Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DAĞ KHMERLƏRİ

    ДАЬ КЩМЕРЛЯРИ – Ъянуб-Шярги Асийада мон-кщмер халглары групу. “Д.к.” термини 1960-ъы иллярдя Камбоъада юлкянин шм.-ш.-индя йашайан халглары гейд етмяк цчцн гябул олунмушдур. Ъянуб-Гярби Чинин даьлыг р-нларында (Йуннан яйаляти), Гярби Вйетнамда, Шимали, Шярги вя Ъянуби Лаосда, Шярги Мйанмада, Шимали вя Шярги Тайландда, Шимал-Шярги Камбоъада йашайырлар. Цмуми сайлары Чиндя – 700 мин няфярдян чох, Вйетнамда – тягр. 1,3 млн. няфяр, Лаосда – тягр. 1,6 млн. няфяр, Мйанмада – 1,8 млн. няфярдян чох, Тайландда – тягр. 600 мин няфяр, Камбоъада – 150 мин няфярдян чохдур (2008). Мон-кщмер дилляриндя данышырлар. Шимали Д.к.-ня: (“даь монлары”на) палаунг-ва халглары [гярби – валар (900 мин няфярдян чох), буланлар (112 мин няфяр) вя б.; шярги – палаунглар (640 мин няфяр), данаулар (138 мин няфяр), рианглар (50 мин няфяр), ламетляр (14 мин няфяр) вя б.], манглар (3,5 мин няфяр), кщмулар [кщмулар (900 мин няфярдян чох), пщайлар (54 мин няфяр), прайлар (40 мин няфяр) вя б.] аид едилир. Шярги Д.к.-ня банар халглары [шимали – щреляр (тйамреляр, татюмляр; 130 мин няфяр), седанглар (130 мин няфяр) вя б.; мяркязи – банарлар (баналар; 180 мин няфяр), тампуонлар (32 мин няфяр) вя б.; гярби – суиляр (юзлярини ъру адландырырлар, ъру, йахуд ловен дилиндя данышырлар; 86 мин няфяр) вя б.; ъянуби – среляр (кещолар, кощолар; 147 мин няфяр), мнонглар (мнонг гарлар вя мнонг рламлар; 123 мин няфяр), стийенгляр (97 мин няфяр), малар (юзлярини контйау адландырырлар; 38 мин няфяр) вя б.], катулар [мяркязи – катанглар (120 мин няфяр), таойлар (60 мин няфяр) вя б.; шярги – катулар (юзлярини кту адландырырлар; 78 мин няфяр), пакощлар (15 мин няфяр) вя б.; гярби – куиляр (440 мин няфяр), солар (мангконглар; 160 мин няфяр), брулар (брао дилиндя данышырлар; 150 мин няфяр) вя б.]. Дилляри сай системиня эюря кщмерлярдян фярглянир. Бязи халглар (катанглар, таойлар, катулар, брулар, солар, валар, палаунглар, банарлар, щреляр вя б.) цчцн латын графикасы ясасында йазы
    системи йарадылмышдыр; бязи йерлярдя щинд графикасы ясасында йазы системи сахланылмышдыр (лийекляр, дуоталар, тотщамлар, толекляр вя диэярляри). Радио вя телевизийа верилишляри ва дилиндя апарылыр. Д.к. яняняви динлярини сахлайырлар, бязи халглар (палаунг-валар, щямчинин брулар, солар, куйлар, щонглар вя б.) арасында буддизм йайылмышдыр; христианлары да вар. Камбоъадакы Д.к. (кщмае-лылар) кщмерляр тяряфиндян ассимилйасийа олунурлар.

     Даь кщмерляри аиляси. Камбоъа.

    Д.к., ещтимал ки, кщмерляр, монлар, мйанмалар, сиамлылар, лаолар вя вйетлярин етноэенезиндя мцщцм рол ойнамыш гядим субстратын галыгларыдыр. Яняняви мядяниййятляри Ъянуб-Шярги Асийанын даь халглары цчцн сяъиййявидир. Талаларда тоха якинчилийи (йапышганлы чялтик, гарьыдалы, батат, тярявяз), щейвандарлыг (кял, донуз, гуш, фил), овчулуг (о ъцмлядян габан, айы, фил, пялянэ), балыгчылыг вя йыьыъылыгла мяшьул олурлар; бязи йерлярдя суварма вя дямйя шум чялтикчилийи инкишаф едир. Сянят сащяляри тохуъулуг, бамбукдан щюрмя вя дямирчиликдир. Яняняви мяскянляри чох вахт чяпярля ящатялянир, бязян даиряви планлы олур, мяркязиндя иъма еви йерляшир. Евляри йортаъясаслы, йахуд йерцстцдцр; дамбелинин бязян кял буйнузу, гуш башы вя с. формада ойма бязякляри олур. Малар, седанглар вя б.-нда узун евляр (уз. 100 м-ядяк) сахланылмышдыр. Эейимляри: кишилярдя бел сарьысы вя дцймясиз эюдякъя, гадынларда тикишсиз йубкадыр; лифдян щазырланан эейимляр дя мялумдур. Чохсайлы эцмцш вя мис бязяк яшйалары тахырлар; татуирлямя (хцсусиля ъ.-да), дишлярин гаралдылмасы, мишарланмасы вя чыхардылмасы адяти йайылмышдыр. Ясас йемякляри йапышганлы дцйцдцр; бурундан ичмяк адяти (кщмуларда) сяъиййявидир. Гощумлуьу ата хятти цзря щесабланан гябиляляр вя патрилокал никащ цстцнлцк тяшкил едир, мнонглар вя срелярдя гощумлуьу ана хятти цзря щесабланан гябиляляр вя матрилокал никащ мялумдур. Яняняви инанълары вя мифолоэийалары, фолклорлары, кялляри гурбанвермя адяти сахланылмышдыр; кечмишдя “дцшмян башларынын ову” адяти мювъуд олмушдур.

    Ш и ф а щ и  й а р а д ы ъ ы л ы г. Гядим сигнал идиофонлары: мцхтялиф йцксякликдя сясляр чыхаран, чяпиня кясийи олан (ов айинляриндя), 3 (вя даща чох) бамбук боруъуглар, йарыглы бамбукдан щазырланмыш тябилляр (ъянэялликлярдя “данышыглар” апармаг цчцн) сахланылыр. Шаман айинляриндя битки будаьы вя йарпагларындан дцзялдилмиш мцхтялиф аерофонлардан истифадя олунур. Мящсул, шаман айинляри, гураглыг вахты “аьаъларын ъанландырылмасы” вя с. рягсляри мцшайият едян ейнитипли синъ-тябил ансамбллары (4–12 конг-чмол, конг-ни гоша синъ-тябилляри) йайылмышдыр. Ламетлярин мусиги вя айин практикасында ян мцщцм мярасимляр заманы (яъдадларын рущларынын чаьырылмасы, йаьыш йаьмасы цчцн едилян дуалар) тунъ тябиллярдян (мяншяъя Донгшон мядяниййяти иля баьлыдыр) инди дя истифадя едилир; истифадя олунан тябиллярин сайы онларын сащибинин рифащы вя иътимаи мювгейинин эюстяриъисидир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DAĞ KHMERLƏRİ

    ДАЬ КЩМЕРЛЯРИ – Ъянуб-Шярги Асийада мон-кщмер халглары групу. “Д.к.” термини 1960-ъы иллярдя Камбоъада юлкянин шм.-ш.-индя йашайан халглары гейд етмяк цчцн гябул олунмушдур. Ъянуб-Гярби Чинин даьлыг р-нларында (Йуннан яйаляти), Гярби Вйетнамда, Шимали, Шярги вя Ъянуби Лаосда, Шярги Мйанмада, Шимали вя Шярги Тайландда, Шимал-Шярги Камбоъада йашайырлар. Цмуми сайлары Чиндя – 700 мин няфярдян чох, Вйетнамда – тягр. 1,3 млн. няфяр, Лаосда – тягр. 1,6 млн. няфяр, Мйанмада – 1,8 млн. няфярдян чох, Тайландда – тягр. 600 мин няфяр, Камбоъада – 150 мин няфярдян чохдур (2008). Мон-кщмер дилляриндя данышырлар. Шимали Д.к.-ня: (“даь монлары”на) палаунг-ва халглары [гярби – валар (900 мин няфярдян чох), буланлар (112 мин няфяр) вя б.; шярги – палаунглар (640 мин няфяр), данаулар (138 мин няфяр), рианглар (50 мин няфяр), ламетляр (14 мин няфяр) вя б.], манглар (3,5 мин няфяр), кщмулар [кщмулар (900 мин няфярдян чох), пщайлар (54 мин няфяр), прайлар (40 мин няфяр) вя б.] аид едилир. Шярги Д.к.-ня банар халглары [шимали – щреляр (тйамреляр, татюмляр; 130 мин няфяр), седанглар (130 мин няфяр) вя б.; мяркязи – банарлар (баналар; 180 мин няфяр), тампуонлар (32 мин няфяр) вя б.; гярби – суиляр (юзлярини ъру адландырырлар, ъру, йахуд ловен дилиндя данышырлар; 86 мин няфяр) вя б.; ъянуби – среляр (кещолар, кощолар; 147 мин няфяр), мнонглар (мнонг гарлар вя мнонг рламлар; 123 мин няфяр), стийенгляр (97 мин няфяр), малар (юзлярини контйау адландырырлар; 38 мин няфяр) вя б.], катулар [мяркязи – катанглар (120 мин няфяр), таойлар (60 мин няфяр) вя б.; шярги – катулар (юзлярини кту адландырырлар; 78 мин няфяр), пакощлар (15 мин няфяр) вя б.; гярби – куиляр (440 мин няфяр), солар (мангконглар; 160 мин няфяр), брулар (брао дилиндя данышырлар; 150 мин няфяр) вя б.]. Дилляри сай системиня эюря кщмерлярдян фярглянир. Бязи халглар (катанглар, таойлар, катулар, брулар, солар, валар, палаунглар, банарлар, щреляр вя б.) цчцн латын графикасы ясасында йазы
    системи йарадылмышдыр; бязи йерлярдя щинд графикасы ясасында йазы системи сахланылмышдыр (лийекляр, дуоталар, тотщамлар, толекляр вя диэярляри). Радио вя телевизийа верилишляри ва дилиндя апарылыр. Д.к. яняняви динлярини сахлайырлар, бязи халглар (палаунг-валар, щямчинин брулар, солар, куйлар, щонглар вя б.) арасында буддизм йайылмышдыр; христианлары да вар. Камбоъадакы Д.к. (кщмае-лылар) кщмерляр тяряфиндян ассимилйасийа олунурлар.

     Даь кщмерляри аиляси. Камбоъа.

    Д.к., ещтимал ки, кщмерляр, монлар, мйанмалар, сиамлылар, лаолар вя вйетлярин етноэенезиндя мцщцм рол ойнамыш гядим субстратын галыгларыдыр. Яняняви мядяниййятляри Ъянуб-Шярги Асийанын даь халглары цчцн сяъиййявидир. Талаларда тоха якинчилийи (йапышганлы чялтик, гарьыдалы, батат, тярявяз), щейвандарлыг (кял, донуз, гуш, фил), овчулуг (о ъцмлядян габан, айы, фил, пялянэ), балыгчылыг вя йыьыъылыгла мяшьул олурлар; бязи йерлярдя суварма вя дямйя шум чялтикчилийи инкишаф едир. Сянят сащяляри тохуъулуг, бамбукдан щюрмя вя дямирчиликдир. Яняняви мяскянляри чох вахт чяпярля ящатялянир, бязян даиряви планлы олур, мяркязиндя иъма еви йерляшир. Евляри йортаъясаслы, йахуд йерцстцдцр; дамбелинин бязян кял буйнузу, гуш башы вя с. формада ойма бязякляри олур. Малар, седанглар вя б.-нда узун евляр (уз. 100 м-ядяк) сахланылмышдыр. Эейимляри: кишилярдя бел сарьысы вя дцймясиз эюдякъя, гадынларда тикишсиз йубкадыр; лифдян щазырланан эейимляр дя мялумдур. Чохсайлы эцмцш вя мис бязяк яшйалары тахырлар; татуирлямя (хцсусиля ъ.-да), дишлярин гаралдылмасы, мишарланмасы вя чыхардылмасы адяти йайылмышдыр. Ясас йемякляри йапышганлы дцйцдцр; бурундан ичмяк адяти (кщмуларда) сяъиййявидир. Гощумлуьу ата хятти цзря щесабланан гябиляляр вя патрилокал никащ цстцнлцк тяшкил едир, мнонглар вя срелярдя гощумлуьу ана хятти цзря щесабланан гябиляляр вя матрилокал никащ мялумдур. Яняняви инанълары вя мифолоэийалары, фолклорлары, кялляри гурбанвермя адяти сахланылмышдыр; кечмишдя “дцшмян башларынын ову” адяти мювъуд олмушдур.

    Ш и ф а щ и  й а р а д ы ъ ы л ы г. Гядим сигнал идиофонлары: мцхтялиф йцксякликдя сясляр чыхаран, чяпиня кясийи олан (ов айинляриндя), 3 (вя даща чох) бамбук боруъуглар, йарыглы бамбукдан щазырланмыш тябилляр (ъянэялликлярдя “данышыглар” апармаг цчцн) сахланылыр. Шаман айинляриндя битки будаьы вя йарпагларындан дцзялдилмиш мцхтялиф аерофонлардан истифадя олунур. Мящсул, шаман айинляри, гураглыг вахты “аьаъларын ъанландырылмасы” вя с. рягсляри мцшайият едян ейнитипли синъ-тябил ансамбллары (4–12 конг-чмол, конг-ни гоша синъ-тябилляри) йайылмышдыр. Ламетлярин мусиги вя айин практикасында ян мцщцм мярасимляр заманы (яъдадларын рущларынын чаьырылмасы, йаьыш йаьмасы цчцн едилян дуалар) тунъ тябиллярдян (мяншяъя Донгшон мядяниййяти иля баьлыдыр) инди дя истифадя едилир; истифадя олунан тябиллярин сайы онларын сащибинин рифащы вя иътимаи мювгейинин эюстяриъисидир.

    DAĞ KHMERLƏRİ

    ДАЬ КЩМЕРЛЯРИ – Ъянуб-Шярги Асийада мон-кщмер халглары групу. “Д.к.” термини 1960-ъы иллярдя Камбоъада юлкянин шм.-ш.-индя йашайан халглары гейд етмяк цчцн гябул олунмушдур. Ъянуб-Гярби Чинин даьлыг р-нларында (Йуннан яйаляти), Гярби Вйетнамда, Шимали, Шярги вя Ъянуби Лаосда, Шярги Мйанмада, Шимали вя Шярги Тайландда, Шимал-Шярги Камбоъада йашайырлар. Цмуми сайлары Чиндя – 700 мин няфярдян чох, Вйетнамда – тягр. 1,3 млн. няфяр, Лаосда – тягр. 1,6 млн. няфяр, Мйанмада – 1,8 млн. няфярдян чох, Тайландда – тягр. 600 мин няфяр, Камбоъада – 150 мин няфярдян чохдур (2008). Мон-кщмер дилляриндя данышырлар. Шимали Д.к.-ня: (“даь монлары”на) палаунг-ва халглары [гярби – валар (900 мин няфярдян чох), буланлар (112 мин няфяр) вя б.; шярги – палаунглар (640 мин няфяр), данаулар (138 мин няфяр), рианглар (50 мин няфяр), ламетляр (14 мин няфяр) вя б.], манглар (3,5 мин няфяр), кщмулар [кщмулар (900 мин няфярдян чох), пщайлар (54 мин няфяр), прайлар (40 мин няфяр) вя б.] аид едилир. Шярги Д.к.-ня банар халглары [шимали – щреляр (тйамреляр, татюмляр; 130 мин няфяр), седанглар (130 мин няфяр) вя б.; мяркязи – банарлар (баналар; 180 мин няфяр), тампуонлар (32 мин няфяр) вя б.; гярби – суиляр (юзлярини ъру адландырырлар, ъру, йахуд ловен дилиндя данышырлар; 86 мин няфяр) вя б.; ъянуби – среляр (кещолар, кощолар; 147 мин няфяр), мнонглар (мнонг гарлар вя мнонг рламлар; 123 мин няфяр), стийенгляр (97 мин няфяр), малар (юзлярини контйау адландырырлар; 38 мин няфяр) вя б.], катулар [мяркязи – катанглар (120 мин няфяр), таойлар (60 мин няфяр) вя б.; шярги – катулар (юзлярини кту адландырырлар; 78 мин няфяр), пакощлар (15 мин няфяр) вя б.; гярби – куиляр (440 мин няфяр), солар (мангконглар; 160 мин няфяр), брулар (брао дилиндя данышырлар; 150 мин няфяр) вя б.]. Дилляри сай системиня эюря кщмерлярдян фярглянир. Бязи халглар (катанглар, таойлар, катулар, брулар, солар, валар, палаунглар, банарлар, щреляр вя б.) цчцн латын графикасы ясасында йазы
    системи йарадылмышдыр; бязи йерлярдя щинд графикасы ясасында йазы системи сахланылмышдыр (лийекляр, дуоталар, тотщамлар, толекляр вя диэярляри). Радио вя телевизийа верилишляри ва дилиндя апарылыр. Д.к. яняняви динлярини сахлайырлар, бязи халглар (палаунг-валар, щямчинин брулар, солар, куйлар, щонглар вя б.) арасында буддизм йайылмышдыр; христианлары да вар. Камбоъадакы Д.к. (кщмае-лылар) кщмерляр тяряфиндян ассимилйасийа олунурлар.

     Даь кщмерляри аиляси. Камбоъа.

    Д.к., ещтимал ки, кщмерляр, монлар, мйанмалар, сиамлылар, лаолар вя вйетлярин етноэенезиндя мцщцм рол ойнамыш гядим субстратын галыгларыдыр. Яняняви мядяниййятляри Ъянуб-Шярги Асийанын даь халглары цчцн сяъиййявидир. Талаларда тоха якинчилийи (йапышганлы чялтик, гарьыдалы, батат, тярявяз), щейвандарлыг (кял, донуз, гуш, фил), овчулуг (о ъцмлядян габан, айы, фил, пялянэ), балыгчылыг вя йыьыъылыгла мяшьул олурлар; бязи йерлярдя суварма вя дямйя шум чялтикчилийи инкишаф едир. Сянят сащяляри тохуъулуг, бамбукдан щюрмя вя дямирчиликдир. Яняняви мяскянляри чох вахт чяпярля ящатялянир, бязян даиряви планлы олур, мяркязиндя иъма еви йерляшир. Евляри йортаъясаслы, йахуд йерцстцдцр; дамбелинин бязян кял буйнузу, гуш башы вя с. формада ойма бязякляри олур. Малар, седанглар вя б.-нда узун евляр (уз. 100 м-ядяк) сахланылмышдыр. Эейимляри: кишилярдя бел сарьысы вя дцймясиз эюдякъя, гадынларда тикишсиз йубкадыр; лифдян щазырланан эейимляр дя мялумдур. Чохсайлы эцмцш вя мис бязяк яшйалары тахырлар; татуирлямя (хцсусиля ъ.-да), дишлярин гаралдылмасы, мишарланмасы вя чыхардылмасы адяти йайылмышдыр. Ясас йемякляри йапышганлы дцйцдцр; бурундан ичмяк адяти (кщмуларда) сяъиййявидир. Гощумлуьу ата хятти цзря щесабланан гябиляляр вя патрилокал никащ цстцнлцк тяшкил едир, мнонглар вя срелярдя гощумлуьу ана хятти цзря щесабланан гябиляляр вя матрилокал никащ мялумдур. Яняняви инанълары вя мифолоэийалары, фолклорлары, кялляри гурбанвермя адяти сахланылмышдыр; кечмишдя “дцшмян башларынын ову” адяти мювъуд олмушдур.

    Ш и ф а щ и  й а р а д ы ъ ы л ы г. Гядим сигнал идиофонлары: мцхтялиф йцксякликдя сясляр чыхаран, чяпиня кясийи олан (ов айинляриндя), 3 (вя даща чох) бамбук боруъуглар, йарыглы бамбукдан щазырланмыш тябилляр (ъянэялликлярдя “данышыглар” апармаг цчцн) сахланылыр. Шаман айинляриндя битки будаьы вя йарпагларындан дцзялдилмиш мцхтялиф аерофонлардан истифадя олунур. Мящсул, шаман айинляри, гураглыг вахты “аьаъларын ъанландырылмасы” вя с. рягсляри мцшайият едян ейнитипли синъ-тябил ансамбллары (4–12 конг-чмол, конг-ни гоша синъ-тябилляри) йайылмышдыр. Ламетлярин мусиги вя айин практикасында ян мцщцм мярасимляр заманы (яъдадларын рущларынын чаьырылмасы, йаьыш йаьмасы цчцн едилян дуалар) тунъ тябиллярдян (мяншяъя Донгшон мядяниййяти иля баьлыдыр) инди дя истифадя едилир; истифадя олунан тябиллярин сайы онларын сащибинин рифащы вя иътимаи мювгейинин эюстяриъисидир.