Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    ÇEXİYA


    ÇÉXİYA (Čechy), Çexiya Respublikası (Česká republika). 


    Ümumi məlumat
    Mərkəzi Avropada dövlət. Çexiya, Moraviya və qismən Sileziya tarixi əyalətlərindən ibarətdir. Şm.-da və şm.-ş.-də Polşa, c.-ş.-də Slovakiya, c.-da Avstriya, c.-q.-də və şm.-q.-də Almaniya ilə həmsərhəddir. Sah. 78,9 min km2. Əh. 10,5 mln. (2011). Paytaxtı Praqa ş.-dir. Rəsmi dil çex dili, pul vahidi Çexiya kronasıdır. İnzibati cəhətdən 13 dairəyə və paytaxt dairəsinə bölünür. Ç. BMT-nin (1993), NATO-nun (1999), AB-nin (2004), AŞ-nin (1993), ATƏT-in (1993), BYİB-in (1993), İƏİT-nin (1995), ÜTT-nin (1995) üzvüdür.


    Дювлят гурулушу
    Ч. парламент республикасыдыр. Дювлят башчысы президентдир, парламент тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. О, Конститусийа Мящкямяси щакимлярини тяклиф етмяк, парламентин Депутатлар палатасыны бурахмаг, ганунлара вето гоймаг сялащиййятляриня маликдир. Президент щямчинин баш назири вя онун тягдиматы иля щюкумятин диэяр цзвлярини тяйин едир. Ганунвериъи щакимиййяти икипалаталы парламент тямсил едир. Ясас ганунвериъи орган олан Депутатлар палатасы пропорсионал сечки системи цзря 4 ил мцддятиня сечилян 200 депутатдан, Сенат мажоритар сечки даиряляриндян 6 ил мцддятиня сечилян 81 нцмайяндядян (нцмайяндялярин цчдя бири щяр ики илдян бир йенидян сечилир) ибарятдир. Депутатлар палатасынын гябул етдийи ганун лайищясини Сенатын рядд етмяк щцгугу вар. Иъраедиъи щакимиййяти Баш назирин башчылыг етдийи щюкумят щяйата кечирир. О, парламент гаршысында щесабат верир. Депутатлар палатасында щюкумятя етимад мясяляси гойула биляр. Ч.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Вятяндаш демократик партийасы, Чехийа сосиал-демократ партийасы, Чехийа вя Моравийанын коммунист партийасы, Христиан-демократик иттифагы – Чехословакийа халг партийасы.


    Təbiət
    Relyef. Ç. ərazisinin çox hissəsi Şumava, Çexiya Meşəsi, Filizli dağlar, Krkonoşe (hünd. 1602 m-ədək, Snejka d.–ölkənin ən yüksək nöqtəsi) dağ silsilələri ilə əhatələnən Çexiya massivindədir. Massivin daxili hissəsini yüksəkliklərlə ayrılmış bir sıra ovalıqdan və onları ayıran alçaq dağ massivlərindən ibarət Çexiya çuxuru təşkil edir. Ç.-nın c.-unda və mərkəzi hissəsində Çexiya-Moraviya yüksəkliyi yerləşir. Burada çoxsaylı karst relyef formaları (o cümlədən Matsoxa karst uçurumu) var. Ölkənin ş.-ini Karpat d-rının q. ətəkləri tutur. 
    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Çexiya massivi qədim Variss qırışıqlığı (bax Hersin qırışıqlığı) özülünün nüvəsini təşkil edir; Kembriyəqədər yaşlı qneyslərdən, maqmatitlərdən, kristallik şistlərdən, qranulitlərdən, Paleozoyun kvarsit və qumdaşılarından ibarətdir. Çökmə örtüyünü Tabaşir və Kaynozoyun, əsasən, qırıntılı süxurları təşkil edir. Ç.-nın ərazisi zəif seysmik zonada yerləşir. Zəlzələlərin episentri, adətən, həmişə ölkə ərazisindən kənarda (Alp və Karpat d-rında) olmuşdur. Nisbətən güclü (7 baladək) zəlzələlər Kraslitse, Trutnov, Opava d-rında baş vermişdir. Əsas faydalı qazıntıları daş kömür (Ostrava-Karvin kömür hövzəsi) və qonur kömürdür (Şimali Çexiya qonur kömür hövzəsi). Hidrotermal mənşəli çoxsaylı qurğuşun-sink filizi ya- taqları (Prşibram, Kutna-Qora, Strşibro, Zlate-Qori, Qorni-Beneşov, Qorni-Mesto), Moraviyada mis filizi yataqları (Stare-Ransko və s.), Filizli dağlarda Variss qranitoidləri ilə əlaqədar qalay və volfram yataqları (Sinovets, Krupka və s.), uran filizi yataqları, qiymətli və məmulat daşları, tikinti materialları yataqları da var. Ç. mineral sularla da zəngindir. Bu suların əsasında Qərbi Ç.-da Karlovi-Vari, Marianske-Lazne, Frantişkovi-Lazne, Yaximov, Kinxvart, Konstantinovi-Lazne, Orta Ç.-da Podebradi, Moraviyada Luqaçovitse, Teplitse-Beçva, Darkov, Velke-Losini, Yesenik və s. kurortları fəaliyyət göstərir. İqlim. İqlimi mülayimdir; yayı isti, qışı soyuq və rütubətlidir. İyulun orta temp-ru düzənliklərdə 19–20, dağlarda 4–8°C, yanvarın orta temp-ru uyğun olaraq –2-dən – 4°C-yədək və –8-dən –10°C-yədəkdir. Yağıntının illik miqdarı düzənliklərdə 450– 600 mm-dən dağlarda 1200–1600 mm-ə qədərdir.
    Daxili sular. Ç. sıx, qısa çaylar şəbəkəsinə malikdir. Nisbətən iri çayları Laba (Elba) qolu Vltava ilə və Moravadır (Dunayın sol qolu). Yaz aylarında dağlarda qarın əriməsi ilə əlaqədar çayların çoxunda daşqınlar olur. Laba və Vltavanın aşağı axını gəmiçiliyə yararlıdır. Buzlaq və tektonik mənşəli kiçik göllər, su anbarları var.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Айры-айры р-нларын релйефиндя, иглиминдя вя щидроэеолоэийасындакы фяргляр торпаг юртцйцндя дя юзцнц эюстярир. Ян чох подзоллу вя гонур мешя торпаглары йайылмышдыр; гараторпаглар вя диэяр торпаглар аз йер тутур. Подзоллу торпагларын хейли щиссяси мешялярля юртцлцдцр. Юлкянин мяркязи р-нларында вя Моравийада нисбятян ящямиййятли гараторпаг яразиляр вар. Дянли биткиляр, ясасян, гонур торпагларда якилир. Ч. Авропанын ян мешяли юлкяляриндян биридир. Яразисинин тягр. 30%-ни кцкнар вя шам аьаъы мешяляри тутур. Мешя сярщядиндян йухарыда Алп чямянликляри йайылмышдыр. Карпат д-рында ъанавар, гонур айы, вящши габан, тцлкц, кюпэяр, марал, гундуз, дяля, довшан, гушлардан гырговул вар. Юлкя яразисинин 12%-и тябият паркларынын вя горугларын пайына дцшцр. Ян ири тябият горуьу цмуми сащ. 168 мин ща олан Чехийа Мешясидир.

    Снежка даьы.


    Ящали
    Ящалинин 95%-ини чехляр, тягр. 2%-ини словаклар тяшкил едир. Иммигрантлар (украйналылар, вйетнамлылар, руслар, алманлар, гарачылар, маъарлар) юлкя ящалисинин тягр. 4%-ини тяшкил едир. Чех дилиндя данышан чехляр гярби славйан халгларына аиддирляр. Чех дили Чехийа, Орта Моравийа вя Шярги Моравийа диалектляриня бюлцнцр. Диндарларын яксяриййяти христиандыр. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 130 няфярдир. Ч. йцксяк урбанизасийалы юлкядир: шящяр ящалиси тягр. 71%-дир; кянд ящалисинин сайы азалмагдадыр. Ян ири шящяри вя йеэаня мегаполис Прагадыр (1 млн. 188 мин няфяр). Диэяр ири шящярляри Брно, Острава, Плзен вя Оло- моутсдур. 1994–2005 иллярдя ящалинин тябии азалмасы баш верся дя, 2006 илдян башлайараг юлцм сявиййясинин азалмасы, доьум сявиййясинин вя мигрант ахынынын артмасы нятиъясиндя ортаиллик артым мцсбят олмушдур. Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,2 ушагдыр. Сон илляр Ч. ушаг юлцмцнцн аз олдуьу юлкяляр сырасына дахилдир (1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4 няфярдян аз). Ямяк габилиййятли ящалинин (15–65 йаш) хцсуси чякиси тягр. 71,2%-дир. 15 йашадяк оланларын хцсуси чякиси 14,4%, йашлыларын ися (65 йашдан йухары) хцсуси чякиси 14,5%-дир. Ч.-да ящалинин орта йаш щядди 39,3 илдир (гадынларда 41,1; кишилярдя 37,5). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти кишилярдя 72,9, гадынларда 79,7 илдир. Игтисади ъящятдян фяал олан ящали 51,5%-дир. Ишсизлик сявиййяси 7,3%-дир (2006).

     

    Влтава чайы.

    Гара эюл (Černé jezero).


    Тарихи очерк
    Ч. яразиси Еркян Палеолит дюврцндян мяскунлашмышдыр. Цст Палеолит дюврцндя Ч. яразисиндя Граветт мядяниййятинин дашыйыъылары олан кроманйонлар (брйунлар) йайылмышлар. Неолит дюврцндя Балканлардан бурайа гыфвары гядящляр мядяниййятинин, сонралар ися гайтанлы керамика мядяниййятинин дашыйыъылары олан малдар щинд-Авропа халглары кючмцшляр. Тунъ дюврцндя Ч. яразисиндя бир сыра археоложи мядяниййят йайылмышды. Онларын дашыйыъылары, ещтимал ки, щинд-Авропа дилляринин гярб голуна (кентум) аид диллярдя данышырдылар. Еркян Дямир дюврцндя (е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысы) Ч. Щалштат мядяниййяти ареалына дахил иди. Бурада келтлярин илк мяскянляри мящз бу мядяниййятля баьлыдыр. Ч.-нын ян гядим тарихи сакинляри е.я. 4 ясрдя Шимали Италийадан кючмцш, Латен мядяниййятинин дашыйыъылары олан келт тайфасы бойлар иди. Юлкя яввял латын адыны Бощемийа (Божощемум), сонра ися ондан тюрямиш алман (Бющмен) адыны бойлардан алмышдыр. Е.я. 1 ясрин орталарында келтляри эерман тайфалары сыхышдырмышлар (археолоэийада бу дювр Планйан тябягяси адланыр). Е.я. 50 илдян ерамызын 350/380 илляринядяк Чехийа яразисиндя эерманлар цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Ерамыздан бир нечя ил яввял юлкядя эерман тайфасы маркоманлар мяскунлашмышлар. Онларын башчысы Маробод Орта Дунайдан Висланын ашаьы ахарынадяк олан торпагларда чохсайлы шярги эерман тайфаларыны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмишди. Марободун йаратдыьы дювлят чох йашамады. Армини, сонра ися Катвалд (готлар арасында сцрэцндя йашамыш ясилзадя маркоман) иля мцбаризяйя давам эятирмяйян Маробод е.я. 19 илдя ромалыларын щимайяси алтына кечмиш, юмрцнцн сон эцнлярини Равеннада йашамышдыр. Бунунла беля, маркоманларын галыглары Чехийада 5 ясрин яввялляринядяк галмышды. Маркоманларла ейни вахтда Чехийанын шм. щиссясиндя мядяни-етник ъящятдян гарышыг олан Кобыл археоложи групу галмагда иди. 2 ясрдян башлайараг шм.-дан Пшеворск мядяниййяти (Моравийада онун изляри Рома дюврцнцн башланьыъындан гейд олунур) йайылмаьа башлайыр. 3 ясрин 1-ъи йарысында Ч.-йа Лабабойу яразилярдян ящалинин кючц башламыш, 3 ясрин 2-ъи йарысында бу кючкцнляр Моравийада да (Костелетск групу) мяскунлашмышлар. Ейни заманда Моравийанын ъ.-унда йени даими мяскянлярин мейдана эялмяси Рома гошунларынын Ч. яразисиндя Маркоман мцщарибясиндя (165–180) иштиракыны сцбут едир. Рома империйасы Маркоман мцщарибяси башлайанадяк тайфаларарасы мцбаризядян вя башчыларын чякишмясиндян мящарятля истифадя едирди. Готлар тяряфиндян сыхышдырылан маркоманлар, квадлар, щямчинин диэяр эерман вя гейри-эерман (йазыглар, бастарналар, сарматлар) халглары иттифага эиряряк Рома империйасынын шм. яйалятлярини тутмаьа чалышырдылар. Марк Аврели бу басгынын гаршысыны чятинликля алмыш, лакин Дунай чайы щяля узун мцддят Рома империйасынын шм. сярщяди олараг галмышды. 3 ясрдя маркоманлар ромалылар вя гоншу эерман тайфалары иля мцщарибяляр апармышлар. Щунлар Авропайа эялдикдя маркоманлар онлара табе олмуш, Аттиланын Галлийайа йцрцшцндя вя Каталаун дюйцшцндя (451) иштирак етмишдиляр. Бундан сонра маркоманларын Ч.-йа гайыдыб-гайытмадыглары мялум дейил. Ещтимал ки, Ч. 5 ясрин 2-ъи йарысында (славйанлар бурада там мяскунлашанадяк) шм.-дан Рома сярщядляриня доьру бир-биринин ардынъа щярякят едян мцхтялиф халглар тяряфиндян тутулурду. 5 ясрин сону – 6 ясрин яввялляриндя Ч. яразисиндя славйан тайфалары мяскунлашмаьа башламышдылар. Ч. славйанлары 6 ясрин икинъи йарысында вя 7 ясрин яввялляриндя Паннонийада мяскунлашмыш (568 илдя) аварларын щакимиййяти алтында идиляр. Константинопол цзяриня уьурсуз йцрцш (626), хязярлярин вя булгарларын щцъумлары аварларын гцдрятини сарсытды. Мцстягиллик уьрунда мцбаризя Ч. славйан тайфаларынын мцвяггяти иттифагынын йаранмасына сябяб олду. Диэяр славйан халглары да бу иттифага гошулмушдулар. Тягр. 658 илдя тяртиб олунмуш салнамянин мялуматларына эюря, 623 илдя Само адлы франк таъири славйанларын торпагларына эяляряк аварлара гаршы мцщарибядя иштирак етмиш, сонралар ися Само дювлятинин (623–658) кралы сечилмишдир. Бу тайфа иттифагы о гядяр гцдрятли иди ки, Франк кралы Дагобертин гошунларыны Вогастисбург йахынлыьындакы 3 эцнлцк дюйцшдя (630) дармадаьын етмишди. Тящлцкя совушдугдан сонра иттифаг даьылды.

    Йан Щус.

    Карлови-Вари йахынлыьында Локет гясри. 1234 ил.

    9 ясрдя Бюйцк Карлын протектораты олан Чехийа торпагларында христианлыг йайылмаьа башлады. Бюйцк Карл бцтцн Ч. торпагларына 500 эцмцш гривна вя 120 юкцз верэиси тяйин етди. Шярги Франк краллыьы Бюйцк Карлын Ч.-ны империйайа гатмаг иддиаларынын вариси олду. Крал Алман Лцдовик 846 илдя Моравийадан гайыдаркян Ч.-да аьыр мяьлубиййятя уьрады. 845 илдя Реэенсбургда 14 гярби чех кнйазынын хач суйуна салынмасы Ч.-да христиан килсясинин йаранмасы цчцн сябяб олмады. 9 ясрин сону – 10 ясрин яввялляриндя Ч. Бюйцк Моравийа дювлятинин тяркибиня дахил иди. 863 илдя Моравийайа эялян Кирилл вя Мефоди алман йепископлуьундан асылы олмайан славйан килсяси йаратдылар (869). Моравийа кнйазы Свйатополкун юлцмцндян (894) сонра Ч. кнйазы Борживойун оьуллары Моравийа асылылыьындан азад олмаг истядиляр. Онлар Реэенсбургда крал Арнулфун али щакимиййятини гябул етмиш (895), верэи юдямяйя вя Ч.-нын Реэенсбург йепископунун щакимиййяти алтына кечмясиня разы олдулар. 10 ясрдя Пржемысловичляр сцлаляси башда олмагла еркян феодал чех дювляти (кнйазлыг) йаранды. Кнйаз Вратислав [905–921] Ч.-йа щцъум едян маъарлары дармадаьын етди, Алманийадакы щяръ-мяръликдян истифадя едяряк крала юдянилян верэини дайандырды, нятиъядя Ч. кнйазлыьы мцстягил олду. Онун оьлу Мцг. Васлав [921–935] зличанлары табе етди, онларын ясас шящяри Лйубитсаны тутду. Дахили дцшмянлярин ющдясиндян эялян Ваславын Алманийа иля мцбаризя апармаьа лазыми гцввяси йох иди. 929 илдя алман кралы Ы Щенрих Прагайа эялди вя кнйазы верэи вермяйя мяъбур етди. Мцг. Ваславын гардашы Ы Болеслав Грозны [935–967] гардашыны юлдцряряк щакимиййяти яля кечирди. Болеслав 14 ил алманлара гаршы мцбаризя апарса да, 950 илдя алман дювлятиндян асылылыьы гябул етди. Лех чайы йахынлыьындакы дюйцшдя (955) чехляр маъарлара гаршы ал- манларын мцттяфиги кими чыхыш етдиляр. Онлар цзяриндя гялябя Болеслава Моравийа, Одер вя Елба чайынын йухары ахарларындакы Полша торпагларыны Ч.-йа бирляшдирмяк имканы верди. Онун оьлу ЫЫ (Мюмин) Болеслав [967–999] император Ы Оттонун дястяйи иля Майнс архийепископуна табе олан Прага йепископлуьунун ясасыны гойду. О, Ч.-нын ъ. вя ш. щиссялярини дя яля кечиряряк (955) Пржемысловичляр сцлалясинин щакимиййяти алтында чех торпагларынын бирляшдирилмясини баша чатдырды. Онун оьлу ЫЫЫ (Кцрян) Болеславын [999– 1002/03] щакимиййяти дюврцндя сарай чякишмяляриндян истифадя едян Полшалы Ы Болеслав гардашы Владивойу Прагада тахта чыхарды, онун юлцмцндян сонра щакимиййяти юз ялиня алды, Ч. кнйазынын диэяр гардашларыны юлкядян говду. Алман кралы ЫЫ Щенрихин дястяйи иля Пржемысловичляр щакимиййятлярини эери ала билдиляр. Лакин Полшалы Ы Болеславын тутдуьу чех торпаглары вя Моравийа Полшанын щакимиййяти алтында галды. Кнйаз Олдржихин [1012–1033] щакимиййятинин сон илляриндя оьлу Ы Брйачислав Полшадан Моравийаны эери алды вя о дюврдян бу юлкя гяти олараг Ч. дювлятинин тяркибиня дахил олду. Ы Брйачиславын [1034–1055] щакимиййяти илляри чехлярин Полшаны тутмасы вя эцълц гярби славйан империйасыны йаратмаг ъящди иля яламятдар иди. Бу ъящдин баш тутмамасынын сябяби папа ЫХ Бенедиктин вя император ЫЫЫ Щенрихин мцдахиляси олду. ЫЫЫ Щенрихин Прагайа йцрцшц Ч.-нын “Мцгяддяс Рома империйасы” тяркибиня дахил едилмяси (1041) иля нятиъялянди.

    Ровенско под Троска ш. йахынлыьында Троски гясри. Тягр. 1380 ил.

    1086 илдя Прагада кнйаз ЫЫ Вратиславын Ч. кралы [1086–92] елан едилмяси иля баьлы таъгойма мярасими кечирилди. Крал титулу ирси дейилди. Лакин 1212 илдя Ч. краллары щакимиййятинин ирсян кечмяси щцгугу Гызыл Сиъилийа булласы иля тясдиглянди. 1241 илдя Ч. кралы Ы Ватслав [1230– 53] иля Австрийа вя Каринтийа щерсогларынын бирляшмиш гцввяляри монгол гошунларынын Моравийа вя Ч.-йа щцъумларыны дяф етдиляр. 13 ясрин сону – 14 ясрин 1-ъи йарысында Ч.-да мяркязляшмиш монархийа бяргярар олду. Ы Карлын (1347 илдян ЫВ Карл) дюврцндя [1346–78] крал щакимиййяти даща да эцълянди, Прагада архийепископлуг тясис олунду, 1348 илдя ися Прага ш.-ндя Мяркязи вя Шярги Авропада илк ун-тин ясасы гойулду. Онун щакимиййяти илляриндя йолларын тямириня вя мцщафизясиня ъидди фикир верилмяси, тикинти ишляринин эенишлянмяси (Прага грады, Мцг. Вит килсяси, Карлштейн гясри, Прагада кюрпц вя с.), юлкядя шярабчылыг, мешя вя балыг тясяррцфатынын инкишаф етмяси, Прагада йени шящярин ясасынын гойулмасы, сянайе сащяляринин вя тиъарятин чичяклянмяси Ч. игтисадиййатынын сцрятли инкишафына сябяб олду. Ы Карл Ч. краллыьына мяхсус торпаглары хейли эенишляндирди: Йухары Пфалтс, Тцринэийа вя Саксонийада мцлкляри вя шящярляри сатын алды, бцтцн Силезийа цзяриндя али щакимиййяти мющкямляндирди, Ашаьы Лузасийаны вя Бранденбург маркграфлыьыны бирляшдирди. Ч.-да крал щакимиййятини мющкямлядян Ы Карл 1348 илдя вялиящдлик щаггында ганун гябул етди: варислик щяр заман кралын бюйцк оьлуна мянсубдур; гадынлар йалныз нясилдя киши вариси олмадыгда щакимиййятя эяля билярдиляр; щям киши, щям гадын хятти иля нясил кясилдикдя, тахта кимин чыхаъаьына сейм гярар вермяли иди. Сеймин сечки щцгугу Гызыл буллада (1356) тясбит олунду. ЫВ Васлав [1378–1419] щяля атасынын саьлыьында Ч. кралы (1363), даща сонра император (1376) олду, Ч., Силезийа, Лузасийанын бир щиссясини вя Ч. краллыьынын Алманийадакы хырда мцлклярини алды. Галан торпаглар Лцксембург няслинин нцмайяндяляриня верилди. Феодал истисмарынын эцълянмяси вя Ренессанс аб-щавасы Прага ун-тинин ректору Й. Щусун чыхышына сябяб олду. Щус мцщазиря вя ясярляриндя католик рущанилярини вя феодаллары ифша едир, килсядя ясаслы дяйишикликляр тяляб едирди. Онун чыхышларынын фяргляндириъи хцсусиййятляриндян бири чех дилиня гайытмаг тяляби иди. Бу тяляб Щусу милли азадлыг щярякатынын идейа илщамчысына чевирди. 1415 илдя Щусун бидятчи кими тонгалда йандырылмасы 4 ил сонра Прагада антиалман иьтишашлары иля башланан Щус мцщарибяляриня (1419–34) эятириб чыхартды. 1420 ил ийулун 14-дя Й. Жижка алманларын Прагайа щцъумунун гаршысыны алды, 1422 ил декабрын 8-дя император Ы Сиэизмундун ордусуну дармадаьын етди. 1427 илдя щусчулар Алманийанын ичяриляриня доьру йцрцш етдиляр, 1428 илдя Вйананы мцщасиряйя алдылар. 1433 ил апрелин 14-дя Базел кился мяълиси щусчуларын дцзялишлярини рядд етди. Еля бу заман щусчулар таборлулар вя мютядилляря парчаландылар. 1434 илдя таборлулар дармадаьын олундулар, 1437 илдя ися онларын сонунъу галасы алынды. Бундан сонра “кралсызлыг” (“Интерреэна”) (1439–52) дюврц башлады. Реал щакимиййят мютядил щусчуларын мянафейини эцдян йерли эетманларын ялиндя ъямляшди. Онлардан бири олан Йиржи Подебрад [1458–71] 1448 ил сентйабрын 3-дя Праганы тутду вя 1452 илдя сеймдя юлкянин щюкмдары, 1458 илдя ися Ч. кралы елан едилди. Лакин католик килсяси йени кралы кафир елан етди, Ч. тахтынын сащиблийини ися Маъарыстан кралы Матйаш Корвиня (Щунйадийя) верди. О, 1468 илдя Ч.-йа гаршы мцщарибяйя башлады, Моравийа вя Силезийанын Маъарыстана гатылмасына наил олду. Йерли магнатларын Ч. тахтына чыхардыглары II Владислав Йаэеллон [1471–1516] сонралар Маъарыстан кралы да олду. Католик мцхалифят эцълянди, мютядилляр ися тядриъян лцтеранлыьы гябул етдиляр. Беляликля, щусчулар щярякаты цмум-авропа Реформасийа щярякатына гошулду. Мощач вурушмасында (1526) Маъарыстан вя Ч. кралы ЫЫ Лайошун [1516–26] султан Ы Сцлейман Ганунийя мяьлуб олма- сындан вя юлдцрцлмясиндян сонра Ч. краллыьы вя Маъарыстан краллыьынын бир щиссяси (ясасян, индики Словакийа вя Шимал-Гярби Маъарыстан) Австрийа Щабсбургларынын щакимиййятиня кечди. Ч. мухтариййятини горуйуб сахлайа билди. Католик партийасыны эцъляндирмяк мягсяди иля Ы Фердинанд [1526–64] йезуит орденини Прагайа дявят етди, онлар цчцн Мцг. Климент коллеэийасыны йаратды (1556), Прага архийепископлуьуну бярпа етди. 1602 илдя пикардлара (чех гардашларыны истещза иля беля адландырырдылар) гаршы крал фярманы имзаланды. Лакин протестантлар яввялки шикайятлярини крал фярманы шяклиндя ифадя едяряк вя гошун топлайараг ЫЫ Рудолфу [1576–1611] бу фярманы имзаламаьа мяъбур етдиляр (1609). Консисторийаны вя ун-ти зябт едян, щяр цч силкдян 10 дефензор сечян протестантлар дювлят ичярисиндя дювлят гурмушдулар. ЫЫ Рудолф муздлу ордунун васитясиля чех протестантларыны итаятя эятирмяк истяся дя, мяь- лубиййятя уьрады, Рудолф тахтдан деврилди вя Ч. кралы Матвей [1611–19] сечилди. Ч. католикляри вя протестантларынын рягабяти Отузиллик мцщарибяйя (1618–48) сябяб олду. Ч. протестантлары крал Фердинанды девирмяк вя калвинчи Пфалтслы Фридрихи тахта чыхармаг истяйирдиляр. Фердинанды Католик ъямиййятиндя бирляшмиш баварийалылар, саксонлар вя полйаклар дястякляйирдиляр. 1620 илин пайызында Католик ъямиййятинин гошунлары Ч.-йа дахил олдулар. Нойабрын 8-дя чех гошуну Белайа Гора (Прага йахынлыьында) вурушмасында дармадаьын едилди, Пфалтслы Фридрих Ч.-дан гачды. Бу дюйцшцн нятиъяси олараг Ч.-да протестантизмин вя силки монархийанын талейи щялл олунду. 1618–20 илляр цсйаны мяьлубиййятя уьрадыгдан сонра Ч. Щабсбургларын яйалятиня чеврилди. 1627 илдя кралын имзаладыьы фярмана ясасян Ч.-да католисизм щаким диня чеврилди. Прага ун-ти йезуитляря верилди. Отузиллик мцщарибянин эятирдийи фялакятляр Ч.-нын ифласыны баша чатдырды: минлярля мяскян мящв едилди, ящалинин сайы 3 дяфя азалды. 17 ясрдя алманларын Ч.-йа йени ахыны башланды, буна сябяб йерли ящалинин Ал- манийа протестантлары иля достлуг мцнасибятляри вя юлкядя лцтеранлыьын йайылмасы иди. ЫЫ Фердинанд тяряфиндян кечирилян мцсадиря торпагларын хейли щиссясинин яънябилярин ялиня кечмясиня эятириб чыхартды. Тязя сащибляр бошалмыш торпагларда алманлары йерляшдирир, йени алман мяскянлярини йарадырдылар. Алман дилинин Ч.-да йайылмасы сябябляриндян бири Вйанадакы мяркязи идаряетмя органлары иля ялагя сахламаг цчцн бу дилин зярури олмасы иди. 1784 илдян етибарян Прага ун-тиндя вя эимназийаларда тящсил гяти олараг алман дилиндя (яввял латын дилиндя) иди. Дювлят идаряляриндя дя алман дили истифадя олунурду. ЫЫ Фердинандын [1620–37] дюврцндя Бощемийанын мухтариййяти ляьв едиляряк Австрийайа гатылды. 1743 илдя Марийа Терезийа Ч. тахтыны Вйанайа кючцрся дя, ЫЫ Леополд ону Прагайа гайтарды. 1749 илдя Марийа Терезийа Ч. вя Австрийа дяфтярханаларыны ващид дювлят дяфтярханасында бирляшдирди. Ч. сарай дяфтярханасынын вя ъанишинлийин ляьви Австрийанын мяркязляшдирмя сийасятинин гялябяси иди. Халг кцтляляринин йаделли аьалыьына вя феодал юзбашыналыьына гаршы арасыкясилмяз цсйанлары (1775 вя с.) нятиъясиндя Щабсбурглар 1775 илдя бийар якинчилийини мящдудлашдырмаьа, 1781 илдя ися кяндлилярин шяхси асылылыьыны ляьв етмяйя мяъбур олдулар. 1783 илдя Император ЫЫ Иосиф йерли сечкили земство вя с. мящкямяляри ляьв едяряк, йени мящкямя системини йаратды. Император ЫЫ Леополдун щакимиййяти илляриндя земство гайдары гисмян бярпа едилди. 1792 илдя ЫЫ Леополд Прага ун- тиндя чех дили кафедрасыны тясис етди. 18 ясрдя апарылмыш ислащатлар Ч. краллыьынын торпаглары арасындакы ялагяляри кясди. 18 ясрин сонундан капиталист мцнасибятляринин сцрятли инкишафы чех миллятинин формалашмасына шяраит йаратды (бах Чехляр). 18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи йарысында чех милли щярякаты эенишляняряк сийаси характер алды. Прагадакы Свйатослав мяълиси (1848) Щабсбурглар империйасында 1848–49 илляр ингилабынын башланьыъы олду. Бу ингилабын зирвяси – Прага цсйаны (1848, 12–16 ийун) мяьлуб олса да, кяндлиляри феодал асылылыьындан азад етди вя бу капитализмин сцрятли инкишафына тякан верди. 1848 илин нойабрында Вйанада баш вермиш цсйандан истифадя едян чех депутатлар империйа сейминин иъласларынын Моравийада давам етдирилмясиня наил олдулар. Бундан бир нечя эцн сонра Ы Фердинанд гощуму Ы Франс Иосифин хейриня тахтдан имтина етди. Кнйаз Виндишгретсин Вйана гарнизону Маъарыстан ингилабыны йатырдыгдан сонра 1849 ил мартын 4-дя Франс Иосиф дювлятин цмуми конститусийасыны дяръ етдирди вя сейми бурахды. Щюкумят бир нечя ислащат кечирди: кяндлиляр феодал асылылыьындан азад едилди, шящяр вя кянд идарячилийи низамнамяси гябул олунду, ун-тляря гисмян мухтариййят верилди вя с. 1851 ил декабрын 31-дя Франс Иосиф 1849 ил конститусийасыны ляьв етди вя юлкядя мцтлягиййяти бярпа етди. Ч.-да журналистлярин вя чех милли щярякатынын тягибиня, алманларын щимайя едилмясиня башланылды. 1860 ил октйабрын 20-дя “Айры-айры торпагларын тарихи щцгуглары вя Австрийа империйасында йашайан халгларын юзцнцидаряетмяси щаггында” сяняд имзаланды. 1861 ил февралын 26-да императорун земство идаряляри щцгугларынын мяркязи щакимиййят бахымындан мцяййянляшдирилмяси чех халгынын цмидлярини доьрултмады. Бунунла беля, чехляр юз депутатларыны щям йерли земство (ландтаг), щям дя империйа (рейхсрат) сеймляриня эюндярдиляр, лакин алманларын хейриня кечирилмиш сечкилярдян наразы галдыгларыны бяйан етдиляр. Рейхсратда федератив чохлуг газана билмяйян чех депутатлар палатаны тярк едяряк (1863) фяалиййятлярини земство сейминдя давам етдиляр. Депутатлар орта тящсил мцяссисяляриндя тящсилин щям алман, щям дя чех дилиндя кечирилмясиня наил одулар (1866, 18 йанвар). 1867 илдя Австрийа империйасы Австрийа-Маъарыстана чевриляндя чехляря мухтариййят верилмяди. Лакин 1882 илдя Прага ун-ти чех вя алман дилляри бюлмяляриня айрылды, тиъарят вя сянайе палаталарына сечкиляря дяйишиклик едилди вя с. 1883 илдян чех депутатлар земство сейминдя цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Сеймин бцдъяси щесабына земство банкынын тясиси, Ч. краллыьы музейи цчцн дябдябяли бинанын тикилмяси, сейм щесабына Ч. тарихиня даир мянбялярин няшр олунмасы вя диэяр дяйишикликляр чехлярля Ч.-да йашайан алманлар арасында мцбаризяни даща да шиддятляндирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси илляриндя чехляр Австрийа-Маъарыстан ордусунда, Шярг ъябщясиндя вурушурдулар. Мцщарибядян сонра Антанта дювлятляри Щабсбурглар империйасындакы халгларын милли азадлыг щярякатыны дястякляди. 1918 илин октйабрында миллятчилярин вя дипломатларын цмуми сяйляри иля Ч., Сло- вакийа вя Карпатархасы Украйнадан ибарят чохмиллятли мцстягил Чехословакийа дювляти йарадылды. Гейри-миллятляр (алман-

    Влтава чайы цзяриндя Карл кюрпцсц. Прага.

    лар, маъарлар, полйаклар, украйналылар вя б.) Чехословакийа ящалисинин тягр. 1/3-ини тяшкил едирди. Бу яразилярдя йашайан алманларын чыхышлары йатырылды. Т.Г. Масарик юлкянин илк президенти сечилди. Чехословакийанын сярщядляри галиб дювлятлярин Алманийа вя Австрийа-Маъарыстанла баьладыглары Версал (1919), Сен-Жермен (1919) вя Трианон (1920) сцлщ мцгавиляляри ясасында мцяййянляшдирилди. Мцщарибядян сонракы илк иллярдя чех малиййя капиталынын мювгеляри мющкямлянди. Чех инщисарлары дювлят апаратындакы нцмайяндялярин вя Антанта дювлятляринин кюмяйи иля тядриъян Австрийа, алман вя маъар капиталыны сыхышдырыр, Словакийа вя Карпатархасы Украйнанын игтисадиййатыны яля кечирирдиляр. Бунунла йанашы, хариъи капиталын (ясасян, Франса, Инэилтяря вя АБШ) Чехославкийайа ахыны да эцълянмякдя иди. Юлкядя 50-йядяк мцхтялиф сийаси партийа вя бирликлярин фяалиййят эюстярмясиня бахмайараг, сийаси щяйатда щаким мювгеляр, ясасян, Аграр (1899 илдя йарадылмышды; 1922 илдян Якинчилик вя хырда кяндли ящалисинин республикачы партийасы) вя Милли-демократ партийасына мяхсус иди. 1920–21 иллярдя Франсанын щимайяси алтында Чехословакийа Кичик Антантайа гошулду, 1924 илдя ися Франса иля щярби-сийаси мцгавиля имзалады. 1920- ъи иллярин орталарында юлкядя йарадылмыш чех фашист тяшкилатлары фяаллашды. 1933 илдя йарадылмыш Судет-алман партийасы фашист Алманийасынын бирбаша ъасусуна чеврилди. 1934 илдя Чехославакийа ССРИ-ни таныды, гаршылыглы йардым барядя совет-Франса мцгавиляси имзаландыгдан (1935) сонра 1935 илин майында совет щюкумяти иля мцвафиг мцгавиля баьлады. Масарик истефайа эетдикдян сонра юлкянин икинъи президенти Е. Бенеш сечилди. Судет-алман партийасы (башчысы К. Эенлейн) Судет вил.- нин Алманийайа бирляшдирилмяси тялябини иряли сцрдц, 1938 ил сентйабрын 12-дя ися щярби цсйан галдырды. Франса вя Инэилтярянин щаким даиряляри Чехословакийа иля мцттяфиг олдугларына бахмайараг, сентйабрын 22-дя Мцнхендя Чехословакийанын парчаланмасы барядя Алманийа вя Италийа иля сазиш баьладылар [бах Мцнхен сазиши (1938)]. 1938 илин октйабрында Алманийа Ч.-нын Судет вил.-ни яля кечирди, 1939 илин мартында ися бцтцнлцкля Чехословакийаны ишьал едяряк Ч. яразисиндя (Судет вил.-ндян башга) ойунъаг “Бощемийа вя Моравийа протектораты”ны, Словакийада ися ойунъаг “мцстягил Словакийа дювляти”ни йаратды. Бенеш башда олмагла сийаси хадимляр 1939 илдя Парисдя Чехословакийа Милли Комитясини, 1940 илдя ися онун ясасында Лондонда Мцвяггяти щюкумят йаратдылар. 1945 илин мартында Москвада Мцвяггяти щюку- мят, Словакийа Милли Шурасы вя Чехословакийа Коммунист партийасынын нцмайяндяляри арасында чех вя словакларын Милли Ъябщясини (МЪ) йаратмаг барядя сазиш ялдя едилди. Апрелин яввялляриндя Кошитсе ш.-ндя МЪ щюкумяти тяшкил олунду. 1945 ил майын 5-дя Прага ящалиси Чехийа Милли Шурасынын (ЧМШ) рящбярлийи алтында фашистляря гаршы цсйана галхды. Прагадакы алман ордусу щиссяляри тярк- силащ едилди вя йа мцщасиряйя алынды, онларын силащ анбарлары вя яксяр стратежи ящямиййятли обйектляри яля кечирилди. Чех торпагларында щакимиййятин ЧМШ-нин сярянъамына кечдийи елан олунду. Майын 9-да Прагайа совет гошунлары дахил олду. 

    Прага гясри.

    Фашист Алманийасы дармадаьын едилдикдян сонра Чехословакийа совет тясир даирясиня дцшдц. Президент Бенеш 1948 илин ийунунда истефайа эетмяйя мяъбур олду. Чехословакийанын президенти коммунистлярин рящбяри К. Готвалд олду. Онун юлцмцндян сонра щакимиййятя А. Новотны кечди. 1960 илдя юлкя Чехословакийа Сосиалист Республикасы (ЧССР) елан олунду. Лакин 1960-ъы иллярин яввялляриндян ЧССР-дя игтисади чятинликляр ортайа чыхды. 1968 илдя ислащатчы лидерляр – ЧКП МК-нын биринъи сядри А. Дубчек

    Карлови-Вари шящяриндян эюрцнцш.

    (йанварын 5-дя сечилмишди) вя президент Л. Свобода башда олмагла юлкядя “Прага бащары” адланан сийаси вя мядяни либераллашма дюврц башлады. Дювлят мцяссисяляринин бир щиссяси юзял сащибкарлара гайтарылды, игтисадиййат цзяриндя дювлят нязаряти азалдылды, чохпартийалы системин тяшкилиня шяраит йарадылды, сюз азадлыьы тятбиг олунду. Либераллашма иля йанашы иътимаиййятдя антисовет ящвал-рущиййя эцълянди. Лакин ЧКП рящбярлийинин бир щиссяси иътимаиййят цзяриндя партийа нязарятинин азалдылмасына гаршы чыхды, бу да Л. Брежнев башда олмагла ССРИ щюкумяти тяряфиндян ислащатчыларын щакимиййятдян узаглашдырылмасы цчцн бящаня кими истифадя едилди. 1968 ил мартын 23-дя Дрездендя кечирилян ССРИ, Полша, АДР, Болгарыстан, Маъарыстан вя ЧССР коммунист партийаларынын эюрцшцндя Чехословакийадакы ислащатлар тянгид олунду. Майын 4-дя Москвада Дубчекин башчылыьы иля нцмайяндя щейятини гябул едяркян Брежнев ЧССР-дяки вязиййяти кяскин писляди. 29 ийул – 1 августда Сов. ИКП МК Сийаси Бцросунун президент Л. Свобода вя ЧКП МК Ряйасят Щейяти иля эюрцшц кечирилди. Лакин тязйигляря бахмайараг Дубчек ислащатлары дайандырмады. Августун 20-дян 21-я кечян эеъя Варшава Мцгавиляси Тяшкилатына (ВМТ) дахил олан юлкялярин (Румынийа истисна олмагла) гошунлары Чехословакийайа мцдахиля (“Дунай” ямялиййаты; баш командан эен. И.Г. Павловски) етди. Мцдахилядя иштирак едян щярби континэент 300 миндян чох ясэярдян, тягр. 7 мин танк вя зирещли транспортйордан ибарят иди, онун яксяриййятини совет гошунлары тяшкил едирди. Мцдахиля ислащатлара гяти шякилдя дястяк вярян ЧКП гурултайынын яряфясиндя баш верди. Мцхтялиф мялуматлара эюря, мцдахиля заманы 108 вятяндаш юлдцрцлдц,

    Крумлов гясри. 13 яср. Ъянуби Бощемийа.


    500-дян чох йараланды. “Дунай” ямялиййатынын сийаси мягсяди Чехословакийада сийаси рящбярлийин дяйишдирилмяси вя ССРИ-йя гаршы мютядил режимин бяргярар едилмяси иди. Августун 21-дя Дубчек, баш назир О. Черник, парламентин сядри Й. Смрковски, ЧКП МК цзвляри Й. Шпачек вя Б. Шимон, Милли ъябщянин рящбяри Ф. Криэел Москвайа эятирилдиляр. 1968 ил августун 24–27- дя Москвада ЧССР президенти Л. Свобода вя Г. Щусакла, щямчинин бурайа эятирилян ЧССР рящбярлийи иля данышыглар кечирилди. Тязйиг вя щядяляр нятиъясиндя ЧССР рящбярлийи (Ф. Криэелдян башга) Москва протоколуну имзаламаьа мяъбур олду. Гябул едилмиш бяйаннамядя ВМТ гошунларынын ЧССР-дян чыхарылмасы юлкядя дахили вязиййятин нормаллашмасы иля ялагяляндирилирди. Совет гошунлары Чехословакийа яразисиндя 1991 илядяк галды. Мцдахиля нятиъясиндя ЧССР-дя сийаси вя игтисади ислащатлар просеси дайандырылды. ЧКП МК-нын 1969 ил апрел пленумунда Готвалдын дюврцндя репрессийайа мяруз галмыш Г. Щусак ЧКП-нин биринъи катиби сечилди (сонралар юлкянин президенти олду). Щусак Дубчекин, демяк олар ки, бцтцн ислащатларыны ляьв етди, ислащатчылар вязифяляриндян узаглашдырылды, репрессийалар башлады. Он минлярля, о ъцмлядян мядяни елитаны тяшкил едян инсанлар юлкяни тярк етди. 1988 илин мартында юлкядя илк ачыг етиразлар баш верди. 1989 ил йанварын 15-дян 24-дяк давам едян вя католик кился тяряфиндян дястяклянян кцтляви нцмайишляр полис тяряфиндян даьыдылды, иштиракчылар щябсляря вя репрессийалара мяруз галдылар. 1989 ил нойабрын 17-дя Прагада полис тялябялярин нцмайишини гяддарлыгла даьытды. Бу щадися “мяхмяри ингилаб”ын башланьыъы олду. Нойабрын 20-дя Прагада вя б. шящярлярдя

    Совет ордусу Прагада. Май 1945 ил.

    Прагайа Совет гошунларынын йеридилмяси. Август 1968 ил.

    кцтляви нцмайишляр башлады. Халг наразылыьына “Вятяндаш форуму” (ВФ) адлы сийаси щярякатда бирляшян мцхалиф тяшкилатлар башчылыг етди. Нойабрын 21-дя мцхалифяти Чехийа кардиналы Ф. Томашек дястякляди. Мцхалифятин вя кцтляви нцмайишлярин тязйиги иля ЧКП рящбярлийи истефа верди. ЧКП-нин йени баш катиби П. Урбанек сечилди. Йени щюкумят щакимиййяти мцхалифятя шяксиз вермядийиня эюря, нойабрын 26-да Прагада издищамлы митинг кечирилди, 27-дя ися цмуми тятил башлады. Нойабрын 29-да парламент ЧКП-нин рящбяр ролу барядя конститусийа маддясини ляьв етди. Декабрын 10-да ЧССР президенти Г. Щусак истефа верди. Коммунистлярля бярабяр йер алан мцхалифятин иштиракы иля милли барышыг коалисийа щюкумяти тяшкил олунду. Декабрын 29-да йенидян гурулмуш пар- ламентинин иъласында А. Дубчек парламент сядри, йазычы, ВФ-нин башчысы В. Щавел ися ЧССР президенти сечилди. Чехословакийанын йени рящбярлийи сийаси плцрализм вя базар игтисадиййатынын бяргярар олунмасы курсуну гябул етди. “Мяхмяри ингилабын” мцвяффягиййятиня ялверишли бейнялхалг вязиййят (Берлин диварынын даьыдылмасы вя ССРИ-дя йенидянгурма сийасяти) шяраит йаратды. 1990 ил мартын 29-да Федерал мяълис юлкянин кющня адыны ляьв етди. Апрелдя “Чехийа вя Словакийа Федератив Республикасы” ады гябул олунду. Юлкядя игтисади ислащатлар кечирилди. 1993 ил йанварын 1-дя Чехословакийа динъ йолла мцстягил Ч. вя Словакийа дювлятляриня бюлцндц. 1993 илдя В. Щавел Ч.-нын илк президенти сечилди. 1998 илдя Щавел икинъи дяфя президент вязифясини тутду. 1995 илдя Ч. Игтисади Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилатына (ИЯИТ) гябул едилди. 1999 илдя Ч. НАТО-нун цзвц олду. 2003 илдя В. Клаус Ч. президенти (2008 илдя икинъи мцддятя) сечилди. 2004 илдя Ч. Авропа Иттифагына гошулду, ейни вахтда Шенэен сазишини дя имзалады. 2013 илдян М. Земан Ч. президентидир.

    “Зетор” трактор заводу. Брно ш.

    “ЛЕЭИОС” дизел-щидравлик локомотиви. Лоуны ш.

    Темелин АЕС. Ческе-Будейовитсе ш. йахынлыьында.


    Тясяррцфат
    Ч. сянайе юлкясидир. ЦДМ-ин щяъми тягр. 285,6 млрд. доллар (алыъылыг габилиййяти паритети цзря; 2013), адамбашына – 26,3 мин доллар; реал ЦДМ артымы тягр. 0,9% (2013); инсан инкишафы индекси 0,873 (2013; дцнйанын 186 юлкяси арасында 28-ъи йер) тяшкил едир. ЦДМ-ин структуру (2012): хидмят сферасы – 60,3%, сянайе – 37,4%, к.т. – 2,4%. Апарыъы сащяляр: йанаъаг-енерэетика, машынгайырма (енерэетика вя диэяр сянайе аваданлыглары, електротехника мямулатлары, автомобил истещсалы), кимйа (пластик кцтля, синтетик каучук, эцбря), йцнэцл (тохуъулуг, трикотаж, айаггабы-дяри) вя йейинти (шякяр, пивя, ят, гяннады) сянайесидир. Гонур вя даш кюмцр (Острава-Карвин, Шимали Чехийа вя Соколов кюмцр щювзяляри), дямир вя уран филизи щасил едилир. Илдя 87,57 млрд. кВт·саат електрик енержиси истещсал олунур (2012). Ясас сянайе мяркязляри Прага, Плзен, Острава вя Брнодур. Юлкя яразисинин 43%-и к.т.-нда истифадя олунур, отлаг вя чямянликляр 11%, мешяляр 33% тяшкил едир. Ятлик-сцдлцк щейвандарлыг, донузчулуг вя гушчулуг инкишаф етмишдир. Шякяр чуьундуру, тахыл, арпа, картоф, майаоту, тярявяз, мцхтялиф мейвяляр беъярилир. Д.й.-ларынын уз. (мин км) – 9,4, автомобил йолларынын уз. – 130,6 (о ъцмлядян 730 км-и бярк юртцклцдцр); автопарклар: миник автомобилляри 3,1 млн., йцк машынлары вя автобуслар 0,2 млн. тяшкил едир; 128 аеропорт вар (2013). Машын вя аваданлыглар, кимйяви препаратлар, йцнэцл вя шцшя-керамика сянайеси мямулатлары, йейинти мящсуллары ихраъ едилир. Ясас хариъи тиъарят тяряфдашлары: Алманийа, Словакийа, Австрийа, Русийа, Полша вя Чиндир.

    «Aircraft Industries» авиазаводу. Куновитсе ш.


    Силащлы гцввяляр
    Ч. силащлы гцввяляринин (СГ) цмуми сайы 35 мин няфярдир (2012). СГ гуру гошунларындан (ГГ) вя ЩЩГ-дян ибарятдир. Щярби доктринасы мцдафия йю- нцмлцдцр. ГГ 2 механикляшдирилмиш бригададан, 1 артиллерийа бригадасындан вя 1 кяшфиййат баталйонундан ибарятдир. 154 танк (Т–72М4ЪЗ вя Т–72), 347
    пийада дюйцш машыны (ПДМ–1, ПДМ–2, БПзВ), 127 зирещли автомобил, дюйцш машыны вя транспортйор (Пандур ЫЫ, ОТ– 90, ОТ–64, Динго), 196 танкялейщиня комплекс (9П148, 9К111 “Фагот”), 55 юзцйерийян артиллерийа гурьусу (вз77 “Дана”), 69 минаатанла силащланмышдыр. ЩЩГ 3 тяййаря вя 2 щеликоптер ескадрилйасындан, щямчинин зенит-ракет бригадасындан ибарятдир. 39 дюйцш тяййаряси (ЖАС–39 Эрипен, Аеро Водоъщодй Л– 159А, Аеро Водоъщодй Л–159Б, Аеро Водоъщодй Л–159Т1, Сааб ЖАС 39Ъ, Сааб ЖАС 39Д), 20 нягл. тяййаряси (Аирбус А319–100, Ту–154, Ан–26, Ъанадаир Ъщалленъер 601, ЛЕТ Л– 410УВП–Е, Йак–40), 30 тялим-мяшг тяййаряси (Аеро Водоъщодй Л–39Ъ, Аеро Водоъщодй Л–39ЗА, Злин З–142, ЛЕТ Л–410), 69 щеликоптер (Ми–8, Ми–24В, Ми–35, Ми–171Ш, ПЗЛ Ми–2, ПЗЛ W–3 Сокол) иля силащланмышдыр. Дюйцш техникасы ССРИ вя Русийа, Чехословакийа вя Че- хийа, Алманийа, Австрийа, Исвеч, Испанийа, Канада, Полша истещсалыдыр.

    Aero L-159 ALCA (Чехийа) щярби тяййаряси.


    Сящиййя
    Ч.-да хястяхана чарпайыларынын сайы ящалинин щяр 1000 няфяриня эюря 8,7-дир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 7,9%-ини тяшкил едир (2010). Амбулаторийа сектору юзялляшдирилмиш, стасионар сектор дювлятя мяхсусдур. Бцтцн ящали тибби сыьортайа маликдир. Сящиййя системи цчцн йцксяк тибби хидмят сяъиййявидир. Ч. чох инкишаф етмиш курорт мцалиъяси системиня маликдир. Юлкядя бир нечя балнеоложи курорт (Карлови-Вари, Мариансике Лазне, Франтишковы Лазне вя с.) фяалиййят эюстярир.

    Идман
    Футбол цзря Ч. йыьма командасы 1996 илдя кечирилян Авропа чемпионатынын эцмцш мцкафатчысы, щоккей цзря Ч. йыьма командасы ися 6 дяфя дцнйа чемпиону олмушдур. Олимпийа Ойунларынын оннювчцлцк йарышларында Р. Змелик (1992, Барселона), Р. Шебрле (2004, Афина) гызыл, Т. Дворжак бцрцнъ (1996,
    Атланта), аварчякмянин манеяляри дяфетмя йарышларында Л. Поллерт (1992, Барселона), Ш. Хилэертова (1996, Атланта; 2000, Сидней) гызыл, икийерли каноедя аварчякмядя М. Жирас вя Т. Мадер (2000, Сидней), Й.Волф вя О.Стенанек (2004, Афина) бцрцнъ медал газанмышлар. М. Навратилова вя И. Лендл бюйцк теннисдя уьурлар ялдя етмишляр. 2000–12 иллярдя Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында 10 гызыл, 12 эцмцш, 10 бцрцнъ медал газанмышлар.

    Тящсил
    Ч.-да 6–16 йашлы ушаглар цчцн тящсил иъбари вя пулсуздур. Мяктяб тящсили системи 4 пиллядян ибарятдир: мяктябягядяр тящсил (2–5 йаш); ибтидаи мяктяб (6–15 йаш, иъбари); орта мяктяб, эимназийа, коллеж вя ун-т коллеъляри. Мяктяб тящсили 9 йашдан 2 мярщялядя – ибтидаи (1–5 синифляр) вя орта тящсил (6–9 синифляр) щяйата кечирилир. Ч.- нын али тящсил системи иътимаи, дювлят (полис вя щярби тящсил) вя юзял ун-тлярдян ибарятдир. Гядим ун-тляри: Карл ун-ти (1348, Прага), Палатс
    ун-ти (1249 илдя коллеъ кими йарадылмышдыр, 1573 илдян ун-т), Чехийа техники ун-ти (1717, Прага), Масарик ун-ти (1919,Брно), Мендел ун-ти (1919, Брно) вя с., 1989 илдян ун-тляр йерляшдикляри реэионун ады иля адландырылыр. Гярби Бощемийа ун-ти (1990), Ъянуби Чехийа ун-ти (1990, Ческе-Будеевитс), Либеретс техники ун-ти (1994) вя с. Дювлят али тящсил мцяссисяляриндя тящсил 26 йашадяк мящдудиййятсиз вя пулсуздур. Тялябяляря 26 йашадяк тибби сыьорта юдянилир. Чехийа Елмляр Академийасы [1993, Прага; Чехийа Крал Елми Ъямиййяти (1790), Чехийа ядябиййат вя инъясянят Елмляр Академийасы, (1890), Чехословакийа Елмляр Академийасынын (1952) ясасында йарадылмышдыр]. ЕА-нын няздиндя 51 ин-т: Астрономийа, Рийазиййат, Эеолоэийа, Кимйа просесляри, Етимолоэийа, Игтисадиййат, Археолоэийа, Етнолоэийа, Славйан вя с. ин-тлар вар.

    Мендел Университети. Брно.


    Кцтляви информасийа васитяляри
    Ч.-да 75 эцндялик гязет бурахылыр. Ян ири эцндялик гязетляр: “Блеск”, “Метро”, “Младá-фронта Днес”, “Прáво”, “Слово”, “Лидовé Новинй” вя с. Телевизийа 1953 илдян, юзял каналлар 2006 илдян фяалиййят эюстярир. “Радио Прага” дювлят радиостансийасы бир нечя дилдя (чех, инэ., алм., фр. вя исп.) верилишляр щазырлайыр. ЪТК (Ъеска Тискова Канъелар) чех вя инэ. дилиндя верилишляр йайымлайан йеэаня хябяр аэентлийидир [1945 илдя Прага телеграф аэентлийинин (1918) базасында йарадылмышдыр]. Интернет истифадячиляринин сайы 7,6 млн. (2012).

    Ядябиййат
    Ч.-да ядябиййат чех дилиндя инкишаф едир. Ч. йазылы ядябиййатынын илк нцмуняляри (гядим славйан дилиндя дини няьмяляр, житийеляр, яфсаняляр) 9 ясрин сону –10 ясрин яввялляриндя гядим славйан дилиндя йаранмышдыр. 11 ясрин сонларында Рома килсясинин тязйиги иля латын дили щаким олду (Прагалы Козманын “Чех хро- никасы”, 1125). 13 ясрин сонларында чех дилиндя йазы мейдана эялди, дцнйяви ядябиййат инкишафа башлады. 14 ясрдя Интибащ идейаларынын йайылмасы Ч. ядябиййатынын йцксялишиня имкан йаратды. Тарихи ясярляр ичярисиндя Далимиловун хроникасы адланан мянзум ясяр сечилирди. Сатирик вя дидактик ясярляр, ъянэавяр ядябиййаты мейдана эялди. Мящяббят лирикасы, вагантларын лирик вя сатирик няьмяляри эениш йайылды. С. Флйашка крал вя феодаллар арасындакы зиддиййятляри йарадыъылыьында якс етдирян илк мяшщур чех йазычысы иди (“Йени дцнйа” ясяри). Щус мцщарибяляринин (1419–34) нятиъяси олараг Ч. ядябиййатында вятянпярвярлик идейалары Й. Щус, Й. Желивски вя П. Хелчитскинин йарадыъылыьында габарыг шякилдя яксини тапды. 14 ясрин сонларында йаранан ясярлярдя йаделлилярин тязйигиня гаршы етираз якс олунмуш, ислащатчы мейилляр йаранмышды. Щус идеолоэийасы цчцн зямин щазырлайан ясяр йазанлардан ян эюркямлиси Т. Штитни иди. 1468 илдя Чехийада китаб чапына башланды. 15 ясрин сонларында феодализмин гцввятлянмяси шяраитиндя чех мцяллифляринин диггяти елми ясярляря йюнялди. Ядябиййатда щуманист мейилляр йаранды. Бязи ясярляр орта ясрлярин мцщафизякар яняняляриня гаршы етиразы якс етдирирди. 16 ясрдя хроника жанры инкишаф етмяйя башлады. 1620 илдя Щабсбургларын гялябясиндян сонра Ч.-нын мцстягиллийини итиряряк феодал-католик иртиъасынын тясири алтына дцшмяси 17–18 ясрлярдя ядябиййатын инкишафыны лянэитди. Латынларын тясири йенидян гцввятлянди; чех китаблары мящв едилди. Бир чох йазычы вя мцтяфяккир хариъя мцщаъирят етди. Онлардан ян эюркямлиси щуманист педагог Й.А. Коменски иди. Ч.-да рясми ядябиййатдан башга, католиклийин тяблиьиня хидмят едян ялйазма ясярляри дя мювъуд иди. Чех китабларынын цзцнц кючцряряк эяляъяк нясилляр цчцн сахлайырдылар. Цмумавропа барокко поезийасы истигамятиндя мящяббят лирикасы инкишаф едирди. Бу дюврдя шифащи халг йарадыъылыьы чех халгынын мяняви щяйатында бюйцк рол ойнамышдыр. Милли дирчялиш дюврцндя (18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи йарысы) маарифчилик идейалары (Й. Добровски), ядябиййатын миллилийи уьрунда мцбаризя (А.Й. Пухмайер, Й. Йунгман, В. Ганка, Й. Коллар, П.Й. Шафарик вя б.) вцсят алды. Бу дюврдя Ч. ядябиййаты цчцн фолклора мцраъият, кечмиш иллярдя эюстярилян гящряманлыьы идеализя етмя сяъиййяви иди. 19 ясрин 30-ъу илляриндя ингилаби романтизм мейдана эялди (К.Г. Маха), щямчинин милли драматурэийа инкишаф етди. Ядябиййатын инкишафында 1848–49 илляр ингилабынын мцщцм ящямиййяти олмушдур. Ч. ядябиййатында реалист яняняляр йаранды, сосиал-тянгиди, мцтлягиййят ялейщиня мейилляр (К. Гавличек-Боровскинин публисистикасы вя сатирик поезийасы) эцълянди. Милли драматурэийанын тяшяккцлцндя Й.К. Тыл мцщцм рол ойнады (“Йан Гус” пйеси вя с.); чех театрында илк дяфя онун тарихи драмларында халг апарыъы гцввя кими эюстярилирди. 50-ъи иллярдя Б. Немтсованын сосиал зиддиййятляри якс етдирян вя халгы мяняви-етик дяйярлярин ясас дашыйыъысы кими тясвир едян повестляри хцсуси йер тутурду (“Няня”). К.Й. Ербен романтик фолклор янянялярини давам етдирирди. 60–80-ъи иллярдя Й. Неруда бядии йарадыъылыьы иля вятянпярвярлик вя интим лириканын реалист поетикасыны ясасландырды, ядябиййата шящяр щяйатыны эятирди; мешшанлыьын ифшасы онун нясринин ясас мотивляриндян иди. В. Галекин, К. Светлайанын романларында сосиал-мяняви проблемляря эениш йер верилирди. Тарихи роман хейли инкишаф етмишди: А. Ирасек чех тарихинин мцщцм анларыны эюстяряряк, халг азадлыг мцщарибяси кими Щус щярякатынын панорамыны йаратмышды. А. Сташек, Й. Арбес дюврцн сосиал проблемляриня мцраъият едирдиляр; сосиал нюгсанларын тянгиди, вятянпярвярлик мотивляри, ингилаби дяйишиклийи яввялъядян щиссетмя С. Чехин, Й.В. Сладекин, Й. Врхлитскинин поезийасына мяхсус ъящятляр иди. В. Мрштик вя Ирасек реалист драмларында кяндлилярин фаъияли талейини тясвир едир, капиталист мцнасибятляринин кянд щяйатына тясирини эюстярирдиляр. 90-ъы иллярдя сосиал-тянгиди реализм эцълянди; шяхсиййятин вя ъямиййятин гаршылыглы мцнасибятляри, инсанын мяняви аляминин тясвири ядябиййатын ясас мювзусу олду. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя фящля щярякаты, сосиалист идейалары ядяби просеся эцълц тясир эюстярди. “Модерни ревуе” (1894–1925) журналында ифадя едилян модернист вя декадент тенденсийалар мейдана эялди. Символист шаир А. Сованын поезийасы цчцн бяшяриййят вя азадлыг щаггында дцшцнъяляр сяъиййяви иди. Эюркямли чех сатирики Й. Гашек щекайя, памфлет вя фелйетонларында халгын Щабсбурглар сцла- лясиня, милитаризмя нифрятини ифадя едирди. Чехословакийа респ.-нын йарадылмасы (1918) вя юлкядя фящля щярякатынын йцксялиши ядябиййатын инкишафында ингилаби поезийанын, сосиал-ифшаедиъи романын бюйцк наилиййятляри, сосиалист реализминин, гцввятли антифашист ядябиййатынын мейдана эялмяси иля сяъиййялянян йени дюврцн башланьыъыны гойду. Ч. ядябиййатынын словак ядябиййаты иля гаршылыглы ялагяляри хейли инкишаф етди. 20-ъи иллярин яввялляриндя поезийада нязяриййячиляри С.К. Нейман, Й. Гора, И. Волкер олан пролетар ядябиййаты, щямчинин марксист тянгиди (З. Неедлы, Й. Фучик вя б.) йаранды. Нейман “Гырмызы няьмяляр” китабында вятянпярвярлик вя тяшвигат лирикасынын йени жанрларыны ясасландырырды; Волкерин йарадыъылыьы (“Доьулма сааты” топлусу) ингилаби щуманизм идеалларыны якс етдирирди, поетика сащясиндя метафораларын эцълянмяси вя сярбяст шеирин йени формаларынын ахтарышы нязяря арпырды. Й. Сейфертин “Эюз йашларында шящяр” топлусу ингилаби мотивлярля ашыланмышды. В. Незвалын “Гярибя сещрбаз” поемасында ингилаби-романтик мейилляр айдын эюрцнцрдц. 20-ъи илляр пролетар нясри Гашекин мяшщур “Иэид ясэяр Швейгин дцнйа мцщарибясиндяки маъяралары” антимилитарист романы иля тямсил олунурду. А.М. Тилшова, К. Новый вя б. тянгиди реализмин нцмайяндяляри идиляр. Эюркямли чех йазычысы К. Чапекин демократик йюнцмлц роман вя пйесляри мейдана эялди (“Р.У.Р.”, “Макропулос цсулу”, “Мцтляг фабрики”). 30-ъу иллярин яввялляриндя игтисади бющран вя сосиал зиддиййятляр, фашизм тящлцкяси Ч. ядябиййатында идейа-естетик полйаризасийаны эцъляндирди. Клерикал-милли, фашизм йюнцмлц тямайцллярля мцбаризядя прогрессив йазычылардан ибарят эениш ъябщя йаранды. Сол йазычыларла мцзакирялярдя инъясянят мухтариййятинин авангард консепсийасы тянгидя мяруз галды. Незвалын 1934 илдя йаратдыьы сцрреалистляр групу (1938 илдя юзц ляьв етмишдир) иля полемикада тянгидчи-марксистляр (Б. Ватславек, К. Конрад, Л. Штолл, Нейман) сосиалист реализминин естетикасыны ишляйиб щазырладылар. Бу иллярдя Нейманын вя В. Заваданын, Ф. Галасын, Горанын, Й. Тауферин вятянпярвярлик вя антифашист лирикасы ясас йер тутурду. Нейман щям сцрреалист, щям дя актуал сийаси шеирляр йазмышдыр. 30-ъу иллярдя нясрин инкишаф етмяси сосиалист реализми романынын йцксялишиня сябяб олду. М. Майерова, М. Пуйманова, Т. Сватоплук, Й. Кратохвил, В. Ванчуранын романлары сосиал йюнцмлц олмасы вя дярин психолоэизми иля сечилирди. Чапекин фашизм ялейщиня йаздыьы ясярляр бейнялхалг алям- дя нцфуз газанмышды. “Саламандрларла мцщарибя” романында, “Аь хястялик” вя “Ана” драмларында милитаризм вя иргчилик нязяриййяси сатира атяшиня тутулурду. Фашист ишьалы (1939–45) Ч. ядябиййатына аьыр зярбя вурду, бир чох йазычы фашист дцшярэяляриндя вя щябсханаларда щялак олду. Дящшятли тягиб фашизмя гаршы мцгавимят идейаларыны тяблиь едян мцтярягги гцввялярин бирлийини сарсыда билмяди. Фучикин “Едамгабаьы репортаж” ясяри цмумдцнйа шющряти газанды. Ч. ишьалдан азад едилдикдян (1945) сонра фашизмля мцбаризя вя гялябя ядябиййатын ясас мювзусу иди. 50-ъи иллярдя сосиалист реализми Ч. ядябиййатында ясас ъяряйан олду. Сосиализм гуруъулуьуна (В. Ржезачын, Б. Ржиганын романлары) щяср едилмиш епик ясярляря мейил йаранды (Пуйманова, А. Запототски вя Ржиганын романлары); фашизмя гаршы мцбаризя мювзусу актуал олараг галды. Незвалын ясярляри дцнйа шющряти газанды. Поезийа мцасирлярин мяняви алямини, антимилитарист пафосу якс етдирирди (Завада, Ф. Грубин, А. Кайнар); интим вя пейзаж лирикасына эениш йер верилирди (М. Флориан). 50-ъи иллярин орталарында нормативист тямайцллярля мцбаризя эенишлянди; йазычылар йаздыглары ясярлярдя тарихи просесля мцасир дяйишиклийин реал чятинлийини вя зиддиййятлярини эюстярмяйя чалышырдылар (Й. Отченашек, З. Плугарж). 60-ъы иллярин орталарында нищилист мейилляр эцълянди; гярб модернизминин, “Йени романын”, абсурд драмынын вя с. тясири чохалды. 1968–69 иллярдя Чехословакийада баш верян сийаси бющран Ч. ядябиййатынын инкишафына мянфи тясир эюстярди. 

    Милли Музей (Прага).

    Милли Техники Музей (Прага).

    70-ъи иллярин яввялляриндя ядябиййатда кечмишин прогрессив яняняляринин бярпа едилмяси, башга юлкялярин ядябиййатлары иля ялагялярин мющкямлянмяси нязяря чарпырды. Тарихи няср щягиги бяшяри дяйярлярин сарсылмазлыьыны иддиа едирди. Ядябиййатда сосиал идеалын мцдафияси мцасирлийин кяскин мяняви-етик вя иътимаи проблематикасыны якс етдирян ясярлярин мейдана эялмясиня сябяб олду; 2-ъи дцнйа мцщарибяси вя фашизмя гаршы мцгавимят 70-ъи илляр ядябиййатынын ясас мювзуларындан иди. Ч. ядябиййатынын бу дювр наилиййятляри Й. Козакын, Ржиганын, Плугаржын, Й. Коларованын, В. Нефин романлары, Заваданын, Тауферин, И. Скаланын, Флорианын поетик йарадыъылыьы иля сых баьлыдыр. 1989 ил нойабр ингилабындан сонра Ч.-нын ядяби мцщити йенидян инкишаф етмяк имканы газанды. Йени йазычылар бирлийи йаранды.Гадаьан олунмуш ясярляр чап едилди. 21ясрдя охуъулар тяряфиндян йарадыъылыьы марагла излянян йазычыларын ясярляри няшр олунду (М. Вивег, М. Урбан, П. Гулов, Й. Балабан, Й.Гайичек, Й. Топол, Л. Райнер вя б.). Ч. шаирляринин ясярляриндян ибарят “Чех поезийасы” антолоэийасы, Й. Гашек, К. Чапек, Й. Фучик, Й. Неруда, В. Незвал, Б. Немтсова, М. Майерова, М. Пуйманова, И. Тауфер вя б.-нын бязи ясярляри Азярб. дилиня, классик вя мцасир Азярб. ядябиййатындан нцмуняляр ися чех дилиня тяръцмя едилмишдир.

    Плзен шящяриндян эюрцнцш.

    Мцгяддяс Вит базиликасы.


    Мемарлыг вя тясвири сянят
    Ч.-да Палеолит дюврцня аид щейкялтярашлыг, Неолит дюврцня аид керамика нцмуняляри, протославйан, Щалштат мядяниййяти вя Латен мядяниййяти абидяляри мцщафизя олунмушдур. Католиклийин гябулундан сонра Бизанс, Каролинг нцмуняляриня йахын даш килсяляр инша едилмишдир. 11–13 ясрлярдя роман цслубу тяшяккцл тапмышдыр [Прага Градындакы Мцг. Вит (11 яср) вя Мцг. Йиржи (12 яср) базиликалары]. Диварларын галынлыьы, конструксийаларын мющтяшямлийи, гцллялярин щцндцрлцйц кими хцсусиййятляр роман цслубуна хасдыр. 12 ясрдя роман цслубу чичяклянмя дюврцнц кечирмишдир. Бу мярщялядя Мцг. Иржи мябядинин йенидян тикилмяси, Трешбичдя базиликанын, Ровнда Мцг. Йакуб килсясинин иншасы баша чатды. 13 ясрин орталары – 15 ясрин 1-ъи йарысында готика цслубу инкишаф етмишди. Бу дюврдя инша едилмиш мемарлыг нцмуняляринин ичярисиндя хцсусиля Карлштейн гясри (1348–57) мяшщурдур. Хачшякилли гцллялярин, шябякяли ала-гапыларын, щямчинин каркас конструксийаларын иншасында готик цслубдан истифадя олунмушду. Ч.-да Щабсбурглар сцлалясинин щюкмранлыьы бяргяряр олдугдан сонра (1526) мемарлыгда ренессанс цслубу эениш йайылмышды (Прагада Белведер, Швартсенберг сарайлары вя с.). 17 ясрин 2-ъи йарысындан мемарлыгда йени цслуб – тямтяраглылыьа, язямятлийя мейилли барокко цслубу йаранды. Бу дювр Ч. мемарлыьы чохсайда бязяк вя декоратив елементляри иля фярглянирди (Прагадакы Галиб олан Мцг. Мярйям костйолу). Прага шящяринин мемарлыьында 2 цслуб – готика вя барокко цстцнлцк тяшкил етмишдир. Мящз бу цслублар иля Ч.-да чохсайлы мяшщур мемарлыг абидяляри йаранмышдыр. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя (бу дювр Ч. Интибащы да адланыр) милли азадлыг щярякатынын инкишафы иля ялагядар инъясянят дя милли юзцнцтясдиг мцбаризясиня гошулду. 19 ясрин орталарындан мемарлыгда милли романтика истигамяти мейдана эялди. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя модерн цслубу расионализм тямайцлляри иля явяз едилди. 1920–30-ъу илляр мемарлыьында милли функсионлизм мяктяби тяшяккцл тапмышды [Й. Гочар, К. Гонзик, Й. Гавличек; Витков даьында “Азадлыг” милли абидясинин иншасы (1929 илдян, мемар Й. Зазворка)]. Ч. фашист ясарятиндян азад едилдикдян (1945) сонра инъясянятин инкишафы цчцн йени перспективляр ачылды. Прага, Готвалдов, Оломоутс вя с. шящярлярдя йени йашайыш р-нлары салынды. 1970-ъи иллярдян биналарын пластик ифадялилийи вя фярди симасынын юйрянилмяси сащясиндя ахтарышлар апарылмышдыр. 11–13 ясрляр тясвири сянятиня Алманийа вя Бизанс инъясянятинин тясири олмушдур. Ъидди образлардан (Страконитсидян олан Мадонна, 14 ясрин орталары) лиризмя, зярифлийя мейил (Михел Мадоннасы, 14 ясрин 2-ъи йарысы) рянэкарлыгда юзцнц эюстярирди. Барокко дюврц (17–18 ясрляр) Ч. тясвири сянятиня реалист вя демократик тямайцлляр хас иди [М. Б. Браун вя Ф.М. Брокоф; (Прагадакы Карлов кюрпцсцнцн щейкялляри, 17 ясрин сону – 18 ясрин яввяли)]. Прагада “Вятянпярвяр инъясянят достлары ъямиййяти” (1796) вя Ряссамлыг Академийасынын тяшкили (1799) тясвири сянятин инкишафына мцщцм тясир эюстярди. Натцрморт, портрет, щямчинин дини мювзуларда олан ясярлярля тямсил олунан Ч. тясвири сяняти милли, тарихи, классисизм, романтизм вя вятянпярвярлик идейалары иля ифадя олунурду (Л. Кол, А. Махек, К. Постл, А. Манес вя б.). 18 ясрин орталарында рококо вя классисизм яламятляри мейдана эялди. 19 ясрин сонларында ряссам М. Алешин башчылыг етдийи ряссамлар групу инъясянятин инкишафында ящямиййятли рол ойнады. Й.В. Мыслбек дюврцн эюркямли щейкялтярашы иди. 1920–30-ъу иллярин тясвири сянятиндя реалист вя демократик мейилляр мющкямлянди. 1920–30-ъу илляр тясвири сянятиндя реалист-демократик мейилляр мющкямлянди. Ч. фашист ясарятиндян азад едилдикдян (1945) сонра инъясянятин инкишафы цчцн йени перспективляр ачылды. Прага, Готвалдов, Оломоутс вя с. шящярлярдя йени йашайыш р-нлары салынды. Бу иллярдя В. Маковски, К. Лидитски, К. Покорны, Й. Вагнер вя б. щейкялтярашлар Гялябя, Прага цсйаны гящряманлары, совет дюйцшчцляри, Ч. мядяниййяти хадимляри шяряфиня абидяляр йаратмышлар. 1970-ъи иллярдян биналарын пластик ифадялилийи вя фярди симасынын юйрянилмяси сащясиндя ахтарышлар апарылмышдыр. Бу иллярин щейкялтяраш, ряссам вя графикляринин йарадыъылыьында тарихи ингилиби мотивляр цстцнлцк тяшкил едирди (Й. Малейовск, М. Аксман, А. Забранск, Й. Йурож вя б.). Ч.-да монументал декоратив-тятбиги сянят, бядии шцшя, парча, театр-декорасийа сяняти йцксяк сявиййядя инкишаф едир. Тягр. 1984 илдя Ч.-да постмодерн йарадыъылыг консепсийасы йайылмаьа башлады (Ф. Скала, Й. Давид, М. Габриел, Й. Рона вя б.). Ряссамлардан К. Непраша, Е. Кментова, Й. Андле, Й. Начерадски 20 ясрин 80–90-ъы илляриндя фигурлу пластика сащясиндя ишлямишляр. М. Книжак щеппе- нинг бядии йарадыъылыг цслубунун нцмайяндясидир (щазырда Прагадакы Милли галерейанын директорудур). Т. Пиштек щиперреализмин нцмайяндясидир. П. Никл 2005 илдя Йапонийанын Аихи ш.-ндя ЕКСПО сярэисиндя Ч. сярэи композисийасыны тяшкил етмишдир.

    Карлштейн гясри.

    Мусиги
    Чех мусиги мядяниййяти илк гайнагларыны халг мусиги йарадыъылыьындан алмышдыр. Мусиги фолклору халг щавалары (скочна, соуседка, фуриант вя с.) иля зянэиндир. Гядим мусиги алятляри: йанмыш эилдян дцзялдилмиш фишгырыглар, ойуг сцмцкдян олан тцтякляр, касашякилли тябил вя дяфляр, чохсайлы эурултулу алятляр, гонглар, щямчинин метал труба вя лиралар. 10–13 ясрлярин литурэийаларында латын дили иля йанашы католик кился няьмяляри дя йайылырды. Ялйазмасы шяклиндя олан дини мащнылар мяъмуяси “Прага тропары” 13 ясрин ян ящямиййятли абидясидир. 12 ясрдян кцтляви, милад вя пасха тамашалары эениш йайылмышды, бу тамашаларда ашаьы тябягядян олан рущанилярля йанашы, тялябяляр вя халгын нцмайяндяляри дя иштирак едирди, бу да халг адят-яняняляринин тамашалара дахил олмасына сябяб олурду. Латын вя чех мятнляринин бир-бирини явяз етдийи мащны-монологлар, мащны диалоглар да эениш йайылмышды. Ейни заманда дцнйяви жанрлар да инкишаф едирди. 13 ясрдя Ч.-да алман нцфузу артырды. Миннезинэерляр сянятинин тясири иля Прага пытсар мядяниййятинин мяркязиня чеврилмиш, бурада охума, инъя поезийа вя бястякарлыг сяняти цзря йарышмалар кечирилирди. Ч.-да яняняляри 19 ясря гядяр горунуб сахланылмыш илк халг дини тамашаларынын мцяллифляри гязярэи мусигичиляр олмушлар (14–15 ясрляр). Артыг 1256 илдя Прага кафедрал костйолунда орган гурашдырылмышды. Ситра, труба, литавралар, ял арфасы, псалтериум, кифара, фидел вя б. алятляр йайылмышды. 14 ясрдя чохсяслилик барядя илк йазылара раст эялинир. 14 ясрин ахырларындан Щус щярякаты (1419–34) вя 15 ясрдя Щус мащныларынын йаранмасы иля ялагядар мусигинин сосиал-етик ролу артмышды. 15–16 ясрлярдя Ч.-да чохсясли охумалар эениш йайылмышды. Бцтцн юлкядя халг мелодийаларынын, популйар дини мащныларын топланмасы вя ишлянмяси иля мяшьул олан щявяскар мусиги ъямиййятляри йаранмыш, 16 ясрдя полифонийа мяктяби инкишаф етмишди (А. Михна, В. Голан, Й. Рыхновски, Й.Т. Турновски). Гавранмасы чятин олан нидерланд мяктяби бястякарларынын пйесляриндян фяргли олараг ады чякилян мцяллифлярин ясярляри анлашыглы, садя, заманын тялябляриня ъаваб верян формалара уйьун иди. 16 ясрдян башлайараг мусиги нязяриййяси интенсив сурятдя инкишаф едирди; о, Прага вя Оломоутс Ун-тиляринин апарыъы фянни сайылырды. В. Филоматын “Дюрд мусиги китабы – шам ишыьында йазылмыш гыса шеирляр” (1512) вя Й. Благославын “Чех грамматикасы”, Й. Жоскенин мусиги нязяриййясиня аид “Мусиги” адлы дярслийи (1571), сонралар латын дилиндя фянн лцьяти олмуш Т.Б. Йановканын “Бюйцк сянят хязинясинин ачары”, Й. Бросманын композисийа нязяриййяси, инструментовка вя охума цзря
    ишляри бюйцк нцфуз газанмышды. 18 яср милли полифоник мяктябин баниси Б. Черногорски олмушдур. Бу ясрдя Прагада (ону “Авропанын консерваторийасы” адландырырдылар) ишляйян эюркямли мусиги хадимляри Ф. Мича (симфоник мусиги), Й. Мыслевечек (опера),

    Прага консерваторийасы.

    Й. Бенда (мелодрам), Ф. Бенда (скрипка мусигиси) Гярби Авропа мусигисинин инкишафында ящямиййятли рол ойнамышлар. Чех классик мусигисинин баниси Б. Сметана милли мусиги мядяниййяти иля дцнйа мусиги сяняти наилиййятлярини ялагяляндирмиш, милли реализм сянятинин инкишафына тясир етмишдир. Прагада консерваторийанын (1811), орган мяктябинин (1831), Милли Театрын (1881) ачылмасы, “Чех квартети”-нин (1891), Ч. филармонийасынын (1901) тяшкил едилмяси мусиги ифачылыьынын инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр. Чех скрипка мяктяби вя онун эюркямли нцмайяндяляри Й. Славик, Ф. Лауб, Ф. Ондржичек, О. Шевчик, Й. Кубелик; виолончелчалан Г. Виган эениш шющрят газанмышдылар. Вокал сяняти йцксяк бядии сявиййяйя чатмышды; Й. Лев, Й. Палечек, М. Ситтова вя б. (18 ясрин яввяли), В. Эеш, Г. Каваллорава, Б. Бенони, Б. Фйорстерова-Лаутерерова вя б. (18 ясрин сону – 19 яср), К. Чех (19 ясрин сону – 20 ясрин яввяли) танынмыш опера мцьянниляри иди. 20 ясрдя чех мусигисинин дцнйа шющряти газанмасында А. Дворжакын йарадыъылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Б. Сметана вя А. Дворжакын янянялярини давам етдирян Л. Йаначек, Й. Сук, В. Новак йцксяк сявиййяли мусиги ясярляри йаратмышлар. Опера, симфонийа, симфоник поемалар, кантаталар, мцяллифи Й.Б. Фюрстер 19 ясрин сону –20 ясрин яввялляриндя чех классик мусигисинин янянялярини давам етдирмишдир. Щяр ил (“Вердинин опералары”, “Прага бащары”, “Прага пайызы”) мцхтялиф мусиги фестиваллары кечирилир. 50-ъи иллярин сону – 60-ъы иллярин биринъи йарысында ъаз вя блцз инкишаф етмиш мусиги нювц иди. Баш дирижор вя кларнетчалан К. Крайтгартнер, эитарачы Р. Дашек, мцьянни В. Прухова, саксафончу Й. Конопасек ян мяшщур мусигичилярдян идиляр. Сосиалист дюврцнцн бязи улдузлары мяхмяри ингилабдан сонра сящнядян эетсяляр дя популйарлыглары инди дя галыб мяс., Карел Готт. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фяалиййят эюстярян йарадыъылыьында рок, классик авангард, ъаз вя чех халг мусигисини синтез едян мцьянни вя скрипкачы И. Биттова, зярб алятляри ифачысы П. Файтын адлары чякилир. Чех тамашачылары вя динляйиъиляри арасында мцзиклляр, поп, рок мусигиси бюйцк популйарлыг газанмышдыр: “Чех Крумлову”, “Кутна Гора”, бейнялхалг ъаз фестивалы “Интернатионал Жазз Фестивал Праэуе”, щяр ил Градтсе Краловда “Жазз эоес то тоwn” нцфузлу жаз фестивалы вя с. кечирилир. Ян популйар вя инкишаф етмиш щип-щоп вя реп жанры эениш йайылмышдыр. Чех репинин ветераны сайылан “Пенери стрйъка Щомебойе” групу “Репертуар” адлы албому иля 2001 илдя сящнядя эюрцндц. “Жазз Г”, “Енерэит”, “Импулс” ансамбллары Ч. ъазынын йени нц- майяндялярини йетишдирмишдир. Ч.-да 11 опера театры, бир нечя филармонийа, филармоник оркестр, чех радио оркестри апарыъы орк.-лярдир. Прага консерваторийасы,
    прага мусиги сяняти академийасы вя Брнодакы Йаначек ад. Мусиги Академийасы фяалиййят эюстярир.                                                                              Балет
    Чех балетинин тарихи 1883 илдян башлайыр. Прага Милли Театрынын балет труппасы юлкянин ян ири коллективляриндяндир. 1882– 84 иллярдя театра рящбярлик етмиш В. Рейзинэер илк чех балетинин мцяллифидир. 1884 илдя Рейзинэер “Щяшиш” балетини тамашайа гоймушдур. 1900–12 иллярдя Милли Театрын балет труппасына Италийа балет мяктябинин нцмайяндяси А. Вискузи рящбярлик етмиш вя О. Недбаланын “Гонзе щаггында наьыл” (1902), “Наьылдан наьыла “ (1908), “Шащзадя Эиатсинта” (1911) вя с. ясярляр сящняйя гоймуш, ансамблы эенишляндирмиш, театрда балет мяктяби йаратмышдыр. Труппа классик балетляри дя (П.И. Чай- ковскинин “Соналар эюлц”, “Шелкунчик”, А. Аданын “Жизел”) ифа едирди. А. Кореска 20 ясрин яввялиндя илк чех балеринасы олмушдур. 1884 – 1900 вя 1912–23 иллярдя театрын баш балетмейстер вя рящбяри вязифясиндя А. Бергер чалышмышдыр. Ону чех ифачылыг мяктябиня рус балет сянятинин янянялярини эятирмиш мяншяъя полйак олан Р. Ремиславски явяз етмишдир (1923–27). Театрын нювбяти бядии рящбяри хореограф Й. Хладик (1927–1933) олмуш вя о, тамаша гурулушларына танынмыш хореографлар Д. Енчик, Й. Николскайаны вя б. дявят етмишдир. 20 ясрин 70–80-ъы илляриндя “Викторка” (З. Востржак), “Отелло” (Ж. Гануш), “Метеор” (М. Ватсек), “Хиро- сима” (В. Букова), “Дянизчи щаггында баллада” (З. Кршижек) вя с. балетляр эениш шющрят газанмышдыр. Милли Балет Театры Ч. Респ.-нын ян мараглы коллективляриндян- дир вя бурада Русийада, Словакийада, Австралийада, Б. Британийада, Алманийада, Йапонийада, Италийада йетишмиш ифачылар чалышмышдыр. Театрын репертуарында классик ясярлярля йанашы, мцасир хореографик тамашалар да эениш йер тутур. Сон илляр Милли Балет Театры ифачылыг усталыьыны чох йцксялтмиш вя о, Авропанын апарыъы театрлары сырасына дахил олмуш, дцнйанын бир чох юлкясиндя мцвяффягиййятля чыхыш етмишдир. Прага Балети театры 1975–99 иля гядяр Прага Камера Балет ады иля фяалиййят эюстярмишдир. Чех рягс платформасы фестивалы чех рягс сянятини щяр ил ян эениш нцмайиш етдирян тядбирдир. Азярб. бястякар А. Мяликовун ясяри Ч. сящнясиндя тамашайа гойулмушдур. Театр. Ч. театрынын мяншяйи гядим бцтпяряст гябилялярин мярасим вя айинляри, сонралар ися кяндли  байрамлары иля баьлыдыр. 14 ясрдя мистерийа тамашаларына чех дилиндя


    Прага Милли Театры.


    интермедийаларын дахил едилмяси дини сцжетлярдян мяишят сящняъикляриня кечидин башланьыъы олду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя милли азадлыг щярякатынын эенишлянмяси театр вя драматурэийанын формалашмасына тясир эюстярди. 19 ясрин 1-ъи йарысында драматург Й. Тылын рящбярлийи иля профессионал труппа йарадылды. Алман дили иля йанашы чех дилиндя дя пйесляр тамашайа гойулмаьа башлады. 1862 илдя Прагада илк чех театрынын (Мцвяггяти театр) ясасы гойулду. Чех Милли Театрынын бинасы (1881 илдя ачылмыш, лакин аз сонра йанмышдыр. 1883 илдя бярпа едилмиш вя йенидян фяалиййятя башламышдыр) 19 ясрин сонларына мяхсус гиймятли мемарлыг абидясидир. Театрда драм, опера вя балет труппалары фяалиййят эюстярирди. 20 ясрин яввялляриндя бир чох чех драм театры ачылды. Чех театрынын инкишафында Г. Кваэилова, Е. Войан, Й. Мошна, Й. Шмага, М. Эцбнерова вя б. мцщцм рол ойнады. Театрын щяйатында милли-демократик рущ йцксялди. Сосиалист Ч.-сында театр идеоложи штамп вя гадаьалардан гисмян азад иди. 60–70-ъи иллярдя Ч.-да експериментал коллективляр – “кичик формалы театрлар” эениш фяалиййят эюстярирди (“На Забрадли”, “Семафор”) вя б. П. Когоут, В. Гавел вя б. эянъ нясил драматургларынын пйесляри чох популйар иди. Бу дювр реж. сянятинин инкишафы К. Палоуш, Й. Соколавски, З. Мука, Й. Забровски, Й. Петровитска, Б. Ружек, Й. Швортсова, Г. Врвнова, В. Шмерал вя б. тямсил едирдиляр. Мцасир дюврдя Чех театр сянятинин ян популйар нювц мцзикллярдир. Тамашаларда танынмыш актйорларла бирэя естрада “улдузлары”да чыхыш едирляр. “Щамлет”, “Гоъалар майаоту йыьымында”, “Су пяриси”, “Жанна д’ Арк” вя с. мараглы тамашалардыр. Ч. пайтахтында 30-дан артыг кичик вя бюйцк драм театры фяалиййят эюстярир. Репертуарда, ясасян, классик чех вя Авропа мцяллифляринин ясярляриня даща чох йер верилир. Опера тамашалары Милли Театрла йанашы Дювлят Опера Театрынын сящнясиндя дя гойулур. Драматик тамашалар, мцзиклляр, опера, оперетта кими яняняви театр сяняти формалары иля йанашы Ч.-да 20 ясрдя йаранмыш надир вя юзцнямяхсус жанрлар да вардыр. Йени жанрлардан бири “Кюлэя театры”дыр. Бу театрын тамашалары бюйцк мараг доьурур. Сящнядя ъяряйан едян щадисяляри баша дцшмяк цчцн чех дилини билмяк лазым дейил, садяъя бахмаг вя щисс етмяк лазымдыр. “Кюлэя театры”нын ясас принсипи щям садя, щям дя гейри-адидир: гара палтар эейинмиш актйорлар гара рянэли декорасийалар фонунда щярякят едирляр; тамашачы мцхтялиф йардымчы техники васитяляри эюрмцр, она эюря дя трйуклар тамашанын бир щиссяси кими гябул олунур. Г.т.-нын тамашаларында щятта реквизит вя тамашаны мцшайият едян мусиги дя бир нюв ясярин гящряманларына чеврилир. “Кюлэя театры”ны йарадан П. Кратохвил олмушдур. Сосиалист режими дюврцндя о, мяъбури олараг АБШ- а кючмцш вя 1981 илдя орада гейри-ади жанрда Та Фантастика театрыны йаратмышды. О, юзцнцн вердийи гурулушларда рягс вя пантомимадан, “Кюлэя театры”нын цсулларындан истифадя едир. Čерне дивадло Анимато (“Гара анимасийа театры”), Čерне дивадло Жирищо Срнсе “Жрржи Срнтсын” (“Гара театр”) да мяшщурдур. Латерна Маэика (“Сещирли фяняр”) театрынын илк тамашасы 1958 илдя Брцсселдя кечирилмиш ЕХПО сярэисиндя эюстярилмишдир. Йени вя гейри-ади тамаша, тамашачылара бюйцк тясир етмишдир. Театр А. Радокин вя Й. Свободонун рящбярлийи алтында 1960-ъи иллярин яввялиндя Авропа юлкяляриндя уьурла чыхыш етмишдир. Мцасир чех кукла театрынын тарихи 20 ясрин яввялиндян башланыр. Театрын ясасыны Ж. Весели вя А. Мйунстберг гоймушдур. Ж. Скупа вя М. Киршнер юлкянин ян мяшщур кукла усталары иди. Онларын йаратдыьы Шпейбл вя Гурвинек адлы кукла марионеткалар щям ушаглар щям дя бюйцкляр арасында мящяббятля гаршыланмышдыр. “Пирог вя куклалар” (Буъщтй а Лоутй) Ч.-да ян мцасир кукла театрыдыр. Милли театрын филиаллары да вар (Коловрат театры вя Сословщый театр). Прага Милли театрында тамашаларын яксяриййяти чех дилиндя ойнанылыр. Онун репертуары щям классик, щям дя мцасир ясярлярдян ибарятдир. Ч.-нын дцнйа шющряти мцьянниляриндян М. Коженаны, Д. Пескованы (метсосопрано), щямчинин Е. Урбанованы вя б.-ны эюстярмяк олар. Мцасир дюврдя Ч.-да Милли театр, Дювлят опера театры, “Виноградда театр”, “Фидловачда театр”, “Забрадлидя театр”, “Семафор” театры, “Алл Ъолоурс Тщеатре”, “Ъерне дивадло Анимато” театр, “Дивадло Имаэе” театры, Народни дивадло марионет театры вя с. фяалиййят эюстярир.

    Кино
    Чех киносунун баниси Йан Кршиженетскинин илк филмляри 1898 илдя “Чех кинематографы” павилйонунда эюстярилмишдир. Илк даими кинозал Прагада 1907 илдя ачылмышдыр. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра чех кино сянайеси сцрятля инкишаф етмяйя башлады. Чех сяссиз киносунун “Мябяд иншаатчысы” тарихи драмы, “Мцгяддяс Вит мябядинин органчаланы” мелодрамы, “Еротикон” сосиал драмы кими нцмуняляри йаранды. Илк чех киноактрисасы А. Ондракова А. Щичкокун “Онун етирафы” илк сясли филминдя ясас ролда чякилмишдир. Сясли кинонун йаранмасы дюврцндя Ч.-да К. Ламач, М. Фрич, Г. Махаты кими реж.-лар мейдана эялди. Г. Махатынын “Екстаз” вя Йозеф Ровенскинин “Чай” филмляри бу дюврцн ян популйар киноясярляридир. Х. Хаас, В. Буриан, Й. Верих, Л. Баарова, А. Мандлова, Й. Восковетс вя б. танынмыш киноактйорлар идиляр. Икинъи дцнйа мцщарибяси заманы чех кинематографы Алманийанын “ганады алтында” фяалиййят эюстярирди. О дювр филмляринин сцжетляри тарихи мювзуда вя ядяби ясярляр цзря иди. Комедийа жанрында тяк-тяк филмляр (реж. Ф. Чапын “Эеъя кяпя няйи”, реж. М. Фречин “Кристиан” вя б.) вар иди. Чех киностудийасы “Баррандов” 1933 илдя Батслав вя Милош Гавел гардашлары тяряфиндян йарадылмышдыр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра бу студийа Авропада ян бюйцк кинопавилйону олан эцълц киностудийалардан бири сайылырды. 1945 илдя “Баррандов” киностудийасынын рящбярляриндян бири Отакар Вавра Прага кино мяктябини йаратмышдыр. Эянъ реж.-лар нясли цчцн ясл азад йарадыъылыг емалатханасы олан бу мяктябин чех кинематографынын тяшяккцл тапмасында бюйцк ролу олмушдур. 50-ъи иллярдя реж. Б. Земанын “Мяьрур шащзадя гыз” ленти мцвяффягиййят газанмышды. Реж. К. Земанын “Узаг кечмишя апаран йол” вя “Ихтира” илк трйук филмляри иди. Театр вя кино реж.-у А. Кадокун “Латерна Маэика” лайищяси чех мядяниййятинин феномени олду. Сийаси системин либераллашмасы “йени дальа” нцмайяндяляринин инкишафына имкан йаратды. Ч.-да “йени дальа”нын ян мяшщур нцмайяндяси дцнйа шющрятли кинореж. М. Форман иди. Онун синема-верите нцмуняси иля чякдийи “Гара Пйотр” филми бу жанрда лентя алынмыш илк ясярдир. Коммунист режиминин зяифлямясини реж.-лар йарадыъылыг йолуна гядям гоймаг цчцн сигнал кими гябул етдиляр. О. Вавранын “Ъадуэар гадынын башы цзяриндя эцрз” тарихи филминдя щадисяляр 17 ясрдя ъяряйан ется дя, онда ачыг-ашкар Сталин режиминя гаршы ишаря варды. 60-ъы иллярдя “Баррандов” киностудийасында В. Хитилова, И. Ментсел, Е. Шорм, М. Форман кими танынмыш кинорежиссорлар чалышырды. Чех анимасийа филмляринин мяшщур яняняляри бу эцн дя давам едир. Реж.-лардан Й. Трнка, Э. Зееман, Э. Тырлова, З. Миллерин анимасийа филмляри дяйярли сянят нцмуняляри кими сечилир. 50– 60-ъы иллярин ян мяшщур чех филмляри: “Кюлэядян гачма” (1958), “Гызыл улдузлу шащзадя ханым” (1959), “Ийун эцнляри” (1961), “Йашыл цфцгляр” (1962); “Юлцмцн ады Енэелщендир” (1963), “Лимонадлы Ъо” (1964), “Моррисвил галасынын кабусу” (1966), “Аэентин ахыры” (1967), “Золушка цчцн цч фындыг” (1973). “Гоъалар майаоту йыьымында” (1964) – илк Авропа мцзиклларындан бири иди. 

    “Биз бир-биримизя кюмяк етмялийик” филминдян кадр.

    1970-ъи иллярин филмляри: “Йеня дя эюлмячялярдя чапырам”, “Ачар”, “Хяйанят эцнляри”, “Соколово”, “Праганын азад едилмяси”, “Бюйцк эеъя, бюйцк эцн”. 80- ъи иллярин филмляри: “Кцрян гыз цчцн соната”, “Партлайыш саат бешдя олаъагдыр”. Мцасир чех киносу милли яняняляря риайят едян йени нясил истедадлы ссена- ристляр, реж.-лар, актйорларла тямсил олунур. Ч.-нын мцасир киносу сяляфляринин мцхтялиф кино фестивалларында дяфялярля “Оскар” мцкафатына лайиг эюрцлмуш филмляриндян [“Баш кцчядяки маьаза” (1965), “Хцсуси тяйинатлы гатар” (1966) вя “Колйа” (1996)] бящрялянир. Реж.-лар Й. Сверак, Й. Гржебейк, П. Йарховски (“Биз бир-биримизя кюмяк етмялийик”, 2000, “Оскар” мцк.), С. Эедеон (“Идиотун гайытмасы”), П. Зеленка “Иблис или”, Бейнялхалг кинофестивалын мцк., Карлови-Вари), А. Брабетс (“Сичовултутан”, 2002, бир эцня чякилдийи цчцн Эинесин рекордлар китабына дцшмцшдцр) мцасир чех кинематографийасынын ян парлаг нцмайяндяляридир. Ч.-да 2004 илдян филмляря “Елза” телевизийа мцкафаты верилир. Ч.-да дябдя олан тибб мювзусунда сериаллар да чякилир: “Шящяр кянарында хястяхана” вя “Шящяр кянарындакы хястяхана 20 илдян сонра”. Щазырда юлкядя илдя 15-я йахын филм чякилир. Чех Кинематографийасынын Инкишафына Йардым Фонду дювлят дястяйини грант шяклиндя щяйата кечирир. Карлови-Варидя Бейнялхалг кинофестиваллары кечирилир. “Баррандов-филм” киностудийасы “Азярбайъанфилм” киностудийасы иля бирэя И.П. Ватсек щаггында “Сямт кцляйи” (1973, реж. Е. Гулийев) бядии филмини чякмишдир. В. Мустафайевин “Щяр шей йахшылыьа доьру” филми Карлови-Вари фестивалында (2000) “Азадлыг” призиня лайиг эюрцлмцшдцр.
    Яд.: История Чехословакии. Т. 1–3, М., 1956–60; Комаров С. Чехословацкое кино. М., 1961; Карасек Б. О чешской музыке. М., 1965; Архитектура Чехословакии с древнейших времен до наших дней. Прага. 1965; Прутко И.И. История зарубежного кино, т. 2. М., 1970; История словацкой литературы. М., 1970; Шерлаимова С.А. Чешская поэзия XX века. 20–30-е гг. М., 1973; Вино гра дова Е.К. Графика и проблемы чешского искусства конца XIX – начала XX веков; Титова Л.Н. Чешский театр эпохи национального возрождения. М., 1980; Титова Л. Н. Чешский театр эпохи национального возрождения. М., 1980; Чехословацкая Социалистическая Республика. М., 1980; Никольский С.В. Две эпохи чешской литературы. М., 1981; Бирюков И. Чехословакия: люди и годы. М., 1986; Раннефеодальные государства и народности (южные и западные славяне VI–XII вв.). М., 1991; Лаптева Л.П. История Чехии периода феодализма (V – середина XVII в.). М., 1993; Седов В.В. Славяне: историко-археологическое исследование. М., 2002.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    ÇEXİYA


    ÇÉXİYA (Čechy), Çexiya Respublikası (Česká republika). 


    Ümumi məlumat
    Mərkəzi Avropada dövlət. Çexiya, Moraviya və qismən Sileziya tarixi əyalətlərindən ibarətdir. Şm.-da və şm.-ş.-də Polşa, c.-ş.-də Slovakiya, c.-da Avstriya, c.-q.-də və şm.-q.-də Almaniya ilə həmsərhəddir. Sah. 78,9 min km2. Əh. 10,5 mln. (2011). Paytaxtı Praqa ş.-dir. Rəsmi dil çex dili, pul vahidi Çexiya kronasıdır. İnzibati cəhətdən 13 dairəyə və paytaxt dairəsinə bölünür. Ç. BMT-nin (1993), NATO-nun (1999), AB-nin (2004), AŞ-nin (1993), ATƏT-in (1993), BYİB-in (1993), İƏİT-nin (1995), ÜTT-nin (1995) üzvüdür.


    Дювлят гурулушу
    Ч. парламент республикасыдыр. Дювлят башчысы президентдир, парламент тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. О, Конститусийа Мящкямяси щакимлярини тяклиф етмяк, парламентин Депутатлар палатасыны бурахмаг, ганунлара вето гоймаг сялащиййятляриня маликдир. Президент щямчинин баш назири вя онун тягдиматы иля щюкумятин диэяр цзвлярини тяйин едир. Ганунвериъи щакимиййяти икипалаталы парламент тямсил едир. Ясас ганунвериъи орган олан Депутатлар палатасы пропорсионал сечки системи цзря 4 ил мцддятиня сечилян 200 депутатдан, Сенат мажоритар сечки даиряляриндян 6 ил мцддятиня сечилян 81 нцмайяндядян (нцмайяндялярин цчдя бири щяр ики илдян бир йенидян сечилир) ибарятдир. Депутатлар палатасынын гябул етдийи ганун лайищясини Сенатын рядд етмяк щцгугу вар. Иъраедиъи щакимиййяти Баш назирин башчылыг етдийи щюкумят щяйата кечирир. О, парламент гаршысында щесабат верир. Депутатлар палатасында щюкумятя етимад мясяляси гойула биляр. Ч.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Вятяндаш демократик партийасы, Чехийа сосиал-демократ партийасы, Чехийа вя Моравийанын коммунист партийасы, Христиан-демократик иттифагы – Чехословакийа халг партийасы.


    Təbiət
    Relyef. Ç. ərazisinin çox hissəsi Şumava, Çexiya Meşəsi, Filizli dağlar, Krkonoşe (hünd. 1602 m-ədək, Snejka d.–ölkənin ən yüksək nöqtəsi) dağ silsilələri ilə əhatələnən Çexiya massivindədir. Massivin daxili hissəsini yüksəkliklərlə ayrılmış bir sıra ovalıqdan və onları ayıran alçaq dağ massivlərindən ibarət Çexiya çuxuru təşkil edir. Ç.-nın c.-unda və mərkəzi hissəsində Çexiya-Moraviya yüksəkliyi yerləşir. Burada çoxsaylı karst relyef formaları (o cümlədən Matsoxa karst uçurumu) var. Ölkənin ş.-ini Karpat d-rının q. ətəkləri tutur. 
    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Çexiya massivi qədim Variss qırışıqlığı (bax Hersin qırışıqlığı) özülünün nüvəsini təşkil edir; Kembriyəqədər yaşlı qneyslərdən, maqmatitlərdən, kristallik şistlərdən, qranulitlərdən, Paleozoyun kvarsit və qumdaşılarından ibarətdir. Çökmə örtüyünü Tabaşir və Kaynozoyun, əsasən, qırıntılı süxurları təşkil edir. Ç.-nın ərazisi zəif seysmik zonada yerləşir. Zəlzələlərin episentri, adətən, həmişə ölkə ərazisindən kənarda (Alp və Karpat d-rında) olmuşdur. Nisbətən güclü (7 baladək) zəlzələlər Kraslitse, Trutnov, Opava d-rında baş vermişdir. Əsas faydalı qazıntıları daş kömür (Ostrava-Karvin kömür hövzəsi) və qonur kömürdür (Şimali Çexiya qonur kömür hövzəsi). Hidrotermal mənşəli çoxsaylı qurğuşun-sink filizi ya- taqları (Prşibram, Kutna-Qora, Strşibro, Zlate-Qori, Qorni-Beneşov, Qorni-Mesto), Moraviyada mis filizi yataqları (Stare-Ransko və s.), Filizli dağlarda Variss qranitoidləri ilə əlaqədar qalay və volfram yataqları (Sinovets, Krupka və s.), uran filizi yataqları, qiymətli və məmulat daşları, tikinti materialları yataqları da var. Ç. mineral sularla da zəngindir. Bu suların əsasında Qərbi Ç.-da Karlovi-Vari, Marianske-Lazne, Frantişkovi-Lazne, Yaximov, Kinxvart, Konstantinovi-Lazne, Orta Ç.-da Podebradi, Moraviyada Luqaçovitse, Teplitse-Beçva, Darkov, Velke-Losini, Yesenik və s. kurortları fəaliyyət göstərir. İqlim. İqlimi mülayimdir; yayı isti, qışı soyuq və rütubətlidir. İyulun orta temp-ru düzənliklərdə 19–20, dağlarda 4–8°C, yanvarın orta temp-ru uyğun olaraq –2-dən – 4°C-yədək və –8-dən –10°C-yədəkdir. Yağıntının illik miqdarı düzənliklərdə 450– 600 mm-dən dağlarda 1200–1600 mm-ə qədərdir.
    Daxili sular. Ç. sıx, qısa çaylar şəbəkəsinə malikdir. Nisbətən iri çayları Laba (Elba) qolu Vltava ilə və Moravadır (Dunayın sol qolu). Yaz aylarında dağlarda qarın əriməsi ilə əlaqədar çayların çoxunda daşqınlar olur. Laba və Vltavanın aşağı axını gəmiçiliyə yararlıdır. Buzlaq və tektonik mənşəli kiçik göllər, su anbarları var.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Айры-айры р-нларын релйефиндя, иглиминдя вя щидроэеолоэийасындакы фяргляр торпаг юртцйцндя дя юзцнц эюстярир. Ян чох подзоллу вя гонур мешя торпаглары йайылмышдыр; гараторпаглар вя диэяр торпаглар аз йер тутур. Подзоллу торпагларын хейли щиссяси мешялярля юртцлцдцр. Юлкянин мяркязи р-нларында вя Моравийада нисбятян ящямиййятли гараторпаг яразиляр вар. Дянли биткиляр, ясасян, гонур торпагларда якилир. Ч. Авропанын ян мешяли юлкяляриндян биридир. Яразисинин тягр. 30%-ни кцкнар вя шам аьаъы мешяляри тутур. Мешя сярщядиндян йухарыда Алп чямянликляри йайылмышдыр. Карпат д-рында ъанавар, гонур айы, вящши габан, тцлкц, кюпэяр, марал, гундуз, дяля, довшан, гушлардан гырговул вар. Юлкя яразисинин 12%-и тябият паркларынын вя горугларын пайына дцшцр. Ян ири тябият горуьу цмуми сащ. 168 мин ща олан Чехийа Мешясидир.

    Снежка даьы.


    Ящали
    Ящалинин 95%-ини чехляр, тягр. 2%-ини словаклар тяшкил едир. Иммигрантлар (украйналылар, вйетнамлылар, руслар, алманлар, гарачылар, маъарлар) юлкя ящалисинин тягр. 4%-ини тяшкил едир. Чех дилиндя данышан чехляр гярби славйан халгларына аиддирляр. Чех дили Чехийа, Орта Моравийа вя Шярги Моравийа диалектляриня бюлцнцр. Диндарларын яксяриййяти христиандыр. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 130 няфярдир. Ч. йцксяк урбанизасийалы юлкядир: шящяр ящалиси тягр. 71%-дир; кянд ящалисинин сайы азалмагдадыр. Ян ири шящяри вя йеэаня мегаполис Прагадыр (1 млн. 188 мин няфяр). Диэяр ири шящярляри Брно, Острава, Плзен вя Оло- моутсдур. 1994–2005 иллярдя ящалинин тябии азалмасы баш верся дя, 2006 илдян башлайараг юлцм сявиййясинин азалмасы, доьум сявиййясинин вя мигрант ахынынын артмасы нятиъясиндя ортаиллик артым мцсбят олмушдур. Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,2 ушагдыр. Сон илляр Ч. ушаг юлцмцнцн аз олдуьу юлкяляр сырасына дахилдир (1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4 няфярдян аз). Ямяк габилиййятли ящалинин (15–65 йаш) хцсуси чякиси тягр. 71,2%-дир. 15 йашадяк оланларын хцсуси чякиси 14,4%, йашлыларын ися (65 йашдан йухары) хцсуси чякиси 14,5%-дир. Ч.-да ящалинин орта йаш щядди 39,3 илдир (гадынларда 41,1; кишилярдя 37,5). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти кишилярдя 72,9, гадынларда 79,7 илдир. Игтисади ъящятдян фяал олан ящали 51,5%-дир. Ишсизлик сявиййяси 7,3%-дир (2006).

     

    Влтава чайы.

    Гара эюл (Černé jezero).


    Тарихи очерк
    Ч. яразиси Еркян Палеолит дюврцндян мяскунлашмышдыр. Цст Палеолит дюврцндя Ч. яразисиндя Граветт мядяниййятинин дашыйыъылары олан кроманйонлар (брйунлар) йайылмышлар. Неолит дюврцндя Балканлардан бурайа гыфвары гядящляр мядяниййятинин, сонралар ися гайтанлы керамика мядяниййятинин дашыйыъылары олан малдар щинд-Авропа халглары кючмцшляр. Тунъ дюврцндя Ч. яразисиндя бир сыра археоложи мядяниййят йайылмышды. Онларын дашыйыъылары, ещтимал ки, щинд-Авропа дилляринин гярб голуна (кентум) аид диллярдя данышырдылар. Еркян Дямир дюврцндя (е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысы) Ч. Щалштат мядяниййяти ареалына дахил иди. Бурада келтлярин илк мяскянляри мящз бу мядяниййятля баьлыдыр. Ч.-нын ян гядим тарихи сакинляри е.я. 4 ясрдя Шимали Италийадан кючмцш, Латен мядяниййятинин дашыйыъылары олан келт тайфасы бойлар иди. Юлкя яввял латын адыны Бощемийа (Божощемум), сонра ися ондан тюрямиш алман (Бющмен) адыны бойлардан алмышдыр. Е.я. 1 ясрин орталарында келтляри эерман тайфалары сыхышдырмышлар (археолоэийада бу дювр Планйан тябягяси адланыр). Е.я. 50 илдян ерамызын 350/380 илляринядяк Чехийа яразисиндя эерманлар цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Ерамыздан бир нечя ил яввял юлкядя эерман тайфасы маркоманлар мяскунлашмышлар. Онларын башчысы Маробод Орта Дунайдан Висланын ашаьы ахарынадяк олан торпагларда чохсайлы шярги эерман тайфаларыны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмишди. Марободун йаратдыьы дювлят чох йашамады. Армини, сонра ися Катвалд (готлар арасында сцрэцндя йашамыш ясилзадя маркоман) иля мцбаризяйя давам эятирмяйян Маробод е.я. 19 илдя ромалыларын щимайяси алтына кечмиш, юмрцнцн сон эцнлярини Равеннада йашамышдыр. Бунунла беля, маркоманларын галыглары Чехийада 5 ясрин яввялляринядяк галмышды. Маркоманларла ейни вахтда Чехийанын шм. щиссясиндя мядяни-етник ъящятдян гарышыг олан Кобыл археоложи групу галмагда иди. 2 ясрдян башлайараг шм.-дан Пшеворск мядяниййяти (Моравийада онун изляри Рома дюврцнцн башланьыъындан гейд олунур) йайылмаьа башлайыр. 3 ясрин 1-ъи йарысында Ч.-йа Лабабойу яразилярдян ящалинин кючц башламыш, 3 ясрин 2-ъи йарысында бу кючкцнляр Моравийада да (Костелетск групу) мяскунлашмышлар. Ейни заманда Моравийанын ъ.-унда йени даими мяскянлярин мейдана эялмяси Рома гошунларынын Ч. яразисиндя Маркоман мцщарибясиндя (165–180) иштиракыны сцбут едир. Рома империйасы Маркоман мцщарибяси башлайанадяк тайфаларарасы мцбаризядян вя башчыларын чякишмясиндян мящарятля истифадя едирди. Готлар тяряфиндян сыхышдырылан маркоманлар, квадлар, щямчинин диэяр эерман вя гейри-эерман (йазыглар, бастарналар, сарматлар) халглары иттифага эиряряк Рома империйасынын шм. яйалятлярини тутмаьа чалышырдылар. Марк Аврели бу басгынын гаршысыны чятинликля алмыш, лакин Дунай чайы щяля узун мцддят Рома империйасынын шм. сярщяди олараг галмышды. 3 ясрдя маркоманлар ромалылар вя гоншу эерман тайфалары иля мцщарибяляр апармышлар. Щунлар Авропайа эялдикдя маркоманлар онлара табе олмуш, Аттиланын Галлийайа йцрцшцндя вя Каталаун дюйцшцндя (451) иштирак етмишдиляр. Бундан сонра маркоманларын Ч.-йа гайыдыб-гайытмадыглары мялум дейил. Ещтимал ки, Ч. 5 ясрин 2-ъи йарысында (славйанлар бурада там мяскунлашанадяк) шм.-дан Рома сярщядляриня доьру бир-биринин ардынъа щярякят едян мцхтялиф халглар тяряфиндян тутулурду. 5 ясрин сону – 6 ясрин яввялляриндя Ч. яразисиндя славйан тайфалары мяскунлашмаьа башламышдылар. Ч. славйанлары 6 ясрин икинъи йарысында вя 7 ясрин яввялляриндя Паннонийада мяскунлашмыш (568 илдя) аварларын щакимиййяти алтында идиляр. Константинопол цзяриня уьурсуз йцрцш (626), хязярлярин вя булгарларын щцъумлары аварларын гцдрятини сарсытды. Мцстягиллик уьрунда мцбаризя Ч. славйан тайфаларынын мцвяггяти иттифагынын йаранмасына сябяб олду. Диэяр славйан халглары да бу иттифага гошулмушдулар. Тягр. 658 илдя тяртиб олунмуш салнамянин мялуматларына эюря, 623 илдя Само адлы франк таъири славйанларын торпагларына эяляряк аварлара гаршы мцщарибядя иштирак етмиш, сонралар ися Само дювлятинин (623–658) кралы сечилмишдир. Бу тайфа иттифагы о гядяр гцдрятли иди ки, Франк кралы Дагобертин гошунларыны Вогастисбург йахынлыьындакы 3 эцнлцк дюйцшдя (630) дармадаьын етмишди. Тящлцкя совушдугдан сонра иттифаг даьылды.

    Йан Щус.

    Карлови-Вари йахынлыьында Локет гясри. 1234 ил.

    9 ясрдя Бюйцк Карлын протектораты олан Чехийа торпагларында христианлыг йайылмаьа башлады. Бюйцк Карл бцтцн Ч. торпагларына 500 эцмцш гривна вя 120 юкцз верэиси тяйин етди. Шярги Франк краллыьы Бюйцк Карлын Ч.-ны империйайа гатмаг иддиаларынын вариси олду. Крал Алман Лцдовик 846 илдя Моравийадан гайыдаркян Ч.-да аьыр мяьлубиййятя уьрады. 845 илдя Реэенсбургда 14 гярби чех кнйазынын хач суйуна салынмасы Ч.-да христиан килсясинин йаранмасы цчцн сябяб олмады. 9 ясрин сону – 10 ясрин яввялляриндя Ч. Бюйцк Моравийа дювлятинин тяркибиня дахил иди. 863 илдя Моравийайа эялян Кирилл вя Мефоди алман йепископлуьундан асылы олмайан славйан килсяси йаратдылар (869). Моравийа кнйазы Свйатополкун юлцмцндян (894) сонра Ч. кнйазы Борживойун оьуллары Моравийа асылылыьындан азад олмаг истядиляр. Онлар Реэенсбургда крал Арнулфун али щакимиййятини гябул етмиш (895), верэи юдямяйя вя Ч.-нын Реэенсбург йепископунун щакимиййяти алтына кечмясиня разы олдулар. 10 ясрдя Пржемысловичляр сцлаляси башда олмагла еркян феодал чех дювляти (кнйазлыг) йаранды. Кнйаз Вратислав [905–921] Ч.-йа щцъум едян маъарлары дармадаьын етди, Алманийадакы щяръ-мяръликдян истифадя едяряк крала юдянилян верэини дайандырды, нятиъядя Ч. кнйазлыьы мцстягил олду. Онун оьлу Мцг. Васлав [921–935] зличанлары табе етди, онларын ясас шящяри Лйубитсаны тутду. Дахили дцшмянлярин ющдясиндян эялян Ваславын Алманийа иля мцбаризя апармаьа лазыми гцввяси йох иди. 929 илдя алман кралы Ы Щенрих Прагайа эялди вя кнйазы верэи вермяйя мяъбур етди. Мцг. Ваславын гардашы Ы Болеслав Грозны [935–967] гардашыны юлдцряряк щакимиййяти яля кечирди. Болеслав 14 ил алманлара гаршы мцбаризя апарса да, 950 илдя алман дювлятиндян асылылыьы гябул етди. Лех чайы йахынлыьындакы дюйцшдя (955) чехляр маъарлара гаршы ал- манларын мцттяфиги кими чыхыш етдиляр. Онлар цзяриндя гялябя Болеслава Моравийа, Одер вя Елба чайынын йухары ахарларындакы Полша торпагларыны Ч.-йа бирляшдирмяк имканы верди. Онун оьлу ЫЫ (Мюмин) Болеслав [967–999] император Ы Оттонун дястяйи иля Майнс архийепископуна табе олан Прага йепископлуьунун ясасыны гойду. О, Ч.-нын ъ. вя ш. щиссялярини дя яля кечиряряк (955) Пржемысловичляр сцлалясинин щакимиййяти алтында чех торпагларынын бирляшдирилмясини баша чатдырды. Онун оьлу ЫЫЫ (Кцрян) Болеславын [999– 1002/03] щакимиййяти дюврцндя сарай чякишмяляриндян истифадя едян Полшалы Ы Болеслав гардашы Владивойу Прагада тахта чыхарды, онун юлцмцндян сонра щакимиййяти юз ялиня алды, Ч. кнйазынын диэяр гардашларыны юлкядян говду. Алман кралы ЫЫ Щенрихин дястяйи иля Пржемысловичляр щакимиййятлярини эери ала билдиляр. Лакин Полшалы Ы Болеславын тутдуьу чех торпаглары вя Моравийа Полшанын щакимиййяти алтында галды. Кнйаз Олдржихин [1012–1033] щакимиййятинин сон илляриндя оьлу Ы Брйачислав Полшадан Моравийаны эери алды вя о дюврдян бу юлкя гяти олараг Ч. дювлятинин тяркибиня дахил олду. Ы Брйачиславын [1034–1055] щакимиййяти илляри чехлярин Полшаны тутмасы вя эцълц гярби славйан империйасыны йаратмаг ъящди иля яламятдар иди. Бу ъящдин баш тутмамасынын сябяби папа ЫХ Бенедиктин вя император ЫЫЫ Щенрихин мцдахиляси олду. ЫЫЫ Щенрихин Прагайа йцрцшц Ч.-нын “Мцгяддяс Рома империйасы” тяркибиня дахил едилмяси (1041) иля нятиъялянди.

    Ровенско под Троска ш. йахынлыьында Троски гясри. Тягр. 1380 ил.

    1086 илдя Прагада кнйаз ЫЫ Вратиславын Ч. кралы [1086–92] елан едилмяси иля баьлы таъгойма мярасими кечирилди. Крал титулу ирси дейилди. Лакин 1212 илдя Ч. краллары щакимиййятинин ирсян кечмяси щцгугу Гызыл Сиъилийа булласы иля тясдиглянди. 1241 илдя Ч. кралы Ы Ватслав [1230– 53] иля Австрийа вя Каринтийа щерсогларынын бирляшмиш гцввяляри монгол гошунларынын Моравийа вя Ч.-йа щцъумларыны дяф етдиляр. 13 ясрин сону – 14 ясрин 1-ъи йарысында Ч.-да мяркязляшмиш монархийа бяргярар олду. Ы Карлын (1347 илдян ЫВ Карл) дюврцндя [1346–78] крал щакимиййяти даща да эцълянди, Прагада архийепископлуг тясис олунду, 1348 илдя ися Прага ш.-ндя Мяркязи вя Шярги Авропада илк ун-тин ясасы гойулду. Онун щакимиййяти илляриндя йолларын тямириня вя мцщафизясиня ъидди фикир верилмяси, тикинти ишляринин эенишлянмяси (Прага грады, Мцг. Вит килсяси, Карлштейн гясри, Прагада кюрпц вя с.), юлкядя шярабчылыг, мешя вя балыг тясяррцфатынын инкишаф етмяси, Прагада йени шящярин ясасынын гойулмасы, сянайе сащяляринин вя тиъарятин чичяклянмяси Ч. игтисадиййатынын сцрятли инкишафына сябяб олду. Ы Карл Ч. краллыьына мяхсус торпаглары хейли эенишляндирди: Йухары Пфалтс, Тцринэийа вя Саксонийада мцлкляри вя шящярляри сатын алды, бцтцн Силезийа цзяриндя али щакимиййяти мющкямляндирди, Ашаьы Лузасийаны вя Бранденбург маркграфлыьыны бирляшдирди. Ч.-да крал щакимиййятини мющкямлядян Ы Карл 1348 илдя вялиящдлик щаггында ганун гябул етди: варислик щяр заман кралын бюйцк оьлуна мянсубдур; гадынлар йалныз нясилдя киши вариси олмадыгда щакимиййятя эяля билярдиляр; щям киши, щям гадын хятти иля нясил кясилдикдя, тахта кимин чыхаъаьына сейм гярар вермяли иди. Сеймин сечки щцгугу Гызыл буллада (1356) тясбит олунду. ЫВ Васлав [1378–1419] щяля атасынын саьлыьында Ч. кралы (1363), даща сонра император (1376) олду, Ч., Силезийа, Лузасийанын бир щиссясини вя Ч. краллыьынын Алманийадакы хырда мцлклярини алды. Галан торпаглар Лцксембург няслинин нцмайяндяляриня верилди. Феодал истисмарынын эцълянмяси вя Ренессанс аб-щавасы Прага ун-тинин ректору Й. Щусун чыхышына сябяб олду. Щус мцщазиря вя ясярляриндя католик рущанилярини вя феодаллары ифша едир, килсядя ясаслы дяйишикликляр тяляб едирди. Онун чыхышларынын фяргляндириъи хцсусиййятляриндян бири чех дилиня гайытмаг тяляби иди. Бу тяляб Щусу милли азадлыг щярякатынын идейа илщамчысына чевирди. 1415 илдя Щусун бидятчи кими тонгалда йандырылмасы 4 ил сонра Прагада антиалман иьтишашлары иля башланан Щус мцщарибяляриня (1419–34) эятириб чыхартды. 1420 ил ийулун 14-дя Й. Жижка алманларын Прагайа щцъумунун гаршысыны алды, 1422 ил декабрын 8-дя император Ы Сиэизмундун ордусуну дармадаьын етди. 1427 илдя щусчулар Алманийанын ичяриляриня доьру йцрцш етдиляр, 1428 илдя Вйананы мцщасиряйя алдылар. 1433 ил апрелин 14-дя Базел кился мяълиси щусчуларын дцзялишлярини рядд етди. Еля бу заман щусчулар таборлулар вя мютядилляря парчаландылар. 1434 илдя таборлулар дармадаьын олундулар, 1437 илдя ися онларын сонунъу галасы алынды. Бундан сонра “кралсызлыг” (“Интерреэна”) (1439–52) дюврц башлады. Реал щакимиййят мютядил щусчуларын мянафейини эцдян йерли эетманларын ялиндя ъямляшди. Онлардан бири олан Йиржи Подебрад [1458–71] 1448 ил сентйабрын 3-дя Праганы тутду вя 1452 илдя сеймдя юлкянин щюкмдары, 1458 илдя ися Ч. кралы елан едилди. Лакин католик килсяси йени кралы кафир елан етди, Ч. тахтынын сащиблийини ися Маъарыстан кралы Матйаш Корвиня (Щунйадийя) верди. О, 1468 илдя Ч.-йа гаршы мцщарибяйя башлады, Моравийа вя Силезийанын Маъарыстана гатылмасына наил олду. Йерли магнатларын Ч. тахтына чыхардыглары II Владислав Йаэеллон [1471–1516] сонралар Маъарыстан кралы да олду. Католик мцхалифят эцълянди, мютядилляр ися тядриъян лцтеранлыьы гябул етдиляр. Беляликля, щусчулар щярякаты цмум-авропа Реформасийа щярякатына гошулду. Мощач вурушмасында (1526) Маъарыстан вя Ч. кралы ЫЫ Лайошун [1516–26] султан Ы Сцлейман Ганунийя мяьлуб олма- сындан вя юлдцрцлмясиндян сонра Ч. краллыьы вя Маъарыстан краллыьынын бир щиссяси (ясасян, индики Словакийа вя Шимал-Гярби Маъарыстан) Австрийа Щабсбургларынын щакимиййятиня кечди. Ч. мухтариййятини горуйуб сахлайа билди. Католик партийасыны эцъляндирмяк мягсяди иля Ы Фердинанд [1526–64] йезуит орденини Прагайа дявят етди, онлар цчцн Мцг. Климент коллеэийасыны йаратды (1556), Прага архийепископлуьуну бярпа етди. 1602 илдя пикардлара (чех гардашларыны истещза иля беля адландырырдылар) гаршы крал фярманы имзаланды. Лакин протестантлар яввялки шикайятлярини крал фярманы шяклиндя ифадя едяряк вя гошун топлайараг ЫЫ Рудолфу [1576–1611] бу фярманы имзаламаьа мяъбур етдиляр (1609). Консисторийаны вя ун-ти зябт едян, щяр цч силкдян 10 дефензор сечян протестантлар дювлят ичярисиндя дювлят гурмушдулар. ЫЫ Рудолф муздлу ордунун васитясиля чех протестантларыны итаятя эятирмяк истяся дя, мяь- лубиййятя уьрады, Рудолф тахтдан деврилди вя Ч. кралы Матвей [1611–19] сечилди. Ч. католикляри вя протестантларынын рягабяти Отузиллик мцщарибяйя (1618–48) сябяб олду. Ч. протестантлары крал Фердинанды девирмяк вя калвинчи Пфалтслы Фридрихи тахта чыхармаг истяйирдиляр. Фердинанды Католик ъямиййятиндя бирляшмиш баварийалылар, саксонлар вя полйаклар дястякляйирдиляр. 1620 илин пайызында Католик ъямиййятинин гошунлары Ч.-йа дахил олдулар. Нойабрын 8-дя чех гошуну Белайа Гора (Прага йахынлыьында) вурушмасында дармадаьын едилди, Пфалтслы Фридрих Ч.-дан гачды. Бу дюйцшцн нятиъяси олараг Ч.-да протестантизмин вя силки монархийанын талейи щялл олунду. 1618–20 илляр цсйаны мяьлубиййятя уьрадыгдан сонра Ч. Щабсбургларын яйалятиня чеврилди. 1627 илдя кралын имзаладыьы фярмана ясасян Ч.-да католисизм щаким диня чеврилди. Прага ун-ти йезуитляря верилди. Отузиллик мцщарибянин эятирдийи фялакятляр Ч.-нын ифласыны баша чатдырды: минлярля мяскян мящв едилди, ящалинин сайы 3 дяфя азалды. 17 ясрдя алманларын Ч.-йа йени ахыны башланды, буна сябяб йерли ящалинин Ал- манийа протестантлары иля достлуг мцнасибятляри вя юлкядя лцтеранлыьын йайылмасы иди. ЫЫ Фердинанд тяряфиндян кечирилян мцсадиря торпагларын хейли щиссясинин яънябилярин ялиня кечмясиня эятириб чыхартды. Тязя сащибляр бошалмыш торпагларда алманлары йерляшдирир, йени алман мяскянлярини йарадырдылар. Алман дилинин Ч.-да йайылмасы сябябляриндян бири Вйанадакы мяркязи идаряетмя органлары иля ялагя сахламаг цчцн бу дилин зярури олмасы иди. 1784 илдян етибарян Прага ун-тиндя вя эимназийаларда тящсил гяти олараг алман дилиндя (яввял латын дилиндя) иди. Дювлят идаряляриндя дя алман дили истифадя олунурду. ЫЫ Фердинандын [1620–37] дюврцндя Бощемийанын мухтариййяти ляьв едиляряк Австрийайа гатылды. 1743 илдя Марийа Терезийа Ч. тахтыны Вйанайа кючцрся дя, ЫЫ Леополд ону Прагайа гайтарды. 1749 илдя Марийа Терезийа Ч. вя Австрийа дяфтярханаларыны ващид дювлят дяфтярханасында бирляшдирди. Ч. сарай дяфтярханасынын вя ъанишинлийин ляьви Австрийанын мяркязляшдирмя сийасятинин гялябяси иди. Халг кцтляляринин йаделли аьалыьына вя феодал юзбашыналыьына гаршы арасыкясилмяз цсйанлары (1775 вя с.) нятиъясиндя Щабсбурглар 1775 илдя бийар якинчилийини мящдудлашдырмаьа, 1781 илдя ися кяндлилярин шяхси асылылыьыны ляьв етмяйя мяъбур олдулар. 1783 илдя Император ЫЫ Иосиф йерли сечкили земство вя с. мящкямяляри ляьв едяряк, йени мящкямя системини йаратды. Император ЫЫ Леополдун щакимиййяти илляриндя земство гайдары гисмян бярпа едилди. 1792 илдя ЫЫ Леополд Прага ун- тиндя чех дили кафедрасыны тясис етди. 18 ясрдя апарылмыш ислащатлар Ч. краллыьынын торпаглары арасындакы ялагяляри кясди. 18 ясрин сонундан капиталист мцнасибятляринин сцрятли инкишафы чех миллятинин формалашмасына шяраит йаратды (бах Чехляр). 18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи йарысында чех милли щярякаты эенишляняряк сийаси характер алды. Прагадакы Свйатослав мяълиси (1848) Щабсбурглар империйасында 1848–49 илляр ингилабынын башланьыъы олду. Бу ингилабын зирвяси – Прага цсйаны (1848, 12–16 ийун) мяьлуб олса да, кяндлиляри феодал асылылыьындан азад етди вя бу капитализмин сцрятли инкишафына тякан верди. 1848 илин нойабрында Вйанада баш вермиш цсйандан истифадя едян чех депутатлар империйа сейминин иъласларынын Моравийада давам етдирилмясиня наил олдулар. Бундан бир нечя эцн сонра Ы Фердинанд гощуму Ы Франс Иосифин хейриня тахтдан имтина етди. Кнйаз Виндишгретсин Вйана гарнизону Маъарыстан ингилабыны йатырдыгдан сонра 1849 ил мартын 4-дя Франс Иосиф дювлятин цмуми конститусийасыны дяръ етдирди вя сейми бурахды. Щюкумят бир нечя ислащат кечирди: кяндлиляр феодал асылылыьындан азад едилди, шящяр вя кянд идарячилийи низамнамяси гябул олунду, ун-тляря гисмян мухтариййят верилди вя с. 1851 ил декабрын 31-дя Франс Иосиф 1849 ил конститусийасыны ляьв етди вя юлкядя мцтлягиййяти бярпа етди. Ч.-да журналистлярин вя чех милли щярякатынын тягибиня, алманларын щимайя едилмясиня башланылды. 1860 ил октйабрын 20-дя “Айры-айры торпагларын тарихи щцгуглары вя Австрийа империйасында йашайан халгларын юзцнцидаряетмяси щаггында” сяняд имзаланды. 1861 ил февралын 26-да императорун земство идаряляри щцгугларынын мяркязи щакимиййят бахымындан мцяййянляшдирилмяси чех халгынын цмидлярини доьрултмады. Бунунла беля, чехляр юз депутатларыны щям йерли земство (ландтаг), щям дя империйа (рейхсрат) сеймляриня эюндярдиляр, лакин алманларын хейриня кечирилмиш сечкилярдян наразы галдыгларыны бяйан етдиляр. Рейхсратда федератив чохлуг газана билмяйян чех депутатлар палатаны тярк едяряк (1863) фяалиййятлярини земство сейминдя давам етдиляр. Депутатлар орта тящсил мцяссисяляриндя тящсилин щям алман, щям дя чех дилиндя кечирилмясиня наил одулар (1866, 18 йанвар). 1867 илдя Австрийа империйасы Австрийа-Маъарыстана чевриляндя чехляря мухтариййят верилмяди. Лакин 1882 илдя Прага ун-ти чех вя алман дилляри бюлмяляриня айрылды, тиъарят вя сянайе палаталарына сечкиляря дяйишиклик едилди вя с. 1883 илдян чех депутатлар земство сейминдя цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Сеймин бцдъяси щесабына земство банкынын тясиси, Ч. краллыьы музейи цчцн дябдябяли бинанын тикилмяси, сейм щесабына Ч. тарихиня даир мянбялярин няшр олунмасы вя диэяр дяйишикликляр чехлярля Ч.-да йашайан алманлар арасында мцбаризяни даща да шиддятляндирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси илляриндя чехляр Австрийа-Маъарыстан ордусунда, Шярг ъябщясиндя вурушурдулар. Мцщарибядян сонра Антанта дювлятляри Щабсбурглар империйасындакы халгларын милли азадлыг щярякатыны дястякляди. 1918 илин октйабрында миллятчилярин вя дипломатларын цмуми сяйляри иля Ч., Сло- вакийа вя Карпатархасы Украйнадан ибарят чохмиллятли мцстягил Чехословакийа дювляти йарадылды. Гейри-миллятляр (алман-

    Влтава чайы цзяриндя Карл кюрпцсц. Прага.

    лар, маъарлар, полйаклар, украйналылар вя б.) Чехословакийа ящалисинин тягр. 1/3-ини тяшкил едирди. Бу яразилярдя йашайан алманларын чыхышлары йатырылды. Т.Г. Масарик юлкянин илк президенти сечилди. Чехословакийанын сярщядляри галиб дювлятлярин Алманийа вя Австрийа-Маъарыстанла баьладыглары Версал (1919), Сен-Жермен (1919) вя Трианон (1920) сцлщ мцгавиляляри ясасында мцяййянляшдирилди. Мцщарибядян сонракы илк иллярдя чех малиййя капиталынын мювгеляри мющкямлянди. Чех инщисарлары дювлят апаратындакы нцмайяндялярин вя Антанта дювлятляринин кюмяйи иля тядриъян Австрийа, алман вя маъар капиталыны сыхышдырыр, Словакийа вя Карпатархасы Украйнанын игтисадиййатыны яля кечирирдиляр. Бунунла йанашы, хариъи капиталын (ясасян, Франса, Инэилтяря вя АБШ) Чехославкийайа ахыны да эцълянмякдя иди. Юлкядя 50-йядяк мцхтялиф сийаси партийа вя бирликлярин фяалиййят эюстярмясиня бахмайараг, сийаси щяйатда щаким мювгеляр, ясасян, Аграр (1899 илдя йарадылмышды; 1922 илдян Якинчилик вя хырда кяндли ящалисинин республикачы партийасы) вя Милли-демократ партийасына мяхсус иди. 1920–21 иллярдя Франсанын щимайяси алтында Чехословакийа Кичик Антантайа гошулду, 1924 илдя ися Франса иля щярби-сийаси мцгавиля имзалады. 1920- ъи иллярин орталарында юлкядя йарадылмыш чех фашист тяшкилатлары фяаллашды. 1933 илдя йарадылмыш Судет-алман партийасы фашист Алманийасынын бирбаша ъасусуна чеврилди. 1934 илдя Чехославакийа ССРИ-ни таныды, гаршылыглы йардым барядя совет-Франса мцгавиляси имзаландыгдан (1935) сонра 1935 илин майында совет щюкумяти иля мцвафиг мцгавиля баьлады. Масарик истефайа эетдикдян сонра юлкянин икинъи президенти Е. Бенеш сечилди. Судет-алман партийасы (башчысы К. Эенлейн) Судет вил.- нин Алманийайа бирляшдирилмяси тялябини иряли сцрдц, 1938 ил сентйабрын 12-дя ися щярби цсйан галдырды. Франса вя Инэилтярянин щаким даиряляри Чехословакийа иля мцттяфиг олдугларына бахмайараг, сентйабрын 22-дя Мцнхендя Чехословакийанын парчаланмасы барядя Алманийа вя Италийа иля сазиш баьладылар [бах Мцнхен сазиши (1938)]. 1938 илин октйабрында Алманийа Ч.-нын Судет вил.-ни яля кечирди, 1939 илин мартында ися бцтцнлцкля Чехословакийаны ишьал едяряк Ч. яразисиндя (Судет вил.-ндян башга) ойунъаг “Бощемийа вя Моравийа протектораты”ны, Словакийада ися ойунъаг “мцстягил Словакийа дювляти”ни йаратды. Бенеш башда олмагла сийаси хадимляр 1939 илдя Парисдя Чехословакийа Милли Комитясини, 1940 илдя ися онун ясасында Лондонда Мцвяггяти щюкумят йаратдылар. 1945 илин мартында Москвада Мцвяггяти щюку- мят, Словакийа Милли Шурасы вя Чехословакийа Коммунист партийасынын нцмайяндяляри арасында чех вя словакларын Милли Ъябщясини (МЪ) йаратмаг барядя сазиш ялдя едилди. Апрелин яввялляриндя Кошитсе ш.-ндя МЪ щюкумяти тяшкил олунду. 1945 ил майын 5-дя Прага ящалиси Чехийа Милли Шурасынын (ЧМШ) рящбярлийи алтында фашистляря гаршы цсйана галхды. Прагадакы алман ордусу щиссяляри тярк- силащ едилди вя йа мцщасиряйя алынды, онларын силащ анбарлары вя яксяр стратежи ящямиййятли обйектляри яля кечирилди. Чех торпагларында щакимиййятин ЧМШ-нин сярянъамына кечдийи елан олунду. Майын 9-да Прагайа совет гошунлары дахил олду. 

    Прага гясри.

    Фашист Алманийасы дармадаьын едилдикдян сонра Чехословакийа совет тясир даирясиня дцшдц. Президент Бенеш 1948 илин ийунунда истефайа эетмяйя мяъбур олду. Чехословакийанын президенти коммунистлярин рящбяри К. Готвалд олду. Онун юлцмцндян сонра щакимиййятя А. Новотны кечди. 1960 илдя юлкя Чехословакийа Сосиалист Республикасы (ЧССР) елан олунду. Лакин 1960-ъы иллярин яввялляриндян ЧССР-дя игтисади чятинликляр ортайа чыхды. 1968 илдя ислащатчы лидерляр – ЧКП МК-нын биринъи сядри А. Дубчек

    Карлови-Вари шящяриндян эюрцнцш.

    (йанварын 5-дя сечилмишди) вя президент Л. Свобода башда олмагла юлкядя “Прага бащары” адланан сийаси вя мядяни либераллашма дюврц башлады. Дювлят мцяссисяляринин бир щиссяси юзял сащибкарлара гайтарылды, игтисадиййат цзяриндя дювлят нязаряти азалдылды, чохпартийалы системин тяшкилиня шяраит йарадылды, сюз азадлыьы тятбиг олунду. Либераллашма иля йанашы иътимаиййятдя антисовет ящвал-рущиййя эцълянди. Лакин ЧКП рящбярлийинин бир щиссяси иътимаиййят цзяриндя партийа нязарятинин азалдылмасына гаршы чыхды, бу да Л. Брежнев башда олмагла ССРИ щюкумяти тяряфиндян ислащатчыларын щакимиййятдян узаглашдырылмасы цчцн бящаня кими истифадя едилди. 1968 ил мартын 23-дя Дрездендя кечирилян ССРИ, Полша, АДР, Болгарыстан, Маъарыстан вя ЧССР коммунист партийаларынын эюрцшцндя Чехословакийадакы ислащатлар тянгид олунду. Майын 4-дя Москвада Дубчекин башчылыьы иля нцмайяндя щейятини гябул едяркян Брежнев ЧССР-дяки вязиййяти кяскин писляди. 29 ийул – 1 августда Сов. ИКП МК Сийаси Бцросунун президент Л. Свобода вя ЧКП МК Ряйасят Щейяти иля эюрцшц кечирилди. Лакин тязйигляря бахмайараг Дубчек ислащатлары дайандырмады. Августун 20-дян 21-я кечян эеъя Варшава Мцгавиляси Тяшкилатына (ВМТ) дахил олан юлкялярин (Румынийа истисна олмагла) гошунлары Чехословакийайа мцдахиля (“Дунай” ямялиййаты; баш командан эен. И.Г. Павловски) етди. Мцдахилядя иштирак едян щярби континэент 300 миндян чох ясэярдян, тягр. 7 мин танк вя зирещли транспортйордан ибарят иди, онун яксяриййятини совет гошунлары тяшкил едирди. Мцдахиля ислащатлара гяти шякилдя дястяк вярян ЧКП гурултайынын яряфясиндя баш верди. Мцхтялиф мялуматлара эюря, мцдахиля заманы 108 вятяндаш юлдцрцлдц,

    Крумлов гясри. 13 яср. Ъянуби Бощемийа.


    500-дян чох йараланды. “Дунай” ямялиййатынын сийаси мягсяди Чехословакийада сийаси рящбярлийин дяйишдирилмяси вя ССРИ-йя гаршы мютядил режимин бяргярар едилмяси иди. Августун 21-дя Дубчек, баш назир О. Черник, парламентин сядри Й. Смрковски, ЧКП МК цзвляри Й. Шпачек вя Б. Шимон, Милли ъябщянин рящбяри Ф. Криэел Москвайа эятирилдиляр. 1968 ил августун 24–27- дя Москвада ЧССР президенти Л. Свобода вя Г. Щусакла, щямчинин бурайа эятирилян ЧССР рящбярлийи иля данышыглар кечирилди. Тязйиг вя щядяляр нятиъясиндя ЧССР рящбярлийи (Ф. Криэелдян башга) Москва протоколуну имзаламаьа мяъбур олду. Гябул едилмиш бяйаннамядя ВМТ гошунларынын ЧССР-дян чыхарылмасы юлкядя дахили вязиййятин нормаллашмасы иля ялагяляндирилирди. Совет гошунлары Чехословакийа яразисиндя 1991 илядяк галды. Мцдахиля нятиъясиндя ЧССР-дя сийаси вя игтисади ислащатлар просеси дайандырылды. ЧКП МК-нын 1969 ил апрел пленумунда Готвалдын дюврцндя репрессийайа мяруз галмыш Г. Щусак ЧКП-нин биринъи катиби сечилди (сонралар юлкянин президенти олду). Щусак Дубчекин, демяк олар ки, бцтцн ислащатларыны ляьв етди, ислащатчылар вязифяляриндян узаглашдырылды, репрессийалар башлады. Он минлярля, о ъцмлядян мядяни елитаны тяшкил едян инсанлар юлкяни тярк етди. 1988 илин мартында юлкядя илк ачыг етиразлар баш верди. 1989 ил йанварын 15-дян 24-дяк давам едян вя католик кился тяряфиндян дястяклянян кцтляви нцмайишляр полис тяряфиндян даьыдылды, иштиракчылар щябсляря вя репрессийалара мяруз галдылар. 1989 ил нойабрын 17-дя Прагада полис тялябялярин нцмайишини гяддарлыгла даьытды. Бу щадися “мяхмяри ингилаб”ын башланьыъы олду. Нойабрын 20-дя Прагада вя б. шящярлярдя

    Совет ордусу Прагада. Май 1945 ил.

    Прагайа Совет гошунларынын йеридилмяси. Август 1968 ил.

    кцтляви нцмайишляр башлады. Халг наразылыьына “Вятяндаш форуму” (ВФ) адлы сийаси щярякатда бирляшян мцхалиф тяшкилатлар башчылыг етди. Нойабрын 21-дя мцхалифяти Чехийа кардиналы Ф. Томашек дястякляди. Мцхалифятин вя кцтляви нцмайишлярин тязйиги иля ЧКП рящбярлийи истефа верди. ЧКП-нин йени баш катиби П. Урбанек сечилди. Йени щюкумят щакимиййяти мцхалифятя шяксиз вермядийиня эюря, нойабрын 26-да Прагада издищамлы митинг кечирилди, 27-дя ися цмуми тятил башлады. Нойабрын 29-да парламент ЧКП-нин рящбяр ролу барядя конститусийа маддясини ляьв етди. Декабрын 10-да ЧССР президенти Г. Щусак истефа верди. Коммунистлярля бярабяр йер алан мцхалифятин иштиракы иля милли барышыг коалисийа щюкумяти тяшкил олунду. Декабрын 29-да йенидян гурулмуш пар- ламентинин иъласында А. Дубчек парламент сядри, йазычы, ВФ-нин башчысы В. Щавел ися ЧССР президенти сечилди. Чехословакийанын йени рящбярлийи сийаси плцрализм вя базар игтисадиййатынын бяргярар олунмасы курсуну гябул етди. “Мяхмяри ингилабын” мцвяффягиййятиня ялверишли бейнялхалг вязиййят (Берлин диварынын даьыдылмасы вя ССРИ-дя йенидянгурма сийасяти) шяраит йаратды. 1990 ил мартын 29-да Федерал мяълис юлкянин кющня адыны ляьв етди. Апрелдя “Чехийа вя Словакийа Федератив Республикасы” ады гябул олунду. Юлкядя игтисади ислащатлар кечирилди. 1993 ил йанварын 1-дя Чехословакийа динъ йолла мцстягил Ч. вя Словакийа дювлятляриня бюлцндц. 1993 илдя В. Щавел Ч.-нын илк президенти сечилди. 1998 илдя Щавел икинъи дяфя президент вязифясини тутду. 1995 илдя Ч. Игтисади Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилатына (ИЯИТ) гябул едилди. 1999 илдя Ч. НАТО-нун цзвц олду. 2003 илдя В. Клаус Ч. президенти (2008 илдя икинъи мцддятя) сечилди. 2004 илдя Ч. Авропа Иттифагына гошулду, ейни вахтда Шенэен сазишини дя имзалады. 2013 илдян М. Земан Ч. президентидир.

    “Зетор” трактор заводу. Брно ш.

    “ЛЕЭИОС” дизел-щидравлик локомотиви. Лоуны ш.

    Темелин АЕС. Ческе-Будейовитсе ш. йахынлыьында.


    Тясяррцфат
    Ч. сянайе юлкясидир. ЦДМ-ин щяъми тягр. 285,6 млрд. доллар (алыъылыг габилиййяти паритети цзря; 2013), адамбашына – 26,3 мин доллар; реал ЦДМ артымы тягр. 0,9% (2013); инсан инкишафы индекси 0,873 (2013; дцнйанын 186 юлкяси арасында 28-ъи йер) тяшкил едир. ЦДМ-ин структуру (2012): хидмят сферасы – 60,3%, сянайе – 37,4%, к.т. – 2,4%. Апарыъы сащяляр: йанаъаг-енерэетика, машынгайырма (енерэетика вя диэяр сянайе аваданлыглары, електротехника мямулатлары, автомобил истещсалы), кимйа (пластик кцтля, синтетик каучук, эцбря), йцнэцл (тохуъулуг, трикотаж, айаггабы-дяри) вя йейинти (шякяр, пивя, ят, гяннады) сянайесидир. Гонур вя даш кюмцр (Острава-Карвин, Шимали Чехийа вя Соколов кюмцр щювзяляри), дямир вя уран филизи щасил едилир. Илдя 87,57 млрд. кВт·саат електрик енержиси истещсал олунур (2012). Ясас сянайе мяркязляри Прага, Плзен, Острава вя Брнодур. Юлкя яразисинин 43%-и к.т.-нда истифадя олунур, отлаг вя чямянликляр 11%, мешяляр 33% тяшкил едир. Ятлик-сцдлцк щейвандарлыг, донузчулуг вя гушчулуг инкишаф етмишдир. Шякяр чуьундуру, тахыл, арпа, картоф, майаоту, тярявяз, мцхтялиф мейвяляр беъярилир. Д.й.-ларынын уз. (мин км) – 9,4, автомобил йолларынын уз. – 130,6 (о ъцмлядян 730 км-и бярк юртцклцдцр); автопарклар: миник автомобилляри 3,1 млн., йцк машынлары вя автобуслар 0,2 млн. тяшкил едир; 128 аеропорт вар (2013). Машын вя аваданлыглар, кимйяви препаратлар, йцнэцл вя шцшя-керамика сянайеси мямулатлары, йейинти мящсуллары ихраъ едилир. Ясас хариъи тиъарят тяряфдашлары: Алманийа, Словакийа, Австрийа, Русийа, Полша вя Чиндир.

    «Aircraft Industries» авиазаводу. Куновитсе ш.


    Силащлы гцввяляр
    Ч. силащлы гцввяляринин (СГ) цмуми сайы 35 мин няфярдир (2012). СГ гуру гошунларындан (ГГ) вя ЩЩГ-дян ибарятдир. Щярби доктринасы мцдафия йю- нцмлцдцр. ГГ 2 механикляшдирилмиш бригададан, 1 артиллерийа бригадасындан вя 1 кяшфиййат баталйонундан ибарятдир. 154 танк (Т–72М4ЪЗ вя Т–72), 347
    пийада дюйцш машыны (ПДМ–1, ПДМ–2, БПзВ), 127 зирещли автомобил, дюйцш машыны вя транспортйор (Пандур ЫЫ, ОТ– 90, ОТ–64, Динго), 196 танкялейщиня комплекс (9П148, 9К111 “Фагот”), 55 юзцйерийян артиллерийа гурьусу (вз77 “Дана”), 69 минаатанла силащланмышдыр. ЩЩГ 3 тяййаря вя 2 щеликоптер ескадрилйасындан, щямчинин зенит-ракет бригадасындан ибарятдир. 39 дюйцш тяййаряси (ЖАС–39 Эрипен, Аеро Водоъщодй Л– 159А, Аеро Водоъщодй Л–159Б, Аеро Водоъщодй Л–159Т1, Сааб ЖАС 39Ъ, Сааб ЖАС 39Д), 20 нягл. тяййаряси (Аирбус А319–100, Ту–154, Ан–26, Ъанадаир Ъщалленъер 601, ЛЕТ Л– 410УВП–Е, Йак–40), 30 тялим-мяшг тяййаряси (Аеро Водоъщодй Л–39Ъ, Аеро Водоъщодй Л–39ЗА, Злин З–142, ЛЕТ Л–410), 69 щеликоптер (Ми–8, Ми–24В, Ми–35, Ми–171Ш, ПЗЛ Ми–2, ПЗЛ W–3 Сокол) иля силащланмышдыр. Дюйцш техникасы ССРИ вя Русийа, Чехословакийа вя Че- хийа, Алманийа, Австрийа, Исвеч, Испанийа, Канада, Полша истещсалыдыр.

    Aero L-159 ALCA (Чехийа) щярби тяййаряси.


    Сящиййя
    Ч.-да хястяхана чарпайыларынын сайы ящалинин щяр 1000 няфяриня эюря 8,7-дир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 7,9%-ини тяшкил едир (2010). Амбулаторийа сектору юзялляшдирилмиш, стасионар сектор дювлятя мяхсусдур. Бцтцн ящали тибби сыьортайа маликдир. Сящиййя системи цчцн йцксяк тибби хидмят сяъиййявидир. Ч. чох инкишаф етмиш курорт мцалиъяси системиня маликдир. Юлкядя бир нечя балнеоложи курорт (Карлови-Вари, Мариансике Лазне, Франтишковы Лазне вя с.) фяалиййят эюстярир.

    Идман
    Футбол цзря Ч. йыьма командасы 1996 илдя кечирилян Авропа чемпионатынын эцмцш мцкафатчысы, щоккей цзря Ч. йыьма командасы ися 6 дяфя дцнйа чемпиону олмушдур. Олимпийа Ойунларынын оннювчцлцк йарышларында Р. Змелик (1992, Барселона), Р. Шебрле (2004, Афина) гызыл, Т. Дворжак бцрцнъ (1996,
    Атланта), аварчякмянин манеяляри дяфетмя йарышларында Л. Поллерт (1992, Барселона), Ш. Хилэертова (1996, Атланта; 2000, Сидней) гызыл, икийерли каноедя аварчякмядя М. Жирас вя Т. Мадер (2000, Сидней), Й.Волф вя О.Стенанек (2004, Афина) бцрцнъ медал газанмышлар. М. Навратилова вя И. Лендл бюйцк теннисдя уьурлар ялдя етмишляр. 2000–12 иллярдя Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында 10 гызыл, 12 эцмцш, 10 бцрцнъ медал газанмышлар.

    Тящсил
    Ч.-да 6–16 йашлы ушаглар цчцн тящсил иъбари вя пулсуздур. Мяктяб тящсили системи 4 пиллядян ибарятдир: мяктябягядяр тящсил (2–5 йаш); ибтидаи мяктяб (6–15 йаш, иъбари); орта мяктяб, эимназийа, коллеж вя ун-т коллеъляри. Мяктяб тящсили 9 йашдан 2 мярщялядя – ибтидаи (1–5 синифляр) вя орта тящсил (6–9 синифляр) щяйата кечирилир. Ч.- нын али тящсил системи иътимаи, дювлят (полис вя щярби тящсил) вя юзял ун-тлярдян ибарятдир. Гядим ун-тляри: Карл ун-ти (1348, Прага), Палатс
    ун-ти (1249 илдя коллеъ кими йарадылмышдыр, 1573 илдян ун-т), Чехийа техники ун-ти (1717, Прага), Масарик ун-ти (1919,Брно), Мендел ун-ти (1919, Брно) вя с., 1989 илдян ун-тляр йерляшдикляри реэионун ады иля адландырылыр. Гярби Бощемийа ун-ти (1990), Ъянуби Чехийа ун-ти (1990, Ческе-Будеевитс), Либеретс техники ун-ти (1994) вя с. Дювлят али тящсил мцяссисяляриндя тящсил 26 йашадяк мящдудиййятсиз вя пулсуздур. Тялябяляря 26 йашадяк тибби сыьорта юдянилир. Чехийа Елмляр Академийасы [1993, Прага; Чехийа Крал Елми Ъямиййяти (1790), Чехийа ядябиййат вя инъясянят Елмляр Академийасы, (1890), Чехословакийа Елмляр Академийасынын (1952) ясасында йарадылмышдыр]. ЕА-нын няздиндя 51 ин-т: Астрономийа, Рийазиййат, Эеолоэийа, Кимйа просесляри, Етимолоэийа, Игтисадиййат, Археолоэийа, Етнолоэийа, Славйан вя с. ин-тлар вар.

    Мендел Университети. Брно.


    Кцтляви информасийа васитяляри
    Ч.-да 75 эцндялик гязет бурахылыр. Ян ири эцндялик гязетляр: “Блеск”, “Метро”, “Младá-фронта Днес”, “Прáво”, “Слово”, “Лидовé Новинй” вя с. Телевизийа 1953 илдян, юзял каналлар 2006 илдян фяалиййят эюстярир. “Радио Прага” дювлят радиостансийасы бир нечя дилдя (чех, инэ., алм., фр. вя исп.) верилишляр щазырлайыр. ЪТК (Ъеска Тискова Канъелар) чех вя инэ. дилиндя верилишляр йайымлайан йеэаня хябяр аэентлийидир [1945 илдя Прага телеграф аэентлийинин (1918) базасында йарадылмышдыр]. Интернет истифадячиляринин сайы 7,6 млн. (2012).

    Ядябиййат
    Ч.-да ядябиййат чех дилиндя инкишаф едир. Ч. йазылы ядябиййатынын илк нцмуняляри (гядим славйан дилиндя дини няьмяляр, житийеляр, яфсаняляр) 9 ясрин сону –10 ясрин яввялляриндя гядим славйан дилиндя йаранмышдыр. 11 ясрин сонларында Рома килсясинин тязйиги иля латын дили щаким олду (Прагалы Козманын “Чех хро- никасы”, 1125). 13 ясрин сонларында чех дилиндя йазы мейдана эялди, дцнйяви ядябиййат инкишафа башлады. 14 ясрдя Интибащ идейаларынын йайылмасы Ч. ядябиййатынын йцксялишиня имкан йаратды. Тарихи ясярляр ичярисиндя Далимиловун хроникасы адланан мянзум ясяр сечилирди. Сатирик вя дидактик ясярляр, ъянэавяр ядябиййаты мейдана эялди. Мящяббят лирикасы, вагантларын лирик вя сатирик няьмяляри эениш йайылды. С. Флйашка крал вя феодаллар арасындакы зиддиййятляри йарадыъылыьында якс етдирян илк мяшщур чех йазычысы иди (“Йени дцнйа” ясяри). Щус мцщарибяляринин (1419–34) нятиъяси олараг Ч. ядябиййатында вятянпярвярлик идейалары Й. Щус, Й. Желивски вя П. Хелчитскинин йарадыъылыьында габарыг шякилдя яксини тапды. 14 ясрин сонларында йаранан ясярлярдя йаделлилярин тязйигиня гаршы етираз якс олунмуш, ислащатчы мейилляр йаранмышды. Щус идеолоэийасы цчцн зямин щазырлайан ясяр йазанлардан ян эюркямлиси Т. Штитни иди. 1468 илдя Чехийада китаб чапына башланды. 15 ясрин сонларында феодализмин гцввятлянмяси шяраитиндя чех мцяллифляринин диггяти елми ясярляря йюнялди. Ядябиййатда щуманист мейилляр йаранды. Бязи ясярляр орта ясрлярин мцщафизякар яняняляриня гаршы етиразы якс етдирирди. 16 ясрдя хроника жанры инкишаф етмяйя башлады. 1620 илдя Щабсбургларын гялябясиндян сонра Ч.-нын мцстягиллийини итиряряк феодал-католик иртиъасынын тясири алтына дцшмяси 17–18 ясрлярдя ядябиййатын инкишафыны лянэитди. Латынларын тясири йенидян гцввятлянди; чех китаблары мящв едилди. Бир чох йазычы вя мцтяфяккир хариъя мцщаъирят етди. Онлардан ян эюркямлиси щуманист педагог Й.А. Коменски иди. Ч.-да рясми ядябиййатдан башга, католиклийин тяблиьиня хидмят едян ялйазма ясярляри дя мювъуд иди. Чех китабларынын цзцнц кючцряряк эяляъяк нясилляр цчцн сахлайырдылар. Цмумавропа барокко поезийасы истигамятиндя мящяббят лирикасы инкишаф едирди. Бу дюврдя шифащи халг йарадыъылыьы чех халгынын мяняви щяйатында бюйцк рол ойнамышдыр. Милли дирчялиш дюврцндя (18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи йарысы) маарифчилик идейалары (Й. Добровски), ядябиййатын миллилийи уьрунда мцбаризя (А.Й. Пухмайер, Й. Йунгман, В. Ганка, Й. Коллар, П.Й. Шафарик вя б.) вцсят алды. Бу дюврдя Ч. ядябиййаты цчцн фолклора мцраъият, кечмиш иллярдя эюстярилян гящряманлыьы идеализя етмя сяъиййяви иди. 19 ясрин 30-ъу илляриндя ингилаби романтизм мейдана эялди (К.Г. Маха), щямчинин милли драматурэийа инкишаф етди. Ядябиййатын инкишафында 1848–49 илляр ингилабынын мцщцм ящямиййяти олмушдур. Ч. ядябиййатында реалист яняняляр йаранды, сосиал-тянгиди, мцтлягиййят ялейщиня мейилляр (К. Гавличек-Боровскинин публисистикасы вя сатирик поезийасы) эцълянди. Милли драматурэийанын тяшяккцлцндя Й.К. Тыл мцщцм рол ойнады (“Йан Гус” пйеси вя с.); чех театрында илк дяфя онун тарихи драмларында халг апарыъы гцввя кими эюстярилирди. 50-ъи иллярдя Б. Немтсованын сосиал зиддиййятляри якс етдирян вя халгы мяняви-етик дяйярлярин ясас дашыйыъысы кими тясвир едян повестляри хцсуси йер тутурду (“Няня”). К.Й. Ербен романтик фолклор янянялярини давам етдирирди. 60–80-ъи иллярдя Й. Неруда бядии йарадыъылыьы иля вятянпярвярлик вя интим лириканын реалист поетикасыны ясасландырды, ядябиййата шящяр щяйатыны эятирди; мешшанлыьын ифшасы онун нясринин ясас мотивляриндян иди. В. Галекин, К. Светлайанын романларында сосиал-мяняви проблемляря эениш йер верилирди. Тарихи роман хейли инкишаф етмишди: А. Ирасек чех тарихинин мцщцм анларыны эюстяряряк, халг азадлыг мцщарибяси кими Щус щярякатынын панорамыны йаратмышды. А. Сташек, Й. Арбес дюврцн сосиал проблемляриня мцраъият едирдиляр; сосиал нюгсанларын тянгиди, вятянпярвярлик мотивляри, ингилаби дяйишиклийи яввялъядян щиссетмя С. Чехин, Й.В. Сладекин, Й. Врхлитскинин поезийасына мяхсус ъящятляр иди. В. Мрштик вя Ирасек реалист драмларында кяндлилярин фаъияли талейини тясвир едир, капиталист мцнасибятляринин кянд щяйатына тясирини эюстярирдиляр. 90-ъы иллярдя сосиал-тянгиди реализм эцълянди; шяхсиййятин вя ъямиййятин гаршылыглы мцнасибятляри, инсанын мяняви аляминин тясвири ядябиййатын ясас мювзусу олду. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя фящля щярякаты, сосиалист идейалары ядяби просеся эцълц тясир эюстярди. “Модерни ревуе” (1894–1925) журналында ифадя едилян модернист вя декадент тенденсийалар мейдана эялди. Символист шаир А. Сованын поезийасы цчцн бяшяриййят вя азадлыг щаггында дцшцнъяляр сяъиййяви иди. Эюркямли чех сатирики Й. Гашек щекайя, памфлет вя фелйетонларында халгын Щабсбурглар сцла- лясиня, милитаризмя нифрятини ифадя едирди. Чехословакийа респ.-нын йарадылмасы (1918) вя юлкядя фящля щярякатынын йцксялиши ядябиййатын инкишафында ингилаби поезийанын, сосиал-ифшаедиъи романын бюйцк наилиййятляри, сосиалист реализминин, гцввятли антифашист ядябиййатынын мейдана эялмяси иля сяъиййялянян йени дюврцн башланьыъыны гойду. Ч. ядябиййатынын словак ядябиййаты иля гаршылыглы ялагяляри хейли инкишаф етди. 20-ъи иллярин яввялляриндя поезийада нязяриййячиляри С.К. Нейман, Й. Гора, И. Волкер олан пролетар ядябиййаты, щямчинин марксист тянгиди (З. Неедлы, Й. Фучик вя б.) йаранды. Нейман “Гырмызы няьмяляр” китабында вятянпярвярлик вя тяшвигат лирикасынын йени жанрларыны ясасландырырды; Волкерин йарадыъылыьы (“Доьулма сааты” топлусу) ингилаби щуманизм идеалларыны якс етдирирди, поетика сащясиндя метафораларын эцълянмяси вя сярбяст шеирин йени формаларынын ахтарышы нязяря арпырды. Й. Сейфертин “Эюз йашларында шящяр” топлусу ингилаби мотивлярля ашыланмышды. В. Незвалын “Гярибя сещрбаз” поемасында ингилаби-романтик мейилляр айдын эюрцнцрдц. 20-ъи илляр пролетар нясри Гашекин мяшщур “Иэид ясэяр Швейгин дцнйа мцщарибясиндяки маъяралары” антимилитарист романы иля тямсил олунурду. А.М. Тилшова, К. Новый вя б. тянгиди реализмин нцмайяндяляри идиляр. Эюркямли чех йазычысы К. Чапекин демократик йюнцмлц роман вя пйесляри мейдана эялди (“Р.У.Р.”, “Макропулос цсулу”, “Мцтляг фабрики”). 30-ъу иллярин яввялляриндя игтисади бющран вя сосиал зиддиййятляр, фашизм тящлцкяси Ч. ядябиййатында идейа-естетик полйаризасийаны эцъляндирди. Клерикал-милли, фашизм йюнцмлц тямайцллярля мцбаризядя прогрессив йазычылардан ибарят эениш ъябщя йаранды. Сол йазычыларла мцзакирялярдя инъясянят мухтариййятинин авангард консепсийасы тянгидя мяруз галды. Незвалын 1934 илдя йаратдыьы сцрреалистляр групу (1938 илдя юзц ляьв етмишдир) иля полемикада тянгидчи-марксистляр (Б. Ватславек, К. Конрад, Л. Штолл, Нейман) сосиалист реализминин естетикасыны ишляйиб щазырладылар. Бу иллярдя Нейманын вя В. Заваданын, Ф. Галасын, Горанын, Й. Тауферин вятянпярвярлик вя антифашист лирикасы ясас йер тутурду. Нейман щям сцрреалист, щям дя актуал сийаси шеирляр йазмышдыр. 30-ъу иллярдя нясрин инкишаф етмяси сосиалист реализми романынын йцксялишиня сябяб олду. М. Майерова, М. Пуйманова, Т. Сватоплук, Й. Кратохвил, В. Ванчуранын романлары сосиал йюнцмлц олмасы вя дярин психолоэизми иля сечилирди. Чапекин фашизм ялейщиня йаздыьы ясярляр бейнялхалг алям- дя нцфуз газанмышды. “Саламандрларла мцщарибя” романында, “Аь хястялик” вя “Ана” драмларында милитаризм вя иргчилик нязяриййяси сатира атяшиня тутулурду. Фашист ишьалы (1939–45) Ч. ядябиййатына аьыр зярбя вурду, бир чох йазычы фашист дцшярэяляриндя вя щябсханаларда щялак олду. Дящшятли тягиб фашизмя гаршы мцгавимят идейаларыны тяблиь едян мцтярягги гцввялярин бирлийини сарсыда билмяди. Фучикин “Едамгабаьы репортаж” ясяри цмумдцнйа шющряти газанды. Ч. ишьалдан азад едилдикдян (1945) сонра фашизмля мцбаризя вя гялябя ядябиййатын ясас мювзусу иди. 50-ъи иллярдя сосиалист реализми Ч. ядябиййатында ясас ъяряйан олду. Сосиализм гуруъулуьуна (В. Ржезачын, Б. Ржиганын романлары) щяср едилмиш епик ясярляря мейил йаранды (Пуйманова, А. Запототски вя Ржиганын романлары); фашизмя гаршы мцбаризя мювзусу актуал олараг галды. Незвалын ясярляри дцнйа шющряти газанды. Поезийа мцасирлярин мяняви алямини, антимилитарист пафосу якс етдирирди (Завада, Ф. Грубин, А. Кайнар); интим вя пейзаж лирикасына эениш йер верилирди (М. Флориан). 50-ъи иллярин орталарында нормативист тямайцллярля мцбаризя эенишлянди; йазычылар йаздыглары ясярлярдя тарихи просесля мцасир дяйишиклийин реал чятинлийини вя зиддиййятлярини эюстярмяйя чалышырдылар (Й. Отченашек, З. Плугарж). 60-ъы иллярин орталарында нищилист мейилляр эцълянди; гярб модернизминин, “Йени романын”, абсурд драмынын вя с. тясири чохалды. 1968–69 иллярдя Чехословакийада баш верян сийаси бющран Ч. ядябиййатынын инкишафына мянфи тясир эюстярди. 

    Милли Музей (Прага).

    Милли Техники Музей (Прага).

    70-ъи иллярин яввялляриндя ядябиййатда кечмишин прогрессив яняняляринин бярпа едилмяси, башга юлкялярин ядябиййатлары иля ялагялярин мющкямлянмяси нязяря чарпырды. Тарихи няср щягиги бяшяри дяйярлярин сарсылмазлыьыны иддиа едирди. Ядябиййатда сосиал идеалын мцдафияси мцасирлийин кяскин мяняви-етик вя иътимаи проблематикасыны якс етдирян ясярлярин мейдана эялмясиня сябяб олду; 2-ъи дцнйа мцщарибяси вя фашизмя гаршы мцгавимят 70-ъи илляр ядябиййатынын ясас мювзуларындан иди. Ч. ядябиййатынын бу дювр наилиййятляри Й. Козакын, Ржиганын, Плугаржын, Й. Коларованын, В. Нефин романлары, Заваданын, Тауферин, И. Скаланын, Флорианын поетик йарадыъылыьы иля сых баьлыдыр. 1989 ил нойабр ингилабындан сонра Ч.-нын ядяби мцщити йенидян инкишаф етмяк имканы газанды. Йени йазычылар бирлийи йаранды.Гадаьан олунмуш ясярляр чап едилди. 21ясрдя охуъулар тяряфиндян йарадыъылыьы марагла излянян йазычыларын ясярляри няшр олунду (М. Вивег, М. Урбан, П. Гулов, Й. Балабан, Й.Гайичек, Й. Топол, Л. Райнер вя б.). Ч. шаирляринин ясярляриндян ибарят “Чех поезийасы” антолоэийасы, Й. Гашек, К. Чапек, Й. Фучик, Й. Неруда, В. Незвал, Б. Немтсова, М. Майерова, М. Пуйманова, И. Тауфер вя б.-нын бязи ясярляри Азярб. дилиня, классик вя мцасир Азярб. ядябиййатындан нцмуняляр ися чех дилиня тяръцмя едилмишдир.

    Плзен шящяриндян эюрцнцш.

    Мцгяддяс Вит базиликасы.


    Мемарлыг вя тясвири сянят
    Ч.-да Палеолит дюврцня аид щейкялтярашлыг, Неолит дюврцня аид керамика нцмуняляри, протославйан, Щалштат мядяниййяти вя Латен мядяниййяти абидяляри мцщафизя олунмушдур. Католиклийин гябулундан сонра Бизанс, Каролинг нцмуняляриня йахын даш килсяляр инша едилмишдир. 11–13 ясрлярдя роман цслубу тяшяккцл тапмышдыр [Прага Градындакы Мцг. Вит (11 яср) вя Мцг. Йиржи (12 яср) базиликалары]. Диварларын галынлыьы, конструксийаларын мющтяшямлийи, гцллялярин щцндцрлцйц кими хцсусиййятляр роман цслубуна хасдыр. 12 ясрдя роман цслубу чичяклянмя дюврцнц кечирмишдир. Бу мярщялядя Мцг. Иржи мябядинин йенидян тикилмяси, Трешбичдя базиликанын, Ровнда Мцг. Йакуб килсясинин иншасы баша чатды. 13 ясрин орталары – 15 ясрин 1-ъи йарысында готика цслубу инкишаф етмишди. Бу дюврдя инша едилмиш мемарлыг нцмуняляринин ичярисиндя хцсусиля Карлштейн гясри (1348–57) мяшщурдур. Хачшякилли гцллялярин, шябякяли ала-гапыларын, щямчинин каркас конструксийаларын иншасында готик цслубдан истифадя олунмушду. Ч.-да Щабсбурглар сцлалясинин щюкмранлыьы бяргяряр олдугдан сонра (1526) мемарлыгда ренессанс цслубу эениш йайылмышды (Прагада Белведер, Швартсенберг сарайлары вя с.). 17 ясрин 2-ъи йарысындан мемарлыгда йени цслуб – тямтяраглылыьа, язямятлийя мейилли барокко цслубу йаранды. Бу дювр Ч. мемарлыьы чохсайда бязяк вя декоратив елементляри иля фярглянирди (Прагадакы Галиб олан Мцг. Мярйям костйолу). Прага шящяринин мемарлыьында 2 цслуб – готика вя барокко цстцнлцк тяшкил етмишдир. Мящз бу цслублар иля Ч.-да чохсайлы мяшщур мемарлыг абидяляри йаранмышдыр. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя (бу дювр Ч. Интибащы да адланыр) милли азадлыг щярякатынын инкишафы иля ялагядар инъясянят дя милли юзцнцтясдиг мцбаризясиня гошулду. 19 ясрин орталарындан мемарлыгда милли романтика истигамяти мейдана эялди. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя модерн цслубу расионализм тямайцлляри иля явяз едилди. 1920–30-ъу илляр мемарлыьында милли функсионлизм мяктяби тяшяккцл тапмышды [Й. Гочар, К. Гонзик, Й. Гавличек; Витков даьында “Азадлыг” милли абидясинин иншасы (1929 илдян, мемар Й. Зазворка)]. Ч. фашист ясарятиндян азад едилдикдян (1945) сонра инъясянятин инкишафы цчцн йени перспективляр ачылды. Прага, Готвалдов, Оломоутс вя с. шящярлярдя йени йашайыш р-нлары салынды. 1970-ъи иллярдян биналарын пластик ифадялилийи вя фярди симасынын юйрянилмяси сащясиндя ахтарышлар апарылмышдыр. 11–13 ясрляр тясвири сянятиня Алманийа вя Бизанс инъясянятинин тясири олмушдур. Ъидди образлардан (Страконитсидян олан Мадонна, 14 ясрин орталары) лиризмя, зярифлийя мейил (Михел Мадоннасы, 14 ясрин 2-ъи йарысы) рянэкарлыгда юзцнц эюстярирди. Барокко дюврц (17–18 ясрляр) Ч. тясвири сянятиня реалист вя демократик тямайцлляр хас иди [М. Б. Браун вя Ф.М. Брокоф; (Прагадакы Карлов кюрпцсцнцн щейкялляри, 17 ясрин сону – 18 ясрин яввяли)]. Прагада “Вятянпярвяр инъясянят достлары ъямиййяти” (1796) вя Ряссамлыг Академийасынын тяшкили (1799) тясвири сянятин инкишафына мцщцм тясир эюстярди. Натцрморт, портрет, щямчинин дини мювзуларда олан ясярлярля тямсил олунан Ч. тясвири сяняти милли, тарихи, классисизм, романтизм вя вятянпярвярлик идейалары иля ифадя олунурду (Л. Кол, А. Махек, К. Постл, А. Манес вя б.). 18 ясрин орталарында рококо вя классисизм яламятляри мейдана эялди. 19 ясрин сонларында ряссам М. Алешин башчылыг етдийи ряссамлар групу инъясянятин инкишафында ящямиййятли рол ойнады. Й.В. Мыслбек дюврцн эюркямли щейкялтярашы иди. 1920–30-ъу иллярин тясвири сянятиндя реалист вя демократик мейилляр мющкямлянди. 1920–30-ъу илляр тясвири сянятиндя реалист-демократик мейилляр мющкямлянди. Ч. фашист ясарятиндян азад едилдикдян (1945) сонра инъясянятин инкишафы цчцн йени перспективляр ачылды. Прага, Готвалдов, Оломоутс вя с. шящярлярдя йени йашайыш р-нлары салынды. Бу иллярдя В. Маковски, К. Лидитски, К. Покорны, Й. Вагнер вя б. щейкялтярашлар Гялябя, Прага цсйаны гящряманлары, совет дюйцшчцляри, Ч. мядяниййяти хадимляри шяряфиня абидяляр йаратмышлар. 1970-ъи иллярдян биналарын пластик ифадялилийи вя фярди симасынын юйрянилмяси сащясиндя ахтарышлар апарылмышдыр. Бу иллярин щейкялтяраш, ряссам вя графикляринин йарадыъылыьында тарихи ингилиби мотивляр цстцнлцк тяшкил едирди (Й. Малейовск, М. Аксман, А. Забранск, Й. Йурож вя б.). Ч.-да монументал декоратив-тятбиги сянят, бядии шцшя, парча, театр-декорасийа сяняти йцксяк сявиййядя инкишаф едир. Тягр. 1984 илдя Ч.-да постмодерн йарадыъылыг консепсийасы йайылмаьа башлады (Ф. Скала, Й. Давид, М. Габриел, Й. Рона вя б.). Ряссамлардан К. Непраша, Е. Кментова, Й. Андле, Й. Начерадски 20 ясрин 80–90-ъы илляриндя фигурлу пластика сащясиндя ишлямишляр. М. Книжак щеппе- нинг бядии йарадыъылыг цслубунун нцмайяндясидир (щазырда Прагадакы Милли галерейанын директорудур). Т. Пиштек щиперреализмин нцмайяндясидир. П. Никл 2005 илдя Йапонийанын Аихи ш.-ндя ЕКСПО сярэисиндя Ч. сярэи композисийасыны тяшкил етмишдир.

    Карлштейн гясри.

    Мусиги
    Чех мусиги мядяниййяти илк гайнагларыны халг мусиги йарадыъылыьындан алмышдыр. Мусиги фолклору халг щавалары (скочна, соуседка, фуриант вя с.) иля зянэиндир. Гядим мусиги алятляри: йанмыш эилдян дцзялдилмиш фишгырыглар, ойуг сцмцкдян олан тцтякляр, касашякилли тябил вя дяфляр, чохсайлы эурултулу алятляр, гонглар, щямчинин метал труба вя лиралар. 10–13 ясрлярин литурэийаларында латын дили иля йанашы католик кился няьмяляри дя йайылырды. Ялйазмасы шяклиндя олан дини мащнылар мяъмуяси “Прага тропары” 13 ясрин ян ящямиййятли абидясидир. 12 ясрдян кцтляви, милад вя пасха тамашалары эениш йайылмышды, бу тамашаларда ашаьы тябягядян олан рущанилярля йанашы, тялябяляр вя халгын нцмайяндяляри дя иштирак едирди, бу да халг адят-яняняляринин тамашалара дахил олмасына сябяб олурду. Латын вя чех мятнляринин бир-бирини явяз етдийи мащны-монологлар, мащны диалоглар да эениш йайылмышды. Ейни заманда дцнйяви жанрлар да инкишаф едирди. 13 ясрдя Ч.-да алман нцфузу артырды. Миннезинэерляр сянятинин тясири иля Прага пытсар мядяниййятинин мяркязиня чеврилмиш, бурада охума, инъя поезийа вя бястякарлыг сяняти цзря йарышмалар кечирилирди. Ч.-да яняняляри 19 ясря гядяр горунуб сахланылмыш илк халг дини тамашаларынын мцяллифляри гязярэи мусигичиляр олмушлар (14–15 ясрляр). Артыг 1256 илдя Прага кафедрал костйолунда орган гурашдырылмышды. Ситра, труба, литавралар, ял арфасы, псалтериум, кифара, фидел вя б. алятляр йайылмышды. 14 ясрдя чохсяслилик барядя илк йазылара раст эялинир. 14 ясрин ахырларындан Щус щярякаты (1419–34) вя 15 ясрдя Щус мащныларынын йаранмасы иля ялагядар мусигинин сосиал-етик ролу артмышды. 15–16 ясрлярдя Ч.-да чохсясли охумалар эениш йайылмышды. Бцтцн юлкядя халг мелодийаларынын, популйар дини мащныларын топланмасы вя ишлянмяси иля мяшьул олан щявяскар мусиги ъямиййятляри йаранмыш, 16 ясрдя полифонийа мяктяби инкишаф етмишди (А. Михна, В. Голан, Й. Рыхновски, Й.Т. Турновски). Гавранмасы чятин олан нидерланд мяктяби бястякарларынын пйесляриндян фяргли олараг ады чякилян мцяллифлярин ясярляри анлашыглы, садя, заманын тялябляриня ъаваб верян формалара уйьун иди. 16 ясрдян башлайараг мусиги нязяриййяси интенсив сурятдя инкишаф едирди; о, Прага вя Оломоутс Ун-тиляринин апарыъы фянни сайылырды. В. Филоматын “Дюрд мусиги китабы – шам ишыьында йазылмыш гыса шеирляр” (1512) вя Й. Благославын “Чех грамматикасы”, Й. Жоскенин мусиги нязяриййясиня аид “Мусиги” адлы дярслийи (1571), сонралар латын дилиндя фянн лцьяти олмуш Т.Б. Йановканын “Бюйцк сянят хязинясинин ачары”, Й. Бросманын композисийа нязяриййяси, инструментовка вя охума цзря
    ишляри бюйцк нцфуз газанмышды. 18 яср милли полифоник мяктябин баниси Б. Черногорски олмушдур. Бу ясрдя Прагада (ону “Авропанын консерваторийасы” адландырырдылар) ишляйян эюркямли мусиги хадимляри Ф. Мича (симфоник мусиги), Й. Мыслевечек (опера),

    Прага консерваторийасы.

    Й. Бенда (мелодрам), Ф. Бенда (скрипка мусигиси) Гярби Авропа мусигисинин инкишафында ящямиййятли рол ойнамышлар. Чех классик мусигисинин баниси Б. Сметана милли мусиги мядяниййяти иля дцнйа мусиги сяняти наилиййятлярини ялагяляндирмиш, милли реализм сянятинин инкишафына тясир етмишдир. Прагада консерваторийанын (1811), орган мяктябинин (1831), Милли Театрын (1881) ачылмасы, “Чех квартети”-нин (1891), Ч. филармонийасынын (1901) тяшкил едилмяси мусиги ифачылыьынын инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр. Чех скрипка мяктяби вя онун эюркямли нцмайяндяляри Й. Славик, Ф. Лауб, Ф. Ондржичек, О. Шевчик, Й. Кубелик; виолончелчалан Г. Виган эениш шющрят газанмышдылар. Вокал сяняти йцксяк бядии сявиййяйя чатмышды; Й. Лев, Й. Палечек, М. Ситтова вя б. (18 ясрин яввяли), В. Эеш, Г. Каваллорава, Б. Бенони, Б. Фйорстерова-Лаутерерова вя б. (18 ясрин сону – 19 яср), К. Чех (19 ясрин сону – 20 ясрин яввяли) танынмыш опера мцьянниляри иди. 20 ясрдя чех мусигисинин дцнйа шющряти газанмасында А. Дворжакын йарадыъылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Б. Сметана вя А. Дворжакын янянялярини давам етдирян Л. Йаначек, Й. Сук, В. Новак йцксяк сявиййяли мусиги ясярляри йаратмышлар. Опера, симфонийа, симфоник поемалар, кантаталар, мцяллифи Й.Б. Фюрстер 19 ясрин сону –20 ясрин яввялляриндя чех классик мусигисинин янянялярини давам етдирмишдир. Щяр ил (“Вердинин опералары”, “Прага бащары”, “Прага пайызы”) мцхтялиф мусиги фестиваллары кечирилир. 50-ъи иллярин сону – 60-ъы иллярин биринъи йарысында ъаз вя блцз инкишаф етмиш мусиги нювц иди. Баш дирижор вя кларнетчалан К. Крайтгартнер, эитарачы Р. Дашек, мцьянни В. Прухова, саксафончу Й. Конопасек ян мяшщур мусигичилярдян идиляр. Сосиалист дюврцнцн бязи улдузлары мяхмяри ингилабдан сонра сящнядян эетсяляр дя популйарлыглары инди дя галыб мяс., Карел Готт. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фяалиййят эюстярян йарадыъылыьында рок, классик авангард, ъаз вя чех халг мусигисини синтез едян мцьянни вя скрипкачы И. Биттова, зярб алятляри ифачысы П. Файтын адлары чякилир. Чех тамашачылары вя динляйиъиляри арасында мцзиклляр, поп, рок мусигиси бюйцк популйарлыг газанмышдыр: “Чех Крумлову”, “Кутна Гора”, бейнялхалг ъаз фестивалы “Интернатионал Жазз Фестивал Праэуе”, щяр ил Градтсе Краловда “Жазз эоес то тоwn” нцфузлу жаз фестивалы вя с. кечирилир. Ян популйар вя инкишаф етмиш щип-щоп вя реп жанры эениш йайылмышдыр. Чех репинин ветераны сайылан “Пенери стрйъка Щомебойе” групу “Репертуар” адлы албому иля 2001 илдя сящнядя эюрцндц. “Жазз Г”, “Енерэит”, “Импулс” ансамбллары Ч. ъазынын йени нц- майяндялярини йетишдирмишдир. Ч.-да 11 опера театры, бир нечя филармонийа, филармоник оркестр, чех радио оркестри апарыъы орк.-лярдир. Прага консерваторийасы,
    прага мусиги сяняти академийасы вя Брнодакы Йаначек ад. Мусиги Академийасы фяалиййят эюстярир.                                                                              Балет
    Чех балетинин тарихи 1883 илдян башлайыр. Прага Милли Театрынын балет труппасы юлкянин ян ири коллективляриндяндир. 1882– 84 иллярдя театра рящбярлик етмиш В. Рейзинэер илк чех балетинин мцяллифидир. 1884 илдя Рейзинэер “Щяшиш” балетини тамашайа гоймушдур. 1900–12 иллярдя Милли Театрын балет труппасына Италийа балет мяктябинин нцмайяндяси А. Вискузи рящбярлик етмиш вя О. Недбаланын “Гонзе щаггында наьыл” (1902), “Наьылдан наьыла “ (1908), “Шащзадя Эиатсинта” (1911) вя с. ясярляр сящняйя гоймуш, ансамблы эенишляндирмиш, театрда балет мяктяби йаратмышдыр. Труппа классик балетляри дя (П.И. Чай- ковскинин “Соналар эюлц”, “Шелкунчик”, А. Аданын “Жизел”) ифа едирди. А. Кореска 20 ясрин яввялиндя илк чех балеринасы олмушдур. 1884 – 1900 вя 1912–23 иллярдя театрын баш балетмейстер вя рящбяри вязифясиндя А. Бергер чалышмышдыр. Ону чех ифачылыг мяктябиня рус балет сянятинин янянялярини эятирмиш мяншяъя полйак олан Р. Ремиславски явяз етмишдир (1923–27). Театрын нювбяти бядии рящбяри хореограф Й. Хладик (1927–1933) олмуш вя о, тамаша гурулушларына танынмыш хореографлар Д. Енчик, Й. Николскайаны вя б. дявят етмишдир. 20 ясрин 70–80-ъы илляриндя “Викторка” (З. Востржак), “Отелло” (Ж. Гануш), “Метеор” (М. Ватсек), “Хиро- сима” (В. Букова), “Дянизчи щаггында баллада” (З. Кршижек) вя с. балетляр эениш шющрят газанмышдыр. Милли Балет Театры Ч. Респ.-нын ян мараглы коллективляриндян- дир вя бурада Русийада, Словакийада, Австралийада, Б. Британийада, Алманийада, Йапонийада, Италийада йетишмиш ифачылар чалышмышдыр. Театрын репертуарында классик ясярлярля йанашы, мцасир хореографик тамашалар да эениш йер тутур. Сон илляр Милли Балет Театры ифачылыг усталыьыны чох йцксялтмиш вя о, Авропанын апарыъы театрлары сырасына дахил олмуш, дцнйанын бир чох юлкясиндя мцвяффягиййятля чыхыш етмишдир. Прага Балети театры 1975–99 иля гядяр Прага Камера Балет ады иля фяалиййят эюстярмишдир. Чех рягс платформасы фестивалы чех рягс сянятини щяр ил ян эениш нцмайиш етдирян тядбирдир. Азярб. бястякар А. Мяликовун ясяри Ч. сящнясиндя тамашайа гойулмушдур. Театр. Ч. театрынын мяншяйи гядим бцтпяряст гябилялярин мярасим вя айинляри, сонралар ися кяндли  байрамлары иля баьлыдыр. 14 ясрдя мистерийа тамашаларына чех дилиндя


    Прага Милли Театры.


    интермедийаларын дахил едилмяси дини сцжетлярдян мяишят сящняъикляриня кечидин башланьыъы олду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя милли азадлыг щярякатынын эенишлянмяси театр вя драматурэийанын формалашмасына тясир эюстярди. 19 ясрин 1-ъи йарысында драматург Й. Тылын рящбярлийи иля профессионал труппа йарадылды. Алман дили иля йанашы чех дилиндя дя пйесляр тамашайа гойулмаьа башлады. 1862 илдя Прагада илк чех театрынын (Мцвяггяти театр) ясасы гойулду. Чех Милли Театрынын бинасы (1881 илдя ачылмыш, лакин аз сонра йанмышдыр. 1883 илдя бярпа едилмиш вя йенидян фяалиййятя башламышдыр) 19 ясрин сонларына мяхсус гиймятли мемарлыг абидясидир. Театрда драм, опера вя балет труппалары фяалиййят эюстярирди. 20 ясрин яввялляриндя бир чох чех драм театры ачылды. Чех театрынын инкишафында Г. Кваэилова, Е. Войан, Й. Мошна, Й. Шмага, М. Эцбнерова вя б. мцщцм рол ойнады. Театрын щяйатында милли-демократик рущ йцксялди. Сосиалист Ч.-сында театр идеоложи штамп вя гадаьалардан гисмян азад иди. 60–70-ъи иллярдя Ч.-да експериментал коллективляр – “кичик формалы театрлар” эениш фяалиййят эюстярирди (“На Забрадли”, “Семафор”) вя б. П. Когоут, В. Гавел вя б. эянъ нясил драматургларынын пйесляри чох популйар иди. Бу дювр реж. сянятинин инкишафы К. Палоуш, Й. Соколавски, З. Мука, Й. Забровски, Й. Петровитска, Б. Ружек, Й. Швортсова, Г. Врвнова, В. Шмерал вя б. тямсил едирдиляр. Мцасир дюврдя Чех театр сянятинин ян популйар нювц мцзикллярдир. Тамашаларда танынмыш актйорларла бирэя естрада “улдузлары”да чыхыш едирляр. “Щамлет”, “Гоъалар майаоту йыьымында”, “Су пяриси”, “Жанна д’ Арк” вя с. мараглы тамашалардыр. Ч. пайтахтында 30-дан артыг кичик вя бюйцк драм театры фяалиййят эюстярир. Репертуарда, ясасян, классик чех вя Авропа мцяллифляринин ясярляриня даща чох йер верилир. Опера тамашалары Милли Театрла йанашы Дювлят Опера Театрынын сящнясиндя дя гойулур. Драматик тамашалар, мцзиклляр, опера, оперетта кими яняняви театр сяняти формалары иля йанашы Ч.-да 20 ясрдя йаранмыш надир вя юзцнямяхсус жанрлар да вардыр. Йени жанрлардан бири “Кюлэя театры”дыр. Бу театрын тамашалары бюйцк мараг доьурур. Сящнядя ъяряйан едян щадисяляри баша дцшмяк цчцн чех дилини билмяк лазым дейил, садяъя бахмаг вя щисс етмяк лазымдыр. “Кюлэя театры”нын ясас принсипи щям садя, щям дя гейри-адидир: гара палтар эейинмиш актйорлар гара рянэли декорасийалар фонунда щярякят едирляр; тамашачы мцхтялиф йардымчы техники васитяляри эюрмцр, она эюря дя трйуклар тамашанын бир щиссяси кими гябул олунур. Г.т.-нын тамашаларында щятта реквизит вя тамашаны мцшайият едян мусиги дя бир нюв ясярин гящряманларына чеврилир. “Кюлэя театры”ны йарадан П. Кратохвил олмушдур. Сосиалист режими дюврцндя о, мяъбури олараг АБШ- а кючмцш вя 1981 илдя орада гейри-ади жанрда Та Фантастика театрыны йаратмышды. О, юзцнцн вердийи гурулушларда рягс вя пантомимадан, “Кюлэя театры”нын цсулларындан истифадя едир. Čерне дивадло Анимато (“Гара анимасийа театры”), Čерне дивадло Жирищо Срнсе “Жрржи Срнтсын” (“Гара театр”) да мяшщурдур. Латерна Маэика (“Сещирли фяняр”) театрынын илк тамашасы 1958 илдя Брцсселдя кечирилмиш ЕХПО сярэисиндя эюстярилмишдир. Йени вя гейри-ади тамаша, тамашачылара бюйцк тясир етмишдир. Театр А. Радокин вя Й. Свободонун рящбярлийи алтында 1960-ъи иллярин яввялиндя Авропа юлкяляриндя уьурла чыхыш етмишдир. Мцасир чех кукла театрынын тарихи 20 ясрин яввялиндян башланыр. Театрын ясасыны Ж. Весели вя А. Мйунстберг гоймушдур. Ж. Скупа вя М. Киршнер юлкянин ян мяшщур кукла усталары иди. Онларын йаратдыьы Шпейбл вя Гурвинек адлы кукла марионеткалар щям ушаглар щям дя бюйцкляр арасында мящяббятля гаршыланмышдыр. “Пирог вя куклалар” (Буъщтй а Лоутй) Ч.-да ян мцасир кукла театрыдыр. Милли театрын филиаллары да вар (Коловрат театры вя Сословщый театр). Прага Милли театрында тамашаларын яксяриййяти чех дилиндя ойнанылыр. Онун репертуары щям классик, щям дя мцасир ясярлярдян ибарятдир. Ч.-нын дцнйа шющряти мцьянниляриндян М. Коженаны, Д. Пескованы (метсосопрано), щямчинин Е. Урбанованы вя б.-ны эюстярмяк олар. Мцасир дюврдя Ч.-да Милли театр, Дювлят опера театры, “Виноградда театр”, “Фидловачда театр”, “Забрадлидя театр”, “Семафор” театры, “Алл Ъолоурс Тщеатре”, “Ъерне дивадло Анимато” театр, “Дивадло Имаэе” театры, Народни дивадло марионет театры вя с. фяалиййят эюстярир.

    Кино
    Чех киносунун баниси Йан Кршиженетскинин илк филмляри 1898 илдя “Чех кинематографы” павилйонунда эюстярилмишдир. Илк даими кинозал Прагада 1907 илдя ачылмышдыр. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра чех кино сянайеси сцрятля инкишаф етмяйя башлады. Чех сяссиз киносунун “Мябяд иншаатчысы” тарихи драмы, “Мцгяддяс Вит мябядинин органчаланы” мелодрамы, “Еротикон” сосиал драмы кими нцмуняляри йаранды. Илк чех киноактрисасы А. Ондракова А. Щичкокун “Онун етирафы” илк сясли филминдя ясас ролда чякилмишдир. Сясли кинонун йаранмасы дюврцндя Ч.-да К. Ламач, М. Фрич, Г. Махаты кими реж.-лар мейдана эялди. Г. Махатынын “Екстаз” вя Йозеф Ровенскинин “Чай” филмляри бу дюврцн ян популйар киноясярляридир. Х. Хаас, В. Буриан, Й. Верих, Л. Баарова, А. Мандлова, Й. Восковетс вя б. танынмыш киноактйорлар идиляр. Икинъи дцнйа мцщарибяси заманы чех кинематографы Алманийанын “ганады алтында” фяалиййят эюстярирди. О дювр филмляринин сцжетляри тарихи мювзуда вя ядяби ясярляр цзря иди. Комедийа жанрында тяк-тяк филмляр (реж. Ф. Чапын “Эеъя кяпя няйи”, реж. М. Фречин “Кристиан” вя б.) вар иди. Чех киностудийасы “Баррандов” 1933 илдя Батслав вя Милош Гавел гардашлары тяряфиндян йарадылмышдыр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра бу студийа Авропада ян бюйцк кинопавилйону олан эцълц киностудийалардан бири сайылырды. 1945 илдя “Баррандов” киностудийасынын рящбярляриндян бири Отакар Вавра Прага кино мяктябини йаратмышдыр. Эянъ реж.-лар нясли цчцн ясл азад йарадыъылыг емалатханасы олан бу мяктябин чех кинематографынын тяшяккцл тапмасында бюйцк ролу олмушдур. 50-ъи иллярдя реж. Б. Земанын “Мяьрур шащзадя гыз” ленти мцвяффягиййят газанмышды. Реж. К. Земанын “Узаг кечмишя апаран йол” вя “Ихтира” илк трйук филмляри иди. Театр вя кино реж.-у А. Кадокун “Латерна Маэика” лайищяси чех мядяниййятинин феномени олду. Сийаси системин либераллашмасы “йени дальа” нцмайяндяляринин инкишафына имкан йаратды. Ч.-да “йени дальа”нын ян мяшщур нцмайяндяси дцнйа шющрятли кинореж. М. Форман иди. Онун синема-верите нцмуняси иля чякдийи “Гара Пйотр” филми бу жанрда лентя алынмыш илк ясярдир. Коммунист режиминин зяифлямясини реж.-лар йарадыъылыг йолуна гядям гоймаг цчцн сигнал кими гябул етдиляр. О. Вавранын “Ъадуэар гадынын башы цзяриндя эцрз” тарихи филминдя щадисяляр 17 ясрдя ъяряйан ется дя, онда ачыг-ашкар Сталин режиминя гаршы ишаря варды. 60-ъы иллярдя “Баррандов” киностудийасында В. Хитилова, И. Ментсел, Е. Шорм, М. Форман кими танынмыш кинорежиссорлар чалышырды. Чех анимасийа филмляринин мяшщур яняняляри бу эцн дя давам едир. Реж.-лардан Й. Трнка, Э. Зееман, Э. Тырлова, З. Миллерин анимасийа филмляри дяйярли сянят нцмуняляри кими сечилир. 50– 60-ъы иллярин ян мяшщур чех филмляри: “Кюлэядян гачма” (1958), “Гызыл улдузлу шащзадя ханым” (1959), “Ийун эцнляри” (1961), “Йашыл цфцгляр” (1962); “Юлцмцн ады Енэелщендир” (1963), “Лимонадлы Ъо” (1964), “Моррисвил галасынын кабусу” (1966), “Аэентин ахыры” (1967), “Золушка цчцн цч фындыг” (1973). “Гоъалар майаоту йыьымында” (1964) – илк Авропа мцзиклларындан бири иди. 

    “Биз бир-биримизя кюмяк етмялийик” филминдян кадр.

    1970-ъи иллярин филмляри: “Йеня дя эюлмячялярдя чапырам”, “Ачар”, “Хяйанят эцнляри”, “Соколово”, “Праганын азад едилмяси”, “Бюйцк эеъя, бюйцк эцн”. 80- ъи иллярин филмляри: “Кцрян гыз цчцн соната”, “Партлайыш саат бешдя олаъагдыр”. Мцасир чех киносу милли яняняляря риайят едян йени нясил истедадлы ссена- ристляр, реж.-лар, актйорларла тямсил олунур. Ч.-нын мцасир киносу сяляфляринин мцхтялиф кино фестивалларында дяфялярля “Оскар” мцкафатына лайиг эюрцлмуш филмляриндян [“Баш кцчядяки маьаза” (1965), “Хцсуси тяйинатлы гатар” (1966) вя “Колйа” (1996)] бящрялянир. Реж.-лар Й. Сверак, Й. Гржебейк, П. Йарховски (“Биз бир-биримизя кюмяк етмялийик”, 2000, “Оскар” мцк.), С. Эедеон (“Идиотун гайытмасы”), П. Зеленка “Иблис или”, Бейнялхалг кинофестивалын мцк., Карлови-Вари), А. Брабетс (“Сичовултутан”, 2002, бир эцня чякилдийи цчцн Эинесин рекордлар китабына дцшмцшдцр) мцасир чех кинематографийасынын ян парлаг нцмайяндяляридир. Ч.-да 2004 илдян филмляря “Елза” телевизийа мцкафаты верилир. Ч.-да дябдя олан тибб мювзусунда сериаллар да чякилир: “Шящяр кянарында хястяхана” вя “Шящяр кянарындакы хястяхана 20 илдян сонра”. Щазырда юлкядя илдя 15-я йахын филм чякилир. Чех Кинематографийасынын Инкишафына Йардым Фонду дювлят дястяйини грант шяклиндя щяйата кечирир. Карлови-Варидя Бейнялхалг кинофестиваллары кечирилир. “Баррандов-филм” киностудийасы “Азярбайъанфилм” киностудийасы иля бирэя И.П. Ватсек щаггында “Сямт кцляйи” (1973, реж. Е. Гулийев) бядии филмини чякмишдир. В. Мустафайевин “Щяр шей йахшылыьа доьру” филми Карлови-Вари фестивалында (2000) “Азадлыг” призиня лайиг эюрцлмцшдцр.
    Яд.: История Чехословакии. Т. 1–3, М., 1956–60; Комаров С. Чехословацкое кино. М., 1961; Карасек Б. О чешской музыке. М., 1965; Архитектура Чехословакии с древнейших времен до наших дней. Прага. 1965; Прутко И.И. История зарубежного кино, т. 2. М., 1970; История словацкой литературы. М., 1970; Шерлаимова С.А. Чешская поэзия XX века. 20–30-е гг. М., 1973; Вино гра дова Е.К. Графика и проблемы чешского искусства конца XIX – начала XX веков; Титова Л.Н. Чешский театр эпохи национального возрождения. М., 1980; Титова Л. Н. Чешский театр эпохи национального возрождения. М., 1980; Чехословацкая Социалистическая Республика. М., 1980; Никольский С.В. Две эпохи чешской литературы. М., 1981; Бирюков И. Чехословакия: люди и годы. М., 1986; Раннефеодальные государства и народности (южные и западные славяне VI–XII вв.). М., 1991; Лаптева Л.П. История Чехии периода феодализма (V – середина XVII в.). М., 1993; Седов В.В. Славяне: историко-археологическое исследование. М., 2002.

    ÇEXİYA


    ÇÉXİYA (Čechy), Çexiya Respublikası (Česká republika). 


    Ümumi məlumat
    Mərkəzi Avropada dövlət. Çexiya, Moraviya və qismən Sileziya tarixi əyalətlərindən ibarətdir. Şm.-da və şm.-ş.-də Polşa, c.-ş.-də Slovakiya, c.-da Avstriya, c.-q.-də və şm.-q.-də Almaniya ilə həmsərhəddir. Sah. 78,9 min km2. Əh. 10,5 mln. (2011). Paytaxtı Praqa ş.-dir. Rəsmi dil çex dili, pul vahidi Çexiya kronasıdır. İnzibati cəhətdən 13 dairəyə və paytaxt dairəsinə bölünür. Ç. BMT-nin (1993), NATO-nun (1999), AB-nin (2004), AŞ-nin (1993), ATƏT-in (1993), BYİB-in (1993), İƏİT-nin (1995), ÜTT-nin (1995) üzvüdür.


    Дювлят гурулушу
    Ч. парламент республикасыдыр. Дювлят башчысы президентдир, парламент тяряфиндян 5 ил мцддятиня сечилир. О, Конститусийа Мящкямяси щакимлярини тяклиф етмяк, парламентин Депутатлар палатасыны бурахмаг, ганунлара вето гоймаг сялащиййятляриня маликдир. Президент щямчинин баш назири вя онун тягдиматы иля щюкумятин диэяр цзвлярини тяйин едир. Ганунвериъи щакимиййяти икипалаталы парламент тямсил едир. Ясас ганунвериъи орган олан Депутатлар палатасы пропорсионал сечки системи цзря 4 ил мцддятиня сечилян 200 депутатдан, Сенат мажоритар сечки даиряляриндян 6 ил мцддятиня сечилян 81 нцмайяндядян (нцмайяндялярин цчдя бири щяр ики илдян бир йенидян сечилир) ибарятдир. Депутатлар палатасынын гябул етдийи ганун лайищясини Сенатын рядд етмяк щцгугу вар. Иъраедиъи щакимиййяти Баш назирин башчылыг етдийи щюкумят щяйата кечирир. О, парламент гаршысында щесабат верир. Депутатлар палатасында щюкумятя етимад мясяляси гойула биляр. Ч.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Вятяндаш демократик партийасы, Чехийа сосиал-демократ партийасы, Чехийа вя Моравийанын коммунист партийасы, Христиан-демократик иттифагы – Чехословакийа халг партийасы.


    Təbiət
    Relyef. Ç. ərazisinin çox hissəsi Şumava, Çexiya Meşəsi, Filizli dağlar, Krkonoşe (hünd. 1602 m-ədək, Snejka d.–ölkənin ən yüksək nöqtəsi) dağ silsilələri ilə əhatələnən Çexiya massivindədir. Massivin daxili hissəsini yüksəkliklərlə ayrılmış bir sıra ovalıqdan və onları ayıran alçaq dağ massivlərindən ibarət Çexiya çuxuru təşkil edir. Ç.-nın c.-unda və mərkəzi hissəsində Çexiya-Moraviya yüksəkliyi yerləşir. Burada çoxsaylı karst relyef formaları (o cümlədən Matsoxa karst uçurumu) var. Ölkənin ş.-ini Karpat d-rının q. ətəkləri tutur. 
    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. Çexiya massivi qədim Variss qırışıqlığı (bax Hersin qırışıqlığı) özülünün nüvəsini təşkil edir; Kembriyəqədər yaşlı qneyslərdən, maqmatitlərdən, kristallik şistlərdən, qranulitlərdən, Paleozoyun kvarsit və qumdaşılarından ibarətdir. Çökmə örtüyünü Tabaşir və Kaynozoyun, əsasən, qırıntılı süxurları təşkil edir. Ç.-nın ərazisi zəif seysmik zonada yerləşir. Zəlzələlərin episentri, adətən, həmişə ölkə ərazisindən kənarda (Alp və Karpat d-rında) olmuşdur. Nisbətən güclü (7 baladək) zəlzələlər Kraslitse, Trutnov, Opava d-rında baş vermişdir. Əsas faydalı qazıntıları daş kömür (Ostrava-Karvin kömür hövzəsi) və qonur kömürdür (Şimali Çexiya qonur kömür hövzəsi). Hidrotermal mənşəli çoxsaylı qurğuşun-sink filizi ya- taqları (Prşibram, Kutna-Qora, Strşibro, Zlate-Qori, Qorni-Beneşov, Qorni-Mesto), Moraviyada mis filizi yataqları (Stare-Ransko və s.), Filizli dağlarda Variss qranitoidləri ilə əlaqədar qalay və volfram yataqları (Sinovets, Krupka və s.), uran filizi yataqları, qiymətli və məmulat daşları, tikinti materialları yataqları da var. Ç. mineral sularla da zəngindir. Bu suların əsasında Qərbi Ç.-da Karlovi-Vari, Marianske-Lazne, Frantişkovi-Lazne, Yaximov, Kinxvart, Konstantinovi-Lazne, Orta Ç.-da Podebradi, Moraviyada Luqaçovitse, Teplitse-Beçva, Darkov, Velke-Losini, Yesenik və s. kurortları fəaliyyət göstərir. İqlim. İqlimi mülayimdir; yayı isti, qışı soyuq və rütubətlidir. İyulun orta temp-ru düzənliklərdə 19–20, dağlarda 4–8°C, yanvarın orta temp-ru uyğun olaraq –2-dən – 4°C-yədək və –8-dən –10°C-yədəkdir. Yağıntının illik miqdarı düzənliklərdə 450– 600 mm-dən dağlarda 1200–1600 mm-ə qədərdir.
    Daxili sular. Ç. sıx, qısa çaylar şəbəkəsinə malikdir. Nisbətən iri çayları Laba (Elba) qolu Vltava ilə və Moravadır (Dunayın sol qolu). Yaz aylarında dağlarda qarın əriməsi ilə əlaqədar çayların çoxunda daşqınlar olur. Laba və Vltavanın aşağı axını gəmiçiliyə yararlıdır. Buzlaq və tektonik mənşəli kiçik göllər, su anbarları var.
    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Айры-айры р-нларын релйефиндя, иглиминдя вя щидроэеолоэийасындакы фяргляр торпаг юртцйцндя дя юзцнц эюстярир. Ян чох подзоллу вя гонур мешя торпаглары йайылмышдыр; гараторпаглар вя диэяр торпаглар аз йер тутур. Подзоллу торпагларын хейли щиссяси мешялярля юртцлцдцр. Юлкянин мяркязи р-нларында вя Моравийада нисбятян ящямиййятли гараторпаг яразиляр вар. Дянли биткиляр, ясасян, гонур торпагларда якилир. Ч. Авропанын ян мешяли юлкяляриндян биридир. Яразисинин тягр. 30%-ни кцкнар вя шам аьаъы мешяляри тутур. Мешя сярщядиндян йухарыда Алп чямянликляри йайылмышдыр. Карпат д-рында ъанавар, гонур айы, вящши габан, тцлкц, кюпэяр, марал, гундуз, дяля, довшан, гушлардан гырговул вар. Юлкя яразисинин 12%-и тябият паркларынын вя горугларын пайына дцшцр. Ян ири тябият горуьу цмуми сащ. 168 мин ща олан Чехийа Мешясидир.

    Снежка даьы.


    Ящали
    Ящалинин 95%-ини чехляр, тягр. 2%-ини словаклар тяшкил едир. Иммигрантлар (украйналылар, вйетнамлылар, руслар, алманлар, гарачылар, маъарлар) юлкя ящалисинин тягр. 4%-ини тяшкил едир. Чех дилиндя данышан чехляр гярби славйан халгларына аиддирляр. Чех дили Чехийа, Орта Моравийа вя Шярги Моравийа диалектляриня бюлцнцр. Диндарларын яксяриййяти христиандыр. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 130 няфярдир. Ч. йцксяк урбанизасийалы юлкядир: шящяр ящалиси тягр. 71%-дир; кянд ящалисинин сайы азалмагдадыр. Ян ири шящяри вя йеэаня мегаполис Прагадыр (1 млн. 188 мин няфяр). Диэяр ири шящярляри Брно, Острава, Плзен вя Оло- моутсдур. 1994–2005 иллярдя ящалинин тябии азалмасы баш верся дя, 2006 илдян башлайараг юлцм сявиййясинин азалмасы, доьум сявиййясинин вя мигрант ахынынын артмасы нятиъясиндя ортаиллик артым мцсбят олмушдур. Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,2 ушагдыр. Сон илляр Ч. ушаг юлцмцнцн аз олдуьу юлкяляр сырасына дахилдир (1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4 няфярдян аз). Ямяк габилиййятли ящалинин (15–65 йаш) хцсуси чякиси тягр. 71,2%-дир. 15 йашадяк оланларын хцсуси чякиси 14,4%, йашлыларын ися (65 йашдан йухары) хцсуси чякиси 14,5%-дир. Ч.-да ящалинин орта йаш щядди 39,3 илдир (гадынларда 41,1; кишилярдя 37,5). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти кишилярдя 72,9, гадынларда 79,7 илдир. Игтисади ъящятдян фяал олан ящали 51,5%-дир. Ишсизлик сявиййяси 7,3%-дир (2006).

     

    Влтава чайы.

    Гара эюл (Černé jezero).


    Тарихи очерк
    Ч. яразиси Еркян Палеолит дюврцндян мяскунлашмышдыр. Цст Палеолит дюврцндя Ч. яразисиндя Граветт мядяниййятинин дашыйыъылары олан кроманйонлар (брйунлар) йайылмышлар. Неолит дюврцндя Балканлардан бурайа гыфвары гядящляр мядяниййятинин, сонралар ися гайтанлы керамика мядяниййятинин дашыйыъылары олан малдар щинд-Авропа халглары кючмцшляр. Тунъ дюврцндя Ч. яразисиндя бир сыра археоложи мядяниййят йайылмышды. Онларын дашыйыъылары, ещтимал ки, щинд-Авропа дилляринин гярб голуна (кентум) аид диллярдя данышырдылар. Еркян Дямир дюврцндя (е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысы) Ч. Щалштат мядяниййяти ареалына дахил иди. Бурада келтлярин илк мяскянляри мящз бу мядяниййятля баьлыдыр. Ч.-нын ян гядим тарихи сакинляри е.я. 4 ясрдя Шимали Италийадан кючмцш, Латен мядяниййятинин дашыйыъылары олан келт тайфасы бойлар иди. Юлкя яввял латын адыны Бощемийа (Божощемум), сонра ися ондан тюрямиш алман (Бющмен) адыны бойлардан алмышдыр. Е.я. 1 ясрин орталарында келтляри эерман тайфалары сыхышдырмышлар (археолоэийада бу дювр Планйан тябягяси адланыр). Е.я. 50 илдян ерамызын 350/380 илляринядяк Чехийа яразисиндя эерманлар цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Ерамыздан бир нечя ил яввял юлкядя эерман тайфасы маркоманлар мяскунлашмышлар. Онларын башчысы Маробод Орта Дунайдан Висланын ашаьы ахарынадяк олан торпагларда чохсайлы шярги эерман тайфаларыны юз щакимиййяти алтында бирляшдирмишди. Марободун йаратдыьы дювлят чох йашамады. Армини, сонра ися Катвалд (готлар арасында сцрэцндя йашамыш ясилзадя маркоман) иля мцбаризяйя давам эятирмяйян Маробод е.я. 19 илдя ромалыларын щимайяси алтына кечмиш, юмрцнцн сон эцнлярини Равеннада йашамышдыр. Бунунла беля, маркоманларын галыглары Чехийада 5 ясрин яввялляринядяк галмышды. Маркоманларла ейни вахтда Чехийанын шм. щиссясиндя мядяни-етник ъящятдян гарышыг олан Кобыл археоложи групу галмагда иди. 2 ясрдян башлайараг шм.-дан Пшеворск мядяниййяти (Моравийада онун изляри Рома дюврцнцн башланьыъындан гейд олунур) йайылмаьа башлайыр. 3 ясрин 1-ъи йарысында Ч.-йа Лабабойу яразилярдян ящалинин кючц башламыш, 3 ясрин 2-ъи йарысында бу кючкцнляр Моравийада да (Костелетск групу) мяскунлашмышлар. Ейни заманда Моравийанын ъ.-унда йени даими мяскянлярин мейдана эялмяси Рома гошунларынын Ч. яразисиндя Маркоман мцщарибясиндя (165–180) иштиракыны сцбут едир. Рома империйасы Маркоман мцщарибяси башлайанадяк тайфаларарасы мцбаризядян вя башчыларын чякишмясиндян мящарятля истифадя едирди. Готлар тяряфиндян сыхышдырылан маркоманлар, квадлар, щямчинин диэяр эерман вя гейри-эерман (йазыглар, бастарналар, сарматлар) халглары иттифага эиряряк Рома империйасынын шм. яйалятлярини тутмаьа чалышырдылар. Марк Аврели бу басгынын гаршысыны чятинликля алмыш, лакин Дунай чайы щяля узун мцддят Рома империйасынын шм. сярщяди олараг галмышды. 3 ясрдя маркоманлар ромалылар вя гоншу эерман тайфалары иля мцщарибяляр апармышлар. Щунлар Авропайа эялдикдя маркоманлар онлара табе олмуш, Аттиланын Галлийайа йцрцшцндя вя Каталаун дюйцшцндя (451) иштирак етмишдиляр. Бундан сонра маркоманларын Ч.-йа гайыдыб-гайытмадыглары мялум дейил. Ещтимал ки, Ч. 5 ясрин 2-ъи йарысында (славйанлар бурада там мяскунлашанадяк) шм.-дан Рома сярщядляриня доьру бир-биринин ардынъа щярякят едян мцхтялиф халглар тяряфиндян тутулурду. 5 ясрин сону – 6 ясрин яввялляриндя Ч. яразисиндя славйан тайфалары мяскунлашмаьа башламышдылар. Ч. славйанлары 6 ясрин икинъи йарысында вя 7 ясрин яввялляриндя Паннонийада мяскунлашмыш (568 илдя) аварларын щакимиййяти алтында идиляр. Константинопол цзяриня уьурсуз йцрцш (626), хязярлярин вя булгарларын щцъумлары аварларын гцдрятини сарсытды. Мцстягиллик уьрунда мцбаризя Ч. славйан тайфаларынын мцвяггяти иттифагынын йаранмасына сябяб олду. Диэяр славйан халглары да бу иттифага гошулмушдулар. Тягр. 658 илдя тяртиб олунмуш салнамянин мялуматларына эюря, 623 илдя Само адлы франк таъири славйанларын торпагларына эяляряк аварлара гаршы мцщарибядя иштирак етмиш, сонралар ися Само дювлятинин (623–658) кралы сечилмишдир. Бу тайфа иттифагы о гядяр гцдрятли иди ки, Франк кралы Дагобертин гошунларыны Вогастисбург йахынлыьындакы 3 эцнлцк дюйцшдя (630) дармадаьын етмишди. Тящлцкя совушдугдан сонра иттифаг даьылды.

    Йан Щус.

    Карлови-Вари йахынлыьында Локет гясри. 1234 ил.

    9 ясрдя Бюйцк Карлын протектораты олан Чехийа торпагларында христианлыг йайылмаьа башлады. Бюйцк Карл бцтцн Ч. торпагларына 500 эцмцш гривна вя 120 юкцз верэиси тяйин етди. Шярги Франк краллыьы Бюйцк Карлын Ч.-ны империйайа гатмаг иддиаларынын вариси олду. Крал Алман Лцдовик 846 илдя Моравийадан гайыдаркян Ч.-да аьыр мяьлубиййятя уьрады. 845 илдя Реэенсбургда 14 гярби чех кнйазынын хач суйуна салынмасы Ч.-да христиан килсясинин йаранмасы цчцн сябяб олмады. 9 ясрин сону – 10 ясрин яввялляриндя Ч. Бюйцк Моравийа дювлятинин тяркибиня дахил иди. 863 илдя Моравийайа эялян Кирилл вя Мефоди алман йепископлуьундан асылы олмайан славйан килсяси йаратдылар (869). Моравийа кнйазы Свйатополкун юлцмцндян (894) сонра Ч. кнйазы Борживойун оьуллары Моравийа асылылыьындан азад олмаг истядиляр. Онлар Реэенсбургда крал Арнулфун али щакимиййятини гябул етмиш (895), верэи юдямяйя вя Ч.-нын Реэенсбург йепископунун щакимиййяти алтына кечмясиня разы олдулар. 10 ясрдя Пржемысловичляр сцлаляси башда олмагла еркян феодал чех дювляти (кнйазлыг) йаранды. Кнйаз Вратислав [905–921] Ч.-йа щцъум едян маъарлары дармадаьын етди, Алманийадакы щяръ-мяръликдян истифадя едяряк крала юдянилян верэини дайандырды, нятиъядя Ч. кнйазлыьы мцстягил олду. Онун оьлу Мцг. Васлав [921–935] зличанлары табе етди, онларын ясас шящяри Лйубитсаны тутду. Дахили дцшмянлярин ющдясиндян эялян Ваславын Алманийа иля мцбаризя апармаьа лазыми гцввяси йох иди. 929 илдя алман кралы Ы Щенрих Прагайа эялди вя кнйазы верэи вермяйя мяъбур етди. Мцг. Ваславын гардашы Ы Болеслав Грозны [935–967] гардашыны юлдцряряк щакимиййяти яля кечирди. Болеслав 14 ил алманлара гаршы мцбаризя апарса да, 950 илдя алман дювлятиндян асылылыьы гябул етди. Лех чайы йахынлыьындакы дюйцшдя (955) чехляр маъарлара гаршы ал- манларын мцттяфиги кими чыхыш етдиляр. Онлар цзяриндя гялябя Болеслава Моравийа, Одер вя Елба чайынын йухары ахарларындакы Полша торпагларыны Ч.-йа бирляшдирмяк имканы верди. Онун оьлу ЫЫ (Мюмин) Болеслав [967–999] император Ы Оттонун дястяйи иля Майнс архийепископуна табе олан Прага йепископлуьунун ясасыны гойду. О, Ч.-нын ъ. вя ш. щиссялярини дя яля кечиряряк (955) Пржемысловичляр сцлалясинин щакимиййяти алтында чех торпагларынын бирляшдирилмясини баша чатдырды. Онун оьлу ЫЫЫ (Кцрян) Болеславын [999– 1002/03] щакимиййяти дюврцндя сарай чякишмяляриндян истифадя едян Полшалы Ы Болеслав гардашы Владивойу Прагада тахта чыхарды, онун юлцмцндян сонра щакимиййяти юз ялиня алды, Ч. кнйазынын диэяр гардашларыны юлкядян говду. Алман кралы ЫЫ Щенрихин дястяйи иля Пржемысловичляр щакимиййятлярини эери ала билдиляр. Лакин Полшалы Ы Болеславын тутдуьу чех торпаглары вя Моравийа Полшанын щакимиййяти алтында галды. Кнйаз Олдржихин [1012–1033] щакимиййятинин сон илляриндя оьлу Ы Брйачислав Полшадан Моравийаны эери алды вя о дюврдян бу юлкя гяти олараг Ч. дювлятинин тяркибиня дахил олду. Ы Брйачиславын [1034–1055] щакимиййяти илляри чехлярин Полшаны тутмасы вя эцълц гярби славйан империйасыны йаратмаг ъящди иля яламятдар иди. Бу ъящдин баш тутмамасынын сябяби папа ЫХ Бенедиктин вя император ЫЫЫ Щенрихин мцдахиляси олду. ЫЫЫ Щенрихин Прагайа йцрцшц Ч.-нын “Мцгяддяс Рома империйасы” тяркибиня дахил едилмяси (1041) иля нятиъялянди.

    Ровенско под Троска ш. йахынлыьында Троски гясри. Тягр. 1380 ил.

    1086 илдя Прагада кнйаз ЫЫ Вратиславын Ч. кралы [1086–92] елан едилмяси иля баьлы таъгойма мярасими кечирилди. Крал титулу ирси дейилди. Лакин 1212 илдя Ч. краллары щакимиййятинин ирсян кечмяси щцгугу Гызыл Сиъилийа булласы иля тясдиглянди. 1241 илдя Ч. кралы Ы Ватслав [1230– 53] иля Австрийа вя Каринтийа щерсогларынын бирляшмиш гцввяляри монгол гошунларынын Моравийа вя Ч.-йа щцъумларыны дяф етдиляр. 13 ясрин сону – 14 ясрин 1-ъи йарысында Ч.-да мяркязляшмиш монархийа бяргярар олду. Ы Карлын (1347 илдян ЫВ Карл) дюврцндя [1346–78] крал щакимиййяти даща да эцълянди, Прагада архийепископлуг тясис олунду, 1348 илдя ися Прага ш.-ндя Мяркязи вя Шярги Авропада илк ун-тин ясасы гойулду. Онун щакимиййяти илляриндя йолларын тямириня вя мцщафизясиня ъидди фикир верилмяси, тикинти ишляринин эенишлянмяси (Прага грады, Мцг. Вит килсяси, Карлштейн гясри, Прагада кюрпц вя с.), юлкядя шярабчылыг, мешя вя балыг тясяррцфатынын инкишаф етмяси, Прагада йени шящярин ясасынын гойулмасы, сянайе сащяляринин вя тиъарятин чичяклянмяси Ч. игтисадиййатынын сцрятли инкишафына сябяб олду. Ы Карл Ч. краллыьына мяхсус торпаглары хейли эенишляндирди: Йухары Пфалтс, Тцринэийа вя Саксонийада мцлкляри вя шящярляри сатын алды, бцтцн Силезийа цзяриндя али щакимиййяти мющкямляндирди, Ашаьы Лузасийаны вя Бранденбург маркграфлыьыны бирляшдирди. Ч.-да крал щакимиййятини мющкямлядян Ы Карл 1348 илдя вялиящдлик щаггында ганун гябул етди: варислик щяр заман кралын бюйцк оьлуна мянсубдур; гадынлар йалныз нясилдя киши вариси олмадыгда щакимиййятя эяля билярдиляр; щям киши, щям гадын хятти иля нясил кясилдикдя, тахта кимин чыхаъаьына сейм гярар вермяли иди. Сеймин сечки щцгугу Гызыл буллада (1356) тясбит олунду. ЫВ Васлав [1378–1419] щяля атасынын саьлыьында Ч. кралы (1363), даща сонра император (1376) олду, Ч., Силезийа, Лузасийанын бир щиссясини вя Ч. краллыьынын Алманийадакы хырда мцлклярини алды. Галан торпаглар Лцксембург няслинин нцмайяндяляриня верилди. Феодал истисмарынын эцълянмяси вя Ренессанс аб-щавасы Прага ун-тинин ректору Й. Щусун чыхышына сябяб олду. Щус мцщазиря вя ясярляриндя католик рущанилярини вя феодаллары ифша едир, килсядя ясаслы дяйишикликляр тяляб едирди. Онун чыхышларынын фяргляндириъи хцсусиййятляриндян бири чех дилиня гайытмаг тяляби иди. Бу тяляб Щусу милли азадлыг щярякатынын идейа илщамчысына чевирди. 1415 илдя Щусун бидятчи кими тонгалда йандырылмасы 4 ил сонра Прагада антиалман иьтишашлары иля башланан Щус мцщарибяляриня (1419–34) эятириб чыхартды. 1420 ил ийулун 14-дя Й. Жижка алманларын Прагайа щцъумунун гаршысыны алды, 1422 ил декабрын 8-дя император Ы Сиэизмундун ордусуну дармадаьын етди. 1427 илдя щусчулар Алманийанын ичяриляриня доьру йцрцш етдиляр, 1428 илдя Вйананы мцщасиряйя алдылар. 1433 ил апрелин 14-дя Базел кился мяълиси щусчуларын дцзялишлярини рядд етди. Еля бу заман щусчулар таборлулар вя мютядилляря парчаландылар. 1434 илдя таборлулар дармадаьын олундулар, 1437 илдя ися онларын сонунъу галасы алынды. Бундан сонра “кралсызлыг” (“Интерреэна”) (1439–52) дюврц башлады. Реал щакимиййят мютядил щусчуларын мянафейини эцдян йерли эетманларын ялиндя ъямляшди. Онлардан бири олан Йиржи Подебрад [1458–71] 1448 ил сентйабрын 3-дя Праганы тутду вя 1452 илдя сеймдя юлкянин щюкмдары, 1458 илдя ися Ч. кралы елан едилди. Лакин католик килсяси йени кралы кафир елан етди, Ч. тахтынын сащиблийини ися Маъарыстан кралы Матйаш Корвиня (Щунйадийя) верди. О, 1468 илдя Ч.-йа гаршы мцщарибяйя башлады, Моравийа вя Силезийанын Маъарыстана гатылмасына наил олду. Йерли магнатларын Ч. тахтына чыхардыглары II Владислав Йаэеллон [1471–1516] сонралар Маъарыстан кралы да олду. Католик мцхалифят эцълянди, мютядилляр ися тядриъян лцтеранлыьы гябул етдиляр. Беляликля, щусчулар щярякаты цмум-авропа Реформасийа щярякатына гошулду. Мощач вурушмасында (1526) Маъарыстан вя Ч. кралы ЫЫ Лайошун [1516–26] султан Ы Сцлейман Ганунийя мяьлуб олма- сындан вя юлдцрцлмясиндян сонра Ч. краллыьы вя Маъарыстан краллыьынын бир щиссяси (ясасян, индики Словакийа вя Шимал-Гярби Маъарыстан) Австрийа Щабсбургларынын щакимиййятиня кечди. Ч. мухтариййятини горуйуб сахлайа билди. Католик партийасыны эцъляндирмяк мягсяди иля Ы Фердинанд [1526–64] йезуит орденини Прагайа дявят етди, онлар цчцн Мцг. Климент коллеэийасыны йаратды (1556), Прага архийепископлуьуну бярпа етди. 1602 илдя пикардлара (чех гардашларыны истещза иля беля адландырырдылар) гаршы крал фярманы имзаланды. Лакин протестантлар яввялки шикайятлярини крал фярманы шяклиндя ифадя едяряк вя гошун топлайараг ЫЫ Рудолфу [1576–1611] бу фярманы имзаламаьа мяъбур етдиляр (1609). Консисторийаны вя ун-ти зябт едян, щяр цч силкдян 10 дефензор сечян протестантлар дювлят ичярисиндя дювлят гурмушдулар. ЫЫ Рудолф муздлу ордунун васитясиля чех протестантларыны итаятя эятирмяк истяся дя, мяь- лубиййятя уьрады, Рудолф тахтдан деврилди вя Ч. кралы Матвей [1611–19] сечилди. Ч. католикляри вя протестантларынын рягабяти Отузиллик мцщарибяйя (1618–48) сябяб олду. Ч. протестантлары крал Фердинанды девирмяк вя калвинчи Пфалтслы Фридрихи тахта чыхармаг истяйирдиляр. Фердинанды Католик ъямиййятиндя бирляшмиш баварийалылар, саксонлар вя полйаклар дястякляйирдиляр. 1620 илин пайызында Католик ъямиййятинин гошунлары Ч.-йа дахил олдулар. Нойабрын 8-дя чех гошуну Белайа Гора (Прага йахынлыьында) вурушмасында дармадаьын едилди, Пфалтслы Фридрих Ч.-дан гачды. Бу дюйцшцн нятиъяси олараг Ч.-да протестантизмин вя силки монархийанын талейи щялл олунду. 1618–20 илляр цсйаны мяьлубиййятя уьрадыгдан сонра Ч. Щабсбургларын яйалятиня чеврилди. 1627 илдя кралын имзаладыьы фярмана ясасян Ч.-да католисизм щаким диня чеврилди. Прага ун-ти йезуитляря верилди. Отузиллик мцщарибянин эятирдийи фялакятляр Ч.-нын ифласыны баша чатдырды: минлярля мяскян мящв едилди, ящалинин сайы 3 дяфя азалды. 17 ясрдя алманларын Ч.-йа йени ахыны башланды, буна сябяб йерли ящалинин Ал- манийа протестантлары иля достлуг мцнасибятляри вя юлкядя лцтеранлыьын йайылмасы иди. ЫЫ Фердинанд тяряфиндян кечирилян мцсадиря торпагларын хейли щиссясинин яънябилярин ялиня кечмясиня эятириб чыхартды. Тязя сащибляр бошалмыш торпагларда алманлары йерляшдирир, йени алман мяскянлярини йарадырдылар. Алман дилинин Ч.-да йайылмасы сябябляриндян бири Вйанадакы мяркязи идаряетмя органлары иля ялагя сахламаг цчцн бу дилин зярури олмасы иди. 1784 илдян етибарян Прага ун-тиндя вя эимназийаларда тящсил гяти олараг алман дилиндя (яввял латын дилиндя) иди. Дювлят идаряляриндя дя алман дили истифадя олунурду. ЫЫ Фердинандын [1620–37] дюврцндя Бощемийанын мухтариййяти ляьв едиляряк Австрийайа гатылды. 1743 илдя Марийа Терезийа Ч. тахтыны Вйанайа кючцрся дя, ЫЫ Леополд ону Прагайа гайтарды. 1749 илдя Марийа Терезийа Ч. вя Австрийа дяфтярханаларыны ващид дювлят дяфтярханасында бирляшдирди. Ч. сарай дяфтярханасынын вя ъанишинлийин ляьви Австрийанын мяркязляшдирмя сийасятинин гялябяси иди. Халг кцтляляринин йаделли аьалыьына вя феодал юзбашыналыьына гаршы арасыкясилмяз цсйанлары (1775 вя с.) нятиъясиндя Щабсбурглар 1775 илдя бийар якинчилийини мящдудлашдырмаьа, 1781 илдя ися кяндлилярин шяхси асылылыьыны ляьв етмяйя мяъбур олдулар. 1783 илдя Император ЫЫ Иосиф йерли сечкили земство вя с. мящкямяляри ляьв едяряк, йени мящкямя системини йаратды. Император ЫЫ Леополдун щакимиййяти илляриндя земство гайдары гисмян бярпа едилди. 1792 илдя ЫЫ Леополд Прага ун- тиндя чех дили кафедрасыны тясис етди. 18 ясрдя апарылмыш ислащатлар Ч. краллыьынын торпаглары арасындакы ялагяляри кясди. 18 ясрин сонундан капиталист мцнасибятляринин сцрятли инкишафы чех миллятинин формалашмасына шяраит йаратды (бах Чехляр). 18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи йарысында чех милли щярякаты эенишляняряк сийаси характер алды. Прагадакы Свйатослав мяълиси (1848) Щабсбурглар империйасында 1848–49 илляр ингилабынын башланьыъы олду. Бу ингилабын зирвяси – Прага цсйаны (1848, 12–16 ийун) мяьлуб олса да, кяндлиляри феодал асылылыьындан азад етди вя бу капитализмин сцрятли инкишафына тякан верди. 1848 илин нойабрында Вйанада баш вермиш цсйандан истифадя едян чех депутатлар империйа сейминин иъласларынын Моравийада давам етдирилмясиня наил олдулар. Бундан бир нечя эцн сонра Ы Фердинанд гощуму Ы Франс Иосифин хейриня тахтдан имтина етди. Кнйаз Виндишгретсин Вйана гарнизону Маъарыстан ингилабыны йатырдыгдан сонра 1849 ил мартын 4-дя Франс Иосиф дювлятин цмуми конститусийасыны дяръ етдирди вя сейми бурахды. Щюкумят бир нечя ислащат кечирди: кяндлиляр феодал асылылыьындан азад едилди, шящяр вя кянд идарячилийи низамнамяси гябул олунду, ун-тляря гисмян мухтариййят верилди вя с. 1851 ил декабрын 31-дя Франс Иосиф 1849 ил конститусийасыны ляьв етди вя юлкядя мцтлягиййяти бярпа етди. Ч.-да журналистлярин вя чех милли щярякатынын тягибиня, алманларын щимайя едилмясиня башланылды. 1860 ил октйабрын 20-дя “Айры-айры торпагларын тарихи щцгуглары вя Австрийа империйасында йашайан халгларын юзцнцидаряетмяси щаггында” сяняд имзаланды. 1861 ил февралын 26-да императорун земство идаряляри щцгугларынын мяркязи щакимиййят бахымындан мцяййянляшдирилмяси чех халгынын цмидлярини доьрултмады. Бунунла беля, чехляр юз депутатларыны щям йерли земство (ландтаг), щям дя империйа (рейхсрат) сеймляриня эюндярдиляр, лакин алманларын хейриня кечирилмиш сечкилярдян наразы галдыгларыны бяйан етдиляр. Рейхсратда федератив чохлуг газана билмяйян чех депутатлар палатаны тярк едяряк (1863) фяалиййятлярини земство сейминдя давам етдиляр. Депутатлар орта тящсил мцяссисяляриндя тящсилин щям алман, щям дя чех дилиндя кечирилмясиня наил одулар (1866, 18 йанвар). 1867 илдя Австрийа империйасы Австрийа-Маъарыстана чевриляндя чехляря мухтариййят верилмяди. Лакин 1882 илдя Прага ун-ти чех вя алман дилляри бюлмяляриня айрылды, тиъарят вя сянайе палаталарына сечкиляря дяйишиклик едилди вя с. 1883 илдян чех депутатлар земство сейминдя цстцнлцк тяшкил едирдиляр. Сеймин бцдъяси щесабына земство банкынын тясиси, Ч. краллыьы музейи цчцн дябдябяли бинанын тикилмяси, сейм щесабына Ч. тарихиня даир мянбялярин няшр олунмасы вя диэяр дяйишикликляр чехлярля Ч.-да йашайан алманлар арасында мцбаризяни даща да шиддятляндирди. Биринъи дцнйа мцщарибяси илляриндя чехляр Австрийа-Маъарыстан ордусунда, Шярг ъябщясиндя вурушурдулар. Мцщарибядян сонра Антанта дювлятляри Щабсбурглар империйасындакы халгларын милли азадлыг щярякатыны дястякляди. 1918 илин октйабрында миллятчилярин вя дипломатларын цмуми сяйляри иля Ч., Сло- вакийа вя Карпатархасы Украйнадан ибарят чохмиллятли мцстягил Чехословакийа дювляти йарадылды. Гейри-миллятляр (алман-

    Влтава чайы цзяриндя Карл кюрпцсц. Прага.

    лар, маъарлар, полйаклар, украйналылар вя б.) Чехословакийа ящалисинин тягр. 1/3-ини тяшкил едирди. Бу яразилярдя йашайан алманларын чыхышлары йатырылды. Т.Г. Масарик юлкянин илк президенти сечилди. Чехословакийанын сярщядляри галиб дювлятлярин Алманийа вя Австрийа-Маъарыстанла баьладыглары Версал (1919), Сен-Жермен (1919) вя Трианон (1920) сцлщ мцгавиляляри ясасында мцяййянляшдирилди. Мцщарибядян сонракы илк иллярдя чех малиййя капиталынын мювгеляри мющкямлянди. Чех инщисарлары дювлят апаратындакы нцмайяндялярин вя Антанта дювлятляринин кюмяйи иля тядриъян Австрийа, алман вя маъар капиталыны сыхышдырыр, Словакийа вя Карпатархасы Украйнанын игтисадиййатыны яля кечирирдиляр. Бунунла йанашы, хариъи капиталын (ясасян, Франса, Инэилтяря вя АБШ) Чехославкийайа ахыны да эцълянмякдя иди. Юлкядя 50-йядяк мцхтялиф сийаси партийа вя бирликлярин фяалиййят эюстярмясиня бахмайараг, сийаси щяйатда щаким мювгеляр, ясасян, Аграр (1899 илдя йарадылмышды; 1922 илдян Якинчилик вя хырда кяндли ящалисинин республикачы партийасы) вя Милли-демократ партийасына мяхсус иди. 1920–21 иллярдя Франсанын щимайяси алтында Чехословакийа Кичик Антантайа гошулду, 1924 илдя ися Франса иля щярби-сийаси мцгавиля имзалады. 1920- ъи иллярин орталарында юлкядя йарадылмыш чех фашист тяшкилатлары фяаллашды. 1933 илдя йарадылмыш Судет-алман партийасы фашист Алманийасынын бирбаша ъасусуна чеврилди. 1934 илдя Чехославакийа ССРИ-ни таныды, гаршылыглы йардым барядя совет-Франса мцгавиляси имзаландыгдан (1935) сонра 1935 илин майында совет щюкумяти иля мцвафиг мцгавиля баьлады. Масарик истефайа эетдикдян сонра юлкянин икинъи президенти Е. Бенеш сечилди. Судет-алман партийасы (башчысы К. Эенлейн) Судет вил.- нин Алманийайа бирляшдирилмяси тялябини иряли сцрдц, 1938 ил сентйабрын 12-дя ися щярби цсйан галдырды. Франса вя Инэилтярянин щаким даиряляри Чехословакийа иля мцттяфиг олдугларына бахмайараг, сентйабрын 22-дя Мцнхендя Чехословакийанын парчаланмасы барядя Алманийа вя Италийа иля сазиш баьладылар [бах Мцнхен сазиши (1938)]. 1938 илин октйабрында Алманийа Ч.-нын Судет вил.-ни яля кечирди, 1939 илин мартында ися бцтцнлцкля Чехословакийаны ишьал едяряк Ч. яразисиндя (Судет вил.-ндян башга) ойунъаг “Бощемийа вя Моравийа протектораты”ны, Словакийада ися ойунъаг “мцстягил Словакийа дювляти”ни йаратды. Бенеш башда олмагла сийаси хадимляр 1939 илдя Парисдя Чехословакийа Милли Комитясини, 1940 илдя ися онун ясасында Лондонда Мцвяггяти щюкумят йаратдылар. 1945 илин мартында Москвада Мцвяггяти щюку- мят, Словакийа Милли Шурасы вя Чехословакийа Коммунист партийасынын нцмайяндяляри арасында чех вя словакларын Милли Ъябщясини (МЪ) йаратмаг барядя сазиш ялдя едилди. Апрелин яввялляриндя Кошитсе ш.-ндя МЪ щюкумяти тяшкил олунду. 1945 ил майын 5-дя Прага ящалиси Чехийа Милли Шурасынын (ЧМШ) рящбярлийи алтында фашистляря гаршы цсйана галхды. Прагадакы алман ордусу щиссяляри тярк- силащ едилди вя йа мцщасиряйя алынды, онларын силащ анбарлары вя яксяр стратежи ящямиййятли обйектляри яля кечирилди. Чех торпагларында щакимиййятин ЧМШ-нин сярянъамына кечдийи елан олунду. Майын 9-да Прагайа совет гошунлары дахил олду. 

    Прага гясри.

    Фашист Алманийасы дармадаьын едилдикдян сонра Чехословакийа совет тясир даирясиня дцшдц. Президент Бенеш 1948 илин ийунунда истефайа эетмяйя мяъбур олду. Чехословакийанын президенти коммунистлярин рящбяри К. Готвалд олду. Онун юлцмцндян сонра щакимиййятя А. Новотны кечди. 1960 илдя юлкя Чехословакийа Сосиалист Республикасы (ЧССР) елан олунду. Лакин 1960-ъы иллярин яввялляриндян ЧССР-дя игтисади чятинликляр ортайа чыхды. 1968 илдя ислащатчы лидерляр – ЧКП МК-нын биринъи сядри А. Дубчек

    Карлови-Вари шящяриндян эюрцнцш.

    (йанварын 5-дя сечилмишди) вя президент Л. Свобода башда олмагла юлкядя “Прага бащары” адланан сийаси вя мядяни либераллашма дюврц башлады. Дювлят мцяссисяляринин бир щиссяси юзял сащибкарлара гайтарылды, игтисадиййат цзяриндя дювлят нязаряти азалдылды, чохпартийалы системин тяшкилиня шяраит йарадылды, сюз азадлыьы тятбиг олунду. Либераллашма иля йанашы иътимаиййятдя антисовет ящвал-рущиййя эцълянди. Лакин ЧКП рящбярлийинин бир щиссяси иътимаиййят цзяриндя партийа нязарятинин азалдылмасына гаршы чыхды, бу да Л. Брежнев башда олмагла ССРИ щюкумяти тяряфиндян ислащатчыларын щакимиййятдян узаглашдырылмасы цчцн бящаня кими истифадя едилди. 1968 ил мартын 23-дя Дрездендя кечирилян ССРИ, Полша, АДР, Болгарыстан, Маъарыстан вя ЧССР коммунист партийаларынын эюрцшцндя Чехословакийадакы ислащатлар тянгид олунду. Майын 4-дя Москвада Дубчекин башчылыьы иля нцмайяндя щейятини гябул едяркян Брежнев ЧССР-дяки вязиййяти кяскин писляди. 29 ийул – 1 августда Сов. ИКП МК Сийаси Бцросунун президент Л. Свобода вя ЧКП МК Ряйасят Щейяти иля эюрцшц кечирилди. Лакин тязйигляря бахмайараг Дубчек ислащатлары дайандырмады. Августун 20-дян 21-я кечян эеъя Варшава Мцгавиляси Тяшкилатына (ВМТ) дахил олан юлкялярин (Румынийа истисна олмагла) гошунлары Чехословакийайа мцдахиля (“Дунай” ямялиййаты; баш командан эен. И.Г. Павловски) етди. Мцдахилядя иштирак едян щярби континэент 300 миндян чох ясэярдян, тягр. 7 мин танк вя зирещли транспортйордан ибарят иди, онун яксяриййятини совет гошунлары тяшкил едирди. Мцдахиля ислащатлара гяти шякилдя дястяк вярян ЧКП гурултайынын яряфясиндя баш верди. Мцхтялиф мялуматлара эюря, мцдахиля заманы 108 вятяндаш юлдцрцлдц,

    Крумлов гясри. 13 яср. Ъянуби Бощемийа.


    500-дян чох йараланды. “Дунай” ямялиййатынын сийаси мягсяди Чехословакийада сийаси рящбярлийин дяйишдирилмяси вя ССРИ-йя гаршы мютядил режимин бяргярар едилмяси иди. Августун 21-дя Дубчек, баш назир О. Черник, парламентин сядри Й. Смрковски, ЧКП МК цзвляри Й. Шпачек вя Б. Шимон, Милли ъябщянин рящбяри Ф. Криэел Москвайа эятирилдиляр. 1968 ил августун 24–27- дя Москвада ЧССР президенти Л. Свобода вя Г. Щусакла, щямчинин бурайа эятирилян ЧССР рящбярлийи иля данышыглар кечирилди. Тязйиг вя щядяляр нятиъясиндя ЧССР рящбярлийи (Ф. Криэелдян башга) Москва протоколуну имзаламаьа мяъбур олду. Гябул едилмиш бяйаннамядя ВМТ гошунларынын ЧССР-дян чыхарылмасы юлкядя дахили вязиййятин нормаллашмасы иля ялагяляндирилирди. Совет гошунлары Чехословакийа яразисиндя 1991 илядяк галды. Мцдахиля нятиъясиндя ЧССР-дя сийаси вя игтисади ислащатлар просеси дайандырылды. ЧКП МК-нын 1969 ил апрел пленумунда Готвалдын дюврцндя репрессийайа мяруз галмыш Г. Щусак ЧКП-нин биринъи катиби сечилди (сонралар юлкянин президенти олду). Щусак Дубчекин, демяк олар ки, бцтцн ислащатларыны ляьв етди, ислащатчылар вязифяляриндян узаглашдырылды, репрессийалар башлады. Он минлярля, о ъцмлядян мядяни елитаны тяшкил едян инсанлар юлкяни тярк етди. 1988 илин мартында юлкядя илк ачыг етиразлар баш верди. 1989 ил йанварын 15-дян 24-дяк давам едян вя католик кился тяряфиндян дястяклянян кцтляви нцмайишляр полис тяряфиндян даьыдылды, иштиракчылар щябсляря вя репрессийалара мяруз галдылар. 1989 ил нойабрын 17-дя Прагада полис тялябялярин нцмайишини гяддарлыгла даьытды. Бу щадися “мяхмяри ингилаб”ын башланьыъы олду. Нойабрын 20-дя Прагада вя б. шящярлярдя

    Совет ордусу Прагада. Май 1945 ил.

    Прагайа Совет гошунларынын йеридилмяси. Август 1968 ил.

    кцтляви нцмайишляр башлады. Халг наразылыьына “Вятяндаш форуму” (ВФ) адлы сийаси щярякатда бирляшян мцхалиф тяшкилатлар башчылыг етди. Нойабрын 21-дя мцхалифяти Чехийа кардиналы Ф. Томашек дястякляди. Мцхалифятин вя кцтляви нцмайишлярин тязйиги иля ЧКП рящбярлийи истефа верди. ЧКП-нин йени баш катиби П. Урбанек сечилди. Йени щюкумят щакимиййяти мцхалифятя шяксиз вермядийиня эюря, нойабрын 26-да Прагада издищамлы митинг кечирилди, 27-дя ися цмуми тятил башлады. Нойабрын 29-да парламент ЧКП-нин рящбяр ролу барядя конститусийа маддясини ляьв етди. Декабрын 10-да ЧССР президенти Г. Щусак истефа верди. Коммунистлярля бярабяр йер алан мцхалифятин иштиракы иля милли барышыг коалисийа щюкумяти тяшкил олунду. Декабрын 29-да йенидян гурулмуш пар- ламентинин иъласында А. Дубчек парламент сядри, йазычы, ВФ-нин башчысы В. Щавел ися ЧССР президенти сечилди. Чехословакийанын йени рящбярлийи сийаси плцрализм вя базар игтисадиййатынын бяргярар олунмасы курсуну гябул етди. “Мяхмяри ингилабын” мцвяффягиййятиня ялверишли бейнялхалг вязиййят (Берлин диварынын даьыдылмасы вя ССРИ-дя йенидянгурма сийасяти) шяраит йаратды. 1990 ил мартын 29-да Федерал мяълис юлкянин кющня адыны ляьв етди. Апрелдя “Чехийа вя Словакийа Федератив Республикасы” ады гябул олунду. Юлкядя игтисади ислащатлар кечирилди. 1993 ил йанварын 1-дя Чехословакийа динъ йолла мцстягил Ч. вя Словакийа дювлятляриня бюлцндц. 1993 илдя В. Щавел Ч.-нын илк президенти сечилди. 1998 илдя Щавел икинъи дяфя президент вязифясини тутду. 1995 илдя Ч. Игтисади Ямякдашлыг вя Инкишаф Тяшкилатына (ИЯИТ) гябул едилди. 1999 илдя Ч. НАТО-нун цзвц олду. 2003 илдя В. Клаус Ч. президенти (2008 илдя икинъи мцддятя) сечилди. 2004 илдя Ч. Авропа Иттифагына гошулду, ейни вахтда Шенэен сазишини дя имзалады. 2013 илдян М. Земан Ч. президентидир.

    “Зетор” трактор заводу. Брно ш.

    “ЛЕЭИОС” дизел-щидравлик локомотиви. Лоуны ш.

    Темелин АЕС. Ческе-Будейовитсе ш. йахынлыьында.


    Тясяррцфат
    Ч. сянайе юлкясидир. ЦДМ-ин щяъми тягр. 285,6 млрд. доллар (алыъылыг габилиййяти паритети цзря; 2013), адамбашына – 26,3 мин доллар; реал ЦДМ артымы тягр. 0,9% (2013); инсан инкишафы индекси 0,873 (2013; дцнйанын 186 юлкяси арасында 28-ъи йер) тяшкил едир. ЦДМ-ин структуру (2012): хидмят сферасы – 60,3%, сянайе – 37,4%, к.т. – 2,4%. Апарыъы сащяляр: йанаъаг-енерэетика, машынгайырма (енерэетика вя диэяр сянайе аваданлыглары, електротехника мямулатлары, автомобил истещсалы), кимйа (пластик кцтля, синтетик каучук, эцбря), йцнэцл (тохуъулуг, трикотаж, айаггабы-дяри) вя йейинти (шякяр, пивя, ят, гяннады) сянайесидир. Гонур вя даш кюмцр (Острава-Карвин, Шимали Чехийа вя Соколов кюмцр щювзяляри), дямир вя уран филизи щасил едилир. Илдя 87,57 млрд. кВт·саат електрик енержиси истещсал олунур (2012). Ясас сянайе мяркязляри Прага, Плзен, Острава вя Брнодур. Юлкя яразисинин 43%-и к.т.-нда истифадя олунур, отлаг вя чямянликляр 11%, мешяляр 33% тяшкил едир. Ятлик-сцдлцк щейвандарлыг, донузчулуг вя гушчулуг инкишаф етмишдир. Шякяр чуьундуру, тахыл, арпа, картоф, майаоту, тярявяз, мцхтялиф мейвяляр беъярилир. Д.й.-ларынын уз. (мин км) – 9,4, автомобил йолларынын уз. – 130,6 (о ъцмлядян 730 км-и бярк юртцклцдцр); автопарклар: миник автомобилляри 3,1 млн., йцк машынлары вя автобуслар 0,2 млн. тяшкил едир; 128 аеропорт вар (2013). Машын вя аваданлыглар, кимйяви препаратлар, йцнэцл вя шцшя-керамика сянайеси мямулатлары, йейинти мящсуллары ихраъ едилир. Ясас хариъи тиъарят тяряфдашлары: Алманийа, Словакийа, Австрийа, Русийа, Полша вя Чиндир.

    «Aircraft Industries» авиазаводу. Куновитсе ш.


    Силащлы гцввяляр
    Ч. силащлы гцввяляринин (СГ) цмуми сайы 35 мин няфярдир (2012). СГ гуру гошунларындан (ГГ) вя ЩЩГ-дян ибарятдир. Щярби доктринасы мцдафия йю- нцмлцдцр. ГГ 2 механикляшдирилмиш бригададан, 1 артиллерийа бригадасындан вя 1 кяшфиййат баталйонундан ибарятдир. 154 танк (Т–72М4ЪЗ вя Т–72), 347
    пийада дюйцш машыны (ПДМ–1, ПДМ–2, БПзВ), 127 зирещли автомобил, дюйцш машыны вя транспортйор (Пандур ЫЫ, ОТ– 90, ОТ–64, Динго), 196 танкялейщиня комплекс (9П148, 9К111 “Фагот”), 55 юзцйерийян артиллерийа гурьусу (вз77 “Дана”), 69 минаатанла силащланмышдыр. ЩЩГ 3 тяййаря вя 2 щеликоптер ескадрилйасындан, щямчинин зенит-ракет бригадасындан ибарятдир. 39 дюйцш тяййаряси (ЖАС–39 Эрипен, Аеро Водоъщодй Л– 159А, Аеро Водоъщодй Л–159Б, Аеро Водоъщодй Л–159Т1, Сааб ЖАС 39Ъ, Сааб ЖАС 39Д), 20 нягл. тяййаряси (Аирбус А319–100, Ту–154, Ан–26, Ъанадаир Ъщалленъер 601, ЛЕТ Л– 410УВП–Е, Йак–40), 30 тялим-мяшг тяййаряси (Аеро Водоъщодй Л–39Ъ, Аеро Водоъщодй Л–39ЗА, Злин З–142, ЛЕТ Л–410), 69 щеликоптер (Ми–8, Ми–24В, Ми–35, Ми–171Ш, ПЗЛ Ми–2, ПЗЛ W–3 Сокол) иля силащланмышдыр. Дюйцш техникасы ССРИ вя Русийа, Чехословакийа вя Че- хийа, Алманийа, Австрийа, Исвеч, Испанийа, Канада, Полша истещсалыдыр.

    Aero L-159 ALCA (Чехийа) щярби тяййаряси.


    Сящиййя
    Ч.-да хястяхана чарпайыларынын сайы ящалинин щяр 1000 няфяриня эюря 8,7-дир. Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 7,9%-ини тяшкил едир (2010). Амбулаторийа сектору юзялляшдирилмиш, стасионар сектор дювлятя мяхсусдур. Бцтцн ящали тибби сыьортайа маликдир. Сящиййя системи цчцн йцксяк тибби хидмят сяъиййявидир. Ч. чох инкишаф етмиш курорт мцалиъяси системиня маликдир. Юлкядя бир нечя балнеоложи курорт (Карлови-Вари, Мариансике Лазне, Франтишковы Лазне вя с.) фяалиййят эюстярир.

    Идман
    Футбол цзря Ч. йыьма командасы 1996 илдя кечирилян Авропа чемпионатынын эцмцш мцкафатчысы, щоккей цзря Ч. йыьма командасы ися 6 дяфя дцнйа чемпиону олмушдур. Олимпийа Ойунларынын оннювчцлцк йарышларында Р. Змелик (1992, Барселона), Р. Шебрле (2004, Афина) гызыл, Т. Дворжак бцрцнъ (1996,
    Атланта), аварчякмянин манеяляри дяфетмя йарышларында Л. Поллерт (1992, Барселона), Ш. Хилэертова (1996, Атланта; 2000, Сидней) гызыл, икийерли каноедя аварчякмядя М. Жирас вя Т. Мадер (2000, Сидней), Й.Волф вя О.Стенанек (2004, Афина) бцрцнъ медал газанмышлар. М. Навратилова вя И. Лендл бюйцк теннисдя уьурлар ялдя етмишляр. 2000–12 иллярдя Ч. идманчылары Олимпийа Ойунларында 10 гызыл, 12 эцмцш, 10 бцрцнъ медал газанмышлар.

    Тящсил
    Ч.-да 6–16 йашлы ушаглар цчцн тящсил иъбари вя пулсуздур. Мяктяб тящсили системи 4 пиллядян ибарятдир: мяктябягядяр тящсил (2–5 йаш); ибтидаи мяктяб (6–15 йаш, иъбари); орта мяктяб, эимназийа, коллеж вя ун-т коллеъляри. Мяктяб тящсили 9 йашдан 2 мярщялядя – ибтидаи (1–5 синифляр) вя орта тящсил (6–9 синифляр) щяйата кечирилир. Ч.- нын али тящсил системи иътимаи, дювлят (полис вя щярби тящсил) вя юзял ун-тлярдян ибарятдир. Гядим ун-тляри: Карл ун-ти (1348, Прага), Палатс
    ун-ти (1249 илдя коллеъ кими йарадылмышдыр, 1573 илдян ун-т), Чехийа техники ун-ти (1717, Прага), Масарик ун-ти (1919,Брно), Мендел ун-ти (1919, Брно) вя с., 1989 илдян ун-тляр йерляшдикляри реэионун ады иля адландырылыр. Гярби Бощемийа ун-ти (1990), Ъянуби Чехийа ун-ти (1990, Ческе-Будеевитс), Либеретс техники ун-ти (1994) вя с. Дювлят али тящсил мцяссисяляриндя тящсил 26 йашадяк мящдудиййятсиз вя пулсуздур. Тялябяляря 26 йашадяк тибби сыьорта юдянилир. Чехийа Елмляр Академийасы [1993, Прага; Чехийа Крал Елми Ъямиййяти (1790), Чехийа ядябиййат вя инъясянят Елмляр Академийасы, (1890), Чехословакийа Елмляр Академийасынын (1952) ясасында йарадылмышдыр]. ЕА-нын няздиндя 51 ин-т: Астрономийа, Рийазиййат, Эеолоэийа, Кимйа просесляри, Етимолоэийа, Игтисадиййат, Археолоэийа, Етнолоэийа, Славйан вя с. ин-тлар вар.

    Мендел Университети. Брно.


    Кцтляви информасийа васитяляри
    Ч.-да 75 эцндялик гязет бурахылыр. Ян ири эцндялик гязетляр: “Блеск”, “Метро”, “Младá-фронта Днес”, “Прáво”, “Слово”, “Лидовé Новинй” вя с. Телевизийа 1953 илдян, юзял каналлар 2006 илдян фяалиййят эюстярир. “Радио Прага” дювлят радиостансийасы бир нечя дилдя (чех, инэ., алм., фр. вя исп.) верилишляр щазырлайыр. ЪТК (Ъеска Тискова Канъелар) чех вя инэ. дилиндя верилишляр йайымлайан йеэаня хябяр аэентлийидир [1945 илдя Прага телеграф аэентлийинин (1918) базасында йарадылмышдыр]. Интернет истифадячиляринин сайы 7,6 млн. (2012).

    Ядябиййат
    Ч.-да ядябиййат чех дилиндя инкишаф едир. Ч. йазылы ядябиййатынын илк нцмуняляри (гядим славйан дилиндя дини няьмяляр, житийеляр, яфсаняляр) 9 ясрин сону –10 ясрин яввялляриндя гядим славйан дилиндя йаранмышдыр. 11 ясрин сонларында Рома килсясинин тязйиги иля латын дили щаким олду (Прагалы Козманын “Чех хро- никасы”, 1125). 13 ясрин сонларында чех дилиндя йазы мейдана эялди, дцнйяви ядябиййат инкишафа башлады. 14 ясрдя Интибащ идейаларынын йайылмасы Ч. ядябиййатынын йцксялишиня имкан йаратды. Тарихи ясярляр ичярисиндя Далимиловун хроникасы адланан мянзум ясяр сечилирди. Сатирик вя дидактик ясярляр, ъянэавяр ядябиййаты мейдана эялди. Мящяббят лирикасы, вагантларын лирик вя сатирик няьмяляри эениш йайылды. С. Флйашка крал вя феодаллар арасындакы зиддиййятляри йарадыъылыьында якс етдирян илк мяшщур чех йазычысы иди (“Йени дцнйа” ясяри). Щус мцщарибяляринин (1419–34) нятиъяси олараг Ч. ядябиййатында вятянпярвярлик идейалары Й. Щус, Й. Желивски вя П. Хелчитскинин йарадыъылыьында габарыг шякилдя яксини тапды. 14 ясрин сонларында йаранан ясярлярдя йаделлилярин тязйигиня гаршы етираз якс олунмуш, ислащатчы мейилляр йаранмышды. Щус идеолоэийасы цчцн зямин щазырлайан ясяр йазанлардан ян эюркямлиси Т. Штитни иди. 1468 илдя Чехийада китаб чапына башланды. 15 ясрин сонларында феодализмин гцввятлянмяси шяраитиндя чех мцяллифляринин диггяти елми ясярляря йюнялди. Ядябиййатда щуманист мейилляр йаранды. Бязи ясярляр орта ясрлярин мцщафизякар яняняляриня гаршы етиразы якс етдирирди. 16 ясрдя хроника жанры инкишаф етмяйя башлады. 1620 илдя Щабсбургларын гялябясиндян сонра Ч.-нын мцстягиллийини итиряряк феодал-католик иртиъасынын тясири алтына дцшмяси 17–18 ясрлярдя ядябиййатын инкишафыны лянэитди. Латынларын тясири йенидян гцввятлянди; чех китаблары мящв едилди. Бир чох йазычы вя мцтяфяккир хариъя мцщаъирят етди. Онлардан ян эюркямлиси щуманист педагог Й.А. Коменски иди. Ч.-да рясми ядябиййатдан башга, католиклийин тяблиьиня хидмят едян ялйазма ясярляри дя мювъуд иди. Чех китабларынын цзцнц кючцряряк эяляъяк нясилляр цчцн сахлайырдылар. Цмумавропа барокко поезийасы истигамятиндя мящяббят лирикасы инкишаф едирди. Бу дюврдя шифащи халг йарадыъылыьы чех халгынын мяняви щяйатында бюйцк рол ойнамышдыр. Милли дирчялиш дюврцндя (18 ясрин сону – 19 ясрин 1-ъи йарысы) маарифчилик идейалары (Й. Добровски), ядябиййатын миллилийи уьрунда мцбаризя (А.Й. Пухмайер, Й. Йунгман, В. Ганка, Й. Коллар, П.Й. Шафарик вя б.) вцсят алды. Бу дюврдя Ч. ядябиййаты цчцн фолклора мцраъият, кечмиш иллярдя эюстярилян гящряманлыьы идеализя етмя сяъиййяви иди. 19 ясрин 30-ъу илляриндя ингилаби романтизм мейдана эялди (К.Г. Маха), щямчинин милли драматурэийа инкишаф етди. Ядябиййатын инкишафында 1848–49 илляр ингилабынын мцщцм ящямиййяти олмушдур. Ч. ядябиййатында реалист яняняляр йаранды, сосиал-тянгиди, мцтлягиййят ялейщиня мейилляр (К. Гавличек-Боровскинин публисистикасы вя сатирик поезийасы) эцълянди. Милли драматурэийанын тяшяккцлцндя Й.К. Тыл мцщцм рол ойнады (“Йан Гус” пйеси вя с.); чех театрында илк дяфя онун тарихи драмларында халг апарыъы гцввя кими эюстярилирди. 50-ъи иллярдя Б. Немтсованын сосиал зиддиййятляри якс етдирян вя халгы мяняви-етик дяйярлярин ясас дашыйыъысы кими тясвир едян повестляри хцсуси йер тутурду (“Няня”). К.Й. Ербен романтик фолклор янянялярини давам етдирирди. 60–80-ъи иллярдя Й. Неруда бядии йарадыъылыьы иля вятянпярвярлик вя интим лириканын реалист поетикасыны ясасландырды, ядябиййата шящяр щяйатыны эятирди; мешшанлыьын ифшасы онун нясринин ясас мотивляриндян иди. В. Галекин, К. Светлайанын романларында сосиал-мяняви проблемляря эениш йер верилирди. Тарихи роман хейли инкишаф етмишди: А. Ирасек чех тарихинин мцщцм анларыны эюстяряряк, халг азадлыг мцщарибяси кими Щус щярякатынын панорамыны йаратмышды. А. Сташек, Й. Арбес дюврцн сосиал проблемляриня мцраъият едирдиляр; сосиал нюгсанларын тянгиди, вятянпярвярлик мотивляри, ингилаби дяйишиклийи яввялъядян щиссетмя С. Чехин, Й.В. Сладекин, Й. Врхлитскинин поезийасына мяхсус ъящятляр иди. В. Мрштик вя Ирасек реалист драмларында кяндлилярин фаъияли талейини тясвир едир, капиталист мцнасибятляринин кянд щяйатына тясирини эюстярирдиляр. 90-ъы иллярдя сосиал-тянгиди реализм эцълянди; шяхсиййятин вя ъямиййятин гаршылыглы мцнасибятляри, инсанын мяняви аляминин тясвири ядябиййатын ясас мювзусу олду. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя фящля щярякаты, сосиалист идейалары ядяби просеся эцълц тясир эюстярди. “Модерни ревуе” (1894–1925) журналында ифадя едилян модернист вя декадент тенденсийалар мейдана эялди. Символист шаир А. Сованын поезийасы цчцн бяшяриййят вя азадлыг щаггында дцшцнъяляр сяъиййяви иди. Эюркямли чех сатирики Й. Гашек щекайя, памфлет вя фелйетонларында халгын Щабсбурглар сцла- лясиня, милитаризмя нифрятини ифадя едирди. Чехословакийа респ.-нын йарадылмасы (1918) вя юлкядя фящля щярякатынын йцксялиши ядябиййатын инкишафында ингилаби поезийанын, сосиал-ифшаедиъи романын бюйцк наилиййятляри, сосиалист реализминин, гцввятли антифашист ядябиййатынын мейдана эялмяси иля сяъиййялянян йени дюврцн башланьыъыны гойду. Ч. ядябиййатынын словак ядябиййаты иля гаршылыглы ялагяляри хейли инкишаф етди. 20-ъи иллярин яввялляриндя поезийада нязяриййячиляри С.К. Нейман, Й. Гора, И. Волкер олан пролетар ядябиййаты, щямчинин марксист тянгиди (З. Неедлы, Й. Фучик вя б.) йаранды. Нейман “Гырмызы няьмяляр” китабында вятянпярвярлик вя тяшвигат лирикасынын йени жанрларыны ясасландырырды; Волкерин йарадыъылыьы (“Доьулма сааты” топлусу) ингилаби щуманизм идеалларыны якс етдирирди, поетика сащясиндя метафораларын эцълянмяси вя сярбяст шеирин йени формаларынын ахтарышы нязяря арпырды. Й. Сейфертин “Эюз йашларында шящяр” топлусу ингилаби мотивлярля ашыланмышды. В. Незвалын “Гярибя сещрбаз” поемасында ингилаби-романтик мейилляр айдын эюрцнцрдц. 20-ъи илляр пролетар нясри Гашекин мяшщур “Иэид ясэяр Швейгин дцнйа мцщарибясиндяки маъяралары” антимилитарист романы иля тямсил олунурду. А.М. Тилшова, К. Новый вя б. тянгиди реализмин нцмайяндяляри идиляр. Эюркямли чех йазычысы К. Чапекин демократик йюнцмлц роман вя пйесляри мейдана эялди (“Р.У.Р.”, “Макропулос цсулу”, “Мцтляг фабрики”). 30-ъу иллярин яввялляриндя игтисади бющран вя сосиал зиддиййятляр, фашизм тящлцкяси Ч. ядябиййатында идейа-естетик полйаризасийаны эцъляндирди. Клерикал-милли, фашизм йюнцмлц тямайцллярля мцбаризядя прогрессив йазычылардан ибарят эениш ъябщя йаранды. Сол йазычыларла мцзакирялярдя инъясянят мухтариййятинин авангард консепсийасы тянгидя мяруз галды. Незвалын 1934 илдя йаратдыьы сцрреалистляр групу (1938 илдя юзц ляьв етмишдир) иля полемикада тянгидчи-марксистляр (Б. Ватславек, К. Конрад, Л. Штолл, Нейман) сосиалист реализминин естетикасыны ишляйиб щазырладылар. Бу иллярдя Нейманын вя В. Заваданын, Ф. Галасын, Горанын, Й. Тауферин вятянпярвярлик вя антифашист лирикасы ясас йер тутурду. Нейман щям сцрреалист, щям дя актуал сийаси шеирляр йазмышдыр. 30-ъу иллярдя нясрин инкишаф етмяси сосиалист реализми романынын йцксялишиня сябяб олду. М. Майерова, М. Пуйманова, Т. Сватоплук, Й. Кратохвил, В. Ванчуранын романлары сосиал йюнцмлц олмасы вя дярин психолоэизми иля сечилирди. Чапекин фашизм ялейщиня йаздыьы ясярляр бейнялхалг алям- дя нцфуз газанмышды. “Саламандрларла мцщарибя” романында, “Аь хястялик” вя “Ана” драмларында милитаризм вя иргчилик нязяриййяси сатира атяшиня тутулурду. Фашист ишьалы (1939–45) Ч. ядябиййатына аьыр зярбя вурду, бир чох йазычы фашист дцшярэяляриндя вя щябсханаларда щялак олду. Дящшятли тягиб фашизмя гаршы мцгавимят идейаларыны тяблиь едян мцтярягги гцввялярин бирлийини сарсыда билмяди. Фучикин “Едамгабаьы репортаж” ясяри цмумдцнйа шющряти газанды. Ч. ишьалдан азад едилдикдян (1945) сонра фашизмля мцбаризя вя гялябя ядябиййатын ясас мювзусу иди. 50-ъи иллярдя сосиалист реализми Ч. ядябиййатында ясас ъяряйан олду. Сосиализм гуруъулуьуна (В. Ржезачын, Б. Ржиганын романлары) щяср едилмиш епик ясярляря мейил йаранды (Пуйманова, А. Запототски вя Ржиганын романлары); фашизмя гаршы мцбаризя мювзусу актуал олараг галды. Незвалын ясярляри дцнйа шющряти газанды. Поезийа мцасирлярин мяняви алямини, антимилитарист пафосу якс етдирирди (Завада, Ф. Грубин, А. Кайнар); интим вя пейзаж лирикасына эениш йер верилирди (М. Флориан). 50-ъи иллярин орталарында нормативист тямайцллярля мцбаризя эенишлянди; йазычылар йаздыглары ясярлярдя тарихи просесля мцасир дяйишиклийин реал чятинлийини вя зиддиййятлярини эюстярмяйя чалышырдылар (Й. Отченашек, З. Плугарж). 60-ъы иллярин орталарында нищилист мейилляр эцълянди; гярб модернизминин, “Йени романын”, абсурд драмынын вя с. тясири чохалды. 1968–69 иллярдя Чехословакийада баш верян сийаси бющран Ч. ядябиййатынын инкишафына мянфи тясир эюстярди. 

    Милли Музей (Прага).

    Милли Техники Музей (Прага).

    70-ъи иллярин яввялляриндя ядябиййатда кечмишин прогрессив яняняляринин бярпа едилмяси, башга юлкялярин ядябиййатлары иля ялагялярин мющкямлянмяси нязяря чарпырды. Тарихи няср щягиги бяшяри дяйярлярин сарсылмазлыьыны иддиа едирди. Ядябиййатда сосиал идеалын мцдафияси мцасирлийин кяскин мяняви-етик вя иътимаи проблематикасыны якс етдирян ясярлярин мейдана эялмясиня сябяб олду; 2-ъи дцнйа мцщарибяси вя фашизмя гаршы мцгавимят 70-ъи илляр ядябиййатынын ясас мювзуларындан иди. Ч. ядябиййатынын бу дювр наилиййятляри Й. Козакын, Ржиганын, Плугаржын, Й. Коларованын, В. Нефин романлары, Заваданын, Тауферин, И. Скаланын, Флорианын поетик йарадыъылыьы иля сых баьлыдыр. 1989 ил нойабр ингилабындан сонра Ч.-нын ядяби мцщити йенидян инкишаф етмяк имканы газанды. Йени йазычылар бирлийи йаранды.Гадаьан олунмуш ясярляр чап едилди. 21ясрдя охуъулар тяряфиндян йарадыъылыьы марагла излянян йазычыларын ясярляри няшр олунду (М. Вивег, М. Урбан, П. Гулов, Й. Балабан, Й.Гайичек, Й. Топол, Л. Райнер вя б.). Ч. шаирляринин ясярляриндян ибарят “Чех поезийасы” антолоэийасы, Й. Гашек, К. Чапек, Й. Фучик, Й. Неруда, В. Незвал, Б. Немтсова, М. Майерова, М. Пуйманова, И. Тауфер вя б.-нын бязи ясярляри Азярб. дилиня, классик вя мцасир Азярб. ядябиййатындан нцмуняляр ися чех дилиня тяръцмя едилмишдир.

    Плзен шящяриндян эюрцнцш.

    Мцгяддяс Вит базиликасы.


    Мемарлыг вя тясвири сянят
    Ч.-да Палеолит дюврцня аид щейкялтярашлыг, Неолит дюврцня аид керамика нцмуняляри, протославйан, Щалштат мядяниййяти вя Латен мядяниййяти абидяляри мцщафизя олунмушдур. Католиклийин гябулундан сонра Бизанс, Каролинг нцмуняляриня йахын даш килсяляр инша едилмишдир. 11–13 ясрлярдя роман цслубу тяшяккцл тапмышдыр [Прага Градындакы Мцг. Вит (11 яср) вя Мцг. Йиржи (12 яср) базиликалары]. Диварларын галынлыьы, конструксийаларын мющтяшямлийи, гцллялярин щцндцрлцйц кими хцсусиййятляр роман цслубуна хасдыр. 12 ясрдя роман цслубу чичяклянмя дюврцнц кечирмишдир. Бу мярщялядя Мцг. Иржи мябядинин йенидян тикилмяси, Трешбичдя базиликанын, Ровнда Мцг. Йакуб килсясинин иншасы баша чатды. 13 ясрин орталары – 15 ясрин 1-ъи йарысында готика цслубу инкишаф етмишди. Бу дюврдя инша едилмиш мемарлыг нцмуняляринин ичярисиндя хцсусиля Карлштейн гясри (1348–57) мяшщурдур. Хачшякилли гцллялярин, шябякяли ала-гапыларын, щямчинин каркас конструксийаларын иншасында готик цслубдан истифадя олунмушду. Ч.-да Щабсбурглар сцлалясинин щюкмранлыьы бяргяряр олдугдан сонра (1526) мемарлыгда ренессанс цслубу эениш йайылмышды (Прагада Белведер, Швартсенберг сарайлары вя с.). 17 ясрин 2-ъи йарысындан мемарлыгда йени цслуб – тямтяраглылыьа, язямятлийя мейилли барокко цслубу йаранды. Бу дювр Ч. мемарлыьы чохсайда бязяк вя декоратив елементляри иля фярглянирди (Прагадакы Галиб олан Мцг. Мярйям костйолу). Прага шящяринин мемарлыьында 2 цслуб – готика вя барокко цстцнлцк тяшкил етмишдир. Мящз бу цслублар иля Ч.-да чохсайлы мяшщур мемарлыг абидяляри йаранмышдыр. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя (бу дювр Ч. Интибащы да адланыр) милли азадлыг щярякатынын инкишафы иля ялагядар инъясянят дя милли юзцнцтясдиг мцбаризясиня гошулду. 19 ясрин орталарындан мемарлыгда милли романтика истигамяти мейдана эялди. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя модерн цслубу расионализм тямайцлляри иля явяз едилди. 1920–30-ъу илляр мемарлыьында милли функсионлизм мяктяби тяшяккцл тапмышды [Й. Гочар, К. Гонзик, Й. Гавличек; Витков даьында “Азадлыг” милли абидясинин иншасы (1929 илдян, мемар Й. Зазворка)]. Ч. фашист ясарятиндян азад едилдикдян (1945) сонра инъясянятин инкишафы цчцн йени перспективляр ачылды. Прага, Готвалдов, Оломоутс вя с. шящярлярдя йени йашайыш р-нлары салынды. 1970-ъи иллярдян биналарын пластик ифадялилийи вя фярди симасынын юйрянилмяси сащясиндя ахтарышлар апарылмышдыр. 11–13 ясрляр тясвири сянятиня Алманийа вя Бизанс инъясянятинин тясири олмушдур. Ъидди образлардан (Страконитсидян олан Мадонна, 14 ясрин орталары) лиризмя, зярифлийя мейил (Михел Мадоннасы, 14 ясрин 2-ъи йарысы) рянэкарлыгда юзцнц эюстярирди. Барокко дюврц (17–18 ясрляр) Ч. тясвири сянятиня реалист вя демократик тямайцлляр хас иди [М. Б. Браун вя Ф.М. Брокоф; (Прагадакы Карлов кюрпцсцнцн щейкялляри, 17 ясрин сону – 18 ясрин яввяли)]. Прагада “Вятянпярвяр инъясянят достлары ъямиййяти” (1796) вя Ряссамлыг Академийасынын тяшкили (1799) тясвири сянятин инкишафына мцщцм тясир эюстярди. Натцрморт, портрет, щямчинин дини мювзуларда олан ясярлярля тямсил олунан Ч. тясвири сяняти милли, тарихи, классисизм, романтизм вя вятянпярвярлик идейалары иля ифадя олунурду (Л. Кол, А. Махек, К. Постл, А. Манес вя б.). 18 ясрин орталарында рококо вя классисизм яламятляри мейдана эялди. 19 ясрин сонларында ряссам М. Алешин башчылыг етдийи ряссамлар групу инъясянятин инкишафында ящямиййятли рол ойнады. Й.В. Мыслбек дюврцн эюркямли щейкялтярашы иди. 1920–30-ъу иллярин тясвири сянятиндя реалист вя демократик мейилляр мющкямлянди. 1920–30-ъу илляр тясвири сянятиндя реалист-демократик мейилляр мющкямлянди. Ч. фашист ясарятиндян азад едилдикдян (1945) сонра инъясянятин инкишафы цчцн йени перспективляр ачылды. Прага, Готвалдов, Оломоутс вя с. шящярлярдя йени йашайыш р-нлары салынды. Бу иллярдя В. Маковски, К. Лидитски, К. Покорны, Й. Вагнер вя б. щейкялтярашлар Гялябя, Прага цсйаны гящряманлары, совет дюйцшчцляри, Ч. мядяниййяти хадимляри шяряфиня абидяляр йаратмышлар. 1970-ъи иллярдян биналарын пластик ифадялилийи вя фярди симасынын юйрянилмяси сащясиндя ахтарышлар апарылмышдыр. Бу иллярин щейкялтяраш, ряссам вя графикляринин йарадыъылыьында тарихи ингилиби мотивляр цстцнлцк тяшкил едирди (Й. Малейовск, М. Аксман, А. Забранск, Й. Йурож вя б.). Ч.-да монументал декоратив-тятбиги сянят, бядии шцшя, парча, театр-декорасийа сяняти йцксяк сявиййядя инкишаф едир. Тягр. 1984 илдя Ч.-да постмодерн йарадыъылыг консепсийасы йайылмаьа башлады (Ф. Скала, Й. Давид, М. Габриел, Й. Рона вя б.). Ряссамлардан К. Непраша, Е. Кментова, Й. Андле, Й. Начерадски 20 ясрин 80–90-ъы илляриндя фигурлу пластика сащясиндя ишлямишляр. М. Книжак щеппе- нинг бядии йарадыъылыг цслубунун нцмайяндясидир (щазырда Прагадакы Милли галерейанын директорудур). Т. Пиштек щиперреализмин нцмайяндясидир. П. Никл 2005 илдя Йапонийанын Аихи ш.-ндя ЕКСПО сярэисиндя Ч. сярэи композисийасыны тяшкил етмишдир.

    Карлштейн гясри.

    Мусиги
    Чех мусиги мядяниййяти илк гайнагларыны халг мусиги йарадыъылыьындан алмышдыр. Мусиги фолклору халг щавалары (скочна, соуседка, фуриант вя с.) иля зянэиндир. Гядим мусиги алятляри: йанмыш эилдян дцзялдилмиш фишгырыглар, ойуг сцмцкдян олан тцтякляр, касашякилли тябил вя дяфляр, чохсайлы эурултулу алятляр, гонглар, щямчинин метал труба вя лиралар. 10–13 ясрлярин литурэийаларында латын дили иля йанашы католик кился няьмяляри дя йайылырды. Ялйазмасы шяклиндя олан дини мащнылар мяъмуяси “Прага тропары” 13 ясрин ян ящямиййятли абидясидир. 12 ясрдян кцтляви, милад вя пасха тамашалары эениш йайылмышды, бу тамашаларда ашаьы тябягядян олан рущанилярля йанашы, тялябяляр вя халгын нцмайяндяляри дя иштирак едирди, бу да халг адят-яняняляринин тамашалара дахил олмасына сябяб олурду. Латын вя чех мятнляринин бир-бирини явяз етдийи мащны-монологлар, мащны диалоглар да эениш йайылмышды. Ейни заманда дцнйяви жанрлар да инкишаф едирди. 13 ясрдя Ч.-да алман нцфузу артырды. Миннезинэерляр сянятинин тясири иля Прага пытсар мядяниййятинин мяркязиня чеврилмиш, бурада охума, инъя поезийа вя бястякарлыг сяняти цзря йарышмалар кечирилирди. Ч.-да яняняляри 19 ясря гядяр горунуб сахланылмыш илк халг дини тамашаларынын мцяллифляри гязярэи мусигичиляр олмушлар (14–15 ясрляр). Артыг 1256 илдя Прага кафедрал костйолунда орган гурашдырылмышды. Ситра, труба, литавралар, ял арфасы, псалтериум, кифара, фидел вя б. алятляр йайылмышды. 14 ясрдя чохсяслилик барядя илк йазылара раст эялинир. 14 ясрин ахырларындан Щус щярякаты (1419–34) вя 15 ясрдя Щус мащныларынын йаранмасы иля ялагядар мусигинин сосиал-етик ролу артмышды. 15–16 ясрлярдя Ч.-да чохсясли охумалар эениш йайылмышды. Бцтцн юлкядя халг мелодийаларынын, популйар дини мащныларын топланмасы вя ишлянмяси иля мяшьул олан щявяскар мусиги ъямиййятляри йаранмыш, 16 ясрдя полифонийа мяктяби инкишаф етмишди (А. Михна, В. Голан, Й. Рыхновски, Й.Т. Турновски). Гавранмасы чятин олан нидерланд мяктяби бястякарларынын пйесляриндян фяргли олараг ады чякилян мцяллифлярин ясярляри анлашыглы, садя, заманын тялябляриня ъаваб верян формалара уйьун иди. 16 ясрдян башлайараг мусиги нязяриййяси интенсив сурятдя инкишаф едирди; о, Прага вя Оломоутс Ун-тиляринин апарыъы фянни сайылырды. В. Филоматын “Дюрд мусиги китабы – шам ишыьында йазылмыш гыса шеирляр” (1512) вя Й. Благославын “Чех грамматикасы”, Й. Жоскенин мусиги нязяриййясиня аид “Мусиги” адлы дярслийи (1571), сонралар латын дилиндя фянн лцьяти олмуш Т.Б. Йановканын “Бюйцк сянят хязинясинин ачары”, Й. Бросманын композисийа нязяриййяси, инструментовка вя охума цзря
    ишляри бюйцк нцфуз газанмышды. 18 яср милли полифоник мяктябин баниси Б. Черногорски олмушдур. Бу ясрдя Прагада (ону “Авропанын консерваторийасы” адландырырдылар) ишляйян эюркямли мусиги хадимляри Ф. Мича (симфоник мусиги), Й. Мыслевечек (опера),

    Прага консерваторийасы.

    Й. Бенда (мелодрам), Ф. Бенда (скрипка мусигиси) Гярби Авропа мусигисинин инкишафында ящямиййятли рол ойнамышлар. Чех классик мусигисинин баниси Б. Сметана милли мусиги мядяниййяти иля дцнйа мусиги сяняти наилиййятлярини ялагяляндирмиш, милли реализм сянятинин инкишафына тясир етмишдир. Прагада консерваторийанын (1811), орган мяктябинин (1831), Милли Театрын (1881) ачылмасы, “Чех квартети”-нин (1891), Ч. филармонийасынын (1901) тяшкил едилмяси мусиги ифачылыьынын инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр. Чех скрипка мяктяби вя онун эюркямли нцмайяндяляри Й. Славик, Ф. Лауб, Ф. Ондржичек, О. Шевчик, Й. Кубелик; виолончелчалан Г. Виган эениш шющрят газанмышдылар. Вокал сяняти йцксяк бядии сявиййяйя чатмышды; Й. Лев, Й. Палечек, М. Ситтова вя б. (18 ясрин яввяли), В. Эеш, Г. Каваллорава, Б. Бенони, Б. Фйорстерова-Лаутерерова вя б. (18 ясрин сону – 19 яср), К. Чех (19 ясрин сону – 20 ясрин яввяли) танынмыш опера мцьянниляри иди. 20 ясрдя чех мусигисинин дцнйа шющряти газанмасында А. Дворжакын йарадыъылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Б. Сметана вя А. Дворжакын янянялярини давам етдирян Л. Йаначек, Й. Сук, В. Новак йцксяк сявиййяли мусиги ясярляри йаратмышлар. Опера, симфонийа, симфоник поемалар, кантаталар, мцяллифи Й.Б. Фюрстер 19 ясрин сону –20 ясрин яввялляриндя чех классик мусигисинин янянялярини давам етдирмишдир. Щяр ил (“Вердинин опералары”, “Прага бащары”, “Прага пайызы”) мцхтялиф мусиги фестиваллары кечирилир. 50-ъи иллярин сону – 60-ъы иллярин биринъи йарысында ъаз вя блцз инкишаф етмиш мусиги нювц иди. Баш дирижор вя кларнетчалан К. Крайтгартнер, эитарачы Р. Дашек, мцьянни В. Прухова, саксафончу Й. Конопасек ян мяшщур мусигичилярдян идиляр. Сосиалист дюврцнцн бязи улдузлары мяхмяри ингилабдан сонра сящнядян эетсяляр дя популйарлыглары инди дя галыб мяс., Карел Готт. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя фяалиййят эюстярян йарадыъылыьында рок, классик авангард, ъаз вя чех халг мусигисини синтез едян мцьянни вя скрипкачы И. Биттова, зярб алятляри ифачысы П. Файтын адлары чякилир. Чех тамашачылары вя динляйиъиляри арасында мцзиклляр, поп, рок мусигиси бюйцк популйарлыг газанмышдыр: “Чех Крумлову”, “Кутна Гора”, бейнялхалг ъаз фестивалы “Интернатионал Жазз Фестивал Праэуе”, щяр ил Градтсе Краловда “Жазз эоес то тоwn” нцфузлу жаз фестивалы вя с. кечирилир. Ян популйар вя инкишаф етмиш щип-щоп вя реп жанры эениш йайылмышдыр. Чех репинин ветераны сайылан “Пенери стрйъка Щомебойе” групу “Репертуар” адлы албому иля 2001 илдя сящнядя эюрцндц. “Жазз Г”, “Енерэит”, “Импулс” ансамбллары Ч. ъазынын йени нц- майяндялярини йетишдирмишдир. Ч.-да 11 опера театры, бир нечя филармонийа, филармоник оркестр, чех радио оркестри апарыъы орк.-лярдир. Прага консерваторийасы,
    прага мусиги сяняти академийасы вя Брнодакы Йаначек ад. Мусиги Академийасы фяалиййят эюстярир.                                                                              Балет
    Чех балетинин тарихи 1883 илдян башлайыр. Прага Милли Театрынын балет труппасы юлкянин ян ири коллективляриндяндир. 1882– 84 иллярдя театра рящбярлик етмиш В. Рейзинэер илк чех балетинин мцяллифидир. 1884 илдя Рейзинэер “Щяшиш” балетини тамашайа гоймушдур. 1900–12 иллярдя Милли Театрын балет труппасына Италийа балет мяктябинин нцмайяндяси А. Вискузи рящбярлик етмиш вя О. Недбаланын “Гонзе щаггында наьыл” (1902), “Наьылдан наьыла “ (1908), “Шащзадя Эиатсинта” (1911) вя с. ясярляр сящняйя гоймуш, ансамблы эенишляндирмиш, театрда балет мяктяби йаратмышдыр. Труппа классик балетляри дя (П.И. Чай- ковскинин “Соналар эюлц”, “Шелкунчик”, А. Аданын “Жизел”) ифа едирди. А. Кореска 20 ясрин яввялиндя илк чех балеринасы олмушдур. 1884 – 1900 вя 1912–23 иллярдя театрын баш балетмейстер вя рящбяри вязифясиндя А. Бергер чалышмышдыр. Ону чех ифачылыг мяктябиня рус балет сянятинин янянялярини эятирмиш мяншяъя полйак олан Р. Ремиславски явяз етмишдир (1923–27). Театрын нювбяти бядии рящбяри хореограф Й. Хладик (1927–1933) олмуш вя о, тамаша гурулушларына танынмыш хореографлар Д. Енчик, Й. Николскайаны вя б. дявят етмишдир. 20 ясрин 70–80-ъы илляриндя “Викторка” (З. Востржак), “Отелло” (Ж. Гануш), “Метеор” (М. Ватсек), “Хиро- сима” (В. Букова), “Дянизчи щаггында баллада” (З. Кршижек) вя с. балетляр эениш шющрят газанмышдыр. Милли Балет Театры Ч. Респ.-нын ян мараглы коллективляриндян- дир вя бурада Русийада, Словакийада, Австралийада, Б. Британийада, Алманийада, Йапонийада, Италийада йетишмиш ифачылар чалышмышдыр. Театрын репертуарында классик ясярлярля йанашы, мцасир хореографик тамашалар да эениш йер тутур. Сон илляр Милли Балет Театры ифачылыг усталыьыны чох йцксялтмиш вя о, Авропанын апарыъы театрлары сырасына дахил олмуш, дцнйанын бир чох юлкясиндя мцвяффягиййятля чыхыш етмишдир. Прага Балети театры 1975–99 иля гядяр Прага Камера Балет ады иля фяалиййят эюстярмишдир. Чех рягс платформасы фестивалы чех рягс сянятини щяр ил ян эениш нцмайиш етдирян тядбирдир. Азярб. бястякар А. Мяликовун ясяри Ч. сящнясиндя тамашайа гойулмушдур. Театр. Ч. театрынын мяншяйи гядим бцтпяряст гябилялярин мярасим вя айинляри, сонралар ися кяндли  байрамлары иля баьлыдыр. 14 ясрдя мистерийа тамашаларына чех дилиндя


    Прага Милли Театры.


    интермедийаларын дахил едилмяси дини сцжетлярдян мяишят сящняъикляриня кечидин башланьыъы олду. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя милли азадлыг щярякатынын эенишлянмяси театр вя драматурэийанын формалашмасына тясир эюстярди. 19 ясрин 1-ъи йарысында драматург Й. Тылын рящбярлийи иля профессионал труппа йарадылды. Алман дили иля йанашы чех дилиндя дя пйесляр тамашайа гойулмаьа башлады. 1862 илдя Прагада илк чех театрынын (Мцвяггяти театр) ясасы гойулду. Чех Милли Театрынын бинасы (1881 илдя ачылмыш, лакин аз сонра йанмышдыр. 1883 илдя бярпа едилмиш вя йенидян фяалиййятя башламышдыр) 19 ясрин сонларына мяхсус гиймятли мемарлыг абидясидир. Театрда драм, опера вя балет труппалары фяалиййят эюстярирди. 20 ясрин яввялляриндя бир чох чех драм театры ачылды. Чех театрынын инкишафында Г. Кваэилова, Е. Войан, Й. Мошна, Й. Шмага, М. Эцбнерова вя б. мцщцм рол ойнады. Театрын щяйатында милли-демократик рущ йцксялди. Сосиалист Ч.-сында театр идеоложи штамп вя гадаьалардан гисмян азад иди. 60–70-ъи иллярдя Ч.-да експериментал коллективляр – “кичик формалы театрлар” эениш фяалиййят эюстярирди (“На Забрадли”, “Семафор”) вя б. П. Когоут, В. Гавел вя б. эянъ нясил драматургларынын пйесляри чох популйар иди. Бу дювр реж. сянятинин инкишафы К. Палоуш, Й. Соколавски, З. Мука, Й. Забровски, Й. Петровитска, Б. Ружек, Й. Швортсова, Г. Врвнова, В. Шмерал вя б. тямсил едирдиляр. Мцасир дюврдя Чех театр сянятинин ян популйар нювц мцзикллярдир. Тамашаларда танынмыш актйорларла бирэя естрада “улдузлары”да чыхыш едирляр. “Щамлет”, “Гоъалар майаоту йыьымында”, “Су пяриси”, “Жанна д’ Арк” вя с. мараглы тамашалардыр. Ч. пайтахтында 30-дан артыг кичик вя бюйцк драм театры фяалиййят эюстярир. Репертуарда, ясасян, классик чех вя Авропа мцяллифляринин ясярляриня даща чох йер верилир. Опера тамашалары Милли Театрла йанашы Дювлят Опера Театрынын сящнясиндя дя гойулур. Драматик тамашалар, мцзиклляр, опера, оперетта кими яняняви театр сяняти формалары иля йанашы Ч.-да 20 ясрдя йаранмыш надир вя юзцнямяхсус жанрлар да вардыр. Йени жанрлардан бири “Кюлэя театры”дыр. Бу театрын тамашалары бюйцк мараг доьурур. Сящнядя ъяряйан едян щадисяляри баша дцшмяк цчцн чех дилини билмяк лазым дейил, садяъя бахмаг вя щисс етмяк лазымдыр. “Кюлэя театры”нын ясас принсипи щям садя, щям дя гейри-адидир: гара палтар эейинмиш актйорлар гара рянэли декорасийалар фонунда щярякят едирляр; тамашачы мцхтялиф йардымчы техники васитяляри эюрмцр, она эюря дя трйуклар тамашанын бир щиссяси кими гябул олунур. Г.т.-нын тамашаларында щятта реквизит вя тамашаны мцшайият едян мусиги дя бир нюв ясярин гящряманларына чеврилир. “Кюлэя театры”ны йарадан П. Кратохвил олмушдур. Сосиалист режими дюврцндя о, мяъбури олараг АБШ- а кючмцш вя 1981 илдя орада гейри-ади жанрда Та Фантастика театрыны йаратмышды. О, юзцнцн вердийи гурулушларда рягс вя пантомимадан, “Кюлэя театры”нын цсулларындан истифадя едир. Čерне дивадло Анимато (“Гара анимасийа театры”), Čерне дивадло Жирищо Срнсе “Жрржи Срнтсын” (“Гара театр”) да мяшщурдур. Латерна Маэика (“Сещирли фяняр”) театрынын илк тамашасы 1958 илдя Брцсселдя кечирилмиш ЕХПО сярэисиндя эюстярилмишдир. Йени вя гейри-ади тамаша, тамашачылара бюйцк тясир етмишдир. Театр А. Радокин вя Й. Свободонун рящбярлийи алтында 1960-ъи иллярин яввялиндя Авропа юлкяляриндя уьурла чыхыш етмишдир. Мцасир чех кукла театрынын тарихи 20 ясрин яввялиндян башланыр. Театрын ясасыны Ж. Весели вя А. Мйунстберг гоймушдур. Ж. Скупа вя М. Киршнер юлкянин ян мяшщур кукла усталары иди. Онларын йаратдыьы Шпейбл вя Гурвинек адлы кукла марионеткалар щям ушаглар щям дя бюйцкляр арасында мящяббятля гаршыланмышдыр. “Пирог вя куклалар” (Буъщтй а Лоутй) Ч.-да ян мцасир кукла театрыдыр. Милли театрын филиаллары да вар (Коловрат театры вя Сословщый театр). Прага Милли театрында тамашаларын яксяриййяти чех дилиндя ойнанылыр. Онун репертуары щям классик, щям дя мцасир ясярлярдян ибарятдир. Ч.-нын дцнйа шющряти мцьянниляриндян М. Коженаны, Д. Пескованы (метсосопрано), щямчинин Е. Урбанованы вя б.-ны эюстярмяк олар. Мцасир дюврдя Ч.-да Милли театр, Дювлят опера театры, “Виноградда театр”, “Фидловачда театр”, “Забрадлидя театр”, “Семафор” театры, “Алл Ъолоурс Тщеатре”, “Ъерне дивадло Анимато” театр, “Дивадло Имаэе” театры, Народни дивадло марионет театры вя с. фяалиййят эюстярир.

    Кино
    Чех киносунун баниси Йан Кршиженетскинин илк филмляри 1898 илдя “Чех кинематографы” павилйонунда эюстярилмишдир. Илк даими кинозал Прагада 1907 илдя ачылмышдыр. Биринъи дцнйа мцщарибясиндян сонра чех кино сянайеси сцрятля инкишаф етмяйя башлады. Чех сяссиз киносунун “Мябяд иншаатчысы” тарихи драмы, “Мцгяддяс Вит мябядинин органчаланы” мелодрамы, “Еротикон” сосиал драмы кими нцмуняляри йаранды. Илк чех киноактрисасы А. Ондракова А. Щичкокун “Онун етирафы” илк сясли филминдя ясас ролда чякилмишдир. Сясли кинонун йаранмасы дюврцндя Ч.-да К. Ламач, М. Фрич, Г. Махаты кими реж.-лар мейдана эялди. Г. Махатынын “Екстаз” вя Йозеф Ровенскинин “Чай” филмляри бу дюврцн ян популйар киноясярляридир. Х. Хаас, В. Буриан, Й. Верих, Л. Баарова, А. Мандлова, Й. Восковетс вя б. танынмыш киноактйорлар идиляр. Икинъи дцнйа мцщарибяси заманы чех кинематографы Алманийанын “ганады алтында” фяалиййят эюстярирди. О дювр филмляринин сцжетляри тарихи мювзуда вя ядяби ясярляр цзря иди. Комедийа жанрында тяк-тяк филмляр (реж. Ф. Чапын “Эеъя кяпя няйи”, реж. М. Фречин “Кристиан” вя б.) вар иди. Чех киностудийасы “Баррандов” 1933 илдя Батслав вя Милош Гавел гардашлары тяряфиндян йарадылмышдыр. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра бу студийа Авропада ян бюйцк кинопавилйону олан эцълц киностудийалардан бири сайылырды. 1945 илдя “Баррандов” киностудийасынын рящбярляриндян бири Отакар Вавра Прага кино мяктябини йаратмышдыр. Эянъ реж.-лар нясли цчцн ясл азад йарадыъылыг емалатханасы олан бу мяктябин чех кинематографынын тяшяккцл тапмасында бюйцк ролу олмушдур. 50-ъи иллярдя реж. Б. Земанын “Мяьрур шащзадя гыз” ленти мцвяффягиййят газанмышды. Реж. К. Земанын “Узаг кечмишя апаран йол” вя “Ихтира” илк трйук филмляри иди. Театр вя кино реж.-у А. Кадокун “Латерна Маэика” лайищяси чех мядяниййятинин феномени олду. Сийаси системин либераллашмасы “йени дальа” нцмайяндяляринин инкишафына имкан йаратды. Ч.-да “йени дальа”нын ян мяшщур нцмайяндяси дцнйа шющрятли кинореж. М. Форман иди. Онун синема-верите нцмуняси иля чякдийи “Гара Пйотр” филми бу жанрда лентя алынмыш илк ясярдир. Коммунист режиминин зяифлямясини реж.-лар йарадыъылыг йолуна гядям гоймаг цчцн сигнал кими гябул етдиляр. О. Вавранын “Ъадуэар гадынын башы цзяриндя эцрз” тарихи филминдя щадисяляр 17 ясрдя ъяряйан ется дя, онда ачыг-ашкар Сталин режиминя гаршы ишаря варды. 60-ъы иллярдя “Баррандов” киностудийасында В. Хитилова, И. Ментсел, Е. Шорм, М. Форман кими танынмыш кинорежиссорлар чалышырды. Чех анимасийа филмляринин мяшщур яняняляри бу эцн дя давам едир. Реж.-лардан Й. Трнка, Э. Зееман, Э. Тырлова, З. Миллерин анимасийа филмляри дяйярли сянят нцмуняляри кими сечилир. 50– 60-ъы иллярин ян мяшщур чех филмляри: “Кюлэядян гачма” (1958), “Гызыл улдузлу шащзадя ханым” (1959), “Ийун эцнляри” (1961), “Йашыл цфцгляр” (1962); “Юлцмцн ады Енэелщендир” (1963), “Лимонадлы Ъо” (1964), “Моррисвил галасынын кабусу” (1966), “Аэентин ахыры” (1967), “Золушка цчцн цч фындыг” (1973). “Гоъалар майаоту йыьымында” (1964) – илк Авропа мцзиклларындан бири иди. 

    “Биз бир-биримизя кюмяк етмялийик” филминдян кадр.

    1970-ъи иллярин филмляри: “Йеня дя эюлмячялярдя чапырам”, “Ачар”, “Хяйанят эцнляри”, “Соколово”, “Праганын азад едилмяси”, “Бюйцк эеъя, бюйцк эцн”. 80- ъи иллярин филмляри: “Кцрян гыз цчцн соната”, “Партлайыш саат бешдя олаъагдыр”. Мцасир чех киносу милли яняняляря риайят едян йени нясил истедадлы ссена- ристляр, реж.-лар, актйорларла тямсил олунур. Ч.-нын мцасир киносу сяляфляринин мцхтялиф кино фестивалларында дяфялярля “Оскар” мцкафатына лайиг эюрцлмуш филмляриндян [“Баш кцчядяки маьаза” (1965), “Хцсуси тяйинатлы гатар” (1966) вя “Колйа” (1996)] бящрялянир. Реж.-лар Й. Сверак, Й. Гржебейк, П. Йарховски (“Биз бир-биримизя кюмяк етмялийик”, 2000, “Оскар” мцк.), С. Эедеон (“Идиотун гайытмасы”), П. Зеленка “Иблис или”, Бейнялхалг кинофестивалын мцк., Карлови-Вари), А. Брабетс (“Сичовултутан”, 2002, бир эцня чякилдийи цчцн Эинесин рекордлар китабына дцшмцшдцр) мцасир чех кинематографийасынын ян парлаг нцмайяндяляридир. Ч.-да 2004 илдян филмляря “Елза” телевизийа мцкафаты верилир. Ч.-да дябдя олан тибб мювзусунда сериаллар да чякилир: “Шящяр кянарында хястяхана” вя “Шящяр кянарындакы хястяхана 20 илдян сонра”. Щазырда юлкядя илдя 15-я йахын филм чякилир. Чех Кинематографийасынын Инкишафына Йардым Фонду дювлят дястяйини грант шяклиндя щяйата кечирир. Карлови-Варидя Бейнялхалг кинофестиваллары кечирилир. “Баррандов-филм” киностудийасы “Азярбайъанфилм” киностудийасы иля бирэя И.П. Ватсек щаггында “Сямт кцляйи” (1973, реж. Е. Гулийев) бядии филмини чякмишдир. В. Мустафайевин “Щяр шей йахшылыьа доьру” филми Карлови-Вари фестивалында (2000) “Азадлыг” призиня лайиг эюрцлмцшдцр.
    Яд.: История Чехословакии. Т. 1–3, М., 1956–60; Комаров С. Чехословацкое кино. М., 1961; Карасек Б. О чешской музыке. М., 1965; Архитектура Чехословакии с древнейших времен до наших дней. Прага. 1965; Прутко И.И. История зарубежного кино, т. 2. М., 1970; История словацкой литературы. М., 1970; Шерлаимова С.А. Чешская поэзия XX века. 20–30-е гг. М., 1973; Вино гра дова Е.К. Графика и проблемы чешского искусства конца XIX – начала XX веков; Титова Л.Н. Чешский театр эпохи национального возрождения. М., 1980; Титова Л. Н. Чешский театр эпохи национального возрождения. М., 1980; Чехословацкая Социалистическая Республика. М., 1980; Никольский С.В. Две эпохи чешской литературы. М., 1981; Бирюков И. Чехословакия: люди и годы. М., 1986; Раннефеодальные государства и народности (южные и западные славяне VI–XII вв.). М., 1991; Лаптева Л.П. История Чехии периода феодализма (V – середина XVII в.). М., 1993; Седов В.В. Славяне: историко-археологическое исследование. М., 2002.