахарындан индики АБШ-ын ъ.-ш. щиссясиня сыхышдырылмышлар. Сонралар Мави сыра даьларынын йамаъларында мяскунлашмышдылар. Ашаьы диалект (щазырда мювъуд дейил; Саванна чайынын йухары ахарында), орта диалект (индики шярги Ч.; Таскасеэи чайы бойунда) вя даьлыг, йахуд йухары диалектдя (Оклащома Ч.-инин мцасир ядяби дили; индики Ъоръийа вя Шярги Теннесси штатларынын даьлыг р-нлары) данышан цч група бюлцнцрдцляр. 18 ясрин яввялляриндя сайлары 20 мин няфяр иди.

     1821 илдя чироки ялифбасыны йаратмыш башчы Секвойа (Ъоръ Эесс). Ряссам Щ.Инман.

    Яняняви мядяниййятляри АБШ-ын ъ.-ш.-индя йашайан щиндиляр цчцн сяъиййявидир. Талаларда тоха якинчилийи (гарьыдалы, йунан габаьы, балгабаг), йыьыъылыг, овчулуг вя балыгчылыгла мяшьул олурдулар. Гощумлуьу ана хятти цзря щесабланан гябиляляр йедди фратрийада бирляшмишди. 18 ясрин сонларынадяк щяр мяскянин юз идаряетмя органы, “аь” (“сцлщ”) вя “гырмызы” (“щярби”) башчылары вар иди. Сечилмиш али башчынын мцавини (“данышан башчы”) вя йедди фратрийанын нцмайяндяляриндян ибарят аьсаггаллар шурасы да олурду. Яняняви евляри шагули шцвцлляр цзяриндя гурулан, цстц аьаъ будаглары вя габыьы иля юртцлян дцзбуъаг планлы комадыр. Никащлары матрилокалдыр. Полиэинийайа иъазя верилирди. Яняняви култлары аграр мярасимляр, айин пящризляри вя ойунларындан ибарятдир, шаманизм дя йайылмышдыр.

     Чироки дюйцшчцсц. Ряссам Д.Райт.

    Ч. 18 ясрин сонларындан 20 ясрин яввялляринядяк АБШ иля баьланмыш гейри-бярабяр мцгавилялярин нятиъясиндя юз торпагларынын бюйцк щиссясини итиряряк “Щинди яразиси”ня (индики Оклащома штаты) кючцрцлмцшляр. Инадлы мцгавимят эюстярян шярги Ч. юз торпагларында галмышлар. 19 ясрдя йазылары мювъуд иди (Секвоййанын тяртиб етдийи силлабик ялифба). 20 ясрин яввялляриндя тайфа юзцнцидарячилийи ляьв олунду. Башчылары сечмяк щцгугу 1970 илдя бярпа едилди. Сечкили юзцнцидаряетмя органлары шярги Ч.-дя дя мювъуддур. Ч. эцълц метисляшмяйя мяруз галмышлар. Муздла к.т.-нда вя сянайедя ишляйирляр, фермерлик тиъарят вя юзял сащибкарлыгла мяшьулдурлар. Оклащома штатында Ч. тайфасы сянайе мцяссисясиня маликдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    ÇİROKİLƏR

    ЧИРОКИЛЯР, ч е р о к и л я р (чокто дилиндя “маьара адамлары”; юзлярини а н и  й у н   у и й а адландырырлар) – ирокезляр групундан щинди халгы. АБШ-да ян бюйцк щинди халгыдыр. Оклащома штатында Неймо чайы бойу онун Арканзас чайына тюкцлдцйц йерядяк олан яразилярдя (тягр. 165 мин няфяр) вя Шимали Каролина штатында Аппалач д-рынын ятякляриндяки резервасийада (шярги Ч., тягр. 10,5 мин няфяр), галанлары ися даьыныг щалда йашайырлар. Цмуми сайлары тягр. 300 мин няфярдир (2013). Чироки дили инэилис дили тяряфиндян сыхышдырылыр. Диндарлары, ясасян, баптист вя методистдир. 

     Чироки кянди.

    18 ясрдя Ч. ирокезляр тяряфиндян Ощайо чайынын йухары ахарындан индики АБШ-ын ъ.-ш. щиссясиня сыхышдырылмышлар. Сонралар Мави сыра даьларынын йамаъларында мяскунлашмышдылар. Ашаьы диалект (щазырда мювъуд дейил; Саванна чайынын йухары ахарында), орта диалект (индики шярги Ч.; Таскасеэи чайы бойунда) вя даьлыг, йахуд йухары диалектдя (Оклащома Ч.-инин мцасир ядяби дили; индики Ъоръийа вя Шярги Теннесси штатларынын даьлыг р-нлары) данышан цч група бюлцнцрдцляр. 18 ясрин яввялляриндя сайлары 20 мин няфяр иди.

     1821 илдя чироки ялифбасыны йаратмыш башчы Секвойа (Ъоръ Эесс). Ряссам Щ.Инман.

    Яняняви мядяниййятляри АБШ-ын ъ.-ш.-индя йашайан щиндиляр цчцн сяъиййявидир. Талаларда тоха якинчилийи (гарьыдалы, йунан габаьы, балгабаг), йыьыъылыг, овчулуг вя балыгчылыгла мяшьул олурдулар. Гощумлуьу ана хятти цзря щесабланан гябиляляр йедди фратрийада бирляшмишди. 18 ясрин сонларынадяк щяр мяскянин юз идаряетмя органы, “аь” (“сцлщ”) вя “гырмызы” (“щярби”) башчылары вар иди. Сечилмиш али башчынын мцавини (“данышан башчы”) вя йедди фратрийанын нцмайяндяляриндян ибарят аьсаггаллар шурасы да олурду. Яняняви евляри шагули шцвцлляр цзяриндя гурулан, цстц аьаъ будаглары вя габыьы иля юртцлян дцзбуъаг планлы комадыр. Никащлары матрилокалдыр. Полиэинийайа иъазя верилирди. Яняняви култлары аграр мярасимляр, айин пящризляри вя ойунларындан ибарятдир, шаманизм дя йайылмышдыр.

     Чироки дюйцшчцсц. Ряссам Д.Райт.

    Ч. 18 ясрин сонларындан 20 ясрин яввялляринядяк АБШ иля баьланмыш гейри-бярабяр мцгавилялярин нятиъясиндя юз торпагларынын бюйцк щиссясини итиряряк “Щинди яразиси”ня (индики Оклащома штаты) кючцрцлмцшляр. Инадлы мцгавимят эюстярян шярги Ч. юз торпагларында галмышлар. 19 ясрдя йазылары мювъуд иди (Секвоййанын тяртиб етдийи силлабик ялифба). 20 ясрин яввялляриндя тайфа юзцнцидарячилийи ляьв олунду. Башчылары сечмяк щцгугу 1970 илдя бярпа едилди. Сечкили юзцнцидаряетмя органлары шярги Ч.-дя дя мювъуддур. Ч. эцълц метисляшмяйя мяруз галмышлар. Муздла к.т.-нда вя сянайедя ишляйирляр, фермерлик тиъарят вя юзял сащибкарлыгла мяшьулдурлар. Оклащома штатында Ч. тайфасы сянайе мцяссисясиня маликдир.

    ÇİROKİLƏR

    ЧИРОКИЛЯР, ч е р о к и л я р (чокто дилиндя “маьара адамлары”; юзлярини а н и  й у н   у и й а адландырырлар) – ирокезляр групундан щинди халгы. АБШ-да ян бюйцк щинди халгыдыр. Оклащома штатында Неймо чайы бойу онун Арканзас чайына тюкцлдцйц йерядяк олан яразилярдя (тягр. 165 мин няфяр) вя Шимали Каролина штатында Аппалач д-рынын ятякляриндяки резервасийада (шярги Ч., тягр. 10,5 мин няфяр), галанлары ися даьыныг щалда йашайырлар. Цмуми сайлары тягр. 300 мин няфярдир (2013). Чироки дили инэилис дили тяряфиндян сыхышдырылыр. Диндарлары, ясасян, баптист вя методистдир. 

     Чироки кянди.

    18 ясрдя Ч. ирокезляр тяряфиндян Ощайо чайынын йухары ахарындан индики АБШ-ын ъ.-ш. щиссясиня сыхышдырылмышлар. Сонралар Мави сыра даьларынын йамаъларында мяскунлашмышдылар. Ашаьы диалект (щазырда мювъуд дейил; Саванна чайынын йухары ахарында), орта диалект (индики шярги Ч.; Таскасеэи чайы бойунда) вя даьлыг, йахуд йухары диалектдя (Оклащома Ч.-инин мцасир ядяби дили; индики Ъоръийа вя Шярги Теннесси штатларынын даьлыг р-нлары) данышан цч група бюлцнцрдцляр. 18 ясрин яввялляриндя сайлары 20 мин няфяр иди.

     1821 илдя чироки ялифбасыны йаратмыш башчы Секвойа (Ъоръ Эесс). Ряссам Щ.Инман.

    Яняняви мядяниййятляри АБШ-ын ъ.-ш.-индя йашайан щиндиляр цчцн сяъиййявидир. Талаларда тоха якинчилийи (гарьыдалы, йунан габаьы, балгабаг), йыьыъылыг, овчулуг вя балыгчылыгла мяшьул олурдулар. Гощумлуьу ана хятти цзря щесабланан гябиляляр йедди фратрийада бирляшмишди. 18 ясрин сонларынадяк щяр мяскянин юз идаряетмя органы, “аь” (“сцлщ”) вя “гырмызы” (“щярби”) башчылары вар иди. Сечилмиш али башчынын мцавини (“данышан башчы”) вя йедди фратрийанын нцмайяндяляриндян ибарят аьсаггаллар шурасы да олурду. Яняняви евляри шагули шцвцлляр цзяриндя гурулан, цстц аьаъ будаглары вя габыьы иля юртцлян дцзбуъаг планлы комадыр. Никащлары матрилокалдыр. Полиэинийайа иъазя верилирди. Яняняви култлары аграр мярасимляр, айин пящризляри вя ойунларындан ибарятдир, шаманизм дя йайылмышдыр.

     Чироки дюйцшчцсц. Ряссам Д.Райт.

    Ч. 18 ясрин сонларындан 20 ясрин яввялляринядяк АБШ иля баьланмыш гейри-бярабяр мцгавилялярин нятиъясиндя юз торпагларынын бюйцк щиссясини итиряряк “Щинди яразиси”ня (индики Оклащома штаты) кючцрцлмцшляр. Инадлы мцгавимят эюстярян шярги Ч. юз торпагларында галмышлар. 19 ясрдя йазылары мювъуд иди (Секвоййанын тяртиб етдийи силлабик ялифба). 20 ясрин яввялляриндя тайфа юзцнцидарячилийи ляьв олунду. Башчылары сечмяк щцгугу 1970 илдя бярпа едилди. Сечкили юзцнцидаряетмя органлары шярги Ч.-дя дя мювъуддур. Ч. эцълц метисляшмяйя мяруз галмышлар. Муздла к.т.-нда вя сянайедя ишляйирляр, фермерлик тиъарят вя юзял сащибкарлыгла мяшьулдурлар. Оклащома штатында Ч. тайфасы сянайе мцяссисясиня маликдир.