Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    ÇAMORROLAR


    ЧАМОРРОЛАР (юзлярини беля адландырырлар; ещтимал ки, чамори – “башчы” вя йа чамаури – “бу даща йахшыдыр” сюзляриндяндир; башга етимолоэийалар да мювъуддур) – Микронезийа халгы, Марианна а-рынын йерли ящалиси. Шимали Марианна Адалары Бирлийиндя 16 мин няфяр вя АБШ мцлкц олан Гуам а.-нда 80 мин няфяр йашайыр. Австронезийа дил аилясинин гярб голуна аид чаморро дилиндя данышырлар. Инэилис дили дя йайылмышдыр. Диндарлары христиандыр. Диэяр Микронезийа халгларындан фяргли олараг, Ч.-ын (белаулар кими) мяншяйини е.я. 2-ъи миниллийин орталарында Филиппин вя Индонезийадан кючянлярля баьлайырлар. Буну дил мянсубиййятляри, ян гядим керамика нювцнцн (Мариана гырмызы керамикасы) охшарлыьы вя Океанийа цчцн уникал олан чялтик беъярилмяси тясдиг едир. Ч. мегалит мядяниййятинин гядим абидяляри олан мяшщур латтеляр (йарымкцря шяклиндя уълары олан нящянэ даш сцтун сыралары) дя Ъянуб-Шярги Асийадакы йортаъясаслы тикилиляр принсипинин тятбиги кими шярщ едилир. Авропалыларла ялагяляри 1561 илдян башламышдыр. Испанийанын мцстямлякячилик сийасяти бир сыра цсйанлара [испан-чаморро мцщарибяляриня (1670–95)] сябяб олмушду. Цсйанлар гяддаръасына йатырылдыгдан, испанлар тяряфиндян Ч.-ын бцтцн киши ящалиси мящв едилдикдян сонра онларын сайы 100 мин няфярдян 3 мин няфяря енмишди. 18 ясрин сонларында кюклц Ч. галмамышды. Индики Ч. чаморро гадынларынын испанлар, филиппинлиляр, мексикалылар вя йапонларла (ясэяр вя колонистлярля) гарышыг никащларындан тюрямялярдир. Ч.-ын яняняви мяшьулиййятляри тала якинчилийи, ясас якинчилик алятляри йергазан чубуг вя даш тоха олмушдур. Чялтик, йамс, банан, кокос, шякяр чуьундуру беъярилирди. Дяниз тысбаьасы, йараса, мцхтялиф гушларын яти иля дя гидаланырдылар. Балыгчылыг вя йыьыъылыгла да мяшьул олурдулар. Бцтцн якин-бичин ишляри кишиляря щяваля едилирди. Онлар дяниздя цчбуъаг йелкянли гоша гайыгларда торла балыг тутурдулар. Ч. йортаъясаслы евлярдя (яйанлар), йахуд йарпагдан дцзялдилмиш комаларда йашайырдылар. Мцбадиля (Марианна а-ры дахилиндя вя Каролина архипелагы иля) йайылмышды; мцбадиля еквиваленти сапа дцзцлмцш балыггулаьы иди. Эейимляри битки лифляриндян щюрцлмцш белбаьыдан ибарят олмушдур. Йаьыш заманы вя байрам эцнляриндя йарпаглардан дцзялдилмиш дябилгя вя чийинлик эейинирдиляр.

    Яняняви рягс едян чаморро ушаглары.


       Ясас сосиал ващидляри кянд ящалисини тяшкил едян вя гощумлуьу ана хятти иля щесабланан аиля груплары иди. Башчынын щакимиййяти алтында бир нечя кянд бирляширди. Ъямиййят цч зцмряйя бюлцнцрдц: али башчылар (матуа), кичик башчылар (атчаот) вя садя адамлар (мангат-чанг). Субай евляри мювъуд иди. Чаморро гадынлары йцксяк сосиал статуса малик идиляр: онлар кянд шураларында иштирак едир, мящкямя гярарлары чыхарыр, юзляринин мяълислярини чаьырыр вя ярляринин мцлкцня варис олурдулар. Ясас култлары яъдадлара ситайиш иди. Испан истиласындан сонра юлянлярин (хцсусиля баш- чыларын) култу йайылмышды. Яняняви мядяниййятляриндян йалныз айры-айры цнсцрляр галмышдыр: байрамларда “чаморрита мащнылары”нын ифасы, сянят нювляриндян щюрмя, балыггулаьыдан бязяк яшйаларынын дцзялдилмяси, аьаъ цзяриндя ойма. Ч. арасында бетел чейнямяк адяти йайылмышдыр. Щазырда евляри мцасир тикинти материалларындан инша едилир, эейимляри авропасайаьыдыр. Ч.-ын яксяриййяти муздла ишляйир, ясасян, Гуам а.-ндакы АБШ щярби базаларына хидмят эюстярир. Ч.-да етник юзцнцдяркетмя эцълцдцр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    ÇAMORROLAR


    ЧАМОРРОЛАР (юзлярини беля адландырырлар; ещтимал ки, чамори – “башчы” вя йа чамаури – “бу даща йахшыдыр” сюзляриндяндир; башга етимолоэийалар да мювъуддур) – Микронезийа халгы, Марианна а-рынын йерли ящалиси. Шимали Марианна Адалары Бирлийиндя 16 мин няфяр вя АБШ мцлкц олан Гуам а.-нда 80 мин няфяр йашайыр. Австронезийа дил аилясинин гярб голуна аид чаморро дилиндя данышырлар. Инэилис дили дя йайылмышдыр. Диндарлары христиандыр. Диэяр Микронезийа халгларындан фяргли олараг, Ч.-ын (белаулар кими) мяншяйини е.я. 2-ъи миниллийин орталарында Филиппин вя Индонезийадан кючянлярля баьлайырлар. Буну дил мянсубиййятляри, ян гядим керамика нювцнцн (Мариана гырмызы керамикасы) охшарлыьы вя Океанийа цчцн уникал олан чялтик беъярилмяси тясдиг едир. Ч. мегалит мядяниййятинин гядим абидяляри олан мяшщур латтеляр (йарымкцря шяклиндя уълары олан нящянэ даш сцтун сыралары) дя Ъянуб-Шярги Асийадакы йортаъясаслы тикилиляр принсипинин тятбиги кими шярщ едилир. Авропалыларла ялагяляри 1561 илдян башламышдыр. Испанийанын мцстямлякячилик сийасяти бир сыра цсйанлара [испан-чаморро мцщарибяляриня (1670–95)] сябяб олмушду. Цсйанлар гяддаръасына йатырылдыгдан, испанлар тяряфиндян Ч.-ын бцтцн киши ящалиси мящв едилдикдян сонра онларын сайы 100 мин няфярдян 3 мин няфяря енмишди. 18 ясрин сонларында кюклц Ч. галмамышды. Индики Ч. чаморро гадынларынын испанлар, филиппинлиляр, мексикалылар вя йапонларла (ясэяр вя колонистлярля) гарышыг никащларындан тюрямялярдир. Ч.-ын яняняви мяшьулиййятляри тала якинчилийи, ясас якинчилик алятляри йергазан чубуг вя даш тоха олмушдур. Чялтик, йамс, банан, кокос, шякяр чуьундуру беъярилирди. Дяниз тысбаьасы, йараса, мцхтялиф гушларын яти иля дя гидаланырдылар. Балыгчылыг вя йыьыъылыгла да мяшьул олурдулар. Бцтцн якин-бичин ишляри кишиляря щяваля едилирди. Онлар дяниздя цчбуъаг йелкянли гоша гайыгларда торла балыг тутурдулар. Ч. йортаъясаслы евлярдя (яйанлар), йахуд йарпагдан дцзялдилмиш комаларда йашайырдылар. Мцбадиля (Марианна а-ры дахилиндя вя Каролина архипелагы иля) йайылмышды; мцбадиля еквиваленти сапа дцзцлмцш балыггулаьы иди. Эейимляри битки лифляриндян щюрцлмцш белбаьыдан ибарят олмушдур. Йаьыш заманы вя байрам эцнляриндя йарпаглардан дцзялдилмиш дябилгя вя чийинлик эейинирдиляр.

    Яняняви рягс едян чаморро ушаглары.


       Ясас сосиал ващидляри кянд ящалисини тяшкил едян вя гощумлуьу ана хятти иля щесабланан аиля груплары иди. Башчынын щакимиййяти алтында бир нечя кянд бирляширди. Ъямиййят цч зцмряйя бюлцнцрдц: али башчылар (матуа), кичик башчылар (атчаот) вя садя адамлар (мангат-чанг). Субай евляри мювъуд иди. Чаморро гадынлары йцксяк сосиал статуса малик идиляр: онлар кянд шураларында иштирак едир, мящкямя гярарлары чыхарыр, юзляринин мяълислярини чаьырыр вя ярляринин мцлкцня варис олурдулар. Ясас култлары яъдадлара ситайиш иди. Испан истиласындан сонра юлянлярин (хцсусиля баш- чыларын) култу йайылмышды. Яняняви мядяниййятляриндян йалныз айры-айры цнсцрляр галмышдыр: байрамларда “чаморрита мащнылары”нын ифасы, сянят нювляриндян щюрмя, балыггулаьыдан бязяк яшйаларынын дцзялдилмяси, аьаъ цзяриндя ойма. Ч. арасында бетел чейнямяк адяти йайылмышдыр. Щазырда евляри мцасир тикинти материалларындан инша едилир, эейимляри авропасайаьыдыр. Ч.-ын яксяриййяти муздла ишляйир, ясасян, Гуам а.-ндакы АБШ щярби базаларына хидмят эюстярир. Ч.-да етник юзцнцдяркетмя эцълцдцр.

    ÇAMORROLAR


    ЧАМОРРОЛАР (юзлярини беля адландырырлар; ещтимал ки, чамори – “башчы” вя йа чамаури – “бу даща йахшыдыр” сюзляриндяндир; башга етимолоэийалар да мювъуддур) – Микронезийа халгы, Марианна а-рынын йерли ящалиси. Шимали Марианна Адалары Бирлийиндя 16 мин няфяр вя АБШ мцлкц олан Гуам а.-нда 80 мин няфяр йашайыр. Австронезийа дил аилясинин гярб голуна аид чаморро дилиндя данышырлар. Инэилис дили дя йайылмышдыр. Диндарлары христиандыр. Диэяр Микронезийа халгларындан фяргли олараг, Ч.-ын (белаулар кими) мяншяйини е.я. 2-ъи миниллийин орталарында Филиппин вя Индонезийадан кючянлярля баьлайырлар. Буну дил мянсубиййятляри, ян гядим керамика нювцнцн (Мариана гырмызы керамикасы) охшарлыьы вя Океанийа цчцн уникал олан чялтик беъярилмяси тясдиг едир. Ч. мегалит мядяниййятинин гядим абидяляри олан мяшщур латтеляр (йарымкцря шяклиндя уълары олан нящянэ даш сцтун сыралары) дя Ъянуб-Шярги Асийадакы йортаъясаслы тикилиляр принсипинин тятбиги кими шярщ едилир. Авропалыларла ялагяляри 1561 илдян башламышдыр. Испанийанын мцстямлякячилик сийасяти бир сыра цсйанлара [испан-чаморро мцщарибяляриня (1670–95)] сябяб олмушду. Цсйанлар гяддаръасына йатырылдыгдан, испанлар тяряфиндян Ч.-ын бцтцн киши ящалиси мящв едилдикдян сонра онларын сайы 100 мин няфярдян 3 мин няфяря енмишди. 18 ясрин сонларында кюклц Ч. галмамышды. Индики Ч. чаморро гадынларынын испанлар, филиппинлиляр, мексикалылар вя йапонларла (ясэяр вя колонистлярля) гарышыг никащларындан тюрямялярдир. Ч.-ын яняняви мяшьулиййятляри тала якинчилийи, ясас якинчилик алятляри йергазан чубуг вя даш тоха олмушдур. Чялтик, йамс, банан, кокос, шякяр чуьундуру беъярилирди. Дяниз тысбаьасы, йараса, мцхтялиф гушларын яти иля дя гидаланырдылар. Балыгчылыг вя йыьыъылыгла да мяшьул олурдулар. Бцтцн якин-бичин ишляри кишиляря щяваля едилирди. Онлар дяниздя цчбуъаг йелкянли гоша гайыгларда торла балыг тутурдулар. Ч. йортаъясаслы евлярдя (яйанлар), йахуд йарпагдан дцзялдилмиш комаларда йашайырдылар. Мцбадиля (Марианна а-ры дахилиндя вя Каролина архипелагы иля) йайылмышды; мцбадиля еквиваленти сапа дцзцлмцш балыггулаьы иди. Эейимляри битки лифляриндян щюрцлмцш белбаьыдан ибарят олмушдур. Йаьыш заманы вя байрам эцнляриндя йарпаглардан дцзялдилмиш дябилгя вя чийинлик эейинирдиляр.

    Яняняви рягс едян чаморро ушаглары.


       Ясас сосиал ващидляри кянд ящалисини тяшкил едян вя гощумлуьу ана хятти иля щесабланан аиля груплары иди. Башчынын щакимиййяти алтында бир нечя кянд бирляширди. Ъямиййят цч зцмряйя бюлцнцрдц: али башчылар (матуа), кичик башчылар (атчаот) вя садя адамлар (мангат-чанг). Субай евляри мювъуд иди. Чаморро гадынлары йцксяк сосиал статуса малик идиляр: онлар кянд шураларында иштирак едир, мящкямя гярарлары чыхарыр, юзляринин мяълислярини чаьырыр вя ярляринин мцлкцня варис олурдулар. Ясас култлары яъдадлара ситайиш иди. Испан истиласындан сонра юлянлярин (хцсусиля баш- чыларын) култу йайылмышды. Яняняви мядяниййятляриндян йалныз айры-айры цнсцрляр галмышдыр: байрамларда “чаморрита мащнылары”нын ифасы, сянят нювляриндян щюрмя, балыггулаьыдан бязяк яшйаларынын дцзялдилмяси, аьаъ цзяриндя ойма. Ч. арасында бетел чейнямяк адяти йайылмышдыр. Щазырда евляри мцасир тикинти материалларындан инша едилир, эейимляри авропасайаьыдыр. Ч.-ын яксяриййяти муздла ишляйир, ясасян, Гуам а.-ндакы АБШ щярби базаларына хидмят эюстярир. Ч.-да етник юзцнцдяркетмя эцълцдцр.