Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    ÇEÇENLƏR


    ЧЕЧЕНЛЯР (юзлярини нохчи адландырырлар) – РФ-дя халг, Чечен Респ.-нын ясас ящалиси. Чечен Респ.-нда (1 млн. 206 мин няфяр), Ингушетийада (18,7 мин), Даьыстанда (93,6 мин), Калмыкийада (3,3 мин), Шимали Осетийада (2,2 мин), Кабарда-Балкарийада (1,9 мин), Ставропол дийарында (11,9 мин), Ростов (11,4 мин), Волгоград (9,6 мин), Щяштярхан (7,2 мин), Саратов (5,7 мин) вя Тцмен вил.-ляриндя, Москвада (14,5 мин), Ханты-Манси мухтар даирясиндя (6,8 мин), щямчинин Эцръцстанда (7,9 мин), Азярбайъанда (5 мин), Газахыстанда (31,4 мин), Гырьызыстанда (1,8 мин), Украйнада (2,8 мин), Тцркийядя (70 мин), Иорданийада (15 мин), Исраилдя (6 мин), Сурийада (3 мин), Авропа Иттифагы юлкяляриндя (130 мин, о ъцмлядян Австрийада 20 мин), АБШ, Канада вя с. юлкялярдя йашайырлар. Цмуми сайлары тягр. 1 млн. 550 мин (2012) няфярдир. Диндарлары мцсялмандыр. Нах-Даьыстан групуна аид олан чечен дилиндя данышырлар. Акка (Аух), Чебирла, Мелхиста, Итумгала, Галайнчож, Кей- Истхой (Кисти) вя дцзянлик диалектляри вар. Рус дили дя йайылмышдыр (74%-и сярбяст данышыр). Йазылары 1917 илдян сонра яввялъя яряб, 1927 илдян латын, 1938 илдян ися рус ялифбасы ясасындадыр. Страбонун “Ъоьрафийа”сында ады чякилян “гаргарлар” етнониминин етимолоэийасы нах дилляриндяки “эергара” – “доьма”, “йахын” сюзцня йахындыр. Исадикляр, дваллар вя с. етнонимляр дя, ещтимал ки, нах дилляриндяндир. Бязи орта яср мянбяляриндя Ч.-и “нохчи дилляриндя данышанлар” (7 яср), “нохчи халгы” (14 яср) адландырырлар. 13 яср фарс гайнагларында адлары сасанлар кими гейд олунур, сонралар бу ад рус сянядляриндя дя истифадя олунурду. 16–17 ясрляря аид мянбялярдя Ч.-ин тайфа адларына (ичкерийалылар – нохчмахкхой, ококлар – аккхий, шубутлар – шатой, чарбилляр – чеберлой, мелкляр – малхий, чантинляр – чантий, шаройлар – шарой, терлойлар – терлой) раст эялинир. Протонахларын антроположи типинин Сон Тунъ – Еркян Дямир дюврцндя формалашдыьы ещтимал олунур. Гафгазын шм. йамаъларында, щямчинин Юн Гафгазын чюлляриндя мяскунлашан гядим Ч. скифляр, сонралар сарматлар вя аланларла ялагя йаратмышдылар. Тягр. 8–12 ясрлярдя Чеченистанын дцзянлик зонасында вя Шимали Гафгазын гоншу вил.-ляриндя полиетник Аланийа дювляти, Чеченистанын даьлыг йерляриндя вя Даьыстанда ися Сярир дювлят гуруму формалашмышды. Монголларын йцрцшляриндян (1222 вя 1238–40) сонра Терекархасы вя гисмян Чечен дцзянлийи Гызыл Орданын тяркибиня дахил иди. 14 ясрин сонларында Чеченистан ящалиси Симсир дювлятиндя бирляшди. 16–17 ясрлярдя Гафгаз бярзяхиня Османлы империйасы (онун вассалы олан Крым ханлыьы иля бирэя), Иран вя Русийа даима иддиа едирдиляр. Дювлятлярарасы мцбаризянин эедишиндя чечен торпагларында русларын илк галалары вя казак шящяръикляри салыныр, чечен щакимляри вя аил иъмалары иля Русийа арасында дипломатик мцнасибятляр гурулурду. Еля щямин вахтдан Ч.-ин мяскунлашма яразиляри там олараг формалашды. Ы Пйотрун Иран йцрцшцндян (1722) сонра Русийанын Чеченистана гаршы сийасяти мцстямлякя характери дашымаьа башлады. ЫЫ Йекатерина щакимиййятинин сон илляриндя рус гошунлары Терекин сол сащилини тутараг бурада Гафгаз щярби хяттинин бир щиссясини гурараг Моздокдан Владигафгазадяк Чеченистан-Кабарда сярщяди бойунъа галалар салдылар. Бцтцн бунлар 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Ч.-ин милли азадлыг щярякатынын эцълянмясиня тякан верди. Тягр. 1840 илдя Чеченистан вя Даьыстан яразисиндя Шамил теократик дювлят – имамлыг йаратды. Бу дювлят яввялляр Русийа иля уьурлу мцщарибя апарса да, 1859 илдя мяьлуб олмуш, Чеченистан ися Аух Ч.-и вя гумугларын мяскунлашдыьы Хасавйурд мащалы иля бирликдя Русийайа бирляшдирилмиш вя Терек вил.-ня дахил едилмишдир. 1922 илдя РСФСР тяркибиндя Чечен МВ йарадылмышды. Гафгаз мцщарибяси заманы Чеченистандан гопарылмыш торпагларын бир щиссяси онун тяркибиня верилмишдир. Чечен дилиндя карэцзарлыг вя тящсил тятбиг олунмуш, диэяр мядяни вя сосиал-игтисади дяйишикликляр едилмишди. Бунунла йанашы, 1920-ъи иллярдя башламыш вя репрессийаларла мцшайият олунан коллективляшдирмя Ч.-я аьыр зярбя вурмушду. 1934 илдя Чеченистан Ингуш МВ иля бир- ляшдириляряк Чечен-Ингуш МВ, 1936 илдян Чечен-Ингуш МССР адландырылды. 1944 илин февралында 500 мин чечен вя ингуш зорла Газахыстана сцрэцн едилди. Онларын яксяриййяти сцрэцнцн илк илляриндя щялак олду. 1944 илдя ляьв едилмиш Чечен-Ингуш МССР 1957 илин йанварында бярпа едилди. Бунунла беля бязи даьлыг р-нлар Ч. цчцн гапалы галды вя оранын яввялки сакинлярини дцзянлик аилляриндя вя казак станитсаларында йерляшдирирдиляр. Аух Ч.-и Даьыстана гайытдылар. 1992 илдя РФ халг депутатлары гурултайында Чечен-Ингуш Респ.-нын Ингуш Респ.-на вя Чечен Респ.-на бюлцнмяси щаггында гярар гябул едилди. Яняняви олараг арпа, буьда, дары, йулаф, човдар, кятан, пахла вя с. беъярилирди.

    Милли чечен эейими.


    Сонралар гарьыдалы вя гарпыз якмяйя башладылар. Баьчылыг вя бостанчылыг да инкишаф етмишди. Шум алятляри котан (гота), тирли алят (нох) иди. Цчтарлалы якин системи йайылмышды. Даьлыг вил.-лярдя кючябя малдарлыг инкишаф етмишди. Дцзянликлярдя йетишдирилян гарамал гошгу васитяси кими истифадя олунурду. Миник цчцн ъинс атлар йетишдирилирди. Чеченистанын дцзянлик вя даьлыг р-нларында тясяррцфат цзря ихтисаслашма вар иди: даьлы Ч. мал-гара мцгабилиндя дцзянлик- лярдян тахыл алырдылар. Кустар истещсалы мцщцм рол ойнайырды. Грозны, Ведено, Хасавйурд, Аргун мащалларында истещсал олунан чечен мащуду бюйцк шющрят газанмышды. Дяри емалы, щямчинин халчаларын, буркаларын вя диэяр кечя мящсулларынын щазырланмасы эениш йайылмышды. Силащ истещсалы мяркязляри Старыйе Атаэи, Ведено, Дарго, Шатой, Ъугуртлар вя с., дулусчулуг мяркязляри ися Шали, Дубайурд, Стары йурд, Новы йурд вя б. кяндляр иди. Щямчинин зярэярлик вя дямирчилик, ипякчилик, сцмцк вя буйнузишлямя эениш йайылмышды. Даьлыг кяндляр низамсыз, сых тяркибли мяскян формасында иди. Йасты дамы олан икимяртябяли даш евляр эениш йайылмышды. Ашаьы мяртябядя мал-гара сахланылыр, йухары мяртябядя ися 2 йашайыш отаьы йерляширди. Кяндлярин чохунда 3–5 мяртябяли йашайыш-мцдафия бцръц вар иди. Йоллар вя чайлар бойу узанан дцзянлик мяскянляри ири олурду (500–600, щятта 4000-дяк щяйят). Сыра иля йерляшян вя гапысы ейвана ачылан бир нечя отагдан ибарят чубуг-щюрмя евляр сяъиййявидир. Ясас отаг аиля башчысына мяхсус иди. Аилянин бцтцн щяйаты оъаьын йерляшдийи бу отагда кечирди. Евли оьулларын отаглары ясас отаьа битишик тикилирди. Гонаглар цчцн бир отаг айрылыр, йахуд щяйятдя мяхсуси инша олунурду. Тя- сяррцфат тикилиляринин йерляшдийи щяйят, адятян, щасарланырды. Чечен евляринин интерйеринин фяргляндириъи ъящяти мебелин олдугъа аз олмасы иди: отаглара йалныз сандыг, цчайаглы алчаг маса вя бир нечя скамйа гойулурду. Диварлара дяри, халча вя онларын цзяриндя силащ асылыр, дюшямя щясирля юртцлцрдц. Оъаг, онун цзяриндяки зянъир вя кцл мцгяддяс сайылырды, онлара щюрмятсизлик ган интигамына сябяб олурду. Щятта гатил дя зянъирдян тутса, гощум щцгугу алырды. Зянъиря анд ичирдиляр вя онунла лянятляйирдиляр. Оъаьын горуйуъусу евин ян йашлы гадыны иди. Оъаг отаьы киши вя гадынлар цчцн олан щиссяляря айырырды. Йун парчаларын бир нечя нювц мювъуд иди. Гузу йунундан щазырланмыш “исхар” парчасы йцксяккейфиййятли, саьмал гойун йунундан щазырланмыш парча ися ашаьы кейфиййятли щесаб олунурду. Ч. тягр. 16 ясрдян ипяк вя кятан парча истещсал едирдиляр. Яняняви эейимляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир. Киши эейимляри кюйняк, шалвар, бешмет вя чяркязидир. Туникабичимли кюйняйин йахалыьы габаьдан дцймялянирди. Кюйняйин цстцндян кямяриня хянъяр баьланан бешмет эейинирдиляр. Чяркязи байрам эейими щесаб олунурду. Чяркязиляр белдян кясикля тикилир, ятяйи йухарыдан ашаьыйа доьру эетдикъя енлянирди. Гурша- ьа гядяр метал дцймялярля дцймялянир, дюш щиссясиня вязняляр тикилирди. Ашаьыйа доьру даралан шалварлар мащуд, тумаъ вя гойун дярисиндян тикилмиш ъорабларын ичиня салынырды. Гыш эейимляри гойун дярисиндян тикилмиш кцрк вя буркадыр (верта). Киши баш эейимляри гиймятли хяздян тикилмиш, йухарыйа доьру эенялян папаглардыр. Чобанлар хяз папаглар эейинирдиляр. Кечя папаглар да вар иди. Папаг киши ляйагятинин рямзи щесаб олунурду, онун вуруб йеря салынмасы ган интигамына эятириб чыхарырды. Гадын эейимляринин ясас елементляри кюйняк вя шалвар иди. Туникабичимли кюйняйин узунлуьу бязян дизядяк, бязян дя йерядяк олурду, йахалыьы бир вя йа цч дцймя иля баьланырды. Цст эейимляри беш метдир. Бядяня отуран, ипяк, мяхмяр вя зярхарадан тикилян “габли” байрам палтары иди. Габлини дюшлцкля эейинирдиляр вя кямярля баьлайырдылар. Байрамларда гадынлар бурну баьлы вя архасы ачыг дабанлы башмаглар эейирдиляр. Гадын баш эейимляри бир уъу синяйя дцшян, диэяр уъу ися чийни цстя кцряйя атылан бюйцк вя кичик йайлыглар, шаллардыр (корталлар). Гадынлар (ясасян, йашлылар) йайлыьын алтына архасында щюрцк гыны олан папаг (чухта) эейирдиляр. Эейимлярин рянэи гадынларын статусу иля (ярдя олан гадын, субай, йахуд дул гадын) мцяййянляширди. Яняняви йемякляри йазда, ясасян, битки мяншяли гидалар, йайда мейвя, сцддян щазырланан хюрякляр, гышда ися ят хюрякляридир. Эцндялик йемякляри сискал-берам (пендир-чюряк), шорбалар, сыйыглар, фясяли, варлыларда ися калд-дйаттий (йаьла кясмик), жижа-галнаш (дцшбяря), булйон, пендирли, ятли, боранылы вя с. тяркибли кюкялярдир. Ч.-ин вя диэяр халгларын аиляляриндян ибарят гоншу иъмасы цстцнлцк тяшкил едирди. О, ири вя йахуд бир нечя кичик йашайыш мяскянинин сакинлярини бирляшдирирди. Иъманын щяйаты гябиля бюлмяляри (тайп) нцмайяндяляринин йыьынъаьында (“кхел”) тянзимлянирди. Кхелдя иъмачыларын мящкямя вя диэяр ишляриня бахылырды. Цмумиъма йыьынъаьы (“иъма кхели”) иъма торпагларындан истифадя гайдаларыны тянзимляйир, якин-би-
    чин вахтыны тяйин едир, ган дцшмянляри арасында барышыьа васитячилик едир вя диэяр мясяляляря бахырды. Даьларда ися юз шивяляри иля фярглянян хырда гощум груплардан (гар) ибарят гябиля мяскянляри, щямчинин тайплардан ибарят ири бирляшмяляр – тохумлар галмагда иди. Сатын алынмамыш щярби ясирлярдян олан гуллар да мювъуд иди. Узунмцддятли хидмятдян сонра беля гуллар сащибляриндян аиля гурмаг щцгугу вя торпаг сащяси ала билярдиляр, лакин бундан сонра да тамщцгуглу иъмачы олмурдулар. Гонагпярвярлик, достпярястлик, гардашлыг, гябиля вя гоншулар арасында гаршылыглы йардым, ган интигамы адятляри бюйцк ящямиййят кясб едирди. Ян аьыр ъинайятляр гонаьын, эцнащы баьышланмыш ган дцшмянинин юлдцрцлмяси, зорлама вя с. щесаб олунурду. Ган интигамынын елан едилмяси мясялясини иъма аьсаггаллары щялл едир, барышыьын мцмкцнлцйцня вя шяртляриня ися цмуми йыьынъагда бахылырды. Гисас, ъязаландырма вя гятл гадынларын йанында баш веря билмязди; щятта юз йайлыьыны башындан ачыб вурушанларын айаьынын алтына атан гадын гантюкмянин гаршысыны ала билярди. Ярля арвад, кцрякянля арвадын гощумлары, эялинля ярин гощумлары, валидейнлярля ювладлар арасында чякинмя адяти галмышдыр. Бязи йерлярдя чохарвадлылыг вя левират сахланылырды. Гябиля бирликляри екзогам дейилди, цчцнъц няслядяк олан гощумларла евлянмяк гадаьан иди. Фолклорлары зянэиндир: рявайятляр, яфса- няляр, наьыллар, няьмяляр, епик дастанлар (нарт-ортсхой епосу, илли епосу вя с.), рягсляр. Мусиги алятляри – гармон, зурна, дяф (гавал), тябил (наьара) вя с. Даьлара, аьаълара, мешяликляря вя с. инанъ горунуб сахланмышдыр. Исламагядярки пантеонун ясас аллащлары Дела (эцняш вя сяма аллащы), Села (шимшяк вя илдырым аллащы), Гал-йерды (малдарлыг щимайячиси), Йелта (овчулуг щимайячиси), Тушоли (мящсулдарлыг аллащы), Ештр (ахирят дцнйасынын аллащы) вя б. иди. Ислам Чеченистанда 8 ясрдян йайылмышдыр. 20 ясрдя чечен зийалылары формалашмышдыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    ÇEÇENLƏR


    ЧЕЧЕНЛЯР (юзлярини нохчи адландырырлар) – РФ-дя халг, Чечен Респ.-нын ясас ящалиси. Чечен Респ.-нда (1 млн. 206 мин няфяр), Ингушетийада (18,7 мин), Даьыстанда (93,6 мин), Калмыкийада (3,3 мин), Шимали Осетийада (2,2 мин), Кабарда-Балкарийада (1,9 мин), Ставропол дийарында (11,9 мин), Ростов (11,4 мин), Волгоград (9,6 мин), Щяштярхан (7,2 мин), Саратов (5,7 мин) вя Тцмен вил.-ляриндя, Москвада (14,5 мин), Ханты-Манси мухтар даирясиндя (6,8 мин), щямчинин Эцръцстанда (7,9 мин), Азярбайъанда (5 мин), Газахыстанда (31,4 мин), Гырьызыстанда (1,8 мин), Украйнада (2,8 мин), Тцркийядя (70 мин), Иорданийада (15 мин), Исраилдя (6 мин), Сурийада (3 мин), Авропа Иттифагы юлкяляриндя (130 мин, о ъцмлядян Австрийада 20 мин), АБШ, Канада вя с. юлкялярдя йашайырлар. Цмуми сайлары тягр. 1 млн. 550 мин (2012) няфярдир. Диндарлары мцсялмандыр. Нах-Даьыстан групуна аид олан чечен дилиндя данышырлар. Акка (Аух), Чебирла, Мелхиста, Итумгала, Галайнчож, Кей- Истхой (Кисти) вя дцзянлик диалектляри вар. Рус дили дя йайылмышдыр (74%-и сярбяст данышыр). Йазылары 1917 илдян сонра яввялъя яряб, 1927 илдян латын, 1938 илдян ися рус ялифбасы ясасындадыр. Страбонун “Ъоьрафийа”сында ады чякилян “гаргарлар” етнониминин етимолоэийасы нах дилляриндяки “эергара” – “доьма”, “йахын” сюзцня йахындыр. Исадикляр, дваллар вя с. етнонимляр дя, ещтимал ки, нах дилляриндяндир. Бязи орта яср мянбяляриндя Ч.-и “нохчи дилляриндя данышанлар” (7 яср), “нохчи халгы” (14 яср) адландырырлар. 13 яср фарс гайнагларында адлары сасанлар кими гейд олунур, сонралар бу ад рус сянядляриндя дя истифадя олунурду. 16–17 ясрляря аид мянбялярдя Ч.-ин тайфа адларына (ичкерийалылар – нохчмахкхой, ококлар – аккхий, шубутлар – шатой, чарбилляр – чеберлой, мелкляр – малхий, чантинляр – чантий, шаройлар – шарой, терлойлар – терлой) раст эялинир. Протонахларын антроположи типинин Сон Тунъ – Еркян Дямир дюврцндя формалашдыьы ещтимал олунур. Гафгазын шм. йамаъларында, щямчинин Юн Гафгазын чюлляриндя мяскунлашан гядим Ч. скифляр, сонралар сарматлар вя аланларла ялагя йаратмышдылар. Тягр. 8–12 ясрлярдя Чеченистанын дцзянлик зонасында вя Шимали Гафгазын гоншу вил.-ляриндя полиетник Аланийа дювляти, Чеченистанын даьлыг йерляриндя вя Даьыстанда ися Сярир дювлят гуруму формалашмышды. Монголларын йцрцшляриндян (1222 вя 1238–40) сонра Терекархасы вя гисмян Чечен дцзянлийи Гызыл Орданын тяркибиня дахил иди. 14 ясрин сонларында Чеченистан ящалиси Симсир дювлятиндя бирляшди. 16–17 ясрлярдя Гафгаз бярзяхиня Османлы империйасы (онун вассалы олан Крым ханлыьы иля бирэя), Иран вя Русийа даима иддиа едирдиляр. Дювлятлярарасы мцбаризянин эедишиндя чечен торпагларында русларын илк галалары вя казак шящяръикляри салыныр, чечен щакимляри вя аил иъмалары иля Русийа арасында дипломатик мцнасибятляр гурулурду. Еля щямин вахтдан Ч.-ин мяскунлашма яразиляри там олараг формалашды. Ы Пйотрун Иран йцрцшцндян (1722) сонра Русийанын Чеченистана гаршы сийасяти мцстямлякя характери дашымаьа башлады. ЫЫ Йекатерина щакимиййятинин сон илляриндя рус гошунлары Терекин сол сащилини тутараг бурада Гафгаз щярби хяттинин бир щиссясини гурараг Моздокдан Владигафгазадяк Чеченистан-Кабарда сярщяди бойунъа галалар салдылар. Бцтцн бунлар 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Ч.-ин милли азадлыг щярякатынын эцълянмясиня тякан верди. Тягр. 1840 илдя Чеченистан вя Даьыстан яразисиндя Шамил теократик дювлят – имамлыг йаратды. Бу дювлят яввялляр Русийа иля уьурлу мцщарибя апарса да, 1859 илдя мяьлуб олмуш, Чеченистан ися Аух Ч.-и вя гумугларын мяскунлашдыьы Хасавйурд мащалы иля бирликдя Русийайа бирляшдирилмиш вя Терек вил.-ня дахил едилмишдир. 1922 илдя РСФСР тяркибиндя Чечен МВ йарадылмышды. Гафгаз мцщарибяси заманы Чеченистандан гопарылмыш торпагларын бир щиссяси онун тяркибиня верилмишдир. Чечен дилиндя карэцзарлыг вя тящсил тятбиг олунмуш, диэяр мядяни вя сосиал-игтисади дяйишикликляр едилмишди. Бунунла йанашы, 1920-ъи иллярдя башламыш вя репрессийаларла мцшайият олунан коллективляшдирмя Ч.-я аьыр зярбя вурмушду. 1934 илдя Чеченистан Ингуш МВ иля бир- ляшдириляряк Чечен-Ингуш МВ, 1936 илдян Чечен-Ингуш МССР адландырылды. 1944 илин февралында 500 мин чечен вя ингуш зорла Газахыстана сцрэцн едилди. Онларын яксяриййяти сцрэцнцн илк илляриндя щялак олду. 1944 илдя ляьв едилмиш Чечен-Ингуш МССР 1957 илин йанварында бярпа едилди. Бунунла беля бязи даьлыг р-нлар Ч. цчцн гапалы галды вя оранын яввялки сакинлярини дцзянлик аилляриндя вя казак станитсаларында йерляшдирирдиляр. Аух Ч.-и Даьыстана гайытдылар. 1992 илдя РФ халг депутатлары гурултайында Чечен-Ингуш Респ.-нын Ингуш Респ.-на вя Чечен Респ.-на бюлцнмяси щаггында гярар гябул едилди. Яняняви олараг арпа, буьда, дары, йулаф, човдар, кятан, пахла вя с. беъярилирди.

    Милли чечен эейими.


    Сонралар гарьыдалы вя гарпыз якмяйя башладылар. Баьчылыг вя бостанчылыг да инкишаф етмишди. Шум алятляри котан (гота), тирли алят (нох) иди. Цчтарлалы якин системи йайылмышды. Даьлыг вил.-лярдя кючябя малдарлыг инкишаф етмишди. Дцзянликлярдя йетишдирилян гарамал гошгу васитяси кими истифадя олунурду. Миник цчцн ъинс атлар йетишдирилирди. Чеченистанын дцзянлик вя даьлыг р-нларында тясяррцфат цзря ихтисаслашма вар иди: даьлы Ч. мал-гара мцгабилиндя дцзянлик- лярдян тахыл алырдылар. Кустар истещсалы мцщцм рол ойнайырды. Грозны, Ведено, Хасавйурд, Аргун мащалларында истещсал олунан чечен мащуду бюйцк шющрят газанмышды. Дяри емалы, щямчинин халчаларын, буркаларын вя диэяр кечя мящсулларынын щазырланмасы эениш йайылмышды. Силащ истещсалы мяркязляри Старыйе Атаэи, Ведено, Дарго, Шатой, Ъугуртлар вя с., дулусчулуг мяркязляри ися Шали, Дубайурд, Стары йурд, Новы йурд вя б. кяндляр иди. Щямчинин зярэярлик вя дямирчилик, ипякчилик, сцмцк вя буйнузишлямя эениш йайылмышды. Даьлыг кяндляр низамсыз, сых тяркибли мяскян формасында иди. Йасты дамы олан икимяртябяли даш евляр эениш йайылмышды. Ашаьы мяртябядя мал-гара сахланылыр, йухары мяртябядя ися 2 йашайыш отаьы йерляширди. Кяндлярин чохунда 3–5 мяртябяли йашайыш-мцдафия бцръц вар иди. Йоллар вя чайлар бойу узанан дцзянлик мяскянляри ири олурду (500–600, щятта 4000-дяк щяйят). Сыра иля йерляшян вя гапысы ейвана ачылан бир нечя отагдан ибарят чубуг-щюрмя евляр сяъиййявидир. Ясас отаг аиля башчысына мяхсус иди. Аилянин бцтцн щяйаты оъаьын йерляшдийи бу отагда кечирди. Евли оьулларын отаглары ясас отаьа битишик тикилирди. Гонаглар цчцн бир отаг айрылыр, йахуд щяйятдя мяхсуси инша олунурду. Тя- сяррцфат тикилиляринин йерляшдийи щяйят, адятян, щасарланырды. Чечен евляринин интерйеринин фяргляндириъи ъящяти мебелин олдугъа аз олмасы иди: отаглара йалныз сандыг, цчайаглы алчаг маса вя бир нечя скамйа гойулурду. Диварлара дяри, халча вя онларын цзяриндя силащ асылыр, дюшямя щясирля юртцлцрдц. Оъаг, онун цзяриндяки зянъир вя кцл мцгяддяс сайылырды, онлара щюрмятсизлик ган интигамына сябяб олурду. Щятта гатил дя зянъирдян тутса, гощум щцгугу алырды. Зянъиря анд ичирдиляр вя онунла лянятляйирдиляр. Оъаьын горуйуъусу евин ян йашлы гадыны иди. Оъаг отаьы киши вя гадынлар цчцн олан щиссяляря айырырды. Йун парчаларын бир нечя нювц мювъуд иди. Гузу йунундан щазырланмыш “исхар” парчасы йцксяккейфиййятли, саьмал гойун йунундан щазырланмыш парча ися ашаьы кейфиййятли щесаб олунурду. Ч. тягр. 16 ясрдян ипяк вя кятан парча истещсал едирдиляр. Яняняви эейимляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир. Киши эейимляри кюйняк, шалвар, бешмет вя чяркязидир. Туникабичимли кюйняйин йахалыьы габаьдан дцймялянирди. Кюйняйин цстцндян кямяриня хянъяр баьланан бешмет эейинирдиляр. Чяркязи байрам эейими щесаб олунурду. Чяркязиляр белдян кясикля тикилир, ятяйи йухарыдан ашаьыйа доьру эетдикъя енлянирди. Гурша- ьа гядяр метал дцймялярля дцймялянир, дюш щиссясиня вязняляр тикилирди. Ашаьыйа доьру даралан шалварлар мащуд, тумаъ вя гойун дярисиндян тикилмиш ъорабларын ичиня салынырды. Гыш эейимляри гойун дярисиндян тикилмиш кцрк вя буркадыр (верта). Киши баш эейимляри гиймятли хяздян тикилмиш, йухарыйа доьру эенялян папаглардыр. Чобанлар хяз папаглар эейинирдиляр. Кечя папаглар да вар иди. Папаг киши ляйагятинин рямзи щесаб олунурду, онун вуруб йеря салынмасы ган интигамына эятириб чыхарырды. Гадын эейимляринин ясас елементляри кюйняк вя шалвар иди. Туникабичимли кюйняйин узунлуьу бязян дизядяк, бязян дя йерядяк олурду, йахалыьы бир вя йа цч дцймя иля баьланырды. Цст эейимляри беш метдир. Бядяня отуран, ипяк, мяхмяр вя зярхарадан тикилян “габли” байрам палтары иди. Габлини дюшлцкля эейинирдиляр вя кямярля баьлайырдылар. Байрамларда гадынлар бурну баьлы вя архасы ачыг дабанлы башмаглар эейирдиляр. Гадын баш эейимляри бир уъу синяйя дцшян, диэяр уъу ися чийни цстя кцряйя атылан бюйцк вя кичик йайлыглар, шаллардыр (корталлар). Гадынлар (ясасян, йашлылар) йайлыьын алтына архасында щюрцк гыны олан папаг (чухта) эейирдиляр. Эейимлярин рянэи гадынларын статусу иля (ярдя олан гадын, субай, йахуд дул гадын) мцяййянляширди. Яняняви йемякляри йазда, ясасян, битки мяншяли гидалар, йайда мейвя, сцддян щазырланан хюрякляр, гышда ися ят хюрякляридир. Эцндялик йемякляри сискал-берам (пендир-чюряк), шорбалар, сыйыглар, фясяли, варлыларда ися калд-дйаттий (йаьла кясмик), жижа-галнаш (дцшбяря), булйон, пендирли, ятли, боранылы вя с. тяркибли кюкялярдир. Ч.-ин вя диэяр халгларын аиляляриндян ибарят гоншу иъмасы цстцнлцк тяшкил едирди. О, ири вя йахуд бир нечя кичик йашайыш мяскянинин сакинлярини бирляшдирирди. Иъманын щяйаты гябиля бюлмяляри (тайп) нцмайяндяляринин йыьынъаьында (“кхел”) тянзимлянирди. Кхелдя иъмачыларын мящкямя вя диэяр ишляриня бахылырды. Цмумиъма йыьынъаьы (“иъма кхели”) иъма торпагларындан истифадя гайдаларыны тянзимляйир, якин-би-
    чин вахтыны тяйин едир, ган дцшмянляри арасында барышыьа васитячилик едир вя диэяр мясяляляря бахырды. Даьларда ися юз шивяляри иля фярглянян хырда гощум груплардан (гар) ибарят гябиля мяскянляри, щямчинин тайплардан ибарят ири бирляшмяляр – тохумлар галмагда иди. Сатын алынмамыш щярби ясирлярдян олан гуллар да мювъуд иди. Узунмцддятли хидмятдян сонра беля гуллар сащибляриндян аиля гурмаг щцгугу вя торпаг сащяси ала билярдиляр, лакин бундан сонра да тамщцгуглу иъмачы олмурдулар. Гонагпярвярлик, достпярястлик, гардашлыг, гябиля вя гоншулар арасында гаршылыглы йардым, ган интигамы адятляри бюйцк ящямиййят кясб едирди. Ян аьыр ъинайятляр гонаьын, эцнащы баьышланмыш ган дцшмянинин юлдцрцлмяси, зорлама вя с. щесаб олунурду. Ган интигамынын елан едилмяси мясялясини иъма аьсаггаллары щялл едир, барышыьын мцмкцнлцйцня вя шяртляриня ися цмуми йыьынъагда бахылырды. Гисас, ъязаландырма вя гятл гадынларын йанында баш веря билмязди; щятта юз йайлыьыны башындан ачыб вурушанларын айаьынын алтына атан гадын гантюкмянин гаршысыны ала билярди. Ярля арвад, кцрякянля арвадын гощумлары, эялинля ярин гощумлары, валидейнлярля ювладлар арасында чякинмя адяти галмышдыр. Бязи йерлярдя чохарвадлылыг вя левират сахланылырды. Гябиля бирликляри екзогам дейилди, цчцнъц няслядяк олан гощумларла евлянмяк гадаьан иди. Фолклорлары зянэиндир: рявайятляр, яфса- няляр, наьыллар, няьмяляр, епик дастанлар (нарт-ортсхой епосу, илли епосу вя с.), рягсляр. Мусиги алятляри – гармон, зурна, дяф (гавал), тябил (наьара) вя с. Даьлара, аьаълара, мешяликляря вя с. инанъ горунуб сахланмышдыр. Исламагядярки пантеонун ясас аллащлары Дела (эцняш вя сяма аллащы), Села (шимшяк вя илдырым аллащы), Гал-йерды (малдарлыг щимайячиси), Йелта (овчулуг щимайячиси), Тушоли (мящсулдарлыг аллащы), Ештр (ахирят дцнйасынын аллащы) вя б. иди. Ислам Чеченистанда 8 ясрдян йайылмышдыр. 20 ясрдя чечен зийалылары формалашмышдыр.

    ÇEÇENLƏR


    ЧЕЧЕНЛЯР (юзлярини нохчи адландырырлар) – РФ-дя халг, Чечен Респ.-нын ясас ящалиси. Чечен Респ.-нда (1 млн. 206 мин няфяр), Ингушетийада (18,7 мин), Даьыстанда (93,6 мин), Калмыкийада (3,3 мин), Шимали Осетийада (2,2 мин), Кабарда-Балкарийада (1,9 мин), Ставропол дийарында (11,9 мин), Ростов (11,4 мин), Волгоград (9,6 мин), Щяштярхан (7,2 мин), Саратов (5,7 мин) вя Тцмен вил.-ляриндя, Москвада (14,5 мин), Ханты-Манси мухтар даирясиндя (6,8 мин), щямчинин Эцръцстанда (7,9 мин), Азярбайъанда (5 мин), Газахыстанда (31,4 мин), Гырьызыстанда (1,8 мин), Украйнада (2,8 мин), Тцркийядя (70 мин), Иорданийада (15 мин), Исраилдя (6 мин), Сурийада (3 мин), Авропа Иттифагы юлкяляриндя (130 мин, о ъцмлядян Австрийада 20 мин), АБШ, Канада вя с. юлкялярдя йашайырлар. Цмуми сайлары тягр. 1 млн. 550 мин (2012) няфярдир. Диндарлары мцсялмандыр. Нах-Даьыстан групуна аид олан чечен дилиндя данышырлар. Акка (Аух), Чебирла, Мелхиста, Итумгала, Галайнчож, Кей- Истхой (Кисти) вя дцзянлик диалектляри вар. Рус дили дя йайылмышдыр (74%-и сярбяст данышыр). Йазылары 1917 илдян сонра яввялъя яряб, 1927 илдян латын, 1938 илдян ися рус ялифбасы ясасындадыр. Страбонун “Ъоьрафийа”сында ады чякилян “гаргарлар” етнониминин етимолоэийасы нах дилляриндяки “эергара” – “доьма”, “йахын” сюзцня йахындыр. Исадикляр, дваллар вя с. етнонимляр дя, ещтимал ки, нах дилляриндяндир. Бязи орта яср мянбяляриндя Ч.-и “нохчи дилляриндя данышанлар” (7 яср), “нохчи халгы” (14 яср) адландырырлар. 13 яср фарс гайнагларында адлары сасанлар кими гейд олунур, сонралар бу ад рус сянядляриндя дя истифадя олунурду. 16–17 ясрляря аид мянбялярдя Ч.-ин тайфа адларына (ичкерийалылар – нохчмахкхой, ококлар – аккхий, шубутлар – шатой, чарбилляр – чеберлой, мелкляр – малхий, чантинляр – чантий, шаройлар – шарой, терлойлар – терлой) раст эялинир. Протонахларын антроположи типинин Сон Тунъ – Еркян Дямир дюврцндя формалашдыьы ещтимал олунур. Гафгазын шм. йамаъларында, щямчинин Юн Гафгазын чюлляриндя мяскунлашан гядим Ч. скифляр, сонралар сарматлар вя аланларла ялагя йаратмышдылар. Тягр. 8–12 ясрлярдя Чеченистанын дцзянлик зонасында вя Шимали Гафгазын гоншу вил.-ляриндя полиетник Аланийа дювляти, Чеченистанын даьлыг йерляриндя вя Даьыстанда ися Сярир дювлят гуруму формалашмышды. Монголларын йцрцшляриндян (1222 вя 1238–40) сонра Терекархасы вя гисмян Чечен дцзянлийи Гызыл Орданын тяркибиня дахил иди. 14 ясрин сонларында Чеченистан ящалиси Симсир дювлятиндя бирляшди. 16–17 ясрлярдя Гафгаз бярзяхиня Османлы империйасы (онун вассалы олан Крым ханлыьы иля бирэя), Иран вя Русийа даима иддиа едирдиляр. Дювлятлярарасы мцбаризянин эедишиндя чечен торпагларында русларын илк галалары вя казак шящяръикляри салыныр, чечен щакимляри вя аил иъмалары иля Русийа арасында дипломатик мцнасибятляр гурулурду. Еля щямин вахтдан Ч.-ин мяскунлашма яразиляри там олараг формалашды. Ы Пйотрун Иран йцрцшцндян (1722) сонра Русийанын Чеченистана гаршы сийасяти мцстямлякя характери дашымаьа башлады. ЫЫ Йекатерина щакимиййятинин сон илляриндя рус гошунлары Терекин сол сащилини тутараг бурада Гафгаз щярби хяттинин бир щиссясини гурараг Моздокдан Владигафгазадяк Чеченистан-Кабарда сярщяди бойунъа галалар салдылар. Бцтцн бунлар 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Ч.-ин милли азадлыг щярякатынын эцълянмясиня тякан верди. Тягр. 1840 илдя Чеченистан вя Даьыстан яразисиндя Шамил теократик дювлят – имамлыг йаратды. Бу дювлят яввялляр Русийа иля уьурлу мцщарибя апарса да, 1859 илдя мяьлуб олмуш, Чеченистан ися Аух Ч.-и вя гумугларын мяскунлашдыьы Хасавйурд мащалы иля бирликдя Русийайа бирляшдирилмиш вя Терек вил.-ня дахил едилмишдир. 1922 илдя РСФСР тяркибиндя Чечен МВ йарадылмышды. Гафгаз мцщарибяси заманы Чеченистандан гопарылмыш торпагларын бир щиссяси онун тяркибиня верилмишдир. Чечен дилиндя карэцзарлыг вя тящсил тятбиг олунмуш, диэяр мядяни вя сосиал-игтисади дяйишикликляр едилмишди. Бунунла йанашы, 1920-ъи иллярдя башламыш вя репрессийаларла мцшайият олунан коллективляшдирмя Ч.-я аьыр зярбя вурмушду. 1934 илдя Чеченистан Ингуш МВ иля бир- ляшдириляряк Чечен-Ингуш МВ, 1936 илдян Чечен-Ингуш МССР адландырылды. 1944 илин февралында 500 мин чечен вя ингуш зорла Газахыстана сцрэцн едилди. Онларын яксяриййяти сцрэцнцн илк илляриндя щялак олду. 1944 илдя ляьв едилмиш Чечен-Ингуш МССР 1957 илин йанварында бярпа едилди. Бунунла беля бязи даьлыг р-нлар Ч. цчцн гапалы галды вя оранын яввялки сакинлярини дцзянлик аилляриндя вя казак станитсаларында йерляшдирирдиляр. Аух Ч.-и Даьыстана гайытдылар. 1992 илдя РФ халг депутатлары гурултайында Чечен-Ингуш Респ.-нын Ингуш Респ.-на вя Чечен Респ.-на бюлцнмяси щаггында гярар гябул едилди. Яняняви олараг арпа, буьда, дары, йулаф, човдар, кятан, пахла вя с. беъярилирди.

    Милли чечен эейими.


    Сонралар гарьыдалы вя гарпыз якмяйя башладылар. Баьчылыг вя бостанчылыг да инкишаф етмишди. Шум алятляри котан (гота), тирли алят (нох) иди. Цчтарлалы якин системи йайылмышды. Даьлыг вил.-лярдя кючябя малдарлыг инкишаф етмишди. Дцзянликлярдя йетишдирилян гарамал гошгу васитяси кими истифадя олунурду. Миник цчцн ъинс атлар йетишдирилирди. Чеченистанын дцзянлик вя даьлыг р-нларында тясяррцфат цзря ихтисаслашма вар иди: даьлы Ч. мал-гара мцгабилиндя дцзянлик- лярдян тахыл алырдылар. Кустар истещсалы мцщцм рол ойнайырды. Грозны, Ведено, Хасавйурд, Аргун мащалларында истещсал олунан чечен мащуду бюйцк шющрят газанмышды. Дяри емалы, щямчинин халчаларын, буркаларын вя диэяр кечя мящсулларынын щазырланмасы эениш йайылмышды. Силащ истещсалы мяркязляри Старыйе Атаэи, Ведено, Дарго, Шатой, Ъугуртлар вя с., дулусчулуг мяркязляри ися Шали, Дубайурд, Стары йурд, Новы йурд вя б. кяндляр иди. Щямчинин зярэярлик вя дямирчилик, ипякчилик, сцмцк вя буйнузишлямя эениш йайылмышды. Даьлыг кяндляр низамсыз, сых тяркибли мяскян формасында иди. Йасты дамы олан икимяртябяли даш евляр эениш йайылмышды. Ашаьы мяртябядя мал-гара сахланылыр, йухары мяртябядя ися 2 йашайыш отаьы йерляширди. Кяндлярин чохунда 3–5 мяртябяли йашайыш-мцдафия бцръц вар иди. Йоллар вя чайлар бойу узанан дцзянлик мяскянляри ири олурду (500–600, щятта 4000-дяк щяйят). Сыра иля йерляшян вя гапысы ейвана ачылан бир нечя отагдан ибарят чубуг-щюрмя евляр сяъиййявидир. Ясас отаг аиля башчысына мяхсус иди. Аилянин бцтцн щяйаты оъаьын йерляшдийи бу отагда кечирди. Евли оьулларын отаглары ясас отаьа битишик тикилирди. Гонаглар цчцн бир отаг айрылыр, йахуд щяйятдя мяхсуси инша олунурду. Тя- сяррцфат тикилиляринин йерляшдийи щяйят, адятян, щасарланырды. Чечен евляринин интерйеринин фяргляндириъи ъящяти мебелин олдугъа аз олмасы иди: отаглара йалныз сандыг, цчайаглы алчаг маса вя бир нечя скамйа гойулурду. Диварлара дяри, халча вя онларын цзяриндя силащ асылыр, дюшямя щясирля юртцлцрдц. Оъаг, онун цзяриндяки зянъир вя кцл мцгяддяс сайылырды, онлара щюрмятсизлик ган интигамына сябяб олурду. Щятта гатил дя зянъирдян тутса, гощум щцгугу алырды. Зянъиря анд ичирдиляр вя онунла лянятляйирдиляр. Оъаьын горуйуъусу евин ян йашлы гадыны иди. Оъаг отаьы киши вя гадынлар цчцн олан щиссяляря айырырды. Йун парчаларын бир нечя нювц мювъуд иди. Гузу йунундан щазырланмыш “исхар” парчасы йцксяккейфиййятли, саьмал гойун йунундан щазырланмыш парча ися ашаьы кейфиййятли щесаб олунурду. Ч. тягр. 16 ясрдян ипяк вя кятан парча истещсал едирдиляр. Яняняви эейимляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир. Киши эейимляри кюйняк, шалвар, бешмет вя чяркязидир. Туникабичимли кюйняйин йахалыьы габаьдан дцймялянирди. Кюйняйин цстцндян кямяриня хянъяр баьланан бешмет эейинирдиляр. Чяркязи байрам эейими щесаб олунурду. Чяркязиляр белдян кясикля тикилир, ятяйи йухарыдан ашаьыйа доьру эетдикъя енлянирди. Гурша- ьа гядяр метал дцймялярля дцймялянир, дюш щиссясиня вязняляр тикилирди. Ашаьыйа доьру даралан шалварлар мащуд, тумаъ вя гойун дярисиндян тикилмиш ъорабларын ичиня салынырды. Гыш эейимляри гойун дярисиндян тикилмиш кцрк вя буркадыр (верта). Киши баш эейимляри гиймятли хяздян тикилмиш, йухарыйа доьру эенялян папаглардыр. Чобанлар хяз папаглар эейинирдиляр. Кечя папаглар да вар иди. Папаг киши ляйагятинин рямзи щесаб олунурду, онун вуруб йеря салынмасы ган интигамына эятириб чыхарырды. Гадын эейимляринин ясас елементляри кюйняк вя шалвар иди. Туникабичимли кюйняйин узунлуьу бязян дизядяк, бязян дя йерядяк олурду, йахалыьы бир вя йа цч дцймя иля баьланырды. Цст эейимляри беш метдир. Бядяня отуран, ипяк, мяхмяр вя зярхарадан тикилян “габли” байрам палтары иди. Габлини дюшлцкля эейинирдиляр вя кямярля баьлайырдылар. Байрамларда гадынлар бурну баьлы вя архасы ачыг дабанлы башмаглар эейирдиляр. Гадын баш эейимляри бир уъу синяйя дцшян, диэяр уъу ися чийни цстя кцряйя атылан бюйцк вя кичик йайлыглар, шаллардыр (корталлар). Гадынлар (ясасян, йашлылар) йайлыьын алтына архасында щюрцк гыны олан папаг (чухта) эейирдиляр. Эейимлярин рянэи гадынларын статусу иля (ярдя олан гадын, субай, йахуд дул гадын) мцяййянляширди. Яняняви йемякляри йазда, ясасян, битки мяншяли гидалар, йайда мейвя, сцддян щазырланан хюрякляр, гышда ися ят хюрякляридир. Эцндялик йемякляри сискал-берам (пендир-чюряк), шорбалар, сыйыглар, фясяли, варлыларда ися калд-дйаттий (йаьла кясмик), жижа-галнаш (дцшбяря), булйон, пендирли, ятли, боранылы вя с. тяркибли кюкялярдир. Ч.-ин вя диэяр халгларын аиляляриндян ибарят гоншу иъмасы цстцнлцк тяшкил едирди. О, ири вя йахуд бир нечя кичик йашайыш мяскянинин сакинлярини бирляшдирирди. Иъманын щяйаты гябиля бюлмяляри (тайп) нцмайяндяляринин йыьынъаьында (“кхел”) тянзимлянирди. Кхелдя иъмачыларын мящкямя вя диэяр ишляриня бахылырды. Цмумиъма йыьынъаьы (“иъма кхели”) иъма торпагларындан истифадя гайдаларыны тянзимляйир, якин-би-
    чин вахтыны тяйин едир, ган дцшмянляри арасында барышыьа васитячилик едир вя диэяр мясяляляря бахырды. Даьларда ися юз шивяляри иля фярглянян хырда гощум груплардан (гар) ибарят гябиля мяскянляри, щямчинин тайплардан ибарят ири бирляшмяляр – тохумлар галмагда иди. Сатын алынмамыш щярби ясирлярдян олан гуллар да мювъуд иди. Узунмцддятли хидмятдян сонра беля гуллар сащибляриндян аиля гурмаг щцгугу вя торпаг сащяси ала билярдиляр, лакин бундан сонра да тамщцгуглу иъмачы олмурдулар. Гонагпярвярлик, достпярястлик, гардашлыг, гябиля вя гоншулар арасында гаршылыглы йардым, ган интигамы адятляри бюйцк ящямиййят кясб едирди. Ян аьыр ъинайятляр гонаьын, эцнащы баьышланмыш ган дцшмянинин юлдцрцлмяси, зорлама вя с. щесаб олунурду. Ган интигамынын елан едилмяси мясялясини иъма аьсаггаллары щялл едир, барышыьын мцмкцнлцйцня вя шяртляриня ися цмуми йыьынъагда бахылырды. Гисас, ъязаландырма вя гятл гадынларын йанында баш веря билмязди; щятта юз йайлыьыны башындан ачыб вурушанларын айаьынын алтына атан гадын гантюкмянин гаршысыны ала билярди. Ярля арвад, кцрякянля арвадын гощумлары, эялинля ярин гощумлары, валидейнлярля ювладлар арасында чякинмя адяти галмышдыр. Бязи йерлярдя чохарвадлылыг вя левират сахланылырды. Гябиля бирликляри екзогам дейилди, цчцнъц няслядяк олан гощумларла евлянмяк гадаьан иди. Фолклорлары зянэиндир: рявайятляр, яфса- няляр, наьыллар, няьмяляр, епик дастанлар (нарт-ортсхой епосу, илли епосу вя с.), рягсляр. Мусиги алятляри – гармон, зурна, дяф (гавал), тябил (наьара) вя с. Даьлара, аьаълара, мешяликляря вя с. инанъ горунуб сахланмышдыр. Исламагядярки пантеонун ясас аллащлары Дела (эцняш вя сяма аллащы), Села (шимшяк вя илдырым аллащы), Гал-йерды (малдарлыг щимайячиси), Йелта (овчулуг щимайячиси), Тушоли (мящсулдарлыг аллащы), Ештр (ахирят дцнйасынын аллащы) вя б. иди. Ислам Чеченистанда 8 ясрдян йайылмышдыр. 20 ясрдя чечен зийалылары формалашмышдыр.