ÇÖKӘKLİK, g e o m o r f o l o g i y a d a – Yer səthinin tam və ya qismən qapalı alçaq sahəsi. Ç.-lər, əsasən, tektonik mənşəli olur (məs., Əl-Qor Ç.-i, Yer kürəsinin quruda ən alçaq sahəsi (400 m). Әn iri Ç.-lər dağlıq ölkə daxilindəki dağ sistemlərini bir-birindən ayıran dağarası Ç.-lər (məs., Tyanşan və Hissar-Alay dağ sistemləri arasındakı Fərqanə vadisi, Böyük və Kiçik Qafqaz arasındakı Kür-Araz ovalığı) və dağ sistemini ayrı-ayrı silsilələrə bölən dağdaxili Ç.-lərdir (məs., Altayda Çuya çölü, Stanovoy yaylasında Muya-Kuandin çökəkliyi). Şorandeflyasion Ç.-lərini də ayırırlar. Belə Ç.-lər sıx çatlı süxurlarda aktivləşən deflyasiya, eroziya, karst prosesləri nəticəsində yaranır və bəzən böyük dərinliyə (–132 m, Manqışlaq yanda Karagiye Ç.-i) və böyük sahəyə (Liviya səhrasında diametri 8 km-ə çatan qapalı Ç.-lər) malik olurlar. Ç.-lər axarlı və axarsız (məs., Şərqi Tyanşanın qolları arasındakı Turfan Ç.-i) olurlar. Ç.-yə okean dibində də rast gəlinir (bax Okean çökəklikləri). Tektonikada “Ç.” termini Yer qabığının müxtəlif miqyaslı mənfi strukturlarına aid edilir. Belə Ç.-lər Yer qabığının uzunmüddətli enməsi və tədricən çökmə və vulkanogen çökmə çöküntülərlə dolması nəticəsində yaranır. Tektonik Ç.-lər formaca dairəvi, oval, yaxud xətti olur; sonuncular əksər hallarda qırılmalarla hüdudlanır. Platforma sahələrinin tektonik Ç.-lərinə sineklizləri və avlakogenləri, mütəhərrik qurşaqların Ç.-lərinə isə ön və dağarası çökəklikləri və qrabenriftləri aid edirlər. Vulkanik mənşəli (kalderlər) və meteorit mənşəli Ç.-lər də var.
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində) |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2007 |
| ISBN: | 978-9952-441-01-7 |
| Səhifələrin sayı: | 881 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2009 |
| ISBN: | 978-9952-441-02-4 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2010 |
| ISBN: | 978-9952-441-05-5 |
| Səhifələrin sayı: | 604 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2011 |
| ISBN: | 978-9952-441-07-9 |
| Səhifələrin sayı: | 604 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində) |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2012 |
| ISBN: | 978-9952-441-01-7 |
| Səhifələrin sayı: | 881 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2013 |
| ISBN: | 978-9952-441-03-1 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2014 |
| ISBN: | 978-9952-441-10-9 |
| Səhifələrin sayı: | 592 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili | 2015 |
| ISBN: | 978-9952-441-11-6 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
ÇÖKӘKLİK, g e o m o r f o l o g i y a d a – Yer səthinin tam və ya qismən qapalı alçaq sahəsi. Ç.-lər, əsasən, tektonik mənşəli olur (məs., Əl-Qor Ç.-i, Yer kürəsinin quruda ən alçaq sahəsi (400 m). Әn iri Ç.-lər dağlıq ölkə daxilindəki dağ sistemlərini bir-birindən ayıran dağarası Ç.-lər (məs., Tyanşan və Hissar-Alay dağ sistemləri arasındakı Fərqanə vadisi, Böyük və Kiçik Qafqaz arasındakı Kür-Araz ovalığı) və dağ sistemini ayrı-ayrı silsilələrə bölən dağdaxili Ç.-lərdir (məs., Altayda Çuya çölü, Stanovoy yaylasında Muya-Kuandin çökəkliyi). Şorandeflyasion Ç.-lərini də ayırırlar. Belə Ç.-lər sıx çatlı süxurlarda aktivləşən deflyasiya, eroziya, karst prosesləri nəticəsində yaranır və bəzən böyük dərinliyə (–132 m, Manqışlaq yanda Karagiye Ç.-i) və böyük sahəyə (Liviya səhrasında diametri 8 km-ə çatan qapalı Ç.-lər) malik olurlar. Ç.-lər axarlı və axarsız (məs., Şərqi Tyanşanın qolları arasındakı Turfan Ç.-i) olurlar. Ç.-yə okean dibində də rast gəlinir (bax Okean çökəklikləri). Tektonikada “Ç.” termini Yer qabığının müxtəlif miqyaslı mənfi strukturlarına aid edilir. Belə Ç.-lər Yer qabığının uzunmüddətli enməsi və tədricən çökmə və vulkanogen çökmə çöküntülərlə dolması nəticəsində yaranır. Tektonik Ç.-lər formaca dairəvi, oval, yaxud xətti olur; sonuncular əksər hallarda qırılmalarla hüdudlanır. Platforma sahələrinin tektonik Ç.-lərinə sineklizləri və avlakogenləri, mütəhərrik qurşaqların Ç.-lərinə isə ön və dağarası çökəklikləri və qrabenriftləri aid edirlər. Vulkanik mənşəli (kalderlər) və meteorit mənşəli Ç.-lər də var.
ÇÖKӘKLİK, g e o m o r f o l o g i y a d a – Yer səthinin tam və ya qismən qapalı alçaq sahəsi. Ç.-lər, əsasən, tektonik mənşəli olur (məs., Əl-Qor Ç.-i, Yer kürəsinin quruda ən alçaq sahəsi (400 m). Әn iri Ç.-lər dağlıq ölkə daxilindəki dağ sistemlərini bir-birindən ayıran dağarası Ç.-lər (məs., Tyanşan və Hissar-Alay dağ sistemləri arasındakı Fərqanə vadisi, Böyük və Kiçik Qafqaz arasındakı Kür-Araz ovalığı) və dağ sistemini ayrı-ayrı silsilələrə bölən dağdaxili Ç.-lərdir (məs., Altayda Çuya çölü, Stanovoy yaylasında Muya-Kuandin çökəkliyi). Şorandeflyasion Ç.-lərini də ayırırlar. Belə Ç.-lər sıx çatlı süxurlarda aktivləşən deflyasiya, eroziya, karst prosesləri nəticəsində yaranır və bəzən böyük dərinliyə (–132 m, Manqışlaq yanda Karagiye Ç.-i) və böyük sahəyə (Liviya səhrasında diametri 8 km-ə çatan qapalı Ç.-lər) malik olurlar. Ç.-lər axarlı və axarsız (məs., Şərqi Tyanşanın qolları arasındakı Turfan Ç.-i) olurlar. Ç.-yə okean dibində də rast gəlinir (bax Okean çökəklikləri). Tektonikada “Ç.” termini Yer qabığının müxtəlif miqyaslı mənfi strukturlarına aid edilir. Belə Ç.-lər Yer qabığının uzunmüddətli enməsi və tədricən çökmə və vulkanogen çökmə çöküntülərlə dolması nəticəsində yaranır. Tektonik Ç.-lər formaca dairəvi, oval, yaxud xətti olur; sonuncular əksər hallarda qırılmalarla hüdudlanır. Platforma sahələrinin tektonik Ç.-lərinə sineklizləri və avlakogenləri, mütəhərrik qurşaqların Ç.-lərinə isə ön və dağarası çökəklikləri və qrabenriftləri aid edirlər. Vulkanik mənşəli (kalderlər) və meteorit mənşəli Ç.-lər də var.
