Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BİOETİKA

    BИOÉTИKA (biotibbi etika) – biol. vя tibb elminin, sяhiyyя praktikasыnыn яn yeni nailiyyяtlяrinin yaratdыьы mцxtяlif яxlaqи problemlяrin dяrkи, mцzakirяsi vя hяlli ilя baьlы fяnlяrarasы tяdqiqatlar, aчыq mцzakirяlяr vя siyasi qяrarlar sащяси. “B.” terminini ilk dяfя 1970 ildя Amerika biokimyaчыsы V.R. Potter (1911–2001) iшlяtmiшдир. О, B.-nы йахын перспективдя инсанын ляйагятли щяйат кейфиййяти иля тямин олунмасы наминя онун биол. нюв кими саь галмасы вязифясинин щялли цчцн биол. елмлярини етика иля бирляшдирян елми тядгигатлар сащяси олараг мцяййянляшдирмишдир. Tяxminяn hяmin vaxtda аmerikaлы hяkim A. Hellegers (1926–79) B.-нын baшqa шярщини вермишдир. О, Б.-ны yцksяk texnoloji tябабятин doьurduьu яхлаги конфликтлярин dяrkи vя hяllinin yeni цsulu kimi тягдим етмишдир. Мящз А. Щеллеэерс она akademik status vermiш, onun biol. vя tibb elmlяrindя, siyasяtдя vя KИV-dя гябул едилмясиня кюмяк етмишдир. А. Щеллеэерсин B. anlaмы zaman keчdikcя цstцnлцк газанды. 1960-ъы illяrin sonu – 1970-ъы illяrin яvvяlлярindя ABШ-da B. problemlяri ilя mяшьul olan ilk mяrkяzlяr yaraдылды. B. мюvcudлуьунун илк onilliйиндя яsasяn ABШ-da inkiшaf etди, sonra tяdricяn Qяrbi Avropa vя dцnyanыn digяr regionlarыnda кюк салды. 1992 ildя бioetiklяrin hяr iki ildян bir цmumdцnya konqresiни keчirян Beynяlxalq Assosiasiyasы tяшkil olunду. B.-nыn чoxlу dюvri nяшri var. Onlardan ян нцфузлулары:“Bioethics” (1987, Lankaster; 1992 ildяn Bioetiklяrin Beynяlxalq Assosiasiyasыnыn orqanы), “The Hastings Center Report” (1971, Garrison; N.Y.), “Journal of Medical Ethics” (1975, L.). Lakin B. bцtюvlцkdя ciddi vя цmumi qяbul олунмуш konseptual aparatы olan elmi fяnn kimi deyil, bir qayda olaraq, sadя vя birmяnalы hяlli olmayan etik vя hцquqi problemlяrin даим geniшlяnяn vя mцrяkkяblяшяn sahяsi kimi mюvcuddur. B.-ныn яn mцhцm мягамлара gюrя bir-birindяn prinsipъя fяrqlяnяn чoxlu variaсийасы mюvcuddur. B. юz baшlanьыcыnы яn azы Hippokratdan gюtцrяn яnяnяvi tibbi etikanыn davamы сайыла bilяr, lakin мцщцм fяrqляр vardыr. Яnяnяvi tibbi etika korporativ xarakter daшыyыrды vя бундан чыхыш едирди ки, hяkim вя пасийентin qarшыlыqlы мцнасибятляриндя щяким mяnяvi cavabdehлик дашыйан аэентдир. B. цчцn ися, яксиня, mяnяvi яhяmiyyяtli vя hяyat цчцn vacib qяrarlar qяbulетмядя hяm hяkim, hяm dя пасийент iшtirak едир, демяли, mяsuliyyяt йцкц hяr iki tяrяf арасында бюлцшдцрцлцр. Bir чox hallarda пасийент (sыnanan) ilя hяkimin (yaxud tяdqiqatчынын) qarшыlыqlы mцnasibяtlяrinя цчцncц tяrяf гисминдя etika komissiyasы (komitя) da qoшulur. 

    Bioetikanыn яsas problemlяri. 1) Hяyatы effektiv saxlayan texnologiyalarыn meydana gяlmяsi (mяs., aь ciyяrin sцni ventilyasiya aparatы) problem aшkar etdi: pasiйentin hяyatыnы nя qяdяr uzatmaq lazыmdыr, xцsusяn dя яgяr onun шцuru hяmiшяlik itibsя (bax Evtanaziya). Bu hal hяkimlяrlя xяstяlяr, yaxud onlarыn qohumlarы arasыnda tez-tez mцnaqiшя doьurur. Pasiйentin nцmayяndяlяri mяs., hяkimlяrin fikrincя faydasыz hяyatы saxlayan mцalicяnin davam etdirilmяsini, yaxud яksinя pasiйentlяr (onlarыn nцmayяndяlяri) canverяnin lяyaqяtinin alчaldыlmasы kimi hesab etdiklяri tibbi manipulyasiyanыn dayandыrыlmasыnы tяlяb edя bilяrlяr. Belя hallar юlцm anыnыn tяyin edilmяsi мейарларына yenidяn baxыlmaьы зярури етди. Sцni saxlanыla bilяn tяnяffцsцn vя ya qan dюvranыnыn dayanmasы kimi яnяnяvi юlцm мейарлары ilя yanaшы инди beyin юlцmц мейарынын tяtbiqinя baшlanmышdыr.
    2) Transplantologiyanыn yayыlmasы vя nailiyyяtlяri (bax Transplantасиya) юlцmцn tяsdiq olunmasы probleminin digяr tяrяfini aшkar etdi. Orqanlarыn kючцrцlmяsi onlarыn beyin юlцmц tяsdiq edilmiш donordan gюtцrцlmяsini nяzяrdя tutur; eyni zamanda юlцmdяn sonra nя qяdяr az vaxt keчяrsя, transplantasiyanыn mцvяffяqiyyяtlя keчmя ehtimalы da yцksяk olur. Cяmiyyяtdя qorxu йаранмаьа baшladы, ona gюrя ki, pasiyentin hяyatыnыn uzadыlmasы donorun юlцmцnцn tezlяшdirilmяsi hesabыna tяmin edilя bilяrdi (yaxud юlцmцn tez-tяlяsik tяsdiq edilmяsi). Bu qorxuya cavab olaraq, qяbul едилмиш normaya gюrя, beyinin юlцmц orqanlarыn hazыrlanmasы vя kючцrцlmяsi ilя mяшьul olanlardan asыlы olmayaraq, hяkimlяr briqadasы tяrяfindяn mцtlяq tяsdiq edilmяlidir.
    3) Иnsanыn sцni reproduksiya olunmasы texnologiyasыnыn inkiшafы (1970-ъи illяrin ortalarыndan) daha bir mяnяvi dilemma mяnbяyi oldu. Belя texnologiyalarda чox vaxt insan embrionlarы ilя manipulyasiyalar aparыlыr vя bu zaman embrionlar mяhv olmaьa mяhkumdurlar.
    4) Tяdqiqat vя terapevtik mяqsяdlя эювдя hцceyrяlяrиндян, xцsusяn dя яsas embrional эювдя hцceyrяlяrinдян istifadяетмя шiddяtli mцbahisяlяrin mюvzusuна чеврилиб. Bir tяrяfdяn, tяdqiqatчыlarыn nюqteyi-nяzяrincя, embriondan gюtцrцlяn belя hцceyrяlяrin tяtbiqi, xцsusяn rahat vя perspektivlidir, digяr tяrяfdяn, onlarыn alыnmasы цчцn hяyat qabiliyyяtli insan embrionlarыnы tяlяf etmяk lazыm эялир.
    5) Bir чox bioetik problemlяr gen mцhяndisliyinin inkiшafы (yalnыz vaxt keчdikcя genlяrdя чox zяrяrli tяsirlяri meydana чыxaра bilяn гцсурларын olmasыnы mцяyyяnlяшdirяn gen diaqnostikaсы; orqanizmin genetik шяrtlяnmiш patologiyasыnыn saьalmasыna yюnяlmiш genoterapiya; gen mцhяndisliyi metodlarыnыn tibbi mяqsяdlяr цчцn deyil, insanыn “yaxшыlaшdыrыlmasы” цчцn tяtbiq imkanlarы) иля baьlыdыr (mяs., liberal йevgenika – bax Йеvgenika). Geni modifikasiya edilmiш orqanizmlяrin – viruslarыn, bakteriyalarыn, bitkilяrin vя heyvanlarыn yaradыlmasы vя яtraf mцhitдя yayыlmasы ilя яlaqяdar mцmkцn olan risklяr dя mцzakirя olunur. 1997 ildя ilk klonlaшdыrыlmыш heyvanыn – Dolli qoyunlarыnыn meydana gяlmяsi kяskin mцbahisяlяrя, sonra siyasi vя hцquqi sяnяdlяrin qяbul edilmяsinя sяbяb oldu; bununla baьlы klonlaшdыrma texnologiyasыnыn insana mцmkцн tяtbiqi tяnzimlяmя obyektiня чеврилир.
    6) Son 30–40 ildя B.-nыn insan, yaxud heyvanыn iшtirakы ilя aparыlan biotibbi tяdqiqatlarын etik vя hцquqi tяnzimlяmя bюlmяsi яn чox inkiшaf eдиб. Belя tяdqiqatlarыn aparыlmasыna cяlb olunmuш tяrяflяrin maraqlarы (plцralist cяmiyyяtlяrdя isя hяm дя dяyяrlяr) heч dя hяmiшя vя hяr шeydя цst-цstя dцшmцr. Bu uyьunsuzluq adяtяn tяrяflяrin pis istяklяri ilя deyil, tяdqiqatчы vя yoxlanan arasыnda obyektiv mюvcud olan maraqlarыn toqquшmasы nяticяsindя baш verir: birinci цчцn yeni elmi biliklяrin alыnmasы, ikinci цчцn isя saьlamlыьыn yaxшыlaшdыrыlmasы, yaxud qorunmasы vacibdir. Сынагдан кечирилянлярин mцdafiяsi цчцn tяdqiqat layihяsinin etik ekspertizasы mexanizmi iшlяnib hazыrlanмышдыр. Biotibbi tяdqiqatыn aparыlmasы цчцn verilmiш щяр бир sifariш belя ekspertizaдан mцtlяq qaydada keчmяlidir. Onu statusu tяdqiqatыn aparыlacaьы idarяnin mцdiriyyяtindяn, tяdqiqatчыlarыn юzцndяn vя tяdqiqat layihяsini maliyyяlяшdirяnlяrdяn asыlы olmayan ekspertizaya zяmanяt verяn etik komitя aparыr. Bu mexanizmи aparыcы biotibbi jurnallarыn яксяриййяти etik ekspertizaдан keчmямиш tяdqiqatlar haqqыnda mяqalяlяri qяbul etmяmяsi siyasяtи тамамлайыр. Сынагдан кечянлярин сaьlamlыг, hцquq vя lяyaqяtini mцdafiя едян digяr mexanizm онларын mяlumatlandыrыlдыгдан сонра razыlыг вермясидир. Иstяnilяn tяdqiqat сынагдан кечяндян yalnыz sяlahiyyяtli, kюnцllц, dяrk edilmiш vя aчыq-aydыn ifadя edilmiш razыlыq alыndыqdan sonra yerinя yetirilя bilяr. Mяlumatlandыrыlmыш razыlыг normasы yalnыz tяdqiqatlar мягсяди иля deyil, hяm dя terapevtik mяqsяdlяrля дя йериня йетирилян istяnilяn tibbi mцdaxilя zamanы tяtbiq olunur. Bu normadan bцtцn kяnaraчыxmalar (pasiyentin, yaxud сынагдан кечянин юzцnцn deyil, onun qeyri-sяlahiyyяtli nцmayяndяsinin razыlыьы; fюvqяladя шяraitdя razыlыq olmadan mцdaxilя vя s.) hяm дя etik vя hцquqi ъящятдян низамланыр.
    7) 21 яsrdя cяmiyyяtin saьlamlыьы B.-nыn яsas istiqamяtlяrindяn biriня чеврилир. Bu mюvzu sяhiyyя ehtiyatlarыnыn milli vя beynяlxalq sяviyyяdя яdalяtlя paylanmasы, дярман препаратлары вя елементар тибби йардымын ilk nюvbяdя inkiшaf edяn юlkяlяrdя ялчатанлыьынын тямин олунмасы kimi problemlяrи ящатя едир.

    Bioetikanыn nяzяri konsepsiyalarы. Amerika filosofu T. Biчampыn (d.1939) vя ilahiyyatчыsы C. Чildresin (d.1940) tяklif etdiklяri sxem geniш yayыlmышdыr. Bu sxem дюрд prinsip vя hяmin prinsiplяrlя яsaslandыrыlan bir sыra qaydalardan ibarяtdir. Qaydalar юz nюvbяsindя konkret шяraitdя qяrar vя hяrяkяtlяrin mяnяvi яsaslandыrыlmasыna xidmяt edir. Buнлара xцsusilя mяlumatlandыrыlmыш razыlыq konsepsiyasыna яsaslanan pasiyentin muxtariyyяtinя hюrmяt принсипи; tibbi mцdaxilя zamanы pasiyentя vurulan zяrяrin minimuma endirilmяsini tяlяb edяn, Hippokratdan baшlayan “zяrяr vermямя” принсипи; pasiyentin vяziyyяtini yaxшыlaшdыrmaq цчцn hяkimi pozitiv addыmlar atmaq borcunu vurьulayan “fayda ver” принсипи; sяhiyyя sistemindя hяm hяmiшя mяhdud ehtiyatlarыn яdalяtli paylanmasыnы, hяm dя pasiyentlяrя яdalяtli vя bяrabяr mцnasibяtin vacibliyini gюstяrяn яdalяt prinsipi daxildir. Beynяlxalq tяшkilatlar vя bioetik problemlяrin щцгуги tяnzimlяnmяsi. YUNESKO-da B. цzrя beynяlxalq vя dюvlяtlяrarasы iki komitя fяaliyyяt gюstяrir. Бу мювзу иля Avropa Шurasыnda B. цzrя rяhbяr Komitя mяшьul olur. Цmumdцnya Sяhiyyя Tяшkilatы чярчивяляриндя дя B. цzrя ишчi qrup mюvcuddur. B. sahяsindя etik vя hцquqi tяnzimlяmя Beynяlxalq normativ sяnяdlяr яsasыnda yerinя yetirilir. Onlardan яn mцhцmlяri: Иnsan Genomu vя Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Цmumi Bяyannamя (YUNESKO, 1997); B. vя Иnsan Щцqцqlarы haqqыnda Цmumi Bяyannamя (YUNESKO, 2005); Иnsanыn Klonlaшdыrылmaсы haqqыnda Bяyannamя (BMT, 2005); biologiya vя tibbin nailiyyяtlяrinin tяtbiqi ilя яlaqяdar insan lяyaqяti vя hцququnun mцdafiяsi haqqыnda hцquqi юhdячilik verяn Konvensiya: Иnsan Hцquqlarы vя Biotibb haqqыnda Konvensiya (Avropa Шurasы, 1997) vя ona insanын klonlaшdыrылmaсыnыn, transplantologiyanыn, biotibbi tяdqiqatlarыn qadaьalarыna aid яlavя protokollar. Цmumdцnya Tibb Assosиasiyalarыnыn “Иnsanlarыn tяdqiqat subyekti kimi iшtirakы ilя aparыlan tibbi tяdqiqatlarыn etik prinsiplяri”адлы Helsinkи Bяyannamяsi (1964; 2000 ilин redaktяsiндя) yцksяk бeynяlxalq nцfuza мalikdir. Dцnyanыn bir чox юlkяsindя qanunverici, ya da icra hakimiyyяti orqanlarыnda kifayяt qяdяr nцfuzlu milli etik komitяlяr, yaxud komissiyalar fяaliyyяt gюstяrir. Onlar B.-нын daha kяskin vя aktual problemlяri цzrя mцxtяlif sosial, dini, etnik, hяddi-bуluьa чatmыш vя яhalinin дigяr qruplarыnыn maraqlarыnыn toqquшduьu sяbяblяrя dair siyasi qяrarlar hazыrlayыrlar. 1999 ildя YUNESKO-nun tюvsiyяsi ilя Азярбайъан MEA-nыn nяzdindя B., Elmi Biliklяr vя Texnologiyalarыn Etikasы цzrя Milli Komitя yaradыlmышdыr (sяdri akad. C.Я. Яliyev). Milli Komitяnin tяrkibinя biologiya, tяbabяt, ekologiya, fяlsяfя vя hцquq sahяlяrindя чalышan aparыcы alimlяr, sяhiyyя, k.t., ekologiya vя tяbii ehtiyatlar цзря mцtяxяssislяr daxildir. Milli Komitя bioloji, tibbi vя peшя bюlmяlяrindяn, elяcя dя юlkяnin ali tяhsil ocaqlarыnda, elmi tяdqiqat iн-tlarыnda fяaliyyяt gюstяrяn 30 komissiyadan ibarяtdir.
    Яd: R o t h m a n D.J. Strangers at the bedside: a history of how law and bioethics transformed medical decision making. N. Y., 1991; Биоэтика: проблемы и перспективы. М., 1992; Encyclopedia of bioethics. N.Y., 1995. Vol. 1–5; Engelhardt H. T.(Jr.) The foundations of bioethics. 2nd ed. N. Y., 1996; Биомедицинская этика М., 1997–2002. Вып. 1–3; Биоэтика: принципы, правила, проблемы. М., 1998; Basic ethical principles in European bioethics and biolaw. Barcelona, 2000. Pt. 1–2; Сгречча Э., Тамбоне В. Биоэтика. М., 2001; B e a u c h a m p T.L., C h и l d r e s s J.F. Principles of biomedical ethics. 5th ed. N.Y., 2001; Поттер В.Р. Биоэтика. Мост в будущее. К., 2002; Брек И. Священный дар жизни. М.,2004.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BİOETİKA

    BИOÉTИKA (biotibbi etika) – biol. vя tibb elminin, sяhiyyя praktikasыnыn яn yeni nailiyyяtlяrinin yaratdыьы mцxtяlif яxlaqи problemlяrin dяrkи, mцzakirяsi vя hяlli ilя baьlы fяnlяrarasы tяdqiqatlar, aчыq mцzakirяlяr vя siyasi qяrarlar sащяси. “B.” terminini ilk dяfя 1970 ildя Amerika biokimyaчыsы V.R. Potter (1911–2001) iшlяtmiшдир. О, B.-nы йахын перспективдя инсанын ляйагятли щяйат кейфиййяти иля тямин олунмасы наминя онун биол. нюв кими саь галмасы вязифясинин щялли цчцн биол. елмлярини етика иля бирляшдирян елми тядгигатлар сащяси олараг мцяййянляшдирмишдир. Tяxminяn hяmin vaxtda аmerikaлы hяkim A. Hellegers (1926–79) B.-нын baшqa шярщини вермишдир. О, Б.-ны yцksяk texnoloji tябабятин doьurduьu яхлаги конфликтлярин dяrkи vя hяllinin yeni цsulu kimi тягдим етмишдир. Мящз А. Щеллеэерс она akademik status vermiш, onun biol. vя tibb elmlяrindя, siyasяtдя vя KИV-dя гябул едилмясиня кюмяк етмишдир. А. Щеллеэерсин B. anlaмы zaman keчdikcя цstцnлцк газанды. 1960-ъы illяrin sonu – 1970-ъы illяrin яvvяlлярindя ABШ-da B. problemlяri ilя mяшьul olan ilk mяrkяzlяr yaraдылды. B. мюvcudлуьунун илк onilliйиндя яsasяn ABШ-da inkiшaf etди, sonra tяdricяn Qяrbi Avropa vя dцnyanыn digяr regionlarыnda кюк салды. 1992 ildя бioetiklяrin hяr iki ildян bir цmumdцnya konqresiни keчirян Beynяlxalq Assosiasiyasы tяшkil olunду. B.-nыn чoxlу dюvri nяшri var. Onlardan ян нцфузлулары:“Bioethics” (1987, Lankaster; 1992 ildяn Bioetiklяrin Beynяlxalq Assosiasiyasыnыn orqanы), “The Hastings Center Report” (1971, Garrison; N.Y.), “Journal of Medical Ethics” (1975, L.). Lakin B. bцtюvlцkdя ciddi vя цmumi qяbul олунмуш konseptual aparatы olan elmi fяnn kimi deyil, bir qayda olaraq, sadя vя birmяnalы hяlli olmayan etik vя hцquqi problemlяrin даим geniшlяnяn vя mцrяkkяblяшяn sahяsi kimi mюvcuddur. B.-ныn яn mцhцm мягамлара gюrя bir-birindяn prinsipъя fяrqlяnяn чoxlu variaсийасы mюvcuddur. B. юz baшlanьыcыnы яn azы Hippokratdan gюtцrяn яnяnяvi tibbi etikanыn davamы сайыла bilяr, lakin мцщцм fяrqляр vardыr. Яnяnяvi tibbi etika korporativ xarakter daшыyыrды vя бундан чыхыш едирди ки, hяkim вя пасийентin qarшыlыqlы мцнасибятляриндя щяким mяnяvi cavabdehлик дашыйан аэентдир. B. цчцn ися, яксиня, mяnяvi яhяmiyyяtli vя hяyat цчцn vacib qяrarlar qяbulетмядя hяm hяkim, hяm dя пасийент iшtirak едир, демяли, mяsuliyyяt йцкц hяr iki tяrяf арасында бюлцшдцрцлцр. Bir чox hallarda пасийент (sыnanan) ilя hяkimin (yaxud tяdqiqatчынын) qarшыlыqlы mцnasibяtlяrinя цчцncц tяrяf гисминдя etika komissiyasы (komitя) da qoшulur. 

    Bioetikanыn яsas problemlяri. 1) Hяyatы effektiv saxlayan texnologiyalarыn meydana gяlmяsi (mяs., aь ciyяrin sцni ventilyasiya aparatы) problem aшkar etdi: pasiйentin hяyatыnы nя qяdяr uzatmaq lazыmdыr, xцsusяn dя яgяr onun шцuru hяmiшяlik itibsя (bax Evtanaziya). Bu hal hяkimlяrlя xяstяlяr, yaxud onlarыn qohumlarы arasыnda tez-tez mцnaqiшя doьurur. Pasiйentin nцmayяndяlяri mяs., hяkimlяrin fikrincя faydasыz hяyatы saxlayan mцalicяnin davam etdirilmяsini, yaxud яksinя pasiйentlяr (onlarыn nцmayяndяlяri) canverяnin lяyaqяtinin alчaldыlmasы kimi hesab etdiklяri tibbi manipulyasiyanыn dayandыrыlmasыnы tяlяb edя bilяrlяr. Belя hallar юlцm anыnыn tяyin edilmяsi мейарларына yenidяn baxыlmaьы зярури етди. Sцni saxlanыla bilяn tяnяffцsцn vя ya qan dюvranыnыn dayanmasы kimi яnяnяvi юlцm мейарлары ilя yanaшы инди beyin юlцmц мейарынын tяtbiqinя baшlanmышdыr.
    2) Transplantologiyanыn yayыlmasы vя nailiyyяtlяri (bax Transplantасиya) юlцmцn tяsdiq olunmasы probleminin digяr tяrяfini aшkar etdi. Orqanlarыn kючцrцlmяsi onlarыn beyin юlцmц tяsdiq edilmiш donordan gюtцrцlmяsini nяzяrdя tutur; eyni zamanda юlцmdяn sonra nя qяdяr az vaxt keчяrsя, transplantasiyanыn mцvяffяqiyyяtlя keчmя ehtimalы da yцksяk olur. Cяmiyyяtdя qorxu йаранмаьа baшladы, ona gюrя ki, pasiyentin hяyatыnыn uzadыlmasы donorun юlцmцnцn tezlяшdirilmяsi hesabыna tяmin edilя bilяrdi (yaxud юlцmцn tez-tяlяsik tяsdiq edilmяsi). Bu qorxuya cavab olaraq, qяbul едилмиш normaya gюrя, beyinin юlцmц orqanlarыn hazыrlanmasы vя kючцrцlmяsi ilя mяшьul olanlardan asыlы olmayaraq, hяkimlяr briqadasы tяrяfindяn mцtlяq tяsdiq edilmяlidir.
    3) Иnsanыn sцni reproduksiya olunmasы texnologiyasыnыn inkiшafы (1970-ъи illяrin ortalarыndan) daha bir mяnяvi dilemma mяnbяyi oldu. Belя texnologiyalarda чox vaxt insan embrionlarы ilя manipulyasiyalar aparыlыr vя bu zaman embrionlar mяhv olmaьa mяhkumdurlar.
    4) Tяdqiqat vя terapevtik mяqsяdlя эювдя hцceyrяlяrиндян, xцsusяn dя яsas embrional эювдя hцceyrяlяrinдян istifadяетмя шiddяtli mцbahisяlяrin mюvzusuна чеврилиб. Bir tяrяfdяn, tяdqiqatчыlarыn nюqteyi-nяzяrincя, embriondan gюtцrцlяn belя hцceyrяlяrin tяtbiqi, xцsusяn rahat vя perspektivlidir, digяr tяrяfdяn, onlarыn alыnmasы цчцn hяyat qabiliyyяtli insan embrionlarыnы tяlяf etmяk lazыm эялир.
    5) Bir чox bioetik problemlяr gen mцhяndisliyinin inkiшafы (yalnыz vaxt keчdikcя genlяrdя чox zяrяrli tяsirlяri meydana чыxaра bilяn гцсурларын olmasыnы mцяyyяnlяшdirяn gen diaqnostikaсы; orqanizmin genetik шяrtlяnmiш patologiyasыnыn saьalmasыna yюnяlmiш genoterapiya; gen mцhяndisliyi metodlarыnыn tibbi mяqsяdlяr цчцn deyil, insanыn “yaxшыlaшdыrыlmasы” цчцn tяtbiq imkanlarы) иля baьlыdыr (mяs., liberal йevgenika – bax Йеvgenika). Geni modifikasiya edilmiш orqanizmlяrin – viruslarыn, bakteriyalarыn, bitkilяrin vя heyvanlarыn yaradыlmasы vя яtraf mцhitдя yayыlmasы ilя яlaqяdar mцmkцn olan risklяr dя mцzakirя olunur. 1997 ildя ilk klonlaшdыrыlmыш heyvanыn – Dolli qoyunlarыnыn meydana gяlmяsi kяskin mцbahisяlяrя, sonra siyasi vя hцquqi sяnяdlяrin qяbul edilmяsinя sяbяb oldu; bununla baьlы klonlaшdыrma texnologiyasыnыn insana mцmkцн tяtbiqi tяnzimlяmя obyektiня чеврилир.
    6) Son 30–40 ildя B.-nыn insan, yaxud heyvanыn iшtirakы ilя aparыlan biotibbi tяdqiqatlarын etik vя hцquqi tяnzimlяmя bюlmяsi яn чox inkiшaf eдиб. Belя tяdqiqatlarыn aparыlmasыna cяlb olunmuш tяrяflяrin maraqlarы (plцralist cяmiyyяtlяrdя isя hяm дя dяyяrlяr) heч dя hяmiшя vя hяr шeydя цst-цstя dцшmцr. Bu uyьunsuzluq adяtяn tяrяflяrin pis istяklяri ilя deyil, tяdqiqatчы vя yoxlanan arasыnda obyektiv mюvcud olan maraqlarыn toqquшmasы nяticяsindя baш verir: birinci цчцn yeni elmi biliklяrin alыnmasы, ikinci цчцn isя saьlamlыьыn yaxшыlaшdыrыlmasы, yaxud qorunmasы vacibdir. Сынагдан кечирилянлярин mцdafiяsi цчцn tяdqiqat layihяsinin etik ekspertizasы mexanizmi iшlяnib hazыrlanмышдыр. Biotibbi tяdqiqatыn aparыlmasы цчцn verilmiш щяр бир sifariш belя ekspertizaдан mцtlяq qaydada keчmяlidir. Onu statusu tяdqiqatыn aparыlacaьы idarяnin mцdiriyyяtindяn, tяdqiqatчыlarыn юzцndяn vя tяdqiqat layihяsini maliyyяlяшdirяnlяrdяn asыlы olmayan ekspertizaya zяmanяt verяn etik komitя aparыr. Bu mexanizmи aparыcы biotibbi jurnallarыn яксяриййяти etik ekspertizaдан keчmямиш tяdqiqatlar haqqыnda mяqalяlяri qяbul etmяmяsi siyasяtи тамамлайыр. Сынагдан кечянлярин сaьlamlыг, hцquq vя lяyaqяtini mцdafiя едян digяr mexanizm онларын mяlumatlandыrыlдыгдан сонра razыlыг вермясидир. Иstяnilяn tяdqiqat сынагдан кечяндян yalnыz sяlahiyyяtli, kюnцllц, dяrk edilmiш vя aчыq-aydыn ifadя edilmiш razыlыq alыndыqdan sonra yerinя yetirilя bilяr. Mяlumatlandыrыlmыш razыlыг normasы yalnыz tяdqiqatlar мягсяди иля deyil, hяm dя terapevtik mяqsяdlяrля дя йериня йетирилян istяnilяn tibbi mцdaxilя zamanы tяtbiq olunur. Bu normadan bцtцn kяnaraчыxmalar (pasiyentin, yaxud сынагдан кечянин юzцnцn deyil, onun qeyri-sяlahiyyяtli nцmayяndяsinin razыlыьы; fюvqяladя шяraitdя razыlыq olmadan mцdaxilя vя s.) hяm дя etik vя hцquqi ъящятдян низамланыр.
    7) 21 яsrdя cяmiyyяtin saьlamlыьы B.-nыn яsas istiqamяtlяrindяn biriня чеврилир. Bu mюvzu sяhiyyя ehtiyatlarыnыn milli vя beynяlxalq sяviyyяdя яdalяtlя paylanmasы, дярман препаратлары вя елементар тибби йардымын ilk nюvbяdя inkiшaf edяn юlkяlяrdя ялчатанлыьынын тямин олунмасы kimi problemlяrи ящатя едир.

    Bioetikanыn nяzяri konsepsiyalarы. Amerika filosofu T. Biчampыn (d.1939) vя ilahiyyatчыsы C. Чildresin (d.1940) tяklif etdiklяri sxem geniш yayыlmышdыr. Bu sxem дюрд prinsip vя hяmin prinsiplяrlя яsaslandыrыlan bir sыra qaydalardan ibarяtdir. Qaydalar юz nюvbяsindя konkret шяraitdя qяrar vя hяrяkяtlяrin mяnяvi яsaslandыrыlmasыna xidmяt edir. Buнлара xцsusilя mяlumatlandыrыlmыш razыlыq konsepsiyasыna яsaslanan pasiyentin muxtariyyяtinя hюrmяt принсипи; tibbi mцdaxilя zamanы pasiyentя vurulan zяrяrin minimuma endirilmяsini tяlяb edяn, Hippokratdan baшlayan “zяrяr vermямя” принсипи; pasiyentin vяziyyяtini yaxшыlaшdыrmaq цчцn hяkimi pozitiv addыmlar atmaq borcunu vurьulayan “fayda ver” принсипи; sяhiyyя sistemindя hяm hяmiшя mяhdud ehtiyatlarыn яdalяtli paylanmasыnы, hяm dя pasiyentlяrя яdalяtli vя bяrabяr mцnasibяtin vacibliyini gюstяrяn яdalяt prinsipi daxildir. Beynяlxalq tяшkilatlar vя bioetik problemlяrin щцгуги tяnzimlяnmяsi. YUNESKO-da B. цzrя beynяlxalq vя dюvlяtlяrarasы iki komitя fяaliyyяt gюstяrir. Бу мювзу иля Avropa Шurasыnda B. цzrя rяhbяr Komitя mяшьul olur. Цmumdцnya Sяhiyyя Tяшkilatы чярчивяляриндя дя B. цzrя ишчi qrup mюvcuddur. B. sahяsindя etik vя hцquqi tяnzimlяmя Beynяlxalq normativ sяnяdlяr яsasыnda yerinя yetirilir. Onlardan яn mцhцmlяri: Иnsan Genomu vя Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Цmumi Bяyannamя (YUNESKO, 1997); B. vя Иnsan Щцqцqlarы haqqыnda Цmumi Bяyannamя (YUNESKO, 2005); Иnsanыn Klonlaшdыrылmaсы haqqыnda Bяyannamя (BMT, 2005); biologiya vя tibbin nailiyyяtlяrinin tяtbiqi ilя яlaqяdar insan lяyaqяti vя hцququnun mцdafiяsi haqqыnda hцquqi юhdячilik verяn Konvensiya: Иnsan Hцquqlarы vя Biotibb haqqыnda Konvensiya (Avropa Шurasы, 1997) vя ona insanын klonlaшdыrылmaсыnыn, transplantologiyanыn, biotibbi tяdqiqatlarыn qadaьalarыna aid яlavя protokollar. Цmumdцnya Tibb Assosиasiyalarыnыn “Иnsanlarыn tяdqiqat subyekti kimi iшtirakы ilя aparыlan tibbi tяdqiqatlarыn etik prinsiplяri”адлы Helsinkи Bяyannamяsi (1964; 2000 ilин redaktяsiндя) yцksяk бeynяlxalq nцfuza мalikdir. Dцnyanыn bir чox юlkяsindя qanunverici, ya da icra hakimiyyяti orqanlarыnda kifayяt qяdяr nцfuzlu milli etik komitяlяr, yaxud komissiyalar fяaliyyяt gюstяrir. Onlar B.-нын daha kяskin vя aktual problemlяri цzrя mцxtяlif sosial, dini, etnik, hяddi-bуluьa чatmыш vя яhalinin дigяr qruplarыnыn maraqlarыnыn toqquшduьu sяbяblяrя dair siyasi qяrarlar hazыrlayыrlar. 1999 ildя YUNESKO-nun tюvsiyяsi ilя Азярбайъан MEA-nыn nяzdindя B., Elmi Biliklяr vя Texnologiyalarыn Etikasы цzrя Milli Komitя yaradыlmышdыr (sяdri akad. C.Я. Яliyev). Milli Komitяnin tяrkibinя biologiya, tяbabяt, ekologiya, fяlsяfя vя hцquq sahяlяrindя чalышan aparыcы alimlяr, sяhiyyя, k.t., ekologiya vя tяbii ehtiyatlar цзря mцtяxяssislяr daxildir. Milli Komitя bioloji, tibbi vя peшя bюlmяlяrindяn, elяcя dя юlkяnin ali tяhsil ocaqlarыnda, elmi tяdqiqat iн-tlarыnda fяaliyyяt gюstяrяn 30 komissiyadan ibarяtdir.
    Яd: R o t h m a n D.J. Strangers at the bedside: a history of how law and bioethics transformed medical decision making. N. Y., 1991; Биоэтика: проблемы и перспективы. М., 1992; Encyclopedia of bioethics. N.Y., 1995. Vol. 1–5; Engelhardt H. T.(Jr.) The foundations of bioethics. 2nd ed. N. Y., 1996; Биомедицинская этика М., 1997–2002. Вып. 1–3; Биоэтика: принципы, правила, проблемы. М., 1998; Basic ethical principles in European bioethics and biolaw. Barcelona, 2000. Pt. 1–2; Сгречча Э., Тамбоне В. Биоэтика. М., 2001; B e a u c h a m p T.L., C h и l d r e s s J.F. Principles of biomedical ethics. 5th ed. N.Y., 2001; Поттер В.Р. Биоэтика. Мост в будущее. К., 2002; Брек И. Священный дар жизни. М.,2004.

    BİOETİKA

    BИOÉTИKA (biotibbi etika) – biol. vя tibb elminin, sяhiyyя praktikasыnыn яn yeni nailiyyяtlяrinin yaratdыьы mцxtяlif яxlaqи problemlяrin dяrkи, mцzakirяsi vя hяlli ilя baьlы fяnlяrarasы tяdqiqatlar, aчыq mцzakirяlяr vя siyasi qяrarlar sащяси. “B.” terminini ilk dяfя 1970 ildя Amerika biokimyaчыsы V.R. Potter (1911–2001) iшlяtmiшдир. О, B.-nы йахын перспективдя инсанын ляйагятли щяйат кейфиййяти иля тямин олунмасы наминя онун биол. нюв кими саь галмасы вязифясинин щялли цчцн биол. елмлярини етика иля бирляшдирян елми тядгигатлар сащяси олараг мцяййянляшдирмишдир. Tяxminяn hяmin vaxtda аmerikaлы hяkim A. Hellegers (1926–79) B.-нын baшqa шярщини вермишдир. О, Б.-ны yцksяk texnoloji tябабятин doьurduьu яхлаги конфликтлярин dяrkи vя hяllinin yeni цsulu kimi тягдим етмишдир. Мящз А. Щеллеэерс она akademik status vermiш, onun biol. vя tibb elmlяrindя, siyasяtдя vя KИV-dя гябул едилмясиня кюмяк етмишдир. А. Щеллеэерсин B. anlaмы zaman keчdikcя цstцnлцк газанды. 1960-ъы illяrin sonu – 1970-ъы illяrin яvvяlлярindя ABШ-da B. problemlяri ilя mяшьul olan ilk mяrkяzlяr yaraдылды. B. мюvcudлуьунун илк onilliйиндя яsasяn ABШ-da inkiшaf etди, sonra tяdricяn Qяrbi Avropa vя dцnyanыn digяr regionlarыnda кюк салды. 1992 ildя бioetiklяrin hяr iki ildян bir цmumdцnya konqresiни keчirян Beynяlxalq Assosiasiyasы tяшkil olunду. B.-nыn чoxlу dюvri nяшri var. Onlardan ян нцфузлулары:“Bioethics” (1987, Lankaster; 1992 ildяn Bioetiklяrin Beynяlxalq Assosiasiyasыnыn orqanы), “The Hastings Center Report” (1971, Garrison; N.Y.), “Journal of Medical Ethics” (1975, L.). Lakin B. bцtюvlцkdя ciddi vя цmumi qяbul олунмуш konseptual aparatы olan elmi fяnn kimi deyil, bir qayda olaraq, sadя vя birmяnalы hяlli olmayan etik vя hцquqi problemlяrin даим geniшlяnяn vя mцrяkkяblяшяn sahяsi kimi mюvcuddur. B.-ныn яn mцhцm мягамлара gюrя bir-birindяn prinsipъя fяrqlяnяn чoxlu variaсийасы mюvcuddur. B. юz baшlanьыcыnы яn azы Hippokratdan gюtцrяn яnяnяvi tibbi etikanыn davamы сайыла bilяr, lakin мцщцм fяrqляр vardыr. Яnяnяvi tibbi etika korporativ xarakter daшыyыrды vя бундан чыхыш едирди ки, hяkim вя пасийентin qarшыlыqlы мцнасибятляриндя щяким mяnяvi cavabdehлик дашыйан аэентдир. B. цчцn ися, яксиня, mяnяvi яhяmiyyяtli vя hяyat цчцn vacib qяrarlar qяbulетмядя hяm hяkim, hяm dя пасийент iшtirak едир, демяли, mяsuliyyяt йцкц hяr iki tяrяf арасында бюлцшдцрцлцр. Bir чox hallarda пасийент (sыnanan) ilя hяkimin (yaxud tяdqiqatчынын) qarшыlыqlы mцnasibяtlяrinя цчцncц tяrяf гисминдя etika komissiyasы (komitя) da qoшulur. 

    Bioetikanыn яsas problemlяri. 1) Hяyatы effektiv saxlayan texnologiyalarыn meydana gяlmяsi (mяs., aь ciyяrin sцni ventilyasiya aparatы) problem aшkar etdi: pasiйentin hяyatыnы nя qяdяr uzatmaq lazыmdыr, xцsusяn dя яgяr onun шцuru hяmiшяlik itibsя (bax Evtanaziya). Bu hal hяkimlяrlя xяstяlяr, yaxud onlarыn qohumlarы arasыnda tez-tez mцnaqiшя doьurur. Pasiйentin nцmayяndяlяri mяs., hяkimlяrin fikrincя faydasыz hяyatы saxlayan mцalicяnin davam etdirilmяsini, yaxud яksinя pasiйentlяr (onlarыn nцmayяndяlяri) canverяnin lяyaqяtinin alчaldыlmasы kimi hesab etdiklяri tibbi manipulyasiyanыn dayandыrыlmasыnы tяlяb edя bilяrlяr. Belя hallar юlцm anыnыn tяyin edilmяsi мейарларына yenidяn baxыlmaьы зярури етди. Sцni saxlanыla bilяn tяnяffцsцn vя ya qan dюvranыnыn dayanmasы kimi яnяnяvi юlцm мейарлары ilя yanaшы инди beyin юlцmц мейарынын tяtbiqinя baшlanmышdыr.
    2) Transplantologiyanыn yayыlmasы vя nailiyyяtlяri (bax Transplantасиya) юlцmцn tяsdiq olunmasы probleminin digяr tяrяfini aшkar etdi. Orqanlarыn kючцrцlmяsi onlarыn beyin юlцmц tяsdiq edilmiш donordan gюtцrцlmяsini nяzяrdя tutur; eyni zamanda юlцmdяn sonra nя qяdяr az vaxt keчяrsя, transplantasiyanыn mцvяffяqiyyяtlя keчmя ehtimalы da yцksяk olur. Cяmiyyяtdя qorxu йаранмаьа baшladы, ona gюrя ki, pasiyentin hяyatыnыn uzadыlmasы donorun юlцmцnцn tezlяшdirilmяsi hesabыna tяmin edilя bilяrdi (yaxud юlцmцn tez-tяlяsik tяsdiq edilmяsi). Bu qorxuya cavab olaraq, qяbul едилмиш normaya gюrя, beyinin юlцmц orqanlarыn hazыrlanmasы vя kючцrцlmяsi ilя mяшьul olanlardan asыlы olmayaraq, hяkimlяr briqadasы tяrяfindяn mцtlяq tяsdiq edilmяlidir.
    3) Иnsanыn sцni reproduksiya olunmasы texnologiyasыnыn inkiшafы (1970-ъи illяrin ortalarыndan) daha bir mяnяvi dilemma mяnbяyi oldu. Belя texnologiyalarda чox vaxt insan embrionlarы ilя manipulyasiyalar aparыlыr vя bu zaman embrionlar mяhv olmaьa mяhkumdurlar.
    4) Tяdqiqat vя terapevtik mяqsяdlя эювдя hцceyrяlяrиндян, xцsusяn dя яsas embrional эювдя hцceyrяlяrinдян istifadяетмя шiddяtli mцbahisяlяrin mюvzusuна чеврилиб. Bir tяrяfdяn, tяdqiqatчыlarыn nюqteyi-nяzяrincя, embriondan gюtцrцlяn belя hцceyrяlяrin tяtbiqi, xцsusяn rahat vя perspektivlidir, digяr tяrяfdяn, onlarыn alыnmasы цчцn hяyat qabiliyyяtli insan embrionlarыnы tяlяf etmяk lazыm эялир.
    5) Bir чox bioetik problemlяr gen mцhяndisliyinin inkiшafы (yalnыz vaxt keчdikcя genlяrdя чox zяrяrli tяsirlяri meydana чыxaра bilяn гцсурларын olmasыnы mцяyyяnlяшdirяn gen diaqnostikaсы; orqanizmin genetik шяrtlяnmiш patologiyasыnыn saьalmasыna yюnяlmiш genoterapiya; gen mцhяndisliyi metodlarыnыn tibbi mяqsяdlяr цчцn deyil, insanыn “yaxшыlaшdыrыlmasы” цчцn tяtbiq imkanlarы) иля baьlыdыr (mяs., liberal йevgenika – bax Йеvgenika). Geni modifikasiya edilmiш orqanizmlяrin – viruslarыn, bakteriyalarыn, bitkilяrin vя heyvanlarыn yaradыlmasы vя яtraf mцhitдя yayыlmasы ilя яlaqяdar mцmkцn olan risklяr dя mцzakirя olunur. 1997 ildя ilk klonlaшdыrыlmыш heyvanыn – Dolli qoyunlarыnыn meydana gяlmяsi kяskin mцbahisяlяrя, sonra siyasi vя hцquqi sяnяdlяrin qяbul edilmяsinя sяbяb oldu; bununla baьlы klonlaшdыrma texnologiyasыnыn insana mцmkцн tяtbiqi tяnzimlяmя obyektiня чеврилир.
    6) Son 30–40 ildя B.-nыn insan, yaxud heyvanыn iшtirakы ilя aparыlan biotibbi tяdqiqatlarын etik vя hцquqi tяnzimlяmя bюlmяsi яn чox inkiшaf eдиб. Belя tяdqiqatlarыn aparыlmasыna cяlb olunmuш tяrяflяrin maraqlarы (plцralist cяmiyyяtlяrdя isя hяm дя dяyяrlяr) heч dя hяmiшя vя hяr шeydя цst-цstя dцшmцr. Bu uyьunsuzluq adяtяn tяrяflяrin pis istяklяri ilя deyil, tяdqiqatчы vя yoxlanan arasыnda obyektiv mюvcud olan maraqlarыn toqquшmasы nяticяsindя baш verir: birinci цчцn yeni elmi biliklяrin alыnmasы, ikinci цчцn isя saьlamlыьыn yaxшыlaшdыrыlmasы, yaxud qorunmasы vacibdir. Сынагдан кечирилянлярин mцdafiяsi цчцn tяdqiqat layihяsinin etik ekspertizasы mexanizmi iшlяnib hazыrlanмышдыр. Biotibbi tяdqiqatыn aparыlmasы цчцn verilmiш щяр бир sifariш belя ekspertizaдан mцtlяq qaydada keчmяlidir. Onu statusu tяdqiqatыn aparыlacaьы idarяnin mцdiriyyяtindяn, tяdqiqatчыlarыn юzцndяn vя tяdqiqat layihяsini maliyyяlяшdirяnlяrdяn asыlы olmayan ekspertizaya zяmanяt verяn etik komitя aparыr. Bu mexanizmи aparыcы biotibbi jurnallarыn яксяриййяти etik ekspertizaдан keчmямиш tяdqiqatlar haqqыnda mяqalяlяri qяbul etmяmяsi siyasяtи тамамлайыр. Сынагдан кечянлярин сaьlamlыг, hцquq vя lяyaqяtini mцdafiя едян digяr mexanizm онларын mяlumatlandыrыlдыгдан сонра razыlыг вермясидир. Иstяnilяn tяdqiqat сынагдан кечяндян yalnыz sяlahiyyяtli, kюnцllц, dяrk edilmiш vя aчыq-aydыn ifadя edilmiш razыlыq alыndыqdan sonra yerinя yetirilя bilяr. Mяlumatlandыrыlmыш razыlыг normasы yalnыz tяdqiqatlar мягсяди иля deyil, hяm dя terapevtik mяqsяdlяrля дя йериня йетирилян istяnilяn tibbi mцdaxilя zamanы tяtbiq olunur. Bu normadan bцtцn kяnaraчыxmalar (pasiyentin, yaxud сынагдан кечянин юzцnцn deyil, onun qeyri-sяlahiyyяtli nцmayяndяsinin razыlыьы; fюvqяladя шяraitdя razыlыq olmadan mцdaxilя vя s.) hяm дя etik vя hцquqi ъящятдян низамланыр.
    7) 21 яsrdя cяmiyyяtin saьlamlыьы B.-nыn яsas istiqamяtlяrindяn biriня чеврилир. Bu mюvzu sяhiyyя ehtiyatlarыnыn milli vя beynяlxalq sяviyyяdя яdalяtlя paylanmasы, дярман препаратлары вя елементар тибби йардымын ilk nюvbяdя inkiшaf edяn юlkяlяrdя ялчатанлыьынын тямин олунмасы kimi problemlяrи ящатя едир.

    Bioetikanыn nяzяri konsepsiyalarы. Amerika filosofu T. Biчampыn (d.1939) vя ilahiyyatчыsы C. Чildresin (d.1940) tяklif etdiklяri sxem geniш yayыlmышdыr. Bu sxem дюрд prinsip vя hяmin prinsiplяrlя яsaslandыrыlan bir sыra qaydalardan ibarяtdir. Qaydalar юz nюvbяsindя konkret шяraitdя qяrar vя hяrяkяtlяrin mяnяvi яsaslandыrыlmasыna xidmяt edir. Buнлара xцsusilя mяlumatlandыrыlmыш razыlыq konsepsiyasыna яsaslanan pasiyentin muxtariyyяtinя hюrmяt принсипи; tibbi mцdaxilя zamanы pasiyentя vurulan zяrяrin minimuma endirilmяsini tяlяb edяn, Hippokratdan baшlayan “zяrяr vermямя” принсипи; pasiyentin vяziyyяtini yaxшыlaшdыrmaq цчцn hяkimi pozitiv addыmlar atmaq borcunu vurьulayan “fayda ver” принсипи; sяhiyyя sistemindя hяm hяmiшя mяhdud ehtiyatlarыn яdalяtli paylanmasыnы, hяm dя pasiyentlяrя яdalяtli vя bяrabяr mцnasibяtin vacibliyini gюstяrяn яdalяt prinsipi daxildir. Beynяlxalq tяшkilatlar vя bioetik problemlяrin щцгуги tяnzimlяnmяsi. YUNESKO-da B. цzrя beynяlxalq vя dюvlяtlяrarasы iki komitя fяaliyyяt gюstяrir. Бу мювзу иля Avropa Шurasыnda B. цzrя rяhbяr Komitя mяшьul olur. Цmumdцnya Sяhiyyя Tяшkilatы чярчивяляриндя дя B. цzrя ишчi qrup mюvcuddur. B. sahяsindя etik vя hцquqi tяnzimlяmя Beynяlxalq normativ sяnяdlяr яsasыnda yerinя yetirilir. Onlardan яn mцhцmlяri: Иnsan Genomu vя Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Цmumi Bяyannamя (YUNESKO, 1997); B. vя Иnsan Щцqцqlarы haqqыnda Цmumi Bяyannamя (YUNESKO, 2005); Иnsanыn Klonlaшdыrылmaсы haqqыnda Bяyannamя (BMT, 2005); biologiya vя tibbin nailiyyяtlяrinin tяtbiqi ilя яlaqяdar insan lяyaqяti vя hцququnun mцdafiяsi haqqыnda hцquqi юhdячilik verяn Konvensiya: Иnsan Hцquqlarы vя Biotibb haqqыnda Konvensiya (Avropa Шurasы, 1997) vя ona insanын klonlaшdыrылmaсыnыn, transplantologiyanыn, biotibbi tяdqiqatlarыn qadaьalarыna aid яlavя protokollar. Цmumdцnya Tibb Assosиasiyalarыnыn “Иnsanlarыn tяdqiqat subyekti kimi iшtirakы ilя aparыlan tibbi tяdqiqatlarыn etik prinsiplяri”адлы Helsinkи Bяyannamяsi (1964; 2000 ilин redaktяsiндя) yцksяk бeynяlxalq nцfuza мalikdir. Dцnyanыn bir чox юlkяsindя qanunverici, ya da icra hakimiyyяti orqanlarыnda kifayяt qяdяr nцfuzlu milli etik komitяlяr, yaxud komissiyalar fяaliyyяt gюstяrir. Onlar B.-нын daha kяskin vя aktual problemlяri цzrя mцxtяlif sosial, dini, etnik, hяddi-bуluьa чatmыш vя яhalinin дigяr qruplarыnыn maraqlarыnыn toqquшduьu sяbяblяrя dair siyasi qяrarlar hazыrlayыrlar. 1999 ildя YUNESKO-nun tюvsiyяsi ilя Азярбайъан MEA-nыn nяzdindя B., Elmi Biliklяr vя Texnologiyalarыn Etikasы цzrя Milli Komitя yaradыlmышdыr (sяdri akad. C.Я. Яliyev). Milli Komitяnin tяrkibinя biologiya, tяbabяt, ekologiya, fяlsяfя vя hцquq sahяlяrindя чalышan aparыcы alimlяr, sяhiyyя, k.t., ekologiya vя tяbii ehtiyatlar цзря mцtяxяssislяr daxildir. Milli Komitя bioloji, tibbi vя peшя bюlmяlяrindяn, elяcя dя юlkяnin ali tяhsil ocaqlarыnda, elmi tяdqiqat iн-tlarыnda fяaliyyяt gюstяrяn 30 komissiyadan ibarяtdir.
    Яd: R o t h m a n D.J. Strangers at the bedside: a history of how law and bioethics transformed medical decision making. N. Y., 1991; Биоэтика: проблемы и перспективы. М., 1992; Encyclopedia of bioethics. N.Y., 1995. Vol. 1–5; Engelhardt H. T.(Jr.) The foundations of bioethics. 2nd ed. N. Y., 1996; Биомедицинская этика М., 1997–2002. Вып. 1–3; Биоэтика: принципы, правила, проблемы. М., 1998; Basic ethical principles in European bioethics and biolaw. Barcelona, 2000. Pt. 1–2; Сгречча Э., Тамбоне В. Биоэтика. М., 2001; B e a u c h a m p T.L., C h и l d r e s s J.F. Principles of biomedical ethics. 5th ed. N.Y., 2001; Поттер В.Р. Биоэтика. Мост в будущее. К., 2002; Брек И. Священный дар жизни. М.,2004.