Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
I CİLD (A, a - ALLAHVERDİYEV Süleyman)
    ABXAZİYA RESPUBLİKASI

    АБХÁЗИЙА МУХТАР РЕСПУБЛИ-
    КАСЫ, Абхазийа – Эцръ.-ын тяркибиндядир. 1921 ил мартын 4-дя тяшкил олунмушдур. Сащ. 8,6 мин км2. 5 р-ну, 7 шящяри, 4 шящяр типли гяс. вар. Пайтахты Сухуми ш.-дир. 
         А.-нын Конститусийасына эюря, дювлят щакимиййяти ганунвериъи, иъраедиъи вя мящкямя щакимиййятляринин бюлэцсцня

    ясасланыр. Ганунвериъи щакимиййятин али органы парламентдир. Сялащиййят мцддяти 5 илдир, тяркиби 35 няфярдян ибарятдир. Иъраедиъи щакимиййятин башчысы 5 ил мцддятиня сечилир. Мящкямя щакимиййятинин али органы Али Мящкямядир.
         Тябият. А. Ъянуби Гафгазын шм.-г.- индя, Гара дяниз сащилиндядир. Яразисинин чох щиссяси Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъы вя ятякляриндя (ясас силсиляляри: Гагра, Бзыб, Абхаз, Кодори), аз щиссяси ися сащилбойу золагдадыр. Ъ.-ш.-ини Колхида овалыьы тутур. Ян йцксяк нюгтяси (4046 м, Домбай–Йолэен д.) вя ясас ашырымлары Клухори (2782 м) вя Марух (2746 м) Баш Гафгаз силсилясиндядир. Иглими рцтубятли субтропикдир. Орта темп-р йанварда субтропик гуршагда 4–7оЪ, даьларда 2-дян –2оЪ-йядяк, ийулда, мцвафиг олараг, 22–24оЪ вя 18–16оЪ-дир. Иллик йаьынты овалыг вя даь ятякляриндя 1300–1500 мм, даьларда 2000–2400 мм-дир. Чайлары: Бзыб, Кодори, Гумиста, Келасури (Гара дяниз щювзяси). Ян ири даь эюлц Ритсадыр. Овалыг вя даь ятякляриндя батаглыг, гырмызы, сары торпаглар, даьларда чцрцнтцлц-карбонатлы, гонур мешя, чимли торфлу даь-чямян торпаглары вар. Яразинин 55%-дян чоху мешяликдир. Сащилбойу золаг енлийарпаглы мешяляр, даь йамаълары ийняйарпаглы мешяляр, субалп вя Алп чямянляридир. Мешяляриндя

    Ритса эюлц.


    айы, габан, марал, даькечиси, гырговул вя с. вар. Горуглары: Ритса, Гумиста, Псух, Питсунда–Мцссер. 
         Ящали. Ящалинин цмуми сайы 170 миндир (2004), йарысыны шящяр ящалиси тяшкил едир. Респ.-да абхазлар, эцръцляр, руслар, ермяниляр, щямчинин украйналылар, йунанлар вя башга халглар йашайыр.
          Тарихи мялумат. А. яразисиндяки илк инсан изляри Еркян Палеолит дюврцня тясадцф едир. Ибтидаи иъма ъямиййятинин даьылмасы просеси е.я. 7–6 ясрлярдя баш вермишдир. Е.я. 6–4 ясрлярдя А. Колхида чарлыьынын тяркибиня дахил иди. Е.я. 2-ъи ясрин сонунда А. Понт щюкмдары ВЫ Митридат Евпаторун ялиня кечмиш, е.я. 63 илдян ися сащилйаны яразиляр ромалыларын нязаряти алтында олмушдур. Ерамызын 1 ясринин сонларында А. яразисиндя абазг, апсил вя саниглярин тайфа иттифаглары йаранмышдыр. 6 ясрин орталарында Бизанс–Иран мцщарибяляри нятиъясиндя А. Бизансын щакимиййяти алтына кечмиш вя бурада христиан дини, 7 ясрин сону–8 ясрин яввялляриндян ися яряблярин йцрцшляри иля баьлы ислам дини дя йайылмаьа башламышдыр. Абхаз халгы, ясасян, 8 ясрдя тяшяккцл тапды. 8 ясрин 80-ъи илляриндя ЫЫ Леон Абхаз чарлыьыны йаратды. 975 илдя А. бирляшмиш Эцръц чарлыьынын тяркибиня гатылды. 13 ясрин 2-ъи йарысында А. монгол истиласына мяруз галды. Эцръ.-ын сийаси парчаланмасы дюврцндя (16 ясрин сону–17 ясрин яввяли) А. мцстягил кнйазлыьа чеврилди. Лакин Гярби Эцръ. кими, А. да 16 ясрин 2-ъи йарысындан етибарян Османлы империйасындан асылы вязиййятя дцшдц; 17–18 ясрлярдя бурада ислам дини даща да мющкямлянди. 1810 илдя А. Русийайа бирляшдирилди. 1862 илдя абхаз ялифбасы йарадылды. 1864 илдя А.-да бирбаша Русийа идарячилийи тятбиг едилди вя кнйазлыг “Сухуми щярби даирясиня” чеврилди. 19 ясрин 70-ъи илляриндя 200 миндян артыг абхаз мцстямлякячи чар режими тяряфиндян Османлы империйасынын яразисиня кючцрцлдц. Русийада Октйабр чеврилишиндян (1917) сонра А. яразиси эцръц меншевик щюкумятинин силащлы гцввяляринин нязаряти алтында иди. 1921 ил мартын 28-дя Абх. ССР йарадылды. Декабрын 16-да Абх. ССР Эцръ. ССР-я, 1922 ил декабрын 13-дя ЗСФСР-я, декабрын 30-да ися ЗСФСР тяркибиндя ССРИ-йя дахил олду. 1931 илин февралындан Эцръ. ССР-ин тяркибиндя мухтар респ. олмушдур. 1990 илдян Абх. МР, 1992 илдян ися Абх. Респ. адландырылды. 1989 илдя йаранан эцръц-абхаз мцнагишяси мцщарибя (1992–94) иля нятиъялянди. 1994 илдя А. яразисиня Русийанын сцлщмярамлы гошунлары йеридилди. Русийа–Эцръцстан мцщарибясиндян (2008) сонра Русийа биртяряфли гайдада А.-нын мцстягиллийини танымышдыр (26.8.2008).
        Тясяррцфат. А. игтисадиййатында йцксяккейфиййятли тцтцнчцлцк, чайчылыг вя ситрус биткичилийи, курорт тясяррцфаты, туризм вя мядян сянайеси ясас йер тутур. Енерэетикасы йерли йанаъаг (даш кюмцр) вя щидроенержийя ясасланыр. А.-да даш кюмцр (Ткварчели), полиметал филизляр, ъивя (Авадхара), барит (Писиквара, Апширин) йатаглары вардыр. Чай (Гали, Ачигвара, Окуми, Очамчире, Дранда, Гудаута вя с.) вя тцтцн (Сухуми, Гудаута, Очам- чире, Гантиади вя с.) емал едян сянайе сащяляри, щямчинин шярабчылыг, ефир йаьлары, мейвя консерви, ят, сцд истещсалы инкишаф етмишдир. Дяри-айаггабы (Сухуми), тикиш (Сухуми, Гудаута, Очамчире), аьаъ емалы (Сухуми), тикинти материаллары истещсалы мцяссисяляри вар. А.-нын к.т.- нда чайчылыг, тцтцнчцлцк, ситрус, ефирйаьлы биткиляр, тунг аьаъынын беъярилмяси цстцнлцк тяшкил едир. Цзцмчцлцк, мейвячилик, тярявязчилик, тахылчылыг вя щейвандарлыг инкишаф етмишдир. А.-нын ъ.-ш. щиссясиндя чай, даьятяйи-тяпялик золаьын ш.-г. вя мяркязи р-нларында сары тцтцн, сащилбойу золаьын чох йериндя мейвя вя цзцм беъярилир. Дянли биткилярдян гарьыдалы даща чох якилир. Картоф вя бостан биткиляри даьятяйиндя вя ири курорт шящярляри ятрафында йетишдирилир. Щейвандарлыгда сцдлцк, сцдлцк-ятлик, малдарлыг,

    Сухуми шящяриндян эюрцнцш.


    донузчулуг, гушчулуг цстцндцр. Гара дяниздя кефал, ставрида вя с. балыглар овланыр. А.-нын сащил щиссясиндян електрикляшдирилмиш Туапсе–Сухуми–Самтредиа д.й. маэистралы вя Новороссийск–Сухуми–Батуми автомобил маэистралы кечир. Дяниз дашымалары Сухуми порту вя Гагра, Гудаута, Йени Афон, Очамчире порт-мянтягяляри васитясиля щяйата кечирилир. А. тцтцн, чай, мейвя, шяраб, ефир йаьларыны ихраъ, тахыл, ят-сцд мящсуллары, шякяр вя с. идхал едир.
         Ядябиййат. Епик гящряманлыг дастанлары, лирик няьмяляр, афоризмляр вя с.- дян ибарят зянэин фолклор А. ядябиййатынын ясас мянбяйини тяшкил едир. Илк абхаз ялифба китабы 1865 илдя няшр олунмушдур. 1892 илдя К.Мачавариани вя Д.Гулианын “Абхаз ялифбасы” чап едилмишдир. С.Чанбанын (1886–1937) пйесляри иля абхаз милли драматурэийасынын ясасы гойулмушдур. Шаирлярдян И.Когониа (1903–28), К.Агумаа (1915–50), Б.Шинкуба (1917–2004) вя б., насирлярдян И.Папаскири (1902–80), М.Лакербай (1901–65), В.Агрба (1912–37) вя б. абхаз ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляридир. “Абхаз наьыллары” (1960), Д.Гулиа вя б. абхаз йазычыларынын бир сыра ясярляри Азярб. дилиндя няшр едилмишдир.
       Мемарлыг вя тясвири сянят. А. яразисиндя Тунъ дюврцня аид долменляр (е.я.3-ъц миниллийин 2-ъи йарысы – 2-ъи миниллийин яввялляри) сахланылмышдыр. Орта яср мемарлыг абидяляриндян Бичвинтадакы эцнбязли мябяд (10 яср), Беслети чайы цзяриндяки кюрпц (11–12 ясрляр) вя с. галмышдыр. Сухуми, Гагра вя с. шящярлярдя санаторийалар, истиращят евляри, мещманханалар тикилмиш, 1959–67 иллярдя Питсундада йени курорт комплекси йарадылмышдыр. Мцасир тясвири сянятин йаранмасы вя инкишафында Сухумидя ачылмыш ряссамлыг студийасы (1918), ряссамлыг мяктяби (1935), щямчинин ряссамлардан А. Шервашидзе, А.Садкевич, В.Контарйов, О.Сегал вя б.-нын йарадыъылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. И.Сомайа, Ч.Кукуладзе, Н.Табукашвили вя б. тарихи вя с. мювзуларда ясярляр йаратмышлар. А.-да графика, монументал щейкялтярашлыг вя декоратив-тятбиги сянят инкишаф етмишдир. А.- да бядии ойма, тикмя вя с. сянятляр эениш йайылмышдыр.
          Мусиги. Абхаз халг мусигиси цчцн икисяслилик (бязян цчсяслилик) сяъиййявидир. Милли мусиги алятляри: ачарпан (флейта нювц), апхерса, эцръц чонгуриси (аченгур) вя с. 1914 илдя Сухумидя мцьянни Д. Лолуанын тяшкил етдийи абхаз-эцръц хору илк милли профессионал мусиги коллективи олмушдур. А.-да милли мусиги фолклорунун топланмасына бюйцк ящямиййят верилирди. 1930 илдя мусиги мяктябляри, сонралар филармонийа, дювлят мащны вя рягс ансамблы, симфоник оркестр, опера студийасы, халг йарадыъылыьы еви вя онун няздиндя дцнйада йеэаня олан йцзйашлы халг мцьянниляриндян ибарят хор йарадылмышды.
          Театр. Абхаз театры халг мярасимляри, адят вя яняняляри, мяишят ойунлары ясасында формалашмышдыр. 1915 илдян Сухумидя щявяскар артистлярин иштиракы иля тамашалар верилирди. 20-ъи иллярдя Д.Гулианин рящбярлик етдийи театр труппасы фяалиййят эюстярирди. 1930 илдя Сухумидя милли театр (1967 илдян С.Чанба ад.) йарадылмышдыр. Театрын репертуарына “Гунда” (Ш.Пачалийа), “Диш аьрысы” (А.Ласурийа), “Горхунъ хяйаллар” (Д.Гулиа), “Отелло” (У.Шекспир), “Ескадранын мящви” (А.Корнейчук), “Медейа” (Еврипид) вя с. ясярляр дахилдир. А.Агрба, Р.Агрба, М.Зухба, Й.Шакирбай, М.Кове вя башгалары танынмыш театр хадимляридир.

    Ботаника баьы. Сухуми.

     

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
A, a – ALLAHVERDİYEV Süleyman
    ABXAZİYA RESPUBLİKASI

    АБХÁЗИЙА МУХТАР РЕСПУБЛИ-
    КАСЫ, Абхазийа – Эцръ.-ын тяркибиндядир. 1921 ил мартын 4-дя тяшкил олунмушдур. Сащ. 8,6 мин км2. 5 р-ну, 7 шящяри, 4 шящяр типли гяс. вар. Пайтахты Сухуми ш.-дир. 
         А.-нын Конститусийасына эюря, дювлят щакимиййяти ганунвериъи, иъраедиъи вя мящкямя щакимиййятляринин бюлэцсцня

    ясасланыр. Ганунвериъи щакимиййятин али органы парламентдир. Сялащиййят мцддяти 5 илдир, тяркиби 35 няфярдян ибарятдир. Иъраедиъи щакимиййятин башчысы 5 ил мцддятиня сечилир. Мящкямя щакимиййятинин али органы Али Мящкямядир.
         Тябият. А. Ъянуби Гафгазын шм.-г.- индя, Гара дяниз сащилиндядир. Яразисинин чох щиссяси Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъы вя ятякляриндя (ясас силсиляляри: Гагра, Бзыб, Абхаз, Кодори), аз щиссяси ися сащилбойу золагдадыр. Ъ.-ш.-ини Колхида овалыьы тутур. Ян йцксяк нюгтяси (4046 м, Домбай–Йолэен д.) вя ясас ашырымлары Клухори (2782 м) вя Марух (2746 м) Баш Гафгаз силсилясиндядир. Иглими рцтубятли субтропикдир. Орта темп-р йанварда субтропик гуршагда 4–7оЪ, даьларда 2-дян –2оЪ-йядяк, ийулда, мцвафиг олараг, 22–24оЪ вя 18–16оЪ-дир. Иллик йаьынты овалыг вя даь ятякляриндя 1300–1500 мм, даьларда 2000–2400 мм-дир. Чайлары: Бзыб, Кодори, Гумиста, Келасури (Гара дяниз щювзяси). Ян ири даь эюлц Ритсадыр. Овалыг вя даь ятякляриндя батаглыг, гырмызы, сары торпаглар, даьларда чцрцнтцлц-карбонатлы, гонур мешя, чимли торфлу даь-чямян торпаглары вар. Яразинин 55%-дян чоху мешяликдир. Сащилбойу золаг енлийарпаглы мешяляр, даь йамаълары ийняйарпаглы мешяляр, субалп вя Алп чямянляридир. Мешяляриндя

    Ритса эюлц.


    айы, габан, марал, даькечиси, гырговул вя с. вар. Горуглары: Ритса, Гумиста, Псух, Питсунда–Мцссер. 
         Ящали. Ящалинин цмуми сайы 170 миндир (2004), йарысыны шящяр ящалиси тяшкил едир. Респ.-да абхазлар, эцръцляр, руслар, ермяниляр, щямчинин украйналылар, йунанлар вя башга халглар йашайыр.
          Тарихи мялумат. А. яразисиндяки илк инсан изляри Еркян Палеолит дюврцня тясадцф едир. Ибтидаи иъма ъямиййятинин даьылмасы просеси е.я. 7–6 ясрлярдя баш вермишдир. Е.я. 6–4 ясрлярдя А. Колхида чарлыьынын тяркибиня дахил иди. Е.я. 2-ъи ясрин сонунда А. Понт щюкмдары ВЫ Митридат Евпаторун ялиня кечмиш, е.я. 63 илдян ися сащилйаны яразиляр ромалыларын нязаряти алтында олмушдур. Ерамызын 1 ясринин сонларында А. яразисиндя абазг, апсил вя саниглярин тайфа иттифаглары йаранмышдыр. 6 ясрин орталарында Бизанс–Иран мцщарибяляри нятиъясиндя А. Бизансын щакимиййяти алтына кечмиш вя бурада христиан дини, 7 ясрин сону–8 ясрин яввялляриндян ися яряблярин йцрцшляри иля баьлы ислам дини дя йайылмаьа башламышдыр. Абхаз халгы, ясасян, 8 ясрдя тяшяккцл тапды. 8 ясрин 80-ъи илляриндя ЫЫ Леон Абхаз чарлыьыны йаратды. 975 илдя А. бирляшмиш Эцръц чарлыьынын тяркибиня гатылды. 13 ясрин 2-ъи йарысында А. монгол истиласына мяруз галды. Эцръ.-ын сийаси парчаланмасы дюврцндя (16 ясрин сону–17 ясрин яввяли) А. мцстягил кнйазлыьа чеврилди. Лакин Гярби Эцръ. кими, А. да 16 ясрин 2-ъи йарысындан етибарян Османлы империйасындан асылы вязиййятя дцшдц; 17–18 ясрлярдя бурада ислам дини даща да мющкямлянди. 1810 илдя А. Русийайа бирляшдирилди. 1862 илдя абхаз ялифбасы йарадылды. 1864 илдя А.-да бирбаша Русийа идарячилийи тятбиг едилди вя кнйазлыг “Сухуми щярби даирясиня” чеврилди. 19 ясрин 70-ъи илляриндя 200 миндян артыг абхаз мцстямлякячи чар режими тяряфиндян Османлы империйасынын яразисиня кючцрцлдц. Русийада Октйабр чеврилишиндян (1917) сонра А. яразиси эцръц меншевик щюкумятинин силащлы гцввяляринин нязаряти алтында иди. 1921 ил мартын 28-дя Абх. ССР йарадылды. Декабрын 16-да Абх. ССР Эцръ. ССР-я, 1922 ил декабрын 13-дя ЗСФСР-я, декабрын 30-да ися ЗСФСР тяркибиндя ССРИ-йя дахил олду. 1931 илин февралындан Эцръ. ССР-ин тяркибиндя мухтар респ. олмушдур. 1990 илдян Абх. МР, 1992 илдян ися Абх. Респ. адландырылды. 1989 илдя йаранан эцръц-абхаз мцнагишяси мцщарибя (1992–94) иля нятиъялянди. 1994 илдя А. яразисиня Русийанын сцлщмярамлы гошунлары йеридилди. Русийа–Эцръцстан мцщарибясиндян (2008) сонра Русийа биртяряфли гайдада А.-нын мцстягиллийини танымышдыр (26.8.2008).
        Тясяррцфат. А. игтисадиййатында йцксяккейфиййятли тцтцнчцлцк, чайчылыг вя ситрус биткичилийи, курорт тясяррцфаты, туризм вя мядян сянайеси ясас йер тутур. Енерэетикасы йерли йанаъаг (даш кюмцр) вя щидроенержийя ясасланыр. А.-да даш кюмцр (Ткварчели), полиметал филизляр, ъивя (Авадхара), барит (Писиквара, Апширин) йатаглары вардыр. Чай (Гали, Ачигвара, Окуми, Очамчире, Дранда, Гудаута вя с.) вя тцтцн (Сухуми, Гудаута, Очам- чире, Гантиади вя с.) емал едян сянайе сащяляри, щямчинин шярабчылыг, ефир йаьлары, мейвя консерви, ят, сцд истещсалы инкишаф етмишдир. Дяри-айаггабы (Сухуми), тикиш (Сухуми, Гудаута, Очамчире), аьаъ емалы (Сухуми), тикинти материаллары истещсалы мцяссисяляри вар. А.-нын к.т.- нда чайчылыг, тцтцнчцлцк, ситрус, ефирйаьлы биткиляр, тунг аьаъынын беъярилмяси цстцнлцк тяшкил едир. Цзцмчцлцк, мейвячилик, тярявязчилик, тахылчылыг вя щейвандарлыг инкишаф етмишдир. А.-нын ъ.-ш. щиссясиндя чай, даьятяйи-тяпялик золаьын ш.-г. вя мяркязи р-нларында сары тцтцн, сащилбойу золаьын чох йериндя мейвя вя цзцм беъярилир. Дянли биткилярдян гарьыдалы даща чох якилир. Картоф вя бостан биткиляри даьятяйиндя вя ири курорт шящярляри ятрафында йетишдирилир. Щейвандарлыгда сцдлцк, сцдлцк-ятлик, малдарлыг,

    Сухуми шящяриндян эюрцнцш.


    донузчулуг, гушчулуг цстцндцр. Гара дяниздя кефал, ставрида вя с. балыглар овланыр. А.-нын сащил щиссясиндян електрикляшдирилмиш Туапсе–Сухуми–Самтредиа д.й. маэистралы вя Новороссийск–Сухуми–Батуми автомобил маэистралы кечир. Дяниз дашымалары Сухуми порту вя Гагра, Гудаута, Йени Афон, Очамчире порт-мянтягяляри васитясиля щяйата кечирилир. А. тцтцн, чай, мейвя, шяраб, ефир йаьларыны ихраъ, тахыл, ят-сцд мящсуллары, шякяр вя с. идхал едир.
         Ядябиййат. Епик гящряманлыг дастанлары, лирик няьмяляр, афоризмляр вя с.- дян ибарят зянэин фолклор А. ядябиййатынын ясас мянбяйини тяшкил едир. Илк абхаз ялифба китабы 1865 илдя няшр олунмушдур. 1892 илдя К.Мачавариани вя Д.Гулианын “Абхаз ялифбасы” чап едилмишдир. С.Чанбанын (1886–1937) пйесляри иля абхаз милли драматурэийасынын ясасы гойулмушдур. Шаирлярдян И.Когониа (1903–28), К.Агумаа (1915–50), Б.Шинкуба (1917–2004) вя б., насирлярдян И.Папаскири (1902–80), М.Лакербай (1901–65), В.Агрба (1912–37) вя б. абхаз ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляридир. “Абхаз наьыллары” (1960), Д.Гулиа вя б. абхаз йазычыларынын бир сыра ясярляри Азярб. дилиндя няшр едилмишдир.
       Мемарлыг вя тясвири сянят. А. яразисиндя Тунъ дюврцня аид долменляр (е.я.3-ъц миниллийин 2-ъи йарысы – 2-ъи миниллийин яввялляри) сахланылмышдыр. Орта яср мемарлыг абидяляриндян Бичвинтадакы эцнбязли мябяд (10 яср), Беслети чайы цзяриндяки кюрпц (11–12 ясрляр) вя с. галмышдыр. Сухуми, Гагра вя с. шящярлярдя санаторийалар, истиращят евляри, мещманханалар тикилмиш, 1959–67 иллярдя Питсундада йени курорт комплекси йарадылмышдыр. Мцасир тясвири сянятин йаранмасы вя инкишафында Сухумидя ачылмыш ряссамлыг студийасы (1918), ряссамлыг мяктяби (1935), щямчинин ряссамлардан А. Шервашидзе, А.Садкевич, В.Контарйов, О.Сегал вя б.-нын йарадыъылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. И.Сомайа, Ч.Кукуладзе, Н.Табукашвили вя б. тарихи вя с. мювзуларда ясярляр йаратмышлар. А.-да графика, монументал щейкялтярашлыг вя декоратив-тятбиги сянят инкишаф етмишдир. А.- да бядии ойма, тикмя вя с. сянятляр эениш йайылмышдыр.
          Мусиги. Абхаз халг мусигиси цчцн икисяслилик (бязян цчсяслилик) сяъиййявидир. Милли мусиги алятляри: ачарпан (флейта нювц), апхерса, эцръц чонгуриси (аченгур) вя с. 1914 илдя Сухумидя мцьянни Д. Лолуанын тяшкил етдийи абхаз-эцръц хору илк милли профессионал мусиги коллективи олмушдур. А.-да милли мусиги фолклорунун топланмасына бюйцк ящямиййят верилирди. 1930 илдя мусиги мяктябляри, сонралар филармонийа, дювлят мащны вя рягс ансамблы, симфоник оркестр, опера студийасы, халг йарадыъылыьы еви вя онун няздиндя дцнйада йеэаня олан йцзйашлы халг мцьянниляриндян ибарят хор йарадылмышды.
          Театр. Абхаз театры халг мярасимляри, адят вя яняняляри, мяишят ойунлары ясасында формалашмышдыр. 1915 илдян Сухумидя щявяскар артистлярин иштиракы иля тамашалар верилирди. 20-ъи иллярдя Д.Гулианин рящбярлик етдийи театр труппасы фяалиййят эюстярирди. 1930 илдя Сухумидя милли театр (1967 илдян С.Чанба ад.) йарадылмышдыр. Театрын репертуарына “Гунда” (Ш.Пачалийа), “Диш аьрысы” (А.Ласурийа), “Горхунъ хяйаллар” (Д.Гулиа), “Отелло” (У.Шекспир), “Ескадранын мящви” (А.Корнейчук), “Медейа” (Еврипид) вя с. ясярляр дахилдир. А.Агрба, Р.Агрба, М.Зухба, Й.Шакирбай, М.Кове вя башгалары танынмыш театр хадимляридир.

    Ботаника баьы. Сухуми.

     

    ABXAZİYA RESPUBLİKASI

    АБХÁЗИЙА МУХТАР РЕСПУБЛИ-
    КАСЫ, Абхазийа – Эцръ.-ын тяркибиндядир. 1921 ил мартын 4-дя тяшкил олунмушдур. Сащ. 8,6 мин км2. 5 р-ну, 7 шящяри, 4 шящяр типли гяс. вар. Пайтахты Сухуми ш.-дир. 
         А.-нын Конститусийасына эюря, дювлят щакимиййяти ганунвериъи, иъраедиъи вя мящкямя щакимиййятляринин бюлэцсцня

    ясасланыр. Ганунвериъи щакимиййятин али органы парламентдир. Сялащиййят мцддяти 5 илдир, тяркиби 35 няфярдян ибарятдир. Иъраедиъи щакимиййятин башчысы 5 ил мцддятиня сечилир. Мящкямя щакимиййятинин али органы Али Мящкямядир.
         Тябият. А. Ъянуби Гафгазын шм.-г.- индя, Гара дяниз сащилиндядир. Яразисинин чох щиссяси Бюйцк Гафгазын ъ. йамаъы вя ятякляриндя (ясас силсиляляри: Гагра, Бзыб, Абхаз, Кодори), аз щиссяси ися сащилбойу золагдадыр. Ъ.-ш.-ини Колхида овалыьы тутур. Ян йцксяк нюгтяси (4046 м, Домбай–Йолэен д.) вя ясас ашырымлары Клухори (2782 м) вя Марух (2746 м) Баш Гафгаз силсилясиндядир. Иглими рцтубятли субтропикдир. Орта темп-р йанварда субтропик гуршагда 4–7оЪ, даьларда 2-дян –2оЪ-йядяк, ийулда, мцвафиг олараг, 22–24оЪ вя 18–16оЪ-дир. Иллик йаьынты овалыг вя даь ятякляриндя 1300–1500 мм, даьларда 2000–2400 мм-дир. Чайлары: Бзыб, Кодори, Гумиста, Келасури (Гара дяниз щювзяси). Ян ири даь эюлц Ритсадыр. Овалыг вя даь ятякляриндя батаглыг, гырмызы, сары торпаглар, даьларда чцрцнтцлц-карбонатлы, гонур мешя, чимли торфлу даь-чямян торпаглары вар. Яразинин 55%-дян чоху мешяликдир. Сащилбойу золаг енлийарпаглы мешяляр, даь йамаълары ийняйарпаглы мешяляр, субалп вя Алп чямянляридир. Мешяляриндя

    Ритса эюлц.


    айы, габан, марал, даькечиси, гырговул вя с. вар. Горуглары: Ритса, Гумиста, Псух, Питсунда–Мцссер. 
         Ящали. Ящалинин цмуми сайы 170 миндир (2004), йарысыны шящяр ящалиси тяшкил едир. Респ.-да абхазлар, эцръцляр, руслар, ермяниляр, щямчинин украйналылар, йунанлар вя башга халглар йашайыр.
          Тарихи мялумат. А. яразисиндяки илк инсан изляри Еркян Палеолит дюврцня тясадцф едир. Ибтидаи иъма ъямиййятинин даьылмасы просеси е.я. 7–6 ясрлярдя баш вермишдир. Е.я. 6–4 ясрлярдя А. Колхида чарлыьынын тяркибиня дахил иди. Е.я. 2-ъи ясрин сонунда А. Понт щюкмдары ВЫ Митридат Евпаторун ялиня кечмиш, е.я. 63 илдян ися сащилйаны яразиляр ромалыларын нязаряти алтында олмушдур. Ерамызын 1 ясринин сонларында А. яразисиндя абазг, апсил вя саниглярин тайфа иттифаглары йаранмышдыр. 6 ясрин орталарында Бизанс–Иран мцщарибяляри нятиъясиндя А. Бизансын щакимиййяти алтына кечмиш вя бурада христиан дини, 7 ясрин сону–8 ясрин яввялляриндян ися яряблярин йцрцшляри иля баьлы ислам дини дя йайылмаьа башламышдыр. Абхаз халгы, ясасян, 8 ясрдя тяшяккцл тапды. 8 ясрин 80-ъи илляриндя ЫЫ Леон Абхаз чарлыьыны йаратды. 975 илдя А. бирляшмиш Эцръц чарлыьынын тяркибиня гатылды. 13 ясрин 2-ъи йарысында А. монгол истиласына мяруз галды. Эцръ.-ын сийаси парчаланмасы дюврцндя (16 ясрин сону–17 ясрин яввяли) А. мцстягил кнйазлыьа чеврилди. Лакин Гярби Эцръ. кими, А. да 16 ясрин 2-ъи йарысындан етибарян Османлы империйасындан асылы вязиййятя дцшдц; 17–18 ясрлярдя бурада ислам дини даща да мющкямлянди. 1810 илдя А. Русийайа бирляшдирилди. 1862 илдя абхаз ялифбасы йарадылды. 1864 илдя А.-да бирбаша Русийа идарячилийи тятбиг едилди вя кнйазлыг “Сухуми щярби даирясиня” чеврилди. 19 ясрин 70-ъи илляриндя 200 миндян артыг абхаз мцстямлякячи чар режими тяряфиндян Османлы империйасынын яразисиня кючцрцлдц. Русийада Октйабр чеврилишиндян (1917) сонра А. яразиси эцръц меншевик щюкумятинин силащлы гцввяляринин нязаряти алтында иди. 1921 ил мартын 28-дя Абх. ССР йарадылды. Декабрын 16-да Абх. ССР Эцръ. ССР-я, 1922 ил декабрын 13-дя ЗСФСР-я, декабрын 30-да ися ЗСФСР тяркибиндя ССРИ-йя дахил олду. 1931 илин февралындан Эцръ. ССР-ин тяркибиндя мухтар респ. олмушдур. 1990 илдян Абх. МР, 1992 илдян ися Абх. Респ. адландырылды. 1989 илдя йаранан эцръц-абхаз мцнагишяси мцщарибя (1992–94) иля нятиъялянди. 1994 илдя А. яразисиня Русийанын сцлщмярамлы гошунлары йеридилди. Русийа–Эцръцстан мцщарибясиндян (2008) сонра Русийа биртяряфли гайдада А.-нын мцстягиллийини танымышдыр (26.8.2008).
        Тясяррцфат. А. игтисадиййатында йцксяккейфиййятли тцтцнчцлцк, чайчылыг вя ситрус биткичилийи, курорт тясяррцфаты, туризм вя мядян сянайеси ясас йер тутур. Енерэетикасы йерли йанаъаг (даш кюмцр) вя щидроенержийя ясасланыр. А.-да даш кюмцр (Ткварчели), полиметал филизляр, ъивя (Авадхара), барит (Писиквара, Апширин) йатаглары вардыр. Чай (Гали, Ачигвара, Окуми, Очамчире, Дранда, Гудаута вя с.) вя тцтцн (Сухуми, Гудаута, Очам- чире, Гантиади вя с.) емал едян сянайе сащяляри, щямчинин шярабчылыг, ефир йаьлары, мейвя консерви, ят, сцд истещсалы инкишаф етмишдир. Дяри-айаггабы (Сухуми), тикиш (Сухуми, Гудаута, Очамчире), аьаъ емалы (Сухуми), тикинти материаллары истещсалы мцяссисяляри вар. А.-нын к.т.- нда чайчылыг, тцтцнчцлцк, ситрус, ефирйаьлы биткиляр, тунг аьаъынын беъярилмяси цстцнлцк тяшкил едир. Цзцмчцлцк, мейвячилик, тярявязчилик, тахылчылыг вя щейвандарлыг инкишаф етмишдир. А.-нын ъ.-ш. щиссясиндя чай, даьятяйи-тяпялик золаьын ш.-г. вя мяркязи р-нларында сары тцтцн, сащилбойу золаьын чох йериндя мейвя вя цзцм беъярилир. Дянли биткилярдян гарьыдалы даща чох якилир. Картоф вя бостан биткиляри даьятяйиндя вя ири курорт шящярляри ятрафында йетишдирилир. Щейвандарлыгда сцдлцк, сцдлцк-ятлик, малдарлыг,

    Сухуми шящяриндян эюрцнцш.


    донузчулуг, гушчулуг цстцндцр. Гара дяниздя кефал, ставрида вя с. балыглар овланыр. А.-нын сащил щиссясиндян електрикляшдирилмиш Туапсе–Сухуми–Самтредиа д.й. маэистралы вя Новороссийск–Сухуми–Батуми автомобил маэистралы кечир. Дяниз дашымалары Сухуми порту вя Гагра, Гудаута, Йени Афон, Очамчире порт-мянтягяляри васитясиля щяйата кечирилир. А. тцтцн, чай, мейвя, шяраб, ефир йаьларыны ихраъ, тахыл, ят-сцд мящсуллары, шякяр вя с. идхал едир.
         Ядябиййат. Епик гящряманлыг дастанлары, лирик няьмяляр, афоризмляр вя с.- дян ибарят зянэин фолклор А. ядябиййатынын ясас мянбяйини тяшкил едир. Илк абхаз ялифба китабы 1865 илдя няшр олунмушдур. 1892 илдя К.Мачавариани вя Д.Гулианын “Абхаз ялифбасы” чап едилмишдир. С.Чанбанын (1886–1937) пйесляри иля абхаз милли драматурэийасынын ясасы гойулмушдур. Шаирлярдян И.Когониа (1903–28), К.Агумаа (1915–50), Б.Шинкуба (1917–2004) вя б., насирлярдян И.Папаскири (1902–80), М.Лакербай (1901–65), В.Агрба (1912–37) вя б. абхаз ядябиййатынын эюркямли нцмайяндяляридир. “Абхаз наьыллары” (1960), Д.Гулиа вя б. абхаз йазычыларынын бир сыра ясярляри Азярб. дилиндя няшр едилмишдир.
       Мемарлыг вя тясвири сянят. А. яразисиндя Тунъ дюврцня аид долменляр (е.я.3-ъц миниллийин 2-ъи йарысы – 2-ъи миниллийин яввялляри) сахланылмышдыр. Орта яср мемарлыг абидяляриндян Бичвинтадакы эцнбязли мябяд (10 яср), Беслети чайы цзяриндяки кюрпц (11–12 ясрляр) вя с. галмышдыр. Сухуми, Гагра вя с. шящярлярдя санаторийалар, истиращят евляри, мещманханалар тикилмиш, 1959–67 иллярдя Питсундада йени курорт комплекси йарадылмышдыр. Мцасир тясвири сянятин йаранмасы вя инкишафында Сухумидя ачылмыш ряссамлыг студийасы (1918), ряссамлыг мяктяби (1935), щямчинин ряссамлардан А. Шервашидзе, А.Садкевич, В.Контарйов, О.Сегал вя б.-нын йарадыъылыьы мцщцм рол ойнамышдыр. И.Сомайа, Ч.Кукуладзе, Н.Табукашвили вя б. тарихи вя с. мювзуларда ясярляр йаратмышлар. А.-да графика, монументал щейкялтярашлыг вя декоратив-тятбиги сянят инкишаф етмишдир. А.- да бядии ойма, тикмя вя с. сянятляр эениш йайылмышдыр.
          Мусиги. Абхаз халг мусигиси цчцн икисяслилик (бязян цчсяслилик) сяъиййявидир. Милли мусиги алятляри: ачарпан (флейта нювц), апхерса, эцръц чонгуриси (аченгур) вя с. 1914 илдя Сухумидя мцьянни Д. Лолуанын тяшкил етдийи абхаз-эцръц хору илк милли профессионал мусиги коллективи олмушдур. А.-да милли мусиги фолклорунун топланмасына бюйцк ящямиййят верилирди. 1930 илдя мусиги мяктябляри, сонралар филармонийа, дювлят мащны вя рягс ансамблы, симфоник оркестр, опера студийасы, халг йарадыъылыьы еви вя онун няздиндя дцнйада йеэаня олан йцзйашлы халг мцьянниляриндян ибарят хор йарадылмышды.
          Театр. Абхаз театры халг мярасимляри, адят вя яняняляри, мяишят ойунлары ясасында формалашмышдыр. 1915 илдян Сухумидя щявяскар артистлярин иштиракы иля тамашалар верилирди. 20-ъи иллярдя Д.Гулианин рящбярлик етдийи театр труппасы фяалиййят эюстярирди. 1930 илдя Сухумидя милли театр (1967 илдян С.Чанба ад.) йарадылмышдыр. Театрын репертуарына “Гунда” (Ш.Пачалийа), “Диш аьрысы” (А.Ласурийа), “Горхунъ хяйаллар” (Д.Гулиа), “Отелло” (У.Шекспир), “Ескадранын мящви” (А.Корнейчук), “Медейа” (Еврипид) вя с. ясярляр дахилдир. А.Агрба, Р.Агрба, М.Зухба, Й.Шакирбай, М.Кове вя башгалары танынмыш театр хадимляридир.

    Ботаника баьы. Сухуми.