Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DAĞISTAN RESPUBLİKASI

    DAĞISTAN RESPUBLİKASI, D a­ ğ ı s t a n – RF­-nin subyekti, Şimali Qafqaz federal dairəsində respublika. Rusiyanın Avropa hissəsinin c.­-unda yerləşir. Ş.­-də Xəzər dənizi ilə əhatələnir. Suiti, Çeçen, Nord və digər xırda adalar Dağ. ərazisinə daxildir. RF-­nin ən c. nöqtəsi (41°11′ şm.e., 47°47′ ş.u.) Dağ.­-ın Azərb.­-la sərhədindəki Raqdan d. yaxınlığındadır. Sah. 50,3 min km2. Әh. 3 mln. (2015). 41 r-­nu, 10 şəhəri, 19 ştq. var. Paytaxtı Mahaçqala ş.­-dir.

    Дювлят щакимиййяти органлары системи РФ Конститусийасы вя Даь. Республикасынын Конститусийасы (2003; 2006 ил редаксийасында) иля мцяййянляшир. Дювлят щакимиййятини Халг мяълиси (парламент), щюкумят вя республиканын Конститусийа- сына уйьун тяшкил едилмиш диэяр дювлят щакимиййяти органлары щяйата кечирир. Республиканын башчысы РФ Президентинин тягдиматына ясасян парламент тяряфиндян 4 ил мцддятиня сялащиййятляр алан али вязифяли шяхс – президентдир. О, иъраедиъи щакимиййятя рящбярлик едир вя щюкумяти формалашдырыр. Али ганунвериъи (тямсилчи) орган олан Халг мяълиси мажоритар систем цзря цмумхалг сечкиси ясасында 4 ил мцддятиня сечилян 72 депутатдан ибарятдир.


    Təbiət. Dağ.­-ın ərazisi Şərqi Avropa dü­zənliyinin ucqar c.­-unda və Böyük Qafqazın şm.­-ş. yamaclarında yerləşir. Səthi 4 hissəyə bölünür. Ovalıq hissə (əsasən, okean səviy­ yəsindən aşağıdır) Xəzəryanı ovalığın c.­-q.­-ini tutur (Terek-­Kuma, Terek-­Sulak, Də­nizyanı ovalıqları). Dağətəyi hissə enli dərələr və çuxurlarla parçalanmış şm.­-q. və c.ş. istiqamətli struktur­denudasion silsilələrdən (hünd. 1200 m-­ədək) ibarətdir. Dağ­lıq hissə geniş platolar və ensiz monoklinal yallardan (Salatau, Gimrin və s. silsilələr) ibarətdir. Hünd. 2500 -ədəkdir. Silsilələr dərin dərələr – kanyonlarla (ən dərini Sulak çayının kanyonudur, 1800 -ədək) parça­lanmışdır. Yüksəkdağlıq hissə, əsasən, Suayırıcı silsilədən və Yan silsilədən ibarət­dir. Әn yüksək nöqtəsi 4466 m-­dir (Bazar­düzü d.).

     Базардцзц даьы.

    Dağlarda aşınma, uçqun, sel, sürüşmə prosesləri xarakterikdir. Әn iri Moçox sü­rüşməsi (həcmi təqr. 3 mln. m3) 18.7.1963 ildə baş vermişdir.

    Dağ. ərazisinin çox hissəsi Alp-­Himalay mütəhərrik qurşağının Böyük Qafqaz örtük qırışıqlığı sistemi hüdudlarındadır. Yalnız Terek­-Kuma ovalığı cavan Skif platforması­nın c.-­ş. hissəsindədir və bünövrəsini Me­ zozoy-­Kaynozoyun terrigen­karbonat çök­mələri ilə örtülmüş Paleozoy qırışıqlığıtəşkil edir. Yüksəkdağlıq hissədə (Suayırıcı və Yan silsilələr) Alt və Orta Yuranın intensiv deformasiyaya uğramış qara şist formasiyası yayılmışdır. Dağlıq Dağ. yüksək seysmik zonada yerləşir. 1830 və 1971 illərdə 8–9 bal gücündə zəlzələlər olmuşdur.

     Сулак чайынын канйону.

    Mühüm faydalı qazıntıları: neft, təbii yanar qaz (Mahaçqala, Yujno­Suxokumsk ş.-­ləri yaxınlığında və Xəzər dənizinin şel­fində), kolçedan­-polimetal (Qızıldərə və s.), stronsium, qalay, volfram, civə, bismut filiz­ ləri, kükürd, gips, yanar şist, daş və qonur kömür, təbii tikinti materialları (qum, gil, çınqıl, əhəngdaşı, mergel, dolomit və s.). Mineral su mənbələrinin (250-­dən çox; Tal­ gi, Rıçalsu, Axtı və s.) bazası əsasında bal­ neoloji kurortlar fəaliyyət göstərir. Termal su yataqları (Mahaçqala, İzberbaş, Qızlar) da var.

     Самур чайы.

    İqlimi kontinentaldır. Şm. hissədə qış soyuq (yanvarın orta temp­ru –2,5­-dən – 5,2°C-­yədək), yay istidir (iyulun orta temp­-ru 24–25°C), dağlarda yay qısa və sərin (iyulun orta temp-­ru 5°C-­yədək), qış uzun və soyuq (yanvarın orta temp­ru –12°C-­yə­dək) keçir. Ortaillik yağıntı düzənlik hissədə 200–400 mm, dağlarda 400–1200 mm­-dir.
    Dağ.­-da Sulak çayı hövzəsində və Ba­zardüzü massivində ümumi sah. 41,3 km2 olan 127 buzlaq var. Әn iri (uz. təqr. 3 km) buzlaq Boqos silsiləsindəki Belengi buzla­ ğıdır. Son 100 ildə buzlaqların sah. 2 dəfəyə qədər azalmışdır.


    Dağ.­ın çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Ümumi uz. 18346 km olan 6225 çay var. Çoxunun uz. 10 km­-dən azdır. İri çayları Terek, Sulak və Samurdur. Çayları hid­roenerji əhəmiyyətlidir; həmçinin su təchi­ zatında və suvarmada istifadə edilir. Ümumi sah. 150 km2 olan 100-­dən çox göl var.

    Мочох эюлц.

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Дцзянлик щиссядя чямян-батаглыг-чюл вя гуру чюл комплексляринин фрагментляри иля тахыллы-йовшанлы вя йовшанлы шоранэяли йарымсящралар цстцнлцк тяшкил едир; бунлар ачыг-шабалыды шоракятвары, гонур сящра-чюл вя зяиф инкишаф етмиш гумлу торпагларда йайылмышдыр. Шоракятляр вя шоранлар эениш тямсил олунмушдур. Ъ.-да даьятякляриня йахын шабалыды торпагларда мцхтялифотлу-йовшанлы-тахыллы гуру чюлляр инкишаф етмишдир. Терек вя Сулак чайларынын делталары цчцн мцхтялиф дяряъядя шорлашмыш аллцвиал-чямян вя чямян-батаглыг торпагларында гамышлыг-батаглыг биткиляринин йайылдыьы ъилликляр, лиман чямянляри, чайбасар мешяляри сяъиййявидир. Мешяляр Даь. яразисинин 7,8%-ни тутур. Самур чайы делтасынын юзцнямяхсус чямян-мешя ландшафтлары (аллцвиал чямян – мешя карбонатсыз торпагларында битян лиана гарышыг гараговаг, палыд, вяляс мешяляри) вардыр; бунлар ятраф яразилярдя кол битки груплашмалары (гаратикандан ибарят) вя гуру чюллярля явяз олунур. Даьларда йцксяклик гуршаглары айдын эюрцнцр. Гящвяйи торпагларда шибляк сащяляри олан шабалыды торпаглардакы даьятяйи шырымлы топаллы-шийавлы вя дашдайанлы чюлляр тядриъян гараторпаьабянзяр торпагларда, ясасян, икинъили мешя-чюллярля (тахыллы-мцхтялифотлу чямянли чюллярля бирэя палыд-вяляс сейряк мешялийи), 600 м-дян йухарыда ися гонур торпагларда бозгырлашмыш тахыллы-мцхтялифотлу икинъили чямянлярля гисмян тутулмуш енлийарпаглы мешялярля явяз олунур. 1700–1800 м йцксякликдя даь-чямян торпагларында субалп вя Алп чямянликляри цстцнлцк тяшкил едир. Даьдахили Даь. р-нларында иглимин гураглыьы иля ялагядар гараторпаьабянзяр торпагларда йайла ксерофитляри вя бозгырлашмыш субалп мцхтялифотлу-тахыллы чямянликляр эениш йайылмышдыр. Йцксякдаьлыг Даь.-да субалп (2500 м-ядяк) вя Алп (2800–3000 м-ядяк) чямянляри, даща йухарыларда сейряк субнивал битки юртцйц цстцнлцк тяшкил едир.

     “Самур реликт мешяси” тябии паркы.


    Даь. фаунасынын тяркиби 90 нюв мямяли (безоар кечиси, гамышлыг пишийи вя с.), 300 нювдян чох гуш (Гафгаз улары, чящрайы вя гыврымляляк гутанлар вя с.), 40 нюв сцрцнян (Гафгаз кялязи вя с), 5 нюв суда-гуруда йашайан (ади тритон, ади сарымсагийли гурбаьа вя с.) вя 75 нюв балыгдан (о ъцмлядян нярякимиляр) ибарятдир. Флорасынын тяркибиндя 1250 нюв али битки (о ъцмлядян 278 нюв аьаъ вя кол) вардыр. Даь. яразисиндя мялум олан 79 нюв битки вя эюбяляк (эилямейвяли гарачющря, щцндцр ардыъ, Елдар шамы вя с.), 60 нюв онурьалы щейван (Ъянуби Гафгаз тялхяси, Аралыг дянизи тысбаьасы вя с.) РФ-нин “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир (2003). Щава вя су мцщитинин чирклянмяси, ялверишсиз екзоэен просеслярин инкишафы иля ялагядар торпагларын деградасийасы, щейванларын щяддян артыг отарылмасындан тябии йем сащяляринин сырадан чыхмасы вя с. нятиъясиндя еколожи вязиййят кяскин вя орта кяскиндир. Атмосферя атылан чиркляндириъи маддяляр 26 мин т, чиркли сулар ися 3186 млн. м3 тяшкил едир (2003). Су анбарларынын лиллянмяси, кичик чайларын азалмасы, 20 ясрдя сащяляри 2 дяфядян чох азалмыш мешялярин деградасийасы, Хязяр дянизинин биоложи ещтийатларынын тцкянмяси гейд олунур. Нефт чыхарылан вя файдалы филиз газын- тылары р-нларында ландшафтлар позулмушдур.

    Даь.-ын мцщафизя олунан тябии яразиляр системи Даьыстан горуьу (Авропада ян щцндцр гум массивляриндян бири олан Сарыгум барханы горуьун щцдудларында йерляшир), 13 йасаглыг (ясасян, ландшафт вя зооложи), “Самур реликт мешяси” тябии паркы, чохлу сайда (300-дян чох) тябият абидяляри иля (Салтин дар дяряси вя с.) тямсил олунмушдур.

    Ящали. Даь.-ын ян чохсайлы халгы олан аварлар ящалинин 29,4%-ини тяшкил едир (2002). Даь.-ын диэяр йерли халглары: дарэинляр (16,5%), гумуглар (14,1%), лязэи халглары (лязэиляр – 13%, табасаранлар – 4,2%, агуллар – 0,8%, рутуллар – 0,8%, сахурлар – 0,3%), лаклар (5,4%), азярбайъанлылар – 4,2%, ногайлар (1,4%), анди халглары (1,2%), сез халглары (0,4%), даь йящудиляри (татлар – 0,03%). Руслар –4,6%, чеченляр – 3,3%, ермяниляр – 0,2%, татарлар – 0,1%, украйналылар – 0,1%-дир.


    Ящалинин мцсбят тябии артымы сяъиййявидир: доьум сявиййяси (1000 няфяря 15,9 няфяр, 2004; РФ-дя ян йцксяк эюстяриъилярдян биридир) юлцм сявиййясини (1000 няфяря 6,0 няфяр) цстяляйир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 16,1 няфярдир. Ящалинин 51,8%-ини гадынлар, 28,7%- ини 16 йашадяк оланлар, 10,8%-ини ямяк габилиййятли йашдан йухары оланлар тяшкил едир. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,7 илдир (Русийада ян йцксяк эюстяриъилярдян биридир; кишилярдя – 68,7, гадынларда – 76,6 илдир). 2003 илдян, ясасян, Шимали Гафгаз (мцщаъирлярин тягр. 63%-и) вя РФ-нин диэяр реэионларына (36%-дян чох) миграсийа ахыны (10 мин няфяря 23 няфяр) сяъиййявидир. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 52,1 няфярдир; Даь.-ын мяркязи щиссяси вя Хязяр дянизинин ъ.-ш. сащилляри даща сых мяскунлашмышдыр. Шящяр ящалиси 42,7%-дир (2006; 1959 илдя 29,6%; 1989 илдя 43,6%). Ири шящярляри (мин няфяр, 2006): Мащачгала (466,3), Хасавйурд (125,0), Дярбянд (106,2), Каспийск (81,2), Буйнакск (61,5). Диндарларын яксяриййяти мцсялмандыр (тягр. 90%), христианлар (тягр. 5%) да вар.


    Тарихи очерк. Даь. яразисиндя инсан фяалиййятинин ян гядим изляриня 2003–05 иллярдя ашкарланмыш, Еркян Ашюл дюврцня (800–600 мин ил яввял) аид Дарвагчай дцшярэясиндя (Даь.-ын ъ.-у) раст эялинмишдир. Бу дялилляр Африкадан Аврасийайа ещтимали миграсийа истигамятини тясдиг едир. Сон Ашюл дюврцня аид тапынтылар мялумдур (150–80 мин ил яввял). Мустйе дюврц мцвяггяти вя маьара (Курмала-када) дцшярэяляри иля тямсил олунур; бязи тапынтылар Сон Палеолитя аид едилир. Чох дцшярэяси вя диэяр дцшярэялярдян тапылан материаллар ясасында Мезолит дюврцня аид Ъянуби Хзярйаны мядяниййятляриня йахын Чох мядяниййяти мцяййянляшдирилир. Неолит дюврцндя якинчилик вя малдарлыьын, даш евлярин, йасты отураъаглы керамиканын мейдана эялмяси бу мядяниййятин яняняляри иля ялагяляндирилир. Енеолит дюврцня (е.я. 5–4-ъц минилликляр) аид даиряви даш тикилиляри олан стасионар мяскянляр (Гинчи) вя мювсцми дцшярэяляр мялумдур. Бу дцшярэялярин мядяниййяти Ъянуби Гафгаз (нахышлы керамика) вя Мяркязи Гафгазюнц иля ялагяляри якс етдирир. Еркян Тунъ дюврцндя (е.я. 4-ъц миниллийин сону – 3-ъц миниллик) Кцр-Араз мядяниййятинин шм.-ш. варианты йайылыр. Орта Тунъ дюврцндя (е.я. 3-ъц миниллийин сону – 2-ъи миниллийин икинъи йарысы) ону бир сыра локал груплар, о ъцмлядян чюл тясирини якс етдирян груплар (дянизйаны, Сулакбойу, Вяликянд комплекси, Гинчи мядяниййяти) явязляйир, онларын бир гисми ясасында Гайакянд-Харачой мядяниййяти формалашыр. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляриня аид абидяляр “шимал” вя “ъянуб” мядяни групларына (О.М. Давудовун фикринъя, Зиндак вя Муэерган мядяниййятляри) аид едилир. Скифлярля сых ялагяляри тясдиглянмиш бу мядяниййятлярин яняняляри сонралар да мцшащидя олунур. Скифлярин Юн Асийайа йцрцш маршрутларындан биринин Даь.-дан кечмяси ещтимал едилир. Еркян Дямир дюврцня аид ибадятэащ (Хосрех) ашкар олунмушдур. Мцхтялиф дюврляря аид чохсайлы петроглифляр вя тунъ антропоморф щейкялляр мялумдур.


    Е.я. 3 яср – ерамызын 4 ясриня аид абидяляр шящярлярин (Дярбянд, Урсеки, Таргу вя с.) мейдана эялдийи албан-сармат дюврц иля ялагяляндирилир; Даь.-ын ъ. яразиляри Албанийайа [бах Албанийа (Гафгаз)], Терек-Сулак чюлцндяки мязарлыглар ися сарматлара мяхсус иди. 4 ясрин сонунда щунлар Шимали Гафгазда ян мцщцм гцввяйя чеврилдиляр. Щунларын щярби ямялиййатларында онларын табелийиндя олан ящали дя иштирак едирди. Бу дювря Гара дянизин сащилйаны яразиляри иля ялагяляри сцбут едян вя 5 яср елитасынын бейнялмилял “дяб”ини юзцндя якс етдирян Ирагидяки зянэин сярдаба, Паласасырт мязарлыьы вя с. аиддир. 5– 7 ясрлярдя Дярбянд Сасаниляр дювлятинин ясас дайаг мянтягяси иди. 6 ясрин сонларында Шимали Гафгаз Тцрк хаганлыьынын тяркибиня дахил олду, сонралар хязярляр бурада апарыъы гцввяйя чеврилдиляр. Еркян орта ясрлярдя яввялки дюврляря аид бир сыра абидялярля йанашы, йениляри дя мейдана эялди. Онларын бязилярини йазылы мянбялярдян мялум олан шящярлярля (Сямяндяр, Бялянъяр вя с.) ейниляшдирирляр. Даьлыг Даь.-ын бир сыра вил.-ляриндя юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик мядяниййятляр инкишаф едирди.


    Антик мцяллифлярин мялуматларына эюря, Даь. яразисиндя щунлар, савирляр, массаэетляр (маскутлар), таваспарлар, схаватлар, чигбалар, хелляр, каспиляр, хечматаклар вя б. мяскунлашмышдылар. Даь.-ын даьлыг щиссясиндя мцстягил дювлят гурумлары мювъуд иди: Шандан, Филан, Карах, Лакз, Табасаран. Хилафят иля Хязяр хаганлыьы арасында Шимали Гафгаз уьрунда мцбаризя (7–10 ясрляр) Хилафятин гялябяси иля баша чатды. Дярбянд, Гумик (11 ясрдян), Гайтаг, Серир (10–11 ясрляр), Зерехэеран (10–11 ясрляр) эцълянди. 11 ясрин орталарында Даь. яразисинин чох щиссясини сялъуглар тутду. 8–12 ясрлярдя бцтпярястлик ислам вя христиан дини тяряфиндян Даь.-ын яксяр р-нларындан сыхышдырылыб чыхарылды.1220илдя монгол-татар гошунлары Даь.-ын даьлыг р-нларындан кечди, 1239 илдя ися онлар Дярбянди яля кечирдиляр. 14 ясрдя Даь. Орда ханлары Юзбяк вя Тохтамышын, щямчинин Орта Асийа щюкмдары Теймурун щцъумларына мяруз галды. 15 ясрдя бцтцн юлкя яразисиндя ислам дини бяргярар олду. Орта ясрляря аид йашайыш вя гала комплексляри, мясъидляр дюврцмцзядяк сахланылмышдыр.

     Дярбянд йахынлыьында Нарын-гала истещкамы.


    Реэионун чоьрафи мювгейи Даь.-ы Сяфявиляр дювляти иля Османлы империйасы ара- сында мцбаризя мейданына чевирди. Ъянуби Даь. яразисиндя нювбя иля эащ Сяфявиляр, эащ да Османлыларын щакимиййяти гурулду (17 ясрин яввялляриндян Сяфявилярин щакимиййятиня кечди).

    Тарихи инкишаф эедишиндя Даь.-да 2 ясас иътимаи-сийаси гурулуш системи формалашды: феодал мцлкляри вя кянд иъмалары иттифаглары. 16 яср – 17 ясрин яввялляриндя Даь.-да фактики мцстягил олан 7 феодал мцлкц мювъуд иди: Авар ханлыьы, Дярбянд, Газыгумуг ханлыьы, Гайтаг, Табасаран, Тцмен ханлыьы, Сахур ханлыьы. 17 ясрин орталарында Даь.-да сийаси вязиййят дяйишди. Феодал мцлкляринин парчаланмасы нятиъясиндя онларын сайы 7-дян 19-а чатды. 16– 17 ясрлярдя Даь.-да тясяррцфатын ясасыны якинчилик, щейвандарлыг, сяняткарлыг, дахили вя хариъи тиъарят тяшкил едирди. Даь.-ын дцзян вя даьятяйи щиссясиндя даьлыг Даь.-а вя Терек чайы сащилиндяки рус галаларына сатыш цчцн нязярдя тутулан дянли биткиляр (буьда, арпа, йулаф вя с.) беъярилирди. Кяскин азторпаглылыг вя к.т. щесабына юзлярини ярзагла тямин едя билмямяляри даьлылары сянятля мяшьул олмаьа вадар едирди. Даьлыг зонада йун вя метал емалы; даьятяйи зонада халчачылыг, аьаъдан ямяк алятляри вя мямулат, кятан парча истещсалы вя с.; сащилйаны яразилярдя ипякгурду йетишдирилмяси вя ипякчилик (хам ипяк Русийа шящярляриня вя Авропайа эюндярилирди) даща чох инкишаф етмяйя башлады.

    Ы Пйотрун Хязярйаны яразиляря йцрцшц нятиъясиндя 1723 илдя Даь.-ын сащилйаны щиссяси Русийа империйасынын тяркибиня бирляшдирился дя, Эянъя мцгавилясиня (1735) эюря Русийа бу яразиляри Сяфявиляр дювлятиня гайтарды. Даь.-ын даьлыг щиссяси, Османлы империйасынын вя Сяфявилярин иддиаларына бахмайараг, фактики олараг мцстягил иди. 1742 илдя Надир шащ Даь.-а щцъум етди. 1796 илдя Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын щцъуму иля ялагядар Даь.-ын сащилйаны щиссяси Русийайа бирляшдирилди, лакин 1797 илдя рус гошунлары эери чаьырылды. Эцлцстан мцгавилясиня (1813) эюря, Даь. Русийа империйасынын тяркибиня гатылды. Даь.-ын даьлыг щиссясинин ящалиси 1830-ъу иллярдя Шейх Шамилин тяряфиня кечди вя бу ярази Гафгаз мцщарибяси (1817–64) эедишиндя щярби ямялиййатлар мейданына чеврилди. Даь. яразисинин дцзян щиссяси 1840 илдя Каспи вилайятинин (1846 илядяк), 1846–60 иллярдя Дярбянд губ.-нын тяркибиня дахил иди. Даь.-ын дцзян вя даьлыг р-нлары 1860 илдя тяшкил едилмиш Даьыстан вилайяти вя Загатала даирясинин тяркибиня гатылды, Даь. ящалисинин бир щиссяси Османлы империйасына кючдц.


    1920 ил нойабрын 13-дя Даь. халгларынын Фювгяладя гурултайында Даь.-ын мухтариййяти елан олунду. 1921 ил йанварын 20-дя Цмумрусийа МИК Даьыстан вил. ясасында Даьыстан МССР-ин йарадылмасы щаггында декрет гябул етди. Щямин декрет вя Цмумрусийа МИК-ин 1922 ил нойабрын 16-да вя 1923 ил йанварын 4-дя гябул олунмуш декретляри иля Хасавйурд даиряси, Терек губ.-нын Гызлар вя Ачикулак р-нлары Даь.-а бирляшдирилди. Цмумрусийа МИК-ин 1938 ил февралын 22-дя гябул едилмиш гярары иля Ачикулак, Кайасу, Гызлар вя Шелковскайа р-нлары Даь.-ын тяркибиндян чыхарылараг Ставропол дийарынын тяркибиня гатылды. 1944–57 иллярдя Даь.-ын тяркибиня Чечен-Ингуш МССР-ин Ведено, Ножай-Йурт, Сайасан, Чеберлой р-нлары, Курчалой, Шарой, Гудермес р-нларынын бир щиссяси дахил иди. 1957 илдя Даь.-ын тяркибиндян Шелковскайа р-ну чыхарылды, Крайновка, Гызлар, Тарумовка, Гараногай р-нлары, Гызлар даиряси дахил едилди.


    20 ясрин орталарында Даь. сянайе-аг- рар респ.-сына чеврилди. Сянайе електроенерэетика, йанаъаг, машынгайырма вя метал емалы вя с. сащялярля тямсил олунур. 1994 ил ийулун 26-да йени конститусийа гябул едилди, Дювлят шурасы Али иъраедиъи орган елан олунду, Даь. МССР-ин ады дяйишдириляряк Даьыстан Республикасы олду.


    Тясяррцфат. Даь. Шимали Гафгаз игтисади р-нуна дахилдир. К.т. мящсулларынын щяъми сянайе мящсулларынын щяъмини дяйяриня эюря 2 дяфя цстяляйир. РФ игтисадиййатында Даь. цзцм (Русийа цзря тягр. 25%, 2004) вя тярявяз (4,9%) йыьымына, конйак (18,9%), Шампан шяраблары вя кюпцклянян шяраблар (11,4%) истещсалына, даварын сайына (24,1%) эюря фярглянир.

     Санъаг. Гинчи мязарлыьы. Е.я. II миниллийин орталары. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.


    ЦРМ-ин структурунда (2003,%) к.т.-нын пайы 28,3, тиъарят, ямтяя вя хидмятлярин сатышы цзря коммерсийа фяалиййяти – 18,0, гейри-базар хидмятляри – 17,1, сянайе – 12,9, тикинти – 9,8, нягл. вя рабитя – 7,5, диэяр сащяляр – 6,4. Мцлкиййят формасына эюря мцяссисялярин нисбяти (тяшкилатларын сайына эюря, 2004,%): юзял 58,3, дювлят вя бялядиййя 37,2, иътимаи вя дини тяшкилатлар (бирликляр) 0,2, диэяр мцлкиййят формалары 4,3.

     Даш-гашла бязядилмиш эцмцш пиляк. Йухары Чирйурд мязарлыьы. V яср – VIII ясрин яввялляри. Даьыстан                                                                                                                                                               Тясвири Сянят Музейи.

    Игтисади фяал ящали 1090 мин няфярдир, онларын 75,8%-и игтисадиййатда чалышыр. Мяшьуллуьун сащяви структуру (%): к.т. 25,1, тиъарят вя иътимаи иашя 14,1, тящсил 13,9, сянайе 10,0, нягл. 8,3, сящиййя 7,2, ти-кинти 5,4, мянзил-коммунал тясяррцфаты 2,7, мядяниййят вя инъясянят 2,1 вя с. Ишсизлик сявиййяси тягр. 25%-дир. Адамбашына дцшян пул эялирляри айда 6,8 мин рублдур (ийул 2006, РФ цзря орта эюстяриъинин 68%-и); респ. ящалисинин тягр. 34%-инин эялири йашайыш минимумундан ашаьыдыр.

     Тогга. Бежтин мязарлыьы. VIII–X ясрляр. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    С я н а й е истещсалынын сащяви структурунда (%-ля) апарыъы рол йейинти сянайесиня мяхсусдур – 32,7, електроенерэетиканын пайы 21,9, йанаъаг сянайеси 19,8, машынгайырма вя метал емалы 13,4, тикинти материаллары истещсалы 5,6, кимйа вя нефт-кимйа 2,9, йцнэцл сянайе 0,9 вя с.

     Тогга. Аркас мязарлыьы. IX–XII ясрляр. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    Нефт вя газ (Димитровскойе, Мащачгала йахынлыьындакы Аьаъбулаг вя Йужно-Сухокумск ш.-нин йахынлыьындакы Озернойе нефт-газ конденсаты йатаглары, “Роснефт – Даьнефт” нефт ширкяти тяряфиндян ишлянилир) щасил едилир; Мащачгала нефт емалы з-ду фяалиййят эюстярир.


    Даь. юзцнц електрик енержиси иля там тямин едир (“Даьенерго”). Демяк олар ки, бцтцн електрик енержиси СЕС-дя истещсал олунур; ян бюйцкляри – Чиркей (Сулак чайы цзяриндя, эцъц 1000 МВт) вя  Ирганай (1998 илдян; Авар Койсусу чайы цзяриндя, эцъц 400 МВт).

     Чиркей СЕС-и.

    Ясас машынгайырма мящсуллары мцхтялиф эями, авиасийа вя електротехника аваданлыглары, дизелляр, ъищазлар, щесаблама техникасы, пардаглама дязэащлары, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг вя с.-дир. Сащя мцяссисяляринин бюйцк бир гисми ЩСК цчцн мящсул истещсал едир. Апарыъы мцяссисяляр: “ГЕМЗ” консерни (Гызлар електромеханика з-ду; о ъцмлядян бирняфярлик тяййаряляр, електрик мяишят ъищазлары, аьаъ емал едян дязэащлар), “Даьдизел” (Каспийск; дизелляр), Щаъыйев ад. з-д (Мащачгала; о ъцмлядян эямиляр цчцн сцкан машынлары, насослар, “Авиаагрегат” (Мащачгала; аеродром аваданлыглары вя тяййарялярин йерцстц хидмят васитяляри, авиатехника цчцн комплектляшдириъи мямулатлар), “Елтав” (Мащачгала; биполйар, сяййар транзисторлар, интеграл микросхемляр, йанаъаг агрегатлары), “Даьтелекомс” (Мащачгала; о ъцмлядян сясйазан апаратура), “Електросигнал” (Дярбянд; електрон техника), “Сапфир” ЕТИ (Мащачгала; о ъцмлядян автоматик радиопеленгаторлар вя с.), Дягиг механика заводу (Каспийск; рягямли нязарят ъищазлары, автоматлашдырма васитяляри вя с.), “Даьелектромаш” (Мащачгала; електрик гайнаьы аваданлыьы), сепаратор з-ду (Мащачгала), пардаглама дязэащлары з-ду (Дярбянд).


    Кимйа сянайеси мцяссисяляри фосфат туршусу (“Даьфос”, Гызылйурд), лаклар, бойалар (лак-бойаг мямулатлары з-ду, Мащачгала), мцхтялиф полипропилен борулар (“Мушарака” з-ду, Буйнакск) вя с. истещсал едир. Шцшя сянайесинин апарыъы мцяссисяляри: шцшя лиф (Мащачгала), “Даьстекло” (Даэестанскийе огни; цзлцк тавалары, шцшя борулар, пянъяря шцшяси вя с.) з-длары.


    Тикинти материаллары сянайесинин ясас мящсуллары: йыьма дямир-бетон (“Даь- стройиндустрийа” вя “Мащачгала ДСК”, Мащачгала; “Даьйугстрой”, Дярбянд; “Аист”, Гызылйурд вя с.), кярпиъ (“Силикат”, Мащачгала). Ящянэдашы (Дярбянд), минерал тикинти хаммалы (Избербаш ш. йахынлыьында) щасил едилир.


    Йцнэцл сянайе тохуъулуг, трикотаж, тикиш вя айаггабы сащяляри, халча истещсалы иля тямсил олунмушдур. Ясас мяркязляри: Мащачгала (“Даьтекстил” – трикотаж парча, ъораб мямулатлары; “Каспийск мануфактурасы” – о ъцмлядян ъод тянзиф), Дярбянд (тикиш, йуняйирмя, халча ф-ки вя с.), Буйнакск (айаггабы вя трикотаж ф-ки), Гызлар (тикиш ф-ки), Даэестанскийе огни (халча ф-ки); Хив (Хив р-ну) вя Хучни (Табасаран р-ну) кяндляриндя халча истещсал едилир.


    Халг бядии сяняткарлыьы инкишаф етмишдир: метал емалы, о ъцмлядян сувенир силащлар, щядиййялик габ-гаъаг, няфис зинят яшйалары (“Кубачи бядии комбинаты”, Дахадайевск р-нунун Кубачи гяс.), сойуг вя сувенир силащлар (“Гызлар” мцяссисяси, Гызлар), керамика (Акушин р-нунун Балхар к.), метал, сцмцк, сядяф иля нахышланмыш аьаъ мямулатлар (Унтсукул к.-ндя бядии мямулатлар ф-ки), мис цзяриндя дюймя (Хунзах р-ну, Бюйцк Готсатл к.-ндя Готсатл бядии комбинаты).

     Сувенир дясти. Кубачи бядии комбинаты. 1970.

    Йейинти сянайеси цзцм емалы, йцксяксортлу цзцм, кюпцклянян вя Шампан шяраблары, конйак истещсалы цзря ихтисаслашмышдыр. Апарыъы мцяссисяляр Гызлар конйак з-ду, Дярбянд кюпцклянян шяраблар з-ду, Дярбянд конйак комбинаты, “Избербаш” вя “Каспийвинпром” (Ма- щачгала) шяраб-конйак з-длары вя с.-дир. Балыг емалы да инкишаф етмишдир (“Порт-Петровск” балыг сянайеси коммерсийа ширкяти – дири вя дондурулмуш балыг, балыг консервляри вя балыг уну; “Главны Сулак” балыг комбинаты; Мащачгала) вя мцхтялиф консервляр истещсал едилир (Дярбянд вя Буйнакскдакы з-длар). Гяннады ф-ки (Из- бербаш), сцд з-ду (Мащачгала), йаь з-ду вя “Золотой телйонок” (Гызлар) ят комбинаты фяалиййят эюстярир. Минерал судолдурма з-длары (Мащачгала) вар.

     Гызлар конйак заводунун сахлама залларындан бири.


    Даь.-ын апарыъы сянайе мяркязи Мащачгаладыр; диэяр ири мяркязляр: Буйнакск, Дярбянд, Гызлар, Каспийск, Избербаш.


    Кянд тясяррцфаты мящсулларынын цмуми дяйяринин 51%-и биткичилик мящсулларынын пайына дцшцр. К.т. йерляринин сащяси 3313,8 мин ща-дыр (респ. сащясинин 65,8%-и), онун тягр. 15%-ини якин йерляри тутур. Отлагларын к.т. йерляринин структурундакы пайына эюря Даь. Шимали Гафгазда биринъи, якин йерляриня эюря ися ахырынъы йерлярдян бирини тутур. Яразинин шумланма сявиййяси шм.-дан ъ.-а доьру азалыр (якин йерляринин 70%-и дцзян, 20%-и даьятяйи, 10%-и даьлыг яразилярин пайына дцшцр). Якин йерляри сащясинин эенишляндирилмяси имканлары мящдуддур, Даь.-ын дцзян щиссясиндя азйарарлы торпаглар интенсив олараг истифадяйя ъялб едилир. Даьятяйи вя даьлыг щиссялярдя ялверишли торпаглар, демяк олар ки, бцтцнлцкля мянимсянилмишдир. Бир сыра р-нларда сцни суварма тятбиг
    олунур.

    Цзцмчцлцк (ян бюйцк цзцмлцк массивляри Терек вя Сулак чайларынын ашаьы ахарларында, щямчинин Даь.-ын ш.-индяки даьятяйи яразилярдя ъямляшмишдир), мейвя- чилик (ярик, эилас, шафталы, эавалы вя с.; ири баьчылыг р-нлары Самур, Эцлэеричай, Анди Койсусу, Авар Койсусу, Гаракойсу чайларынын дяряляриндя ъямляшмишдир; Дянизйаны овалыьын ъ.-ш.-индя нар, янъир, хурма, бадам беъярилир) вя тярявязчилик (бостан биткиляри иля бирликдя якин сащяляринин 19,2%-ни тутур) инкишаф етмишдир. Щямчинин дянли (якин сащяляринин 48%-и; пайызлыг буьда вя арпа, дянлик гарьыдалы, чялтик), йем биткиляри (30,8%; о ъцмлядян гарайонъа), картоф вя техники биткиляр, ясасян, эцнябахан беъярилир (ъядвял 1). 


    Щейвандарлыьын яняняви ихтисаслашма сащяси олан гойунчулуг республиканын щяр бюлэясиндя йайылмышдыр. Ятлик-сцдлцк (ъ. щиссядя) вя ятлик (ясасян, ш.-дя) щейвандарлыг, кечичилик, гушчулуг (ъядвял 2, 3), хязлик щейван йетишдирмя (Даь.-ын г. щиссясиндя – Казбек р-нунда, щямчинин Каспийскдя), атчылыг (шм. щиссядя вя ъ.-г. р-нларында), балыгчылыг (Даь.-ын шм.-ында, Ногай р-нунда вя ъ.-ш.-дя, Мящяррямкянддя) да инкишаф етмишдир. Г. вя ъ.-г. р-нларында ешшяк, гатыр (Ботлих р-нунда), халлы марал (Казбек р-нунда) йетишдирилир.

     Гойунчулуг тясяррцфаты. Шамил району.


    К.т. йерляринин тягр. 72%-и к.т. тяшкилатларынын, 3,7%-и кяндли (фермер) тясяррцфатларынын пайына дцшцр, 3%-и вятяндашларын шяхси истифадясиндядир. К.т. тяшкилатларында тахылын 40%-и, ящалийя мяхсус тясяррцфатларда картофун тягр. 93%-и, тярявязин 90%-и, ятлик щейван вя гушун 86,5%-и, сцдцн 82,2%-и, тахылын 47%-и истещсал едилир.


    Н я г л и й й а т. Автомобил нягл. дахили йцкдашыма вя сярнишин дашымаларынын бюйцк щиссясини тямин едир. Бярк юртцклц автомобил йолларынын уз. 7461 км-дир (2004). Даь. яразисиндян федерал ящямиййятли “Гафгаз” (Краснодар–Грозны–Мащачгала – Азярб.-ла сярщяд) автомобил маэистралы кечир. Д.й.-ларынын уз. 516 км-дир. Ясас д.й. маэистраллары: Москва – Грозны – Гудермес – Мащачгала – Азярб.-ла сярщяд – Бакы вя Мащачгала –Гызлар – Щяштярхан (Гызлар – Карланйурд д.й. хятти, 1990-ъы иллярин ахырларында инша едилмишдир). Ясас йцкляр: нефт, нефт мящсуллары, тахыл, тикинти материаллары, мцхтялиф аваданлыглар вя с. Дяниз нягл. хариъи йцкдашымаларын чох щиссясини тямин едир. Ясас дяниз порту Мащачгаладыр (Русийанын Хязяр дянизи сащилиндя йеэаня донмайан порту; йцк дювриййяси тягр. 4,5 млн. т вя 200 ИФЕ контейнер). Респ.-нын яразисиндян Бакы (Азярб.) – Новороссийск (Краснодар дийары, уз. 274 км) маэистрал нефт кямяри, Моздок (Шимали Осетийа) – Газымяммяд (Азярб., уз. 297 км) вя Макат (Газах.) – Шимали Гафгаз (уз. тягр. 130 км) маэистрал газ кямярляри кечир. Мащачгалада бейнялхалг аеропорт вар.

     Мащачгала шящяриндян эюрцнцш.


    Сящиййя. Даь.-да щяр 10 мин няфяря 38,2 щяким, 80,3 орта тибб ишчиси, 69,7 хястяхана чарпайысы дцшцр (2005). Ящалинин щяр 10 мин няфяриня эюря цмуми хястялянмя щадисяси 884,8-дир (2005). Даь сящиййясинин ъидди проблеми наркоманийадыр (йенийетмялярин 76%-и наркотик маддяляр гябул едир). Торпаг вя су бактерийалар иля чиркляндийиня вя тулйаремийа, бруселлйоз вя с. тябии оъагларынын олмасына эюря инфексион-паразитар хястяликлярля хястялянмя щаллары чохдур (илдя 250 миня гядяр). Даь.-да Р.П. Ясэярханов ад. Тибб Мяркязи вя Мащачгалада Респ. Диагностика Мяркязи фяалиййят эюстярир. Курортлары: Гайакянд, Тальи вя с.


    Тящсил. Мядяниййят мцяссисяляри. Даь.- ын тящсил системиня 519 мяктябягядяр мцяссися (50 миндян артыг ушаг), 1600-дян чох цмумтящсил мцяссисяси (426 миндян артыг шаэирд), 24 илк пешя тящсили мцяссисяси (3 миндян артыг тялябя), 27 орта ихтисас тящсили мцяссисяси (17 мин тялябя) дахилдир (2006). 96 мядяниййят вя инъясянят тящсили мцяссисяси, о ъцмлядян 41 мусиги мяктяби, 13 ушаг ряссамлыг мяктяби, 42 инъясянят мяктяби; Республика Халг Йарадыъылыьы Еви (1937) фяалиййят эюстярир. Али тящсил системиня 6 дювлят али тящсил мцяссисяси (тягр. 31 мин тялябя), о ъцмлядян Даь. Ун-ти (ясасы 1931 илдя педагожи ин-т кими гойулмушдур; 1957 илдян индики ады иля), Педагожи Ун-т (1931), Кянд Тясяррцфаты Академийасы (ясасы 1932 илдя цзцмчцлцк ин-ту кими гойулмушдур), Тибб Академийасы (1932), Даь. Техники Ун-ти (ясасы 1972 илдя политехник ин-ту кими гойулмушдур; 1995 илдян индики ады иля), Даь. Респ.-сы Щюкумятинин Халг Тясяррцфаты Ин-ту (1991) – щамысы  Мащачгалададыр; Москва Дювлят Щцгуг Академийасынын филиалы вя с. дахилдир.


    Елми мцяссисяляр: РЕА-нын Даь. Елми Мяркязи (1991); 10-дан чох елми мцяссисяни, о ъцмлядян Физика Ин-ту, Тарих, Археолоэийа вя Етнографийа Ин-ту, Дил, Ядябиййат вя Инъясянят Ин-ту, “ИБТАН” Елми Бирлийини ящатя едир. 1031 китабхана, 1070 клуб мцяссисяси; 15 музей, о ъцмлядян Мащачгалада Даь. Дювлят бирляшмиш тарих-мемарлыг музейи (1923 илдя дийаршцнаслыг музейи кими йарадылмышдыр, 1977 ил- дян индики ады иля), Дюйцш шющряти музейи, Дярбянддя тарих-мемарлыг вя инъясянят музей-горуьу (1988), Мащачгалада Респ. тясвири сянят музейи (1957), Буйнакск, Хосавйурд, Гызлар вя с. йерлярдя музейляр фяалиййят эюстярир.

     Даьыстан Республикасынын Милли Китабханасы. Мащачгала.


    Кцтляви информасийа васитяляри. Даь.-да 431 КИВ (о ъцмлядян 249 гязет, 40 журнал вя 6 информасийа аэентлийи, 2004)гейдиййата алынмышдыр. Онларын арасында милли диллярдя дяръ олунан кцтляви информасийа васитяляри хцсуси йер тутур.

    “Новойе дело”, “Истина”, “Махачкалинскийе известийа”, “Лезэи газет”, “Молодйож Даэестана”, “Замана”, “Даэе- станскайа правда” ян чох тиража малик гязетлярдир. Даь.-да тягр. 80 бялядиййя вя ком- мерсийа радио вя телевизийа студийасы (цмумрусийа телеширкятляри вя респ. яразисиндя йайымланан Даьыстан Дювлят Телерадио Ширкятиндян башга) гейдиййата алынмышдыр. 8 кабел телевизийасы шябякяси фяалиййят эюстярир.


    Д. идманчылары Авропа, дцнйа биринъиликляри вя чемпионатларында 1100-дян чох мцхтялиф яйарлы медал газанмышлар. Даь.-да сярбяст вя йунан-Рома эцляши, ъцдо, самбо, бокс, таеквандо вя с. идман нювляри цзря щяр ил бейнялхалг йарышлар кечирилир. 


    Ядябиййат. Дaь. халгларынын ядябиййаты авар, дарэин, гумуг, лязэи, лак, ногай, табасаран, тат, щямчинин рус дилляриндя инкишаф едир. 7 ясрдян Дaь. мядяниййяти яряб-мцсялман яняняsинин тясири алтында олмушдур. 10 ясрдя яряб, тцрк вя фарс дилляриндя дини ядябиййат жанрлары эениш йайылмаьа башлады: аэиографик абидяляр (“Ябу Мцслцмцн тарихи”), хроникалар (“Дярбянднамя”, “Дярбянд вя Ширванын тарихи”), мювлудлар (Мящяммяд пейьямбярин щяйаты щаггында), nяsihятамиз ясярляр вя с. 18 ясрдян башлайараг авар, сонралар ися башга ядябиййатларда да яряб графикасы ясасында yazы sistemi (яъям) формалашды. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя нцфузлу ярябдилли яняня tяdricяn милли диллярдя поетик йарадыъылыг иля явяз олунду (гумуглар Ендерейли Мама Гиши, Йахсайлы Йусиф Кади; табасаранлар Калук Мирзя, Щаъы Сяид Зирдягли; ногайлар Саркынбай Крымлы, Исмайыл Маjарлы; татлар Илишаyьа bен Шомоiла, Ливи bен Миши Нагдиму вя б.). Фолклорла сых баьлы олан ашыг poeziyasы geniш yayыlmышды.

    19 ясрин 2-ъи йарысында милли ядябиййатлар формалашmaьa baшlaды. Аварлар Батлаiчлi Таъяддин, Инхолу Яли Щаъы, Кахаб-Росолу Мащмуд; гумуг Ирчи Газаг; дарэинляр Oмarla Батырай, Мунэи Ящмяд; лязэи Йетим Емин вя Kцrklidяn lak шairя Шазанын поезийасы сосиал проблемляря диггят йетирмяляри иля сечилирди. Няср janrlarыnыn формалашмасында Дaь. маарифчиляринин очеркляри яhяmiyyяtli рол ойнамышдыр (“Гумугун гумуглар щаггында щекайяси”, Д. Шыхялийев, 1848; “Лаклар неъя йашайыр”, А. Юмяров, 1870; “Шahidin Шамил щаггында дедикляри”, Щаъы Яли, 1873; “Шимали Даьыстан даьлылары арасында”, H.M. Яmirov, 1873; “Daьыstan adяtlяrindяn”, А. Мяммядов, 1892 вя с.).

    20 ясрин яввялляри ядябиййатыnda кяскин сосиал проблемatika цстцнлцк тяшкил едир, яняняви форманын йениляшмясиня чаьырышлар сяслянирди: qumuqlar М. Ялибяйовун “Qafqaz даьларыныn шикайяти” (1905) поемасы vя Н. Батырмурзайевин “Заваллы Щябибят” (1910) повести вя с. Дaь.-да илк мятбяя Темiрхан Шурада йарадылмышдыр (1902). Гумуг дилиндя няшр едилян “Танг-Чолпан” (“Дан улдузу”, 1917–18) журналы мцтярягги демократик бахышларыn tribunasы idi. Lак драматургу вя иътимаи хадими Щ. Сяидов iлк Daь. драмыnыn (“Галайчылар”, 1914) mцяllifiдир. Авар поезийасынын классики Мащмудун “Мярйям” (1915) лирик поемасы мцщарибя мювзусунда йазылмышдыр. Иnqilabi dяyiшikliklяr mюvzusu aварлар Щ. Садаса, З. Щаъыйев vя Р. Динмагомайевин, лак Я.К. Закуйевин, лязэи С. Сталскинин, гумуг Й. Эерейевин, дарэин Р. Нуровун вя дарэин сатирасынын баниси А. Имингайевин (“Молланын зящмяти”, 1934) ясярляриндя юz яksini tapыrdы. 1930-ъу иллярдя роман жанры формалашды: R. Динмагомайевин “Кцрк эейинмиш гящряманлар” (1933), М.Й. Бахшыйевин (тат) “Балыгчылар” (1933), Я. Фяттащовун (лязэи) “Гырылмыш зянъирляр”; драматурэийа инкишаф етди: М. Чаринов (лак), Б. Малачиханов (авар), Я.П. Ъяфяров (табасаран), М. Шалумов вя Й. Семйонов (тат), Щ. Щаъыбяйов (лязэи), R. Нуров вя А. Салаватов (гумуг). Бу дюврдя фолклордан вя Дaь. шаирляринин шеирляриндян тяръцмяляр едян, илк поетик антолоэийаларын тяртибчиси Я.М. Капийевин (лак) йарадыъылыьы (“Даш цзяриндя ойма” лирик топлусу, 1940) сечилирди. Яdяbi tяnqid inkiшaf edirdi (Щ. Щаъыбяйов, К.К. Султанов вя б.). Мцщарибядян сонракы нясрdя М.Сулиманов вя М.Мящяммядовун (авар), А.Яъямятовун (гумуг), Х.Д. Авшалумовун (тат) повестляри, И. Кяримовун (гумуг) романлары mцhцm yer tuturdu. З. Щаъыйев, Р.М. Ряшидов (дарэин) вя М. Йяhйайев (гумуг) ушаг ядябиййатына tюhfяlяr vermiшlяr. Дaь. ядябиййатынын инкишафында йени мярщяля 20 ясрин 2-ъи йарысында D. яdяbiyyatыnda яn mцhцm sima olan Р.Щ. Щямзятовун (авар) йарадыъылыьы ilя baьlыdыr.

     Кубачи кяндиндян эюрцнцш.

    20 ясрин сонларындан роман жанры (тарихи, епик, лирик-фялсяфи вя с.) intensiv инкишаф едир; мяняви-етик проблемatikaya мараг артыр. Йазычылардан аварлар Ф.Щ. Ялийева, М.Щ. Гаирбяйова, Адалло, Ю. Шащтаманов, М.Ящмядова; дарэинляр Р.М. Ряшидов, Я. Ябу-Бакар, Мящяммяд Рясул, Щ.М. Ялийев; гумуглар Я.Аъыйев, Ш. Алберийев, Б. Мящяммядов; лязэиляр И. Щцсейнов, А.У. Сяидов, Р. Щаъыйев, А. Кардаш; лаклар М. Мящяммядов, Б. Рамазанов, М. Аминов; табасаранлар М. Шамхалов, М. Митаров, Ш. Газыйева; татлар К. Кукуллу, Б. Сафанов, М.М. Дадашов; ногайлар Qяdriyя (К.U. Teмирбулатова), И.С. Капайев Дaь. ядябиййатынын танынмыш нцмайяндяляридир.

    Классик Азярб. ядябиййаты, хцсусиля ашыг поезийасы Дaь. халгларынын ядябиййатына эцълц тясир эюстярмишдир. Дaь. шаирляриндян бир чоху Азярб. дилиндя дя шеирляр йазмышдыр. “Даьыстан ядябиййаты антолоэийасы”, Р. Щямзятовун “Сечилмиш ясярляри”, “Дурналар”, “Мяним Даьыстаным” (ики щиссядя), Б. Астемировун “Шимшяк”, Я. Ябу-Бакарын “Гар адамлары” китаблары, С. Сталски, Щ. Садаса, А. Гафуров, Я. Капийев, Т. Хцрцклц, А. Салаватов, Й. Хаппалайев, Я. Сцлейманов, А. Мяммядов, С. Абдуллайев, Р. Ряшидов, Ф. Ялийева вя б. Дaь. шаир вя йазычыларынын ясярляри Азярб. дилиндя, еляъя дя Н. Эянъяви, Х. Ширвани, М.П. Вагиф, М.В. Видади, М.Я. Сабир, Н. Няриманов, Ъ. Ъаббарлы, С. Вурьун, М. Щцсейн, С. Рцстям, Р. Рза, М. Сейидзадя вя б. Азярб. шаир вя йазычыларынын ясярляри Дaь. дилляриндя няшр едилмишдир.


    Мемарлыг вя тясвири сянят. Еркян орта ясрлярдян щунларын Варачан ш.-нин (Избербаш ш. йахынлыьында Уртсеки шящяръийи: мцдафия диварлары, щамамлар, бцтпяряст мябядляри), хязярлярин пайтахты Сямяндярин (Тарки к. йахынлыьында) харабалыглары сахланылмышдыр. Ъянуб-шярги Авропадан Юн Асийайа ясас карван йолунун – Хязярйаны кечидин юнцндяки бюйцк Дярбянд мцдафия системинин даш диварлары вя галалары (уз. 40 км-дян чох) 6 ясря аиддир. Шярг юлкяляри иля ялагялярин олмасы Дярбянд мемарлыьына тясир эюстярмишдир: 6 ясрин мцдафия тикилиляри Сасаниляр дюврц Ираны иля, 8–9 ясрлярин мемарлыьы яряб-мцсялман мядяниййяти (Ъцмя мясъиди) иля, 14–15 ясрлярин мемарлыьы Ширван иля баьлы олмушдур. Йухары Чиркей шящяр йериндяки (хязярлярин Бялянъяр ш.) вя Дярбянддяки кился харабалыглары (щамысы 6–8 ясрляр)Гафгаз Албанийасындан кечян христианлыьын еркян тязащцрляридир. Даь.-ын даьлыг р-нларында кобуд йонулмуш дашлардан инша едилмиш чохлу мцдафия тикилиляри сахланылмышдыр: мцхтялиф тяйинатлы даиряви вя квадрат гцлляляр [Хореъ аулунда эюзятчи гцлляси, 16–17 ясрляр; галалар (Хучни, Ахты, Кумух, Харба-Гуран аулларында)] вя с.

     Ангоблу нахышлы керамик габ. 20 ясрин яввялляри. Балхар кянди. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи

    Ясрляр бойунъа Даь.-да, ясасян, халг мемарлыьы инкишаф етмишдир. Беля ки, чохсайлы халгларын (вя йа халглар групу) щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляри олмушдур. Аул мяскянляри, адятян, чятинликля эедиля билян сащялярдя салынырды; даь аулларында террасшякилли мющкям тикили композисийалары ващид пилляли гурьуну хатырладыр (Кубачи, Чох). Дцзбуъаг планлы, йасты дамлы 18–19 ясрляря аид йашайыш евляри (даьлыг вя даьятяйи р-нларда дашдан, Дянизйаны овалыьын ъянуб щиссясиндя чий кярпиъдян) сахланылмышдыр. Кющня евлярдя ясас диггят интерйерин тяртибатына верилирди (бухарынын йапма вя даш бязякляри, фигурлу аьаъ сцтунлар вя с.); 19–20 ясрлярдя фасадын декору бюйцк рол ойнайырды (таьшякилли пиштаь, фигурлу даш вя аьаъ деталлар, гапы вя пянъярялярин ойма нахышлы чярчивяляри). Ауллардакы мясъидляр (Галагурейш, Гаракцря, Рича, щамысы 11–13 ясрляр; Сахур, Кумух, 14 яср), адятян, дцзбцъаг планлы, интерйердяки ойма аьаъ дайаглара сюйкянян йасты дамлы даш тикилилярдир; ясас фасадын гаршысында галерейа вар. Минаряляр даиряви (Рича, Мишлеш ауллары, щяр икиси 13 яср) вя йа квадрат планлыдыр (Шиназ, Рутул к.-ляриндя). Даш эцнбязли (адятян, квадрат планлы таьтаванла бирляшдирилмиш; Дулдуг аулу, 1682–83), йахуд эцнбязли (Хуткул аулу, 1807–08) мягбяряляр, кюрпцляр (аьаъ вя дашдан таьшякилли) вя булагларын мемарлыг тяртибаты йайылмышдыр.

     “Дярбянд” халчасы. 1930. Ъянуби Даьыстан. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    19 ясрдя Даь.-да рус мемарлыьынын тясири щисс олунур: ампир цслубунда биналар (Дярбянддя щауптвахт, 1828), галалар (Ахты к.-ндя Бурнайа галасы) тикилди, шящярляр (Петровск-Порт; индики Мащачгала; Темирхан-Шура; индики Буйнакск) салынды. Совет дюврцндя йени шящярляр (Каспийск, Избербаш, Хасавйурд, Гызылйурд) вя фящля гясябяляри мейдана эялди; Шярг мотивляриндян истифадя етмякля (Щюкумят еви, индики Даьыстан Дювлят Кянд Тясяррцфаты Академийасы, 1927– 28, мемар И.В.Жолтовски; почтампт, 1920-ъи илляр) биналар тикилди. 1930–50 иллярдя классик форма вя деталлар тятбиг етмякля конструктивизм цслубунда йени биналар (“Даьыстан” мещманханасы, 1938–39, мемар Г. Гримм, щамысы Мащачгалададыр) инша едилди. 20 ясрин 2-ъи йарысы тикилиляри арасында Рус Драм Театры вя Мащачгаладакы А.С. Пушкин ад. Респ. Китабханасынын (1980-ъи илляр) биналары вар.


    Даь. яразисиндя ян еркян тясвири вя декоратив-тятбиги сянят абидяляри: Енеолит дюврц керамикасы; тунъ дюврцня аид чох сайда гайацстц рясмляр (ясасян, ойма тясвирляр, Гапчугай к. йахынлыьында, е.я. 2–1-ъи минилликляр; беля тясвирляр 20 ясрядяк йарадылмышдыр; инсан вя щейванларын тунъдан тюкмя щейкялъикляри (йухары Чирйурд мязарлыьы). Дярбянд галасындакы бябир вя ширлярин цмумиляшдирилмиш даш фигурлары, Бежта мязарлыьындан тапылмыш шябякяли тунъ кямярляр, Аьачгала к. мязарлыьындан ашкар едилмиш зярэярлик мямулатлары 6–10 ясрляря аиддир. Еркян орта ясрлярдян шагули ойма гябирцстц плитяляр (Галагурейш, Акуча вя с. кяндляр); аьаъ цзяриндя ойма (Тпиг вя Галагурейшдя мясъид гапылары) эениш йайылмышдыр. 11–12 ясрлярдян Кубачи аулунда чох сайда даш релйефляр вя цзяриндя Сасани тясвирляриня охшар щейван, инсан, ов сящняляри вя с. тясвирляр олан тунъ газанлар щазырланырды. Ислам дининин эениш йайылмасы иля ялагядар Даь. инъясянятиндя чох вахт китабяси олан щяндяси вя нябати орнаментляр цстцнлцк тяшкил етмишдир. Ясрин орталарында бир чох даь ауллары мящдуд ихтисаслашан кустар мяркязляря чеврилирди. Кубачи юз зярэярлик мямулаты вя силащлары иля (ойма нахышлы, цзяриня мина чякилмиш); Готсатл мис дюймя мямулатлары; Балхар ангоблу нахышлы ширсиз керамикасы; Унтсукул эцмцш бязякляри олан сядяф вя сцмцк инкрустасийалы аьаъ мямулатлары иля мяшщур иди. Даь.-ын яксяр р-нларында гядимдян ховлу вя ховсуз халчалар, нахышлы ъораблар тохунур, щясирляр щюрцлцр. Щяр районун юзцнямяхсус ян чох севилян чешни, рянэ вя композисийасы вардыр. Щяр йердя халчачылыг инкишаф етмишдир (бир нечя фабрик, 1931 илдян Дярбянддя халчачылыг мяктяби фяалиййят эюстярир). А.М. Ябдцрящманов, И.А. Абдулайев, Р.А.Ялиханов, Б.Г. Гимбятов, Г.М. Кишев, Г.М. Мящяммядов, Г.М. Чабкайев Даь.-ын халг сяняткарларыдыр.


    Милли ряссам кадрларынын йетишдирилмясиндя Й.Й. Лансеренин (1918–19 иллярдя Темирхан-Шурада дярс демишдир) бюйцк хидмяти олмушдур (тялябяляри – ряссам М.А. Ъамал, щейкялтяраш Х.Н. Ясэяр-Сарыъа). 1920-ъи иллярдя ряссамлардан Х.Мусайев, Ъамал, Й.А.Моллайев, М.Йунусилау; 1950–70 иллярдя дязэащ бойакарлыьында А.И.Августович, В.В. Горчаков, Х.М. Гурбанов, О.Б. Юмяров; монументал бойакар И.Д. Болшаков; графикляр С.М. Салаватов, К.А. Мурзабяйов; щейкялтярашлар Ясэяр-Сарыъа (М.Дахадайевин щейкяли, Мащачгала, 1971), А.И.Газялийев вя б. юз йарадыъылыглары иля Даь. инъясянятини инкишаф етдирмишляр. 1980-ъи иллярдя ряссамларын йени нясли (Е.М. Путерброт, И. Супйанов, Ж.В.Колесникова, С.С.Батыров, И.О.Щцсейнова) мейдана эялмишдир.

    Мусиги. 30-дан чох халгын яняняляри иля тямсил олунан фолклор цчцн бир сыра цмуми ъящятляр сяъиййявидир: инструментал мцшайият иля соло ифанын цстцнлцк тяшкил етмяси, охшар мусиги алятляри, 6/8 юлчцлц цмуми ъялд рягс (Д.-дан кянарда бу рягс “Лязэинка” адланыр) вя с. Пешякар епик янянянин ясасында ашыг (далайла-уста, йырчи, кочонах, шаир) сяняти йашайыр.


    1920-ъи иллярдя илк ентографик мусиги експедисийалары тяшкил едилмиш, Даь. халгларынын мащны вя рягсляриндян ибарят мяъмуяляр няшр олунмаьа башламышдыр. Даь. пешякар бястякарлыг мяктябинин баниси Г.Я. Щясяновдур (“Хочбар” илк милли операсы, 1937). Н.С. Даэиров, С.А, Аьабабов, С.А. Кяримов, З.М. Щаъыйев, К.М. Шамасов, М.К. Гасымов вя б. Даь. бястякарларыдыр. “Даьлы гыз” (1968) илк Даь. балетинин мцяллифи, бястякар вя дирижор М.М. Кажлайев вя бястякар Ш.Р. Чалайев (“Даьлылар” операсы, 1970) респ.-дан кянарда чалышырлар. Мцьянниляр Б. Му- радова, П.Нусалова, А.Ибращимова, М.Шярбятова, Р. Щаъыйева, И.Г. Баталбяйова, Б.А. Ибращимова, М. Щясянова; чальычылар – У. Абубакаров, К. Магомедов милли ифачылыг мядяниййятини тямсил едирляр.


    Даь.-да бир нечя мусигили драм театры (Театр бюлмясиня бах) вя Дювлят филармонийасы фяалиййят эюстярир. 1999 илдя Мащачгалада Опера вя Балет Театры ачылмышдыр.


    Театр. 1910–20-ъи иллярдя Даь.-ын айры-айры кяндляриндя щявяскар драм дярнякляри йаранмыш вя сонралар онларын ясасында пешякар театрлар формалашмышдыр. Мащач- галада М. Горки ад. Республика Рус Драм Театры (1925), Гумуг Мусигили Драм Театры (1930, 1955 илдян А.П. Салаватов ад.), Лак Мусигили Драм Театры (1935, 1952 илдян Я. Капийев ад.), Авар Мусигили Драм Театры (ясасы 1935 илдя Хунзах к.-ндя гойулмушдур, 1951 илдян Щ. Садаса ад.), Кукла театры (1941), Опера вя балет театры (1999), Дярбянддя Азярбайъан Драм Театры (1930), С. Сталски ад. Лязэи Мусигили Драм Театры (1938), Тат театры (1962); Избербашда О. Батырай ад. Дарэин Мусигили Драм Театры (1961), Табасаран драм театры (2001) фяалиййят эюстярир. Даь.-ын мцхтялиф иллярин театр сяняти хадимляри арасында А.А. Магайев, З.Н. Нябийева, М.А. Абдулхалыгов, П.Х. Хизройева, Б.М. Инусилов, Н.М. Ибращимов, Н.М. Ялийев, Г.И. Исайев вя б. вар.

     Гумуг Мусигили Драм Театры. Мащачгала.


    1935 илдя Совкра лак аулунун сакинляри А. Абакаров, Й. Щаъыгурбанов, М. Закирбяйов вя С. Гурбанов Мащачгалада кяндирбазлар сянятинин юзцнямяхсус янянялярини инкишаф етдирян “4 Совкра” пешякар коллективини йаратмышлар. 1947 илдян коллектив ики мцстягил група (“Даьыстан кяндирбазлары” вя
    “Совкра”) бюлцнмцшдцр.1984 илдя Мащачгалада Даь. театрлар тарихи музейи ачылмышдыр. Респ.-да щямчинин Даь. мащны вя рягс ансамблы, “Лязэинка” рягс ансамблы, “Даьыстан эянълийи” Гафгаз халгларынын рягсляри ансамблы фяалиййят эюстярир.


    Яд.:
    Поэты Дагестана. Махачкала, 1959; Деятели музыкального искусства Дагестана. Махачкала, 1960; Я к у б о в М.А. Очерки истории дагестанской советской музыки. Махачкала, 1974. Т. 1: 1917–1945; Г а м з а т о в Г.Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода. Типология и своеобразие художе- ственного опыта. М., 1982; Г а з и м а г о м е д о в М.Г. Народные художественные промыслы Дагестана. Махачкала. 1988; Древняя и средневековая архитектура Дагестана / Сост. М.С. Гад- жиев. Махачкала, 1989; Культурная география Дагестана. М., 2002; М а р к о в и н В.И. Наскальные изображения предгорий Дагестана. М., 2006.






Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DAĞISTAN RESPUBLİKASI

    DAĞISTAN RESPUBLİKASI, D a­ ğ ı s t a n – RF­-nin subyekti, Şimali Qafqaz federal dairəsində respublika. Rusiyanın Avropa hissəsinin c.­-unda yerləşir. Ş.­-də Xəzər dənizi ilə əhatələnir. Suiti, Çeçen, Nord və digər xırda adalar Dağ. ərazisinə daxildir. RF-­nin ən c. nöqtəsi (41°11′ şm.e., 47°47′ ş.u.) Dağ.­-ın Azərb.­-la sərhədindəki Raqdan d. yaxınlığındadır. Sah. 50,3 min km2. Әh. 3 mln. (2015). 41 r-­nu, 10 şəhəri, 19 ştq. var. Paytaxtı Mahaçqala ş.­-dir.

    Дювлят щакимиййяти органлары системи РФ Конститусийасы вя Даь. Республикасынын Конститусийасы (2003; 2006 ил редаксийасында) иля мцяййянляшир. Дювлят щакимиййятини Халг мяълиси (парламент), щюкумят вя республиканын Конститусийа- сына уйьун тяшкил едилмиш диэяр дювлят щакимиййяти органлары щяйата кечирир. Республиканын башчысы РФ Президентинин тягдиматына ясасян парламент тяряфиндян 4 ил мцддятиня сялащиййятляр алан али вязифяли шяхс – президентдир. О, иъраедиъи щакимиййятя рящбярлик едир вя щюкумяти формалашдырыр. Али ганунвериъи (тямсилчи) орган олан Халг мяълиси мажоритар систем цзря цмумхалг сечкиси ясасында 4 ил мцддятиня сечилян 72 депутатдан ибарятдир.


    Təbiət. Dağ.­-ın ərazisi Şərqi Avropa dü­zənliyinin ucqar c.­-unda və Böyük Qafqazın şm.­-ş. yamaclarında yerləşir. Səthi 4 hissəyə bölünür. Ovalıq hissə (əsasən, okean səviy­ yəsindən aşağıdır) Xəzəryanı ovalığın c.­-q.­-ini tutur (Terek-­Kuma, Terek-­Sulak, Də­nizyanı ovalıqları). Dağətəyi hissə enli dərələr və çuxurlarla parçalanmış şm.­-q. və c.ş. istiqamətli struktur­denudasion silsilələrdən (hünd. 1200 m-­ədək) ibarətdir. Dağ­lıq hissə geniş platolar və ensiz monoklinal yallardan (Salatau, Gimrin və s. silsilələr) ibarətdir. Hünd. 2500 -ədəkdir. Silsilələr dərin dərələr – kanyonlarla (ən dərini Sulak çayının kanyonudur, 1800 -ədək) parça­lanmışdır. Yüksəkdağlıq hissə, əsasən, Suayırıcı silsilədən və Yan silsilədən ibarət­dir. Әn yüksək nöqtəsi 4466 m-­dir (Bazar­düzü d.).

     Базардцзц даьы.

    Dağlarda aşınma, uçqun, sel, sürüşmə prosesləri xarakterikdir. Әn iri Moçox sü­rüşməsi (həcmi təqr. 3 mln. m3) 18.7.1963 ildə baş vermişdir.

    Dağ. ərazisinin çox hissəsi Alp-­Himalay mütəhərrik qurşağının Böyük Qafqaz örtük qırışıqlığı sistemi hüdudlarındadır. Yalnız Terek­-Kuma ovalığı cavan Skif platforması­nın c.-­ş. hissəsindədir və bünövrəsini Me­ zozoy-­Kaynozoyun terrigen­karbonat çök­mələri ilə örtülmüş Paleozoy qırışıqlığıtəşkil edir. Yüksəkdağlıq hissədə (Suayırıcı və Yan silsilələr) Alt və Orta Yuranın intensiv deformasiyaya uğramış qara şist formasiyası yayılmışdır. Dağlıq Dağ. yüksək seysmik zonada yerləşir. 1830 və 1971 illərdə 8–9 bal gücündə zəlzələlər olmuşdur.

     Сулак чайынын канйону.

    Mühüm faydalı qazıntıları: neft, təbii yanar qaz (Mahaçqala, Yujno­Suxokumsk ş.-­ləri yaxınlığında və Xəzər dənizinin şel­fində), kolçedan­-polimetal (Qızıldərə və s.), stronsium, qalay, volfram, civə, bismut filiz­ ləri, kükürd, gips, yanar şist, daş və qonur kömür, təbii tikinti materialları (qum, gil, çınqıl, əhəngdaşı, mergel, dolomit və s.). Mineral su mənbələrinin (250-­dən çox; Tal­ gi, Rıçalsu, Axtı və s.) bazası əsasında bal­ neoloji kurortlar fəaliyyət göstərir. Termal su yataqları (Mahaçqala, İzberbaş, Qızlar) da var.

     Самур чайы.

    İqlimi kontinentaldır. Şm. hissədə qış soyuq (yanvarın orta temp­ru –2,5­-dən – 5,2°C-­yədək), yay istidir (iyulun orta temp­-ru 24–25°C), dağlarda yay qısa və sərin (iyulun orta temp-­ru 5°C-­yədək), qış uzun və soyuq (yanvarın orta temp­ru –12°C-­yə­dək) keçir. Ortaillik yağıntı düzənlik hissədə 200–400 mm, dağlarda 400–1200 mm­-dir.
    Dağ.­-da Sulak çayı hövzəsində və Ba­zardüzü massivində ümumi sah. 41,3 km2 olan 127 buzlaq var. Әn iri (uz. təqr. 3 km) buzlaq Boqos silsiləsindəki Belengi buzla­ ğıdır. Son 100 ildə buzlaqların sah. 2 dəfəyə qədər azalmışdır.


    Dağ.­ın çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Ümumi uz. 18346 km olan 6225 çay var. Çoxunun uz. 10 km­-dən azdır. İri çayları Terek, Sulak və Samurdur. Çayları hid­roenerji əhəmiyyətlidir; həmçinin su təchi­ zatında və suvarmada istifadə edilir. Ümumi sah. 150 km2 olan 100-­dən çox göl var.

    Мочох эюлц.

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Дцзянлик щиссядя чямян-батаглыг-чюл вя гуру чюл комплексляринин фрагментляри иля тахыллы-йовшанлы вя йовшанлы шоранэяли йарымсящралар цстцнлцк тяшкил едир; бунлар ачыг-шабалыды шоракятвары, гонур сящра-чюл вя зяиф инкишаф етмиш гумлу торпагларда йайылмышдыр. Шоракятляр вя шоранлар эениш тямсил олунмушдур. Ъ.-да даьятякляриня йахын шабалыды торпагларда мцхтялифотлу-йовшанлы-тахыллы гуру чюлляр инкишаф етмишдир. Терек вя Сулак чайларынын делталары цчцн мцхтялиф дяряъядя шорлашмыш аллцвиал-чямян вя чямян-батаглыг торпагларында гамышлыг-батаглыг биткиляринин йайылдыьы ъилликляр, лиман чямянляри, чайбасар мешяляри сяъиййявидир. Мешяляр Даь. яразисинин 7,8%-ни тутур. Самур чайы делтасынын юзцнямяхсус чямян-мешя ландшафтлары (аллцвиал чямян – мешя карбонатсыз торпагларында битян лиана гарышыг гараговаг, палыд, вяляс мешяляри) вардыр; бунлар ятраф яразилярдя кол битки груплашмалары (гаратикандан ибарят) вя гуру чюллярля явяз олунур. Даьларда йцксяклик гуршаглары айдын эюрцнцр. Гящвяйи торпагларда шибляк сащяляри олан шабалыды торпаглардакы даьятяйи шырымлы топаллы-шийавлы вя дашдайанлы чюлляр тядриъян гараторпаьабянзяр торпагларда, ясасян, икинъили мешя-чюллярля (тахыллы-мцхтялифотлу чямянли чюллярля бирэя палыд-вяляс сейряк мешялийи), 600 м-дян йухарыда ися гонур торпагларда бозгырлашмыш тахыллы-мцхтялифотлу икинъили чямянлярля гисмян тутулмуш енлийарпаглы мешялярля явяз олунур. 1700–1800 м йцксякликдя даь-чямян торпагларында субалп вя Алп чямянликляри цстцнлцк тяшкил едир. Даьдахили Даь. р-нларында иглимин гураглыьы иля ялагядар гараторпаьабянзяр торпагларда йайла ксерофитляри вя бозгырлашмыш субалп мцхтялифотлу-тахыллы чямянликляр эениш йайылмышдыр. Йцксякдаьлыг Даь.-да субалп (2500 м-ядяк) вя Алп (2800–3000 м-ядяк) чямянляри, даща йухарыларда сейряк субнивал битки юртцйц цстцнлцк тяшкил едир.

     “Самур реликт мешяси” тябии паркы.


    Даь. фаунасынын тяркиби 90 нюв мямяли (безоар кечиси, гамышлыг пишийи вя с.), 300 нювдян чох гуш (Гафгаз улары, чящрайы вя гыврымляляк гутанлар вя с.), 40 нюв сцрцнян (Гафгаз кялязи вя с), 5 нюв суда-гуруда йашайан (ади тритон, ади сарымсагийли гурбаьа вя с.) вя 75 нюв балыгдан (о ъцмлядян нярякимиляр) ибарятдир. Флорасынын тяркибиндя 1250 нюв али битки (о ъцмлядян 278 нюв аьаъ вя кол) вардыр. Даь. яразисиндя мялум олан 79 нюв битки вя эюбяляк (эилямейвяли гарачющря, щцндцр ардыъ, Елдар шамы вя с.), 60 нюв онурьалы щейван (Ъянуби Гафгаз тялхяси, Аралыг дянизи тысбаьасы вя с.) РФ-нин “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир (2003). Щава вя су мцщитинин чирклянмяси, ялверишсиз екзоэен просеслярин инкишафы иля ялагядар торпагларын деградасийасы, щейванларын щяддян артыг отарылмасындан тябии йем сащяляринин сырадан чыхмасы вя с. нятиъясиндя еколожи вязиййят кяскин вя орта кяскиндир. Атмосферя атылан чиркляндириъи маддяляр 26 мин т, чиркли сулар ися 3186 млн. м3 тяшкил едир (2003). Су анбарларынын лиллянмяси, кичик чайларын азалмасы, 20 ясрдя сащяляри 2 дяфядян чох азалмыш мешялярин деградасийасы, Хязяр дянизинин биоложи ещтийатларынын тцкянмяси гейд олунур. Нефт чыхарылан вя файдалы филиз газын- тылары р-нларында ландшафтлар позулмушдур.

    Даь.-ын мцщафизя олунан тябии яразиляр системи Даьыстан горуьу (Авропада ян щцндцр гум массивляриндян бири олан Сарыгум барханы горуьун щцдудларында йерляшир), 13 йасаглыг (ясасян, ландшафт вя зооложи), “Самур реликт мешяси” тябии паркы, чохлу сайда (300-дян чох) тябият абидяляри иля (Салтин дар дяряси вя с.) тямсил олунмушдур.

    Ящали. Даь.-ын ян чохсайлы халгы олан аварлар ящалинин 29,4%-ини тяшкил едир (2002). Даь.-ын диэяр йерли халглары: дарэинляр (16,5%), гумуглар (14,1%), лязэи халглары (лязэиляр – 13%, табасаранлар – 4,2%, агуллар – 0,8%, рутуллар – 0,8%, сахурлар – 0,3%), лаклар (5,4%), азярбайъанлылар – 4,2%, ногайлар (1,4%), анди халглары (1,2%), сез халглары (0,4%), даь йящудиляри (татлар – 0,03%). Руслар –4,6%, чеченляр – 3,3%, ермяниляр – 0,2%, татарлар – 0,1%, украйналылар – 0,1%-дир.


    Ящалинин мцсбят тябии артымы сяъиййявидир: доьум сявиййяси (1000 няфяря 15,9 няфяр, 2004; РФ-дя ян йцксяк эюстяриъилярдян биридир) юлцм сявиййясини (1000 няфяря 6,0 няфяр) цстяляйир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 16,1 няфярдир. Ящалинин 51,8%-ини гадынлар, 28,7%- ини 16 йашадяк оланлар, 10,8%-ини ямяк габилиййятли йашдан йухары оланлар тяшкил едир. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,7 илдир (Русийада ян йцксяк эюстяриъилярдян биридир; кишилярдя – 68,7, гадынларда – 76,6 илдир). 2003 илдян, ясасян, Шимали Гафгаз (мцщаъирлярин тягр. 63%-и) вя РФ-нин диэяр реэионларына (36%-дян чох) миграсийа ахыны (10 мин няфяря 23 няфяр) сяъиййявидир. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 52,1 няфярдир; Даь.-ын мяркязи щиссяси вя Хязяр дянизинин ъ.-ш. сащилляри даща сых мяскунлашмышдыр. Шящяр ящалиси 42,7%-дир (2006; 1959 илдя 29,6%; 1989 илдя 43,6%). Ири шящярляри (мин няфяр, 2006): Мащачгала (466,3), Хасавйурд (125,0), Дярбянд (106,2), Каспийск (81,2), Буйнакск (61,5). Диндарларын яксяриййяти мцсялмандыр (тягр. 90%), христианлар (тягр. 5%) да вар.


    Тарихи очерк. Даь. яразисиндя инсан фяалиййятинин ян гядим изляриня 2003–05 иллярдя ашкарланмыш, Еркян Ашюл дюврцня (800–600 мин ил яввял) аид Дарвагчай дцшярэясиндя (Даь.-ын ъ.-у) раст эялинмишдир. Бу дялилляр Африкадан Аврасийайа ещтимали миграсийа истигамятини тясдиг едир. Сон Ашюл дюврцня аид тапынтылар мялумдур (150–80 мин ил яввял). Мустйе дюврц мцвяггяти вя маьара (Курмала-када) дцшярэяляри иля тямсил олунур; бязи тапынтылар Сон Палеолитя аид едилир. Чох дцшярэяси вя диэяр дцшярэялярдян тапылан материаллар ясасында Мезолит дюврцня аид Ъянуби Хзярйаны мядяниййятляриня йахын Чох мядяниййяти мцяййянляшдирилир. Неолит дюврцндя якинчилик вя малдарлыьын, даш евлярин, йасты отураъаглы керамиканын мейдана эялмяси бу мядяниййятин яняняляри иля ялагяляндирилир. Енеолит дюврцня (е.я. 5–4-ъц минилликляр) аид даиряви даш тикилиляри олан стасионар мяскянляр (Гинчи) вя мювсцми дцшярэяляр мялумдур. Бу дцшярэялярин мядяниййяти Ъянуби Гафгаз (нахышлы керамика) вя Мяркязи Гафгазюнц иля ялагяляри якс етдирир. Еркян Тунъ дюврцндя (е.я. 4-ъц миниллийин сону – 3-ъц миниллик) Кцр-Араз мядяниййятинин шм.-ш. варианты йайылыр. Орта Тунъ дюврцндя (е.я. 3-ъц миниллийин сону – 2-ъи миниллийин икинъи йарысы) ону бир сыра локал груплар, о ъцмлядян чюл тясирини якс етдирян груплар (дянизйаны, Сулакбойу, Вяликянд комплекси, Гинчи мядяниййяти) явязляйир, онларын бир гисми ясасында Гайакянд-Харачой мядяниййяти формалашыр. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляриня аид абидяляр “шимал” вя “ъянуб” мядяни групларына (О.М. Давудовун фикринъя, Зиндак вя Муэерган мядяниййятляри) аид едилир. Скифлярля сых ялагяляри тясдиглянмиш бу мядяниййятлярин яняняляри сонралар да мцшащидя олунур. Скифлярин Юн Асийайа йцрцш маршрутларындан биринин Даь.-дан кечмяси ещтимал едилир. Еркян Дямир дюврцня аид ибадятэащ (Хосрех) ашкар олунмушдур. Мцхтялиф дюврляря аид чохсайлы петроглифляр вя тунъ антропоморф щейкялляр мялумдур.


    Е.я. 3 яср – ерамызын 4 ясриня аид абидяляр шящярлярин (Дярбянд, Урсеки, Таргу вя с.) мейдана эялдийи албан-сармат дюврц иля ялагяляндирилир; Даь.-ын ъ. яразиляри Албанийайа [бах Албанийа (Гафгаз)], Терек-Сулак чюлцндяки мязарлыглар ися сарматлара мяхсус иди. 4 ясрин сонунда щунлар Шимали Гафгазда ян мцщцм гцввяйя чеврилдиляр. Щунларын щярби ямялиййатларында онларын табелийиндя олан ящали дя иштирак едирди. Бу дювря Гара дянизин сащилйаны яразиляри иля ялагяляри сцбут едян вя 5 яср елитасынын бейнялмилял “дяб”ини юзцндя якс етдирян Ирагидяки зянэин сярдаба, Паласасырт мязарлыьы вя с. аиддир. 5– 7 ясрлярдя Дярбянд Сасаниляр дювлятинин ясас дайаг мянтягяси иди. 6 ясрин сонларында Шимали Гафгаз Тцрк хаганлыьынын тяркибиня дахил олду, сонралар хязярляр бурада апарыъы гцввяйя чеврилдиляр. Еркян орта ясрлярдя яввялки дюврляря аид бир сыра абидялярля йанашы, йениляри дя мейдана эялди. Онларын бязилярини йазылы мянбялярдян мялум олан шящярлярля (Сямяндяр, Бялянъяр вя с.) ейниляшдирирляр. Даьлыг Даь.-ын бир сыра вил.-ляриндя юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик мядяниййятляр инкишаф едирди.


    Антик мцяллифлярин мялуматларына эюря, Даь. яразисиндя щунлар, савирляр, массаэетляр (маскутлар), таваспарлар, схаватлар, чигбалар, хелляр, каспиляр, хечматаклар вя б. мяскунлашмышдылар. Даь.-ын даьлыг щиссясиндя мцстягил дювлят гурумлары мювъуд иди: Шандан, Филан, Карах, Лакз, Табасаран. Хилафят иля Хязяр хаганлыьы арасында Шимали Гафгаз уьрунда мцбаризя (7–10 ясрляр) Хилафятин гялябяси иля баша чатды. Дярбянд, Гумик (11 ясрдян), Гайтаг, Серир (10–11 ясрляр), Зерехэеран (10–11 ясрляр) эцълянди. 11 ясрин орталарында Даь. яразисинин чох щиссясини сялъуглар тутду. 8–12 ясрлярдя бцтпярястлик ислам вя христиан дини тяряфиндян Даь.-ын яксяр р-нларындан сыхышдырылыб чыхарылды.1220илдя монгол-татар гошунлары Даь.-ын даьлыг р-нларындан кечди, 1239 илдя ися онлар Дярбянди яля кечирдиляр. 14 ясрдя Даь. Орда ханлары Юзбяк вя Тохтамышын, щямчинин Орта Асийа щюкмдары Теймурун щцъумларына мяруз галды. 15 ясрдя бцтцн юлкя яразисиндя ислам дини бяргярар олду. Орта ясрляря аид йашайыш вя гала комплексляри, мясъидляр дюврцмцзядяк сахланылмышдыр.

     Дярбянд йахынлыьында Нарын-гала истещкамы.


    Реэионун чоьрафи мювгейи Даь.-ы Сяфявиляр дювляти иля Османлы империйасы ара- сында мцбаризя мейданына чевирди. Ъянуби Даь. яразисиндя нювбя иля эащ Сяфявиляр, эащ да Османлыларын щакимиййяти гурулду (17 ясрин яввялляриндян Сяфявилярин щакимиййятиня кечди).

    Тарихи инкишаф эедишиндя Даь.-да 2 ясас иътимаи-сийаси гурулуш системи формалашды: феодал мцлкляри вя кянд иъмалары иттифаглары. 16 яср – 17 ясрин яввялляриндя Даь.-да фактики мцстягил олан 7 феодал мцлкц мювъуд иди: Авар ханлыьы, Дярбянд, Газыгумуг ханлыьы, Гайтаг, Табасаран, Тцмен ханлыьы, Сахур ханлыьы. 17 ясрин орталарында Даь.-да сийаси вязиййят дяйишди. Феодал мцлкляринин парчаланмасы нятиъясиндя онларын сайы 7-дян 19-а чатды. 16– 17 ясрлярдя Даь.-да тясяррцфатын ясасыны якинчилик, щейвандарлыг, сяняткарлыг, дахили вя хариъи тиъарят тяшкил едирди. Даь.-ын дцзян вя даьятяйи щиссясиндя даьлыг Даь.-а вя Терек чайы сащилиндяки рус галаларына сатыш цчцн нязярдя тутулан дянли биткиляр (буьда, арпа, йулаф вя с.) беъярилирди. Кяскин азторпаглылыг вя к.т. щесабына юзлярини ярзагла тямин едя билмямяляри даьлылары сянятля мяшьул олмаьа вадар едирди. Даьлыг зонада йун вя метал емалы; даьятяйи зонада халчачылыг, аьаъдан ямяк алятляри вя мямулат, кятан парча истещсалы вя с.; сащилйаны яразилярдя ипякгурду йетишдирилмяси вя ипякчилик (хам ипяк Русийа шящярляриня вя Авропайа эюндярилирди) даща чох инкишаф етмяйя башлады.

    Ы Пйотрун Хязярйаны яразиляря йцрцшц нятиъясиндя 1723 илдя Даь.-ын сащилйаны щиссяси Русийа империйасынын тяркибиня бирляшдирился дя, Эянъя мцгавилясиня (1735) эюря Русийа бу яразиляри Сяфявиляр дювлятиня гайтарды. Даь.-ын даьлыг щиссяси, Османлы империйасынын вя Сяфявилярин иддиаларына бахмайараг, фактики олараг мцстягил иди. 1742 илдя Надир шащ Даь.-а щцъум етди. 1796 илдя Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын щцъуму иля ялагядар Даь.-ын сащилйаны щиссяси Русийайа бирляшдирилди, лакин 1797 илдя рус гошунлары эери чаьырылды. Эцлцстан мцгавилясиня (1813) эюря, Даь. Русийа империйасынын тяркибиня гатылды. Даь.-ын даьлыг щиссясинин ящалиси 1830-ъу иллярдя Шейх Шамилин тяряфиня кечди вя бу ярази Гафгаз мцщарибяси (1817–64) эедишиндя щярби ямялиййатлар мейданына чеврилди. Даь. яразисинин дцзян щиссяси 1840 илдя Каспи вилайятинин (1846 илядяк), 1846–60 иллярдя Дярбянд губ.-нын тяркибиня дахил иди. Даь.-ын дцзян вя даьлыг р-нлары 1860 илдя тяшкил едилмиш Даьыстан вилайяти вя Загатала даирясинин тяркибиня гатылды, Даь. ящалисинин бир щиссяси Османлы империйасына кючдц.


    1920 ил нойабрын 13-дя Даь. халгларынын Фювгяладя гурултайында Даь.-ын мухтариййяти елан олунду. 1921 ил йанварын 20-дя Цмумрусийа МИК Даьыстан вил. ясасында Даьыстан МССР-ин йарадылмасы щаггында декрет гябул етди. Щямин декрет вя Цмумрусийа МИК-ин 1922 ил нойабрын 16-да вя 1923 ил йанварын 4-дя гябул олунмуш декретляри иля Хасавйурд даиряси, Терек губ.-нын Гызлар вя Ачикулак р-нлары Даь.-а бирляшдирилди. Цмумрусийа МИК-ин 1938 ил февралын 22-дя гябул едилмиш гярары иля Ачикулак, Кайасу, Гызлар вя Шелковскайа р-нлары Даь.-ын тяркибиндян чыхарылараг Ставропол дийарынын тяркибиня гатылды. 1944–57 иллярдя Даь.-ын тяркибиня Чечен-Ингуш МССР-ин Ведено, Ножай-Йурт, Сайасан, Чеберлой р-нлары, Курчалой, Шарой, Гудермес р-нларынын бир щиссяси дахил иди. 1957 илдя Даь.-ын тяркибиндян Шелковскайа р-ну чыхарылды, Крайновка, Гызлар, Тарумовка, Гараногай р-нлары, Гызлар даиряси дахил едилди.


    20 ясрин орталарында Даь. сянайе-аг- рар респ.-сына чеврилди. Сянайе електроенерэетика, йанаъаг, машынгайырма вя метал емалы вя с. сащялярля тямсил олунур. 1994 ил ийулун 26-да йени конститусийа гябул едилди, Дювлят шурасы Али иъраедиъи орган елан олунду, Даь. МССР-ин ады дяйишдириляряк Даьыстан Республикасы олду.


    Тясяррцфат. Даь. Шимали Гафгаз игтисади р-нуна дахилдир. К.т. мящсулларынын щяъми сянайе мящсулларынын щяъмини дяйяриня эюря 2 дяфя цстяляйир. РФ игтисадиййатында Даь. цзцм (Русийа цзря тягр. 25%, 2004) вя тярявяз (4,9%) йыьымына, конйак (18,9%), Шампан шяраблары вя кюпцклянян шяраблар (11,4%) истещсалына, даварын сайына (24,1%) эюря фярглянир.

     Санъаг. Гинчи мязарлыьы. Е.я. II миниллийин орталары. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.


    ЦРМ-ин структурунда (2003,%) к.т.-нын пайы 28,3, тиъарят, ямтяя вя хидмятлярин сатышы цзря коммерсийа фяалиййяти – 18,0, гейри-базар хидмятляри – 17,1, сянайе – 12,9, тикинти – 9,8, нягл. вя рабитя – 7,5, диэяр сащяляр – 6,4. Мцлкиййят формасына эюря мцяссисялярин нисбяти (тяшкилатларын сайына эюря, 2004,%): юзял 58,3, дювлят вя бялядиййя 37,2, иътимаи вя дини тяшкилатлар (бирликляр) 0,2, диэяр мцлкиййят формалары 4,3.

     Даш-гашла бязядилмиш эцмцш пиляк. Йухары Чирйурд мязарлыьы. V яср – VIII ясрин яввялляри. Даьыстан                                                                                                                                                               Тясвири Сянят Музейи.

    Игтисади фяал ящали 1090 мин няфярдир, онларын 75,8%-и игтисадиййатда чалышыр. Мяшьуллуьун сащяви структуру (%): к.т. 25,1, тиъарят вя иътимаи иашя 14,1, тящсил 13,9, сянайе 10,0, нягл. 8,3, сящиййя 7,2, ти-кинти 5,4, мянзил-коммунал тясяррцфаты 2,7, мядяниййят вя инъясянят 2,1 вя с. Ишсизлик сявиййяси тягр. 25%-дир. Адамбашына дцшян пул эялирляри айда 6,8 мин рублдур (ийул 2006, РФ цзря орта эюстяриъинин 68%-и); респ. ящалисинин тягр. 34%-инин эялири йашайыш минимумундан ашаьыдыр.

     Тогга. Бежтин мязарлыьы. VIII–X ясрляр. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    С я н а й е истещсалынын сащяви структурунда (%-ля) апарыъы рол йейинти сянайесиня мяхсусдур – 32,7, електроенерэетиканын пайы 21,9, йанаъаг сянайеси 19,8, машынгайырма вя метал емалы 13,4, тикинти материаллары истещсалы 5,6, кимйа вя нефт-кимйа 2,9, йцнэцл сянайе 0,9 вя с.

     Тогга. Аркас мязарлыьы. IX–XII ясрляр. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    Нефт вя газ (Димитровскойе, Мащачгала йахынлыьындакы Аьаъбулаг вя Йужно-Сухокумск ш.-нин йахынлыьындакы Озернойе нефт-газ конденсаты йатаглары, “Роснефт – Даьнефт” нефт ширкяти тяряфиндян ишлянилир) щасил едилир; Мащачгала нефт емалы з-ду фяалиййят эюстярир.


    Даь. юзцнц електрик енержиси иля там тямин едир (“Даьенерго”). Демяк олар ки, бцтцн електрик енержиси СЕС-дя истещсал олунур; ян бюйцкляри – Чиркей (Сулак чайы цзяриндя, эцъц 1000 МВт) вя  Ирганай (1998 илдян; Авар Койсусу чайы цзяриндя, эцъц 400 МВт).

     Чиркей СЕС-и.

    Ясас машынгайырма мящсуллары мцхтялиф эями, авиасийа вя електротехника аваданлыглары, дизелляр, ъищазлар, щесаблама техникасы, пардаглама дязэащлары, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг вя с.-дир. Сащя мцяссисяляринин бюйцк бир гисми ЩСК цчцн мящсул истещсал едир. Апарыъы мцяссисяляр: “ГЕМЗ” консерни (Гызлар електромеханика з-ду; о ъцмлядян бирняфярлик тяййаряляр, електрик мяишят ъищазлары, аьаъ емал едян дязэащлар), “Даьдизел” (Каспийск; дизелляр), Щаъыйев ад. з-д (Мащачгала; о ъцмлядян эямиляр цчцн сцкан машынлары, насослар, “Авиаагрегат” (Мащачгала; аеродром аваданлыглары вя тяййарялярин йерцстц хидмят васитяляри, авиатехника цчцн комплектляшдириъи мямулатлар), “Елтав” (Мащачгала; биполйар, сяййар транзисторлар, интеграл микросхемляр, йанаъаг агрегатлары), “Даьтелекомс” (Мащачгала; о ъцмлядян сясйазан апаратура), “Електросигнал” (Дярбянд; електрон техника), “Сапфир” ЕТИ (Мащачгала; о ъцмлядян автоматик радиопеленгаторлар вя с.), Дягиг механика заводу (Каспийск; рягямли нязарят ъищазлары, автоматлашдырма васитяляри вя с.), “Даьелектромаш” (Мащачгала; електрик гайнаьы аваданлыьы), сепаратор з-ду (Мащачгала), пардаглама дязэащлары з-ду (Дярбянд).


    Кимйа сянайеси мцяссисяляри фосфат туршусу (“Даьфос”, Гызылйурд), лаклар, бойалар (лак-бойаг мямулатлары з-ду, Мащачгала), мцхтялиф полипропилен борулар (“Мушарака” з-ду, Буйнакск) вя с. истещсал едир. Шцшя сянайесинин апарыъы мцяссисяляри: шцшя лиф (Мащачгала), “Даьстекло” (Даэестанскийе огни; цзлцк тавалары, шцшя борулар, пянъяря шцшяси вя с.) з-длары.


    Тикинти материаллары сянайесинин ясас мящсуллары: йыьма дямир-бетон (“Даь- стройиндустрийа” вя “Мащачгала ДСК”, Мащачгала; “Даьйугстрой”, Дярбянд; “Аист”, Гызылйурд вя с.), кярпиъ (“Силикат”, Мащачгала). Ящянэдашы (Дярбянд), минерал тикинти хаммалы (Избербаш ш. йахынлыьында) щасил едилир.


    Йцнэцл сянайе тохуъулуг, трикотаж, тикиш вя айаггабы сащяляри, халча истещсалы иля тямсил олунмушдур. Ясас мяркязляри: Мащачгала (“Даьтекстил” – трикотаж парча, ъораб мямулатлары; “Каспийск мануфактурасы” – о ъцмлядян ъод тянзиф), Дярбянд (тикиш, йуняйирмя, халча ф-ки вя с.), Буйнакск (айаггабы вя трикотаж ф-ки), Гызлар (тикиш ф-ки), Даэестанскийе огни (халча ф-ки); Хив (Хив р-ну) вя Хучни (Табасаран р-ну) кяндляриндя халча истещсал едилир.


    Халг бядии сяняткарлыьы инкишаф етмишдир: метал емалы, о ъцмлядян сувенир силащлар, щядиййялик габ-гаъаг, няфис зинят яшйалары (“Кубачи бядии комбинаты”, Дахадайевск р-нунун Кубачи гяс.), сойуг вя сувенир силащлар (“Гызлар” мцяссисяси, Гызлар), керамика (Акушин р-нунун Балхар к.), метал, сцмцк, сядяф иля нахышланмыш аьаъ мямулатлар (Унтсукул к.-ндя бядии мямулатлар ф-ки), мис цзяриндя дюймя (Хунзах р-ну, Бюйцк Готсатл к.-ндя Готсатл бядии комбинаты).

     Сувенир дясти. Кубачи бядии комбинаты. 1970.

    Йейинти сянайеси цзцм емалы, йцксяксортлу цзцм, кюпцклянян вя Шампан шяраблары, конйак истещсалы цзря ихтисаслашмышдыр. Апарыъы мцяссисяляр Гызлар конйак з-ду, Дярбянд кюпцклянян шяраблар з-ду, Дярбянд конйак комбинаты, “Избербаш” вя “Каспийвинпром” (Ма- щачгала) шяраб-конйак з-длары вя с.-дир. Балыг емалы да инкишаф етмишдир (“Порт-Петровск” балыг сянайеси коммерсийа ширкяти – дири вя дондурулмуш балыг, балыг консервляри вя балыг уну; “Главны Сулак” балыг комбинаты; Мащачгала) вя мцхтялиф консервляр истещсал едилир (Дярбянд вя Буйнакскдакы з-длар). Гяннады ф-ки (Из- бербаш), сцд з-ду (Мащачгала), йаь з-ду вя “Золотой телйонок” (Гызлар) ят комбинаты фяалиййят эюстярир. Минерал судолдурма з-длары (Мащачгала) вар.

     Гызлар конйак заводунун сахлама залларындан бири.


    Даь.-ын апарыъы сянайе мяркязи Мащачгаладыр; диэяр ири мяркязляр: Буйнакск, Дярбянд, Гызлар, Каспийск, Избербаш.


    Кянд тясяррцфаты мящсулларынын цмуми дяйяринин 51%-и биткичилик мящсулларынын пайына дцшцр. К.т. йерляринин сащяси 3313,8 мин ща-дыр (респ. сащясинин 65,8%-и), онун тягр. 15%-ини якин йерляри тутур. Отлагларын к.т. йерляринин структурундакы пайына эюря Даь. Шимали Гафгазда биринъи, якин йерляриня эюря ися ахырынъы йерлярдян бирини тутур. Яразинин шумланма сявиййяси шм.-дан ъ.-а доьру азалыр (якин йерляринин 70%-и дцзян, 20%-и даьятяйи, 10%-и даьлыг яразилярин пайына дцшцр). Якин йерляри сащясинин эенишляндирилмяси имканлары мящдуддур, Даь.-ын дцзян щиссясиндя азйарарлы торпаглар интенсив олараг истифадяйя ъялб едилир. Даьятяйи вя даьлыг щиссялярдя ялверишли торпаглар, демяк олар ки, бцтцнлцкля мянимсянилмишдир. Бир сыра р-нларда сцни суварма тятбиг
    олунур.

    Цзцмчцлцк (ян бюйцк цзцмлцк массивляри Терек вя Сулак чайларынын ашаьы ахарларында, щямчинин Даь.-ын ш.-индяки даьятяйи яразилярдя ъямляшмишдир), мейвя- чилик (ярик, эилас, шафталы, эавалы вя с.; ири баьчылыг р-нлары Самур, Эцлэеричай, Анди Койсусу, Авар Койсусу, Гаракойсу чайларынын дяряляриндя ъямляшмишдир; Дянизйаны овалыьын ъ.-ш.-индя нар, янъир, хурма, бадам беъярилир) вя тярявязчилик (бостан биткиляри иля бирликдя якин сащяляринин 19,2%-ни тутур) инкишаф етмишдир. Щямчинин дянли (якин сащяляринин 48%-и; пайызлыг буьда вя арпа, дянлик гарьыдалы, чялтик), йем биткиляри (30,8%; о ъцмлядян гарайонъа), картоф вя техники биткиляр, ясасян, эцнябахан беъярилир (ъядвял 1). 


    Щейвандарлыьын яняняви ихтисаслашма сащяси олан гойунчулуг республиканын щяр бюлэясиндя йайылмышдыр. Ятлик-сцдлцк (ъ. щиссядя) вя ятлик (ясасян, ш.-дя) щейвандарлыг, кечичилик, гушчулуг (ъядвял 2, 3), хязлик щейван йетишдирмя (Даь.-ын г. щиссясиндя – Казбек р-нунда, щямчинин Каспийскдя), атчылыг (шм. щиссядя вя ъ.-г. р-нларында), балыгчылыг (Даь.-ын шм.-ында, Ногай р-нунда вя ъ.-ш.-дя, Мящяррямкянддя) да инкишаф етмишдир. Г. вя ъ.-г. р-нларында ешшяк, гатыр (Ботлих р-нунда), халлы марал (Казбек р-нунда) йетишдирилир.

     Гойунчулуг тясяррцфаты. Шамил району.


    К.т. йерляринин тягр. 72%-и к.т. тяшкилатларынын, 3,7%-и кяндли (фермер) тясяррцфатларынын пайына дцшцр, 3%-и вятяндашларын шяхси истифадясиндядир. К.т. тяшкилатларында тахылын 40%-и, ящалийя мяхсус тясяррцфатларда картофун тягр. 93%-и, тярявязин 90%-и, ятлик щейван вя гушун 86,5%-и, сцдцн 82,2%-и, тахылын 47%-и истещсал едилир.


    Н я г л и й й а т. Автомобил нягл. дахили йцкдашыма вя сярнишин дашымаларынын бюйцк щиссясини тямин едир. Бярк юртцклц автомобил йолларынын уз. 7461 км-дир (2004). Даь. яразисиндян федерал ящямиййятли “Гафгаз” (Краснодар–Грозны–Мащачгала – Азярб.-ла сярщяд) автомобил маэистралы кечир. Д.й.-ларынын уз. 516 км-дир. Ясас д.й. маэистраллары: Москва – Грозны – Гудермес – Мащачгала – Азярб.-ла сярщяд – Бакы вя Мащачгала –Гызлар – Щяштярхан (Гызлар – Карланйурд д.й. хятти, 1990-ъы иллярин ахырларында инша едилмишдир). Ясас йцкляр: нефт, нефт мящсуллары, тахыл, тикинти материаллары, мцхтялиф аваданлыглар вя с. Дяниз нягл. хариъи йцкдашымаларын чох щиссясини тямин едир. Ясас дяниз порту Мащачгаладыр (Русийанын Хязяр дянизи сащилиндя йеэаня донмайан порту; йцк дювриййяси тягр. 4,5 млн. т вя 200 ИФЕ контейнер). Респ.-нын яразисиндян Бакы (Азярб.) – Новороссийск (Краснодар дийары, уз. 274 км) маэистрал нефт кямяри, Моздок (Шимали Осетийа) – Газымяммяд (Азярб., уз. 297 км) вя Макат (Газах.) – Шимали Гафгаз (уз. тягр. 130 км) маэистрал газ кямярляри кечир. Мащачгалада бейнялхалг аеропорт вар.

     Мащачгала шящяриндян эюрцнцш.


    Сящиййя. Даь.-да щяр 10 мин няфяря 38,2 щяким, 80,3 орта тибб ишчиси, 69,7 хястяхана чарпайысы дцшцр (2005). Ящалинин щяр 10 мин няфяриня эюря цмуми хястялянмя щадисяси 884,8-дир (2005). Даь сящиййясинин ъидди проблеми наркоманийадыр (йенийетмялярин 76%-и наркотик маддяляр гябул едир). Торпаг вя су бактерийалар иля чиркляндийиня вя тулйаремийа, бруселлйоз вя с. тябии оъагларынын олмасына эюря инфексион-паразитар хястяликлярля хястялянмя щаллары чохдур (илдя 250 миня гядяр). Даь.-да Р.П. Ясэярханов ад. Тибб Мяркязи вя Мащачгалада Респ. Диагностика Мяркязи фяалиййят эюстярир. Курортлары: Гайакянд, Тальи вя с.


    Тящсил. Мядяниййят мцяссисяляри. Даь.- ын тящсил системиня 519 мяктябягядяр мцяссися (50 миндян артыг ушаг), 1600-дян чох цмумтящсил мцяссисяси (426 миндян артыг шаэирд), 24 илк пешя тящсили мцяссисяси (3 миндян артыг тялябя), 27 орта ихтисас тящсили мцяссисяси (17 мин тялябя) дахилдир (2006). 96 мядяниййят вя инъясянят тящсили мцяссисяси, о ъцмлядян 41 мусиги мяктяби, 13 ушаг ряссамлыг мяктяби, 42 инъясянят мяктяби; Республика Халг Йарадыъылыьы Еви (1937) фяалиййят эюстярир. Али тящсил системиня 6 дювлят али тящсил мцяссисяси (тягр. 31 мин тялябя), о ъцмлядян Даь. Ун-ти (ясасы 1931 илдя педагожи ин-т кими гойулмушдур; 1957 илдян индики ады иля), Педагожи Ун-т (1931), Кянд Тясяррцфаты Академийасы (ясасы 1932 илдя цзцмчцлцк ин-ту кими гойулмушдур), Тибб Академийасы (1932), Даь. Техники Ун-ти (ясасы 1972 илдя политехник ин-ту кими гойулмушдур; 1995 илдян индики ады иля), Даь. Респ.-сы Щюкумятинин Халг Тясяррцфаты Ин-ту (1991) – щамысы  Мащачгалададыр; Москва Дювлят Щцгуг Академийасынын филиалы вя с. дахилдир.


    Елми мцяссисяляр: РЕА-нын Даь. Елми Мяркязи (1991); 10-дан чох елми мцяссисяни, о ъцмлядян Физика Ин-ту, Тарих, Археолоэийа вя Етнографийа Ин-ту, Дил, Ядябиййат вя Инъясянят Ин-ту, “ИБТАН” Елми Бирлийини ящатя едир. 1031 китабхана, 1070 клуб мцяссисяси; 15 музей, о ъцмлядян Мащачгалада Даь. Дювлят бирляшмиш тарих-мемарлыг музейи (1923 илдя дийаршцнаслыг музейи кими йарадылмышдыр, 1977 ил- дян индики ады иля), Дюйцш шющряти музейи, Дярбянддя тарих-мемарлыг вя инъясянят музей-горуьу (1988), Мащачгалада Респ. тясвири сянят музейи (1957), Буйнакск, Хосавйурд, Гызлар вя с. йерлярдя музейляр фяалиййят эюстярир.

     Даьыстан Республикасынын Милли Китабханасы. Мащачгала.


    Кцтляви информасийа васитяляри. Даь.-да 431 КИВ (о ъцмлядян 249 гязет, 40 журнал вя 6 информасийа аэентлийи, 2004)гейдиййата алынмышдыр. Онларын арасында милли диллярдя дяръ олунан кцтляви информасийа васитяляри хцсуси йер тутур.

    “Новойе дело”, “Истина”, “Махачкалинскийе известийа”, “Лезэи газет”, “Молодйож Даэестана”, “Замана”, “Даэе- станскайа правда” ян чох тиража малик гязетлярдир. Даь.-да тягр. 80 бялядиййя вя ком- мерсийа радио вя телевизийа студийасы (цмумрусийа телеширкятляри вя респ. яразисиндя йайымланан Даьыстан Дювлят Телерадио Ширкятиндян башга) гейдиййата алынмышдыр. 8 кабел телевизийасы шябякяси фяалиййят эюстярир.


    Д. идманчылары Авропа, дцнйа биринъиликляри вя чемпионатларында 1100-дян чох мцхтялиф яйарлы медал газанмышлар. Даь.-да сярбяст вя йунан-Рома эцляши, ъцдо, самбо, бокс, таеквандо вя с. идман нювляри цзря щяр ил бейнялхалг йарышлар кечирилир. 


    Ядябиййат. Дaь. халгларынын ядябиййаты авар, дарэин, гумуг, лязэи, лак, ногай, табасаран, тат, щямчинин рус дилляриндя инкишаф едир. 7 ясрдян Дaь. мядяниййяти яряб-мцсялман яняняsинин тясири алтында олмушдур. 10 ясрдя яряб, тцрк вя фарс дилляриндя дини ядябиййат жанрлары эениш йайылмаьа башлады: аэиографик абидяляр (“Ябу Мцслцмцн тарихи”), хроникалар (“Дярбянднамя”, “Дярбянд вя Ширванын тарихи”), мювлудлар (Мящяммяд пейьямбярин щяйаты щаггында), nяsihятамиз ясярляр вя с. 18 ясрдян башлайараг авар, сонралар ися башга ядябиййатларда да яряб графикасы ясасында yazы sistemi (яъям) формалашды. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя нцфузлу ярябдилли яняня tяdricяn милли диллярдя поетик йарадыъылыг иля явяз олунду (гумуглар Ендерейли Мама Гиши, Йахсайлы Йусиф Кади; табасаранлар Калук Мирзя, Щаъы Сяид Зирдягли; ногайлар Саркынбай Крымлы, Исмайыл Маjарлы; татлар Илишаyьа bен Шомоiла, Ливи bен Миши Нагдиму вя б.). Фолклорла сых баьлы олан ашыг poeziyasы geniш yayыlmышды.

    19 ясрин 2-ъи йарысында милли ядябиййатлар формалашmaьa baшlaды. Аварлар Батлаiчлi Таъяддин, Инхолу Яли Щаъы, Кахаб-Росолу Мащмуд; гумуг Ирчи Газаг; дарэинляр Oмarla Батырай, Мунэи Ящмяд; лязэи Йетим Емин вя Kцrklidяn lak шairя Шазанын поезийасы сосиал проблемляря диггят йетирмяляри иля сечилирди. Няср janrlarыnыn формалашмасында Дaь. маарифчиляринин очеркляри яhяmiyyяtli рол ойнамышдыр (“Гумугун гумуглар щаггында щекайяси”, Д. Шыхялийев, 1848; “Лаклар неъя йашайыр”, А. Юмяров, 1870; “Шahidin Шамил щаггында дедикляри”, Щаъы Яли, 1873; “Шимали Даьыстан даьлылары арасында”, H.M. Яmirov, 1873; “Daьыstan adяtlяrindяn”, А. Мяммядов, 1892 вя с.).

    20 ясрин яввялляри ядябиййатыnda кяскин сосиал проблемatika цстцнлцк тяшкил едир, яняняви форманын йениляшмясиня чаьырышлар сяслянирди: qumuqlar М. Ялибяйовун “Qafqaz даьларыныn шикайяти” (1905) поемасы vя Н. Батырмурзайевин “Заваллы Щябибят” (1910) повести вя с. Дaь.-да илк мятбяя Темiрхан Шурада йарадылмышдыр (1902). Гумуг дилиндя няшр едилян “Танг-Чолпан” (“Дан улдузу”, 1917–18) журналы мцтярягги демократик бахышларыn tribunasы idi. Lак драматургу вя иътимаи хадими Щ. Сяидов iлк Daь. драмыnыn (“Галайчылар”, 1914) mцяllifiдир. Авар поезийасынын классики Мащмудун “Мярйям” (1915) лирик поемасы мцщарибя мювзусунда йазылмышдыр. Иnqilabi dяyiшikliklяr mюvzusu aварлар Щ. Садаса, З. Щаъыйев vя Р. Динмагомайевин, лак Я.К. Закуйевин, лязэи С. Сталскинин, гумуг Й. Эерейевин, дарэин Р. Нуровун вя дарэин сатирасынын баниси А. Имингайевин (“Молланын зящмяти”, 1934) ясярляриндя юz яksini tapыrdы. 1930-ъу иллярдя роман жанры формалашды: R. Динмагомайевин “Кцрк эейинмиш гящряманлар” (1933), М.Й. Бахшыйевин (тат) “Балыгчылар” (1933), Я. Фяттащовун (лязэи) “Гырылмыш зянъирляр”; драматурэийа инкишаф етди: М. Чаринов (лак), Б. Малачиханов (авар), Я.П. Ъяфяров (табасаран), М. Шалумов вя Й. Семйонов (тат), Щ. Щаъыбяйов (лязэи), R. Нуров вя А. Салаватов (гумуг). Бу дюврдя фолклордан вя Дaь. шаирляринин шеирляриндян тяръцмяляр едян, илк поетик антолоэийаларын тяртибчиси Я.М. Капийевин (лак) йарадыъылыьы (“Даш цзяриндя ойма” лирик топлусу, 1940) сечилирди. Яdяbi tяnqid inkiшaf edirdi (Щ. Щаъыбяйов, К.К. Султанов вя б.). Мцщарибядян сонракы нясрdя М.Сулиманов вя М.Мящяммядовун (авар), А.Яъямятовун (гумуг), Х.Д. Авшалумовун (тат) повестляри, И. Кяримовун (гумуг) романлары mцhцm yer tuturdu. З. Щаъыйев, Р.М. Ряшидов (дарэин) вя М. Йяhйайев (гумуг) ушаг ядябиййатына tюhfяlяr vermiшlяr. Дaь. ядябиййатынын инкишафында йени мярщяля 20 ясрин 2-ъи йарысында D. яdяbiyyatыnda яn mцhцm sima olan Р.Щ. Щямзятовун (авар) йарадыъылыьы ilя baьlыdыr.

     Кубачи кяндиндян эюрцнцш.

    20 ясрин сонларындан роман жанры (тарихи, епик, лирик-фялсяфи вя с.) intensiv инкишаф едир; мяняви-етик проблемatikaya мараг артыр. Йазычылардан аварлар Ф.Щ. Ялийева, М.Щ. Гаирбяйова, Адалло, Ю. Шащтаманов, М.Ящмядова; дарэинляр Р.М. Ряшидов, Я. Ябу-Бакар, Мящяммяд Рясул, Щ.М. Ялийев; гумуглар Я.Аъыйев, Ш. Алберийев, Б. Мящяммядов; лязэиляр И. Щцсейнов, А.У. Сяидов, Р. Щаъыйев, А. Кардаш; лаклар М. Мящяммядов, Б. Рамазанов, М. Аминов; табасаранлар М. Шамхалов, М. Митаров, Ш. Газыйева; татлар К. Кукуллу, Б. Сафанов, М.М. Дадашов; ногайлар Qяdriyя (К.U. Teмирбулатова), И.С. Капайев Дaь. ядябиййатынын танынмыш нцмайяндяляридир.

    Классик Азярб. ядябиййаты, хцсусиля ашыг поезийасы Дaь. халгларынын ядябиййатына эцълц тясир эюстярмишдир. Дaь. шаирляриндян бир чоху Азярб. дилиндя дя шеирляр йазмышдыр. “Даьыстан ядябиййаты антолоэийасы”, Р. Щямзятовун “Сечилмиш ясярляри”, “Дурналар”, “Мяним Даьыстаным” (ики щиссядя), Б. Астемировун “Шимшяк”, Я. Ябу-Бакарын “Гар адамлары” китаблары, С. Сталски, Щ. Садаса, А. Гафуров, Я. Капийев, Т. Хцрцклц, А. Салаватов, Й. Хаппалайев, Я. Сцлейманов, А. Мяммядов, С. Абдуллайев, Р. Ряшидов, Ф. Ялийева вя б. Дaь. шаир вя йазычыларынын ясярляри Азярб. дилиндя, еляъя дя Н. Эянъяви, Х. Ширвани, М.П. Вагиф, М.В. Видади, М.Я. Сабир, Н. Няриманов, Ъ. Ъаббарлы, С. Вурьун, М. Щцсейн, С. Рцстям, Р. Рза, М. Сейидзадя вя б. Азярб. шаир вя йазычыларынын ясярляри Дaь. дилляриндя няшр едилмишдир.


    Мемарлыг вя тясвири сянят. Еркян орта ясрлярдян щунларын Варачан ш.-нин (Избербаш ш. йахынлыьында Уртсеки шящяръийи: мцдафия диварлары, щамамлар, бцтпяряст мябядляри), хязярлярин пайтахты Сямяндярин (Тарки к. йахынлыьында) харабалыглары сахланылмышдыр. Ъянуб-шярги Авропадан Юн Асийайа ясас карван йолунун – Хязярйаны кечидин юнцндяки бюйцк Дярбянд мцдафия системинин даш диварлары вя галалары (уз. 40 км-дян чох) 6 ясря аиддир. Шярг юлкяляри иля ялагялярин олмасы Дярбянд мемарлыьына тясир эюстярмишдир: 6 ясрин мцдафия тикилиляри Сасаниляр дюврц Ираны иля, 8–9 ясрлярин мемарлыьы яряб-мцсялман мядяниййяти (Ъцмя мясъиди) иля, 14–15 ясрлярин мемарлыьы Ширван иля баьлы олмушдур. Йухары Чиркей шящяр йериндяки (хязярлярин Бялянъяр ш.) вя Дярбянддяки кился харабалыглары (щамысы 6–8 ясрляр)Гафгаз Албанийасындан кечян христианлыьын еркян тязащцрляридир. Даь.-ын даьлыг р-нларында кобуд йонулмуш дашлардан инша едилмиш чохлу мцдафия тикилиляри сахланылмышдыр: мцхтялиф тяйинатлы даиряви вя квадрат гцлляляр [Хореъ аулунда эюзятчи гцлляси, 16–17 ясрляр; галалар (Хучни, Ахты, Кумух, Харба-Гуран аулларында)] вя с.

     Ангоблу нахышлы керамик габ. 20 ясрин яввялляри. Балхар кянди. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи

    Ясрляр бойунъа Даь.-да, ясасян, халг мемарлыьы инкишаф етмишдир. Беля ки, чохсайлы халгларын (вя йа халглар групу) щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляри олмушдур. Аул мяскянляри, адятян, чятинликля эедиля билян сащялярдя салынырды; даь аулларында террасшякилли мющкям тикили композисийалары ващид пилляли гурьуну хатырладыр (Кубачи, Чох). Дцзбуъаг планлы, йасты дамлы 18–19 ясрляря аид йашайыш евляри (даьлыг вя даьятяйи р-нларда дашдан, Дянизйаны овалыьын ъянуб щиссясиндя чий кярпиъдян) сахланылмышдыр. Кющня евлярдя ясас диггят интерйерин тяртибатына верилирди (бухарынын йапма вя даш бязякляри, фигурлу аьаъ сцтунлар вя с.); 19–20 ясрлярдя фасадын декору бюйцк рол ойнайырды (таьшякилли пиштаь, фигурлу даш вя аьаъ деталлар, гапы вя пянъярялярин ойма нахышлы чярчивяляри). Ауллардакы мясъидляр (Галагурейш, Гаракцря, Рича, щамысы 11–13 ясрляр; Сахур, Кумух, 14 яср), адятян, дцзбцъаг планлы, интерйердяки ойма аьаъ дайаглара сюйкянян йасты дамлы даш тикилилярдир; ясас фасадын гаршысында галерейа вар. Минаряляр даиряви (Рича, Мишлеш ауллары, щяр икиси 13 яср) вя йа квадрат планлыдыр (Шиназ, Рутул к.-ляриндя). Даш эцнбязли (адятян, квадрат планлы таьтаванла бирляшдирилмиш; Дулдуг аулу, 1682–83), йахуд эцнбязли (Хуткул аулу, 1807–08) мягбяряляр, кюрпцляр (аьаъ вя дашдан таьшякилли) вя булагларын мемарлыг тяртибаты йайылмышдыр.

     “Дярбянд” халчасы. 1930. Ъянуби Даьыстан. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    19 ясрдя Даь.-да рус мемарлыьынын тясири щисс олунур: ампир цслубунда биналар (Дярбянддя щауптвахт, 1828), галалар (Ахты к.-ндя Бурнайа галасы) тикилди, шящярляр (Петровск-Порт; индики Мащачгала; Темирхан-Шура; индики Буйнакск) салынды. Совет дюврцндя йени шящярляр (Каспийск, Избербаш, Хасавйурд, Гызылйурд) вя фящля гясябяляри мейдана эялди; Шярг мотивляриндян истифадя етмякля (Щюкумят еви, индики Даьыстан Дювлят Кянд Тясяррцфаты Академийасы, 1927– 28, мемар И.В.Жолтовски; почтампт, 1920-ъи илляр) биналар тикилди. 1930–50 иллярдя классик форма вя деталлар тятбиг етмякля конструктивизм цслубунда йени биналар (“Даьыстан” мещманханасы, 1938–39, мемар Г. Гримм, щамысы Мащачгалададыр) инша едилди. 20 ясрин 2-ъи йарысы тикилиляри арасында Рус Драм Театры вя Мащачгаладакы А.С. Пушкин ад. Респ. Китабханасынын (1980-ъи илляр) биналары вар.


    Даь. яразисиндя ян еркян тясвири вя декоратив-тятбиги сянят абидяляри: Енеолит дюврц керамикасы; тунъ дюврцня аид чох сайда гайацстц рясмляр (ясасян, ойма тясвирляр, Гапчугай к. йахынлыьында, е.я. 2–1-ъи минилликляр; беля тясвирляр 20 ясрядяк йарадылмышдыр; инсан вя щейванларын тунъдан тюкмя щейкялъикляри (йухары Чирйурд мязарлыьы). Дярбянд галасындакы бябир вя ширлярин цмумиляшдирилмиш даш фигурлары, Бежта мязарлыьындан тапылмыш шябякяли тунъ кямярляр, Аьачгала к. мязарлыьындан ашкар едилмиш зярэярлик мямулатлары 6–10 ясрляря аиддир. Еркян орта ясрлярдян шагули ойма гябирцстц плитяляр (Галагурейш, Акуча вя с. кяндляр); аьаъ цзяриндя ойма (Тпиг вя Галагурейшдя мясъид гапылары) эениш йайылмышдыр. 11–12 ясрлярдян Кубачи аулунда чох сайда даш релйефляр вя цзяриндя Сасани тясвирляриня охшар щейван, инсан, ов сящняляри вя с. тясвирляр олан тунъ газанлар щазырланырды. Ислам дининин эениш йайылмасы иля ялагядар Даь. инъясянятиндя чох вахт китабяси олан щяндяси вя нябати орнаментляр цстцнлцк тяшкил етмишдир. Ясрин орталарында бир чох даь ауллары мящдуд ихтисаслашан кустар мяркязляря чеврилирди. Кубачи юз зярэярлик мямулаты вя силащлары иля (ойма нахышлы, цзяриня мина чякилмиш); Готсатл мис дюймя мямулатлары; Балхар ангоблу нахышлы ширсиз керамикасы; Унтсукул эцмцш бязякляри олан сядяф вя сцмцк инкрустасийалы аьаъ мямулатлары иля мяшщур иди. Даь.-ын яксяр р-нларында гядимдян ховлу вя ховсуз халчалар, нахышлы ъораблар тохунур, щясирляр щюрцлцр. Щяр районун юзцнямяхсус ян чох севилян чешни, рянэ вя композисийасы вардыр. Щяр йердя халчачылыг инкишаф етмишдир (бир нечя фабрик, 1931 илдян Дярбянддя халчачылыг мяктяби фяалиййят эюстярир). А.М. Ябдцрящманов, И.А. Абдулайев, Р.А.Ялиханов, Б.Г. Гимбятов, Г.М. Кишев, Г.М. Мящяммядов, Г.М. Чабкайев Даь.-ын халг сяняткарларыдыр.


    Милли ряссам кадрларынын йетишдирилмясиндя Й.Й. Лансеренин (1918–19 иллярдя Темирхан-Шурада дярс демишдир) бюйцк хидмяти олмушдур (тялябяляри – ряссам М.А. Ъамал, щейкялтяраш Х.Н. Ясэяр-Сарыъа). 1920-ъи иллярдя ряссамлардан Х.Мусайев, Ъамал, Й.А.Моллайев, М.Йунусилау; 1950–70 иллярдя дязэащ бойакарлыьында А.И.Августович, В.В. Горчаков, Х.М. Гурбанов, О.Б. Юмяров; монументал бойакар И.Д. Болшаков; графикляр С.М. Салаватов, К.А. Мурзабяйов; щейкялтярашлар Ясэяр-Сарыъа (М.Дахадайевин щейкяли, Мащачгала, 1971), А.И.Газялийев вя б. юз йарадыъылыглары иля Даь. инъясянятини инкишаф етдирмишляр. 1980-ъи иллярдя ряссамларын йени нясли (Е.М. Путерброт, И. Супйанов, Ж.В.Колесникова, С.С.Батыров, И.О.Щцсейнова) мейдана эялмишдир.

    Мусиги. 30-дан чох халгын яняняляри иля тямсил олунан фолклор цчцн бир сыра цмуми ъящятляр сяъиййявидир: инструментал мцшайият иля соло ифанын цстцнлцк тяшкил етмяси, охшар мусиги алятляри, 6/8 юлчцлц цмуми ъялд рягс (Д.-дан кянарда бу рягс “Лязэинка” адланыр) вя с. Пешякар епик янянянин ясасында ашыг (далайла-уста, йырчи, кочонах, шаир) сяняти йашайыр.


    1920-ъи иллярдя илк ентографик мусиги експедисийалары тяшкил едилмиш, Даь. халгларынын мащны вя рягсляриндян ибарят мяъмуяляр няшр олунмаьа башламышдыр. Даь. пешякар бястякарлыг мяктябинин баниси Г.Я. Щясяновдур (“Хочбар” илк милли операсы, 1937). Н.С. Даэиров, С.А, Аьабабов, С.А. Кяримов, З.М. Щаъыйев, К.М. Шамасов, М.К. Гасымов вя б. Даь. бястякарларыдыр. “Даьлы гыз” (1968) илк Даь. балетинин мцяллифи, бястякар вя дирижор М.М. Кажлайев вя бястякар Ш.Р. Чалайев (“Даьлылар” операсы, 1970) респ.-дан кянарда чалышырлар. Мцьянниляр Б. Му- радова, П.Нусалова, А.Ибращимова, М.Шярбятова, Р. Щаъыйева, И.Г. Баталбяйова, Б.А. Ибращимова, М. Щясянова; чальычылар – У. Абубакаров, К. Магомедов милли ифачылыг мядяниййятини тямсил едирляр.


    Даь.-да бир нечя мусигили драм театры (Театр бюлмясиня бах) вя Дювлят филармонийасы фяалиййят эюстярир. 1999 илдя Мащачгалада Опера вя Балет Театры ачылмышдыр.


    Театр. 1910–20-ъи иллярдя Даь.-ын айры-айры кяндляриндя щявяскар драм дярнякляри йаранмыш вя сонралар онларын ясасында пешякар театрлар формалашмышдыр. Мащач- галада М. Горки ад. Республика Рус Драм Театры (1925), Гумуг Мусигили Драм Театры (1930, 1955 илдян А.П. Салаватов ад.), Лак Мусигили Драм Театры (1935, 1952 илдян Я. Капийев ад.), Авар Мусигили Драм Театры (ясасы 1935 илдя Хунзах к.-ндя гойулмушдур, 1951 илдян Щ. Садаса ад.), Кукла театры (1941), Опера вя балет театры (1999), Дярбянддя Азярбайъан Драм Театры (1930), С. Сталски ад. Лязэи Мусигили Драм Театры (1938), Тат театры (1962); Избербашда О. Батырай ад. Дарэин Мусигили Драм Театры (1961), Табасаран драм театры (2001) фяалиййят эюстярир. Даь.-ын мцхтялиф иллярин театр сяняти хадимляри арасында А.А. Магайев, З.Н. Нябийева, М.А. Абдулхалыгов, П.Х. Хизройева, Б.М. Инусилов, Н.М. Ибращимов, Н.М. Ялийев, Г.И. Исайев вя б. вар.

     Гумуг Мусигили Драм Театры. Мащачгала.


    1935 илдя Совкра лак аулунун сакинляри А. Абакаров, Й. Щаъыгурбанов, М. Закирбяйов вя С. Гурбанов Мащачгалада кяндирбазлар сянятинин юзцнямяхсус янянялярини инкишаф етдирян “4 Совкра” пешякар коллективини йаратмышлар. 1947 илдян коллектив ики мцстягил група (“Даьыстан кяндирбазлары” вя
    “Совкра”) бюлцнмцшдцр.1984 илдя Мащачгалада Даь. театрлар тарихи музейи ачылмышдыр. Респ.-да щямчинин Даь. мащны вя рягс ансамблы, “Лязэинка” рягс ансамблы, “Даьыстан эянълийи” Гафгаз халгларынын рягсляри ансамблы фяалиййят эюстярир.


    Яд.:
    Поэты Дагестана. Махачкала, 1959; Деятели музыкального искусства Дагестана. Махачкала, 1960; Я к у б о в М.А. Очерки истории дагестанской советской музыки. Махачкала, 1974. Т. 1: 1917–1945; Г а м з а т о в Г.Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода. Типология и своеобразие художе- ственного опыта. М., 1982; Г а з и м а г о м е д о в М.Г. Народные художественные промыслы Дагестана. Махачкала. 1988; Древняя и средневековая архитектура Дагестана / Сост. М.С. Гад- жиев. Махачкала, 1989; Культурная география Дагестана. М., 2002; М а р к о в и н В.И. Наскальные изображения предгорий Дагестана. М., 2006.






    DAĞISTAN RESPUBLİKASI

    DAĞISTAN RESPUBLİKASI, D a­ ğ ı s t a n – RF­-nin subyekti, Şimali Qafqaz federal dairəsində respublika. Rusiyanın Avropa hissəsinin c.­-unda yerləşir. Ş.­-də Xəzər dənizi ilə əhatələnir. Suiti, Çeçen, Nord və digər xırda adalar Dağ. ərazisinə daxildir. RF-­nin ən c. nöqtəsi (41°11′ şm.e., 47°47′ ş.u.) Dağ.­-ın Azərb.­-la sərhədindəki Raqdan d. yaxınlığındadır. Sah. 50,3 min km2. Әh. 3 mln. (2015). 41 r-­nu, 10 şəhəri, 19 ştq. var. Paytaxtı Mahaçqala ş.­-dir.

    Дювлят щакимиййяти органлары системи РФ Конститусийасы вя Даь. Республикасынын Конститусийасы (2003; 2006 ил редаксийасында) иля мцяййянляшир. Дювлят щакимиййятини Халг мяълиси (парламент), щюкумят вя республиканын Конститусийа- сына уйьун тяшкил едилмиш диэяр дювлят щакимиййяти органлары щяйата кечирир. Республиканын башчысы РФ Президентинин тягдиматына ясасян парламент тяряфиндян 4 ил мцддятиня сялащиййятляр алан али вязифяли шяхс – президентдир. О, иъраедиъи щакимиййятя рящбярлик едир вя щюкумяти формалашдырыр. Али ганунвериъи (тямсилчи) орган олан Халг мяълиси мажоритар систем цзря цмумхалг сечкиси ясасында 4 ил мцддятиня сечилян 72 депутатдан ибарятдир.


    Təbiət. Dağ.­-ın ərazisi Şərqi Avropa dü­zənliyinin ucqar c.­-unda və Böyük Qafqazın şm.­-ş. yamaclarında yerləşir. Səthi 4 hissəyə bölünür. Ovalıq hissə (əsasən, okean səviy­ yəsindən aşağıdır) Xəzəryanı ovalığın c.­-q.­-ini tutur (Terek-­Kuma, Terek-­Sulak, Də­nizyanı ovalıqları). Dağətəyi hissə enli dərələr və çuxurlarla parçalanmış şm.­-q. və c.ş. istiqamətli struktur­denudasion silsilələrdən (hünd. 1200 m-­ədək) ibarətdir. Dağ­lıq hissə geniş platolar və ensiz monoklinal yallardan (Salatau, Gimrin və s. silsilələr) ibarətdir. Hünd. 2500 -ədəkdir. Silsilələr dərin dərələr – kanyonlarla (ən dərini Sulak çayının kanyonudur, 1800 -ədək) parça­lanmışdır. Yüksəkdağlıq hissə, əsasən, Suayırıcı silsilədən və Yan silsilədən ibarət­dir. Әn yüksək nöqtəsi 4466 m-­dir (Bazar­düzü d.).

     Базардцзц даьы.

    Dağlarda aşınma, uçqun, sel, sürüşmə prosesləri xarakterikdir. Әn iri Moçox sü­rüşməsi (həcmi təqr. 3 mln. m3) 18.7.1963 ildə baş vermişdir.

    Dağ. ərazisinin çox hissəsi Alp-­Himalay mütəhərrik qurşağının Böyük Qafqaz örtük qırışıqlığı sistemi hüdudlarındadır. Yalnız Terek­-Kuma ovalığı cavan Skif platforması­nın c.-­ş. hissəsindədir və bünövrəsini Me­ zozoy-­Kaynozoyun terrigen­karbonat çök­mələri ilə örtülmüş Paleozoy qırışıqlığıtəşkil edir. Yüksəkdağlıq hissədə (Suayırıcı və Yan silsilələr) Alt və Orta Yuranın intensiv deformasiyaya uğramış qara şist formasiyası yayılmışdır. Dağlıq Dağ. yüksək seysmik zonada yerləşir. 1830 və 1971 illərdə 8–9 bal gücündə zəlzələlər olmuşdur.

     Сулак чайынын канйону.

    Mühüm faydalı qazıntıları: neft, təbii yanar qaz (Mahaçqala, Yujno­Suxokumsk ş.-­ləri yaxınlığında və Xəzər dənizinin şel­fində), kolçedan­-polimetal (Qızıldərə və s.), stronsium, qalay, volfram, civə, bismut filiz­ ləri, kükürd, gips, yanar şist, daş və qonur kömür, təbii tikinti materialları (qum, gil, çınqıl, əhəngdaşı, mergel, dolomit və s.). Mineral su mənbələrinin (250-­dən çox; Tal­ gi, Rıçalsu, Axtı və s.) bazası əsasında bal­ neoloji kurortlar fəaliyyət göstərir. Termal su yataqları (Mahaçqala, İzberbaş, Qızlar) da var.

     Самур чайы.

    İqlimi kontinentaldır. Şm. hissədə qış soyuq (yanvarın orta temp­ru –2,5­-dən – 5,2°C-­yədək), yay istidir (iyulun orta temp­-ru 24–25°C), dağlarda yay qısa və sərin (iyulun orta temp-­ru 5°C-­yədək), qış uzun və soyuq (yanvarın orta temp­ru –12°C-­yə­dək) keçir. Ortaillik yağıntı düzənlik hissədə 200–400 mm, dağlarda 400–1200 mm­-dir.
    Dağ.­-da Sulak çayı hövzəsində və Ba­zardüzü massivində ümumi sah. 41,3 km2 olan 127 buzlaq var. Әn iri (uz. təqr. 3 km) buzlaq Boqos silsiləsindəki Belengi buzla­ ğıdır. Son 100 ildə buzlaqların sah. 2 dəfəyə qədər azalmışdır.


    Dağ.­ın çayları Xəzər dənizi hövzəsinə aiddir. Ümumi uz. 18346 km olan 6225 çay var. Çoxunun uz. 10 km­-dən azdır. İri çayları Terek, Sulak və Samurdur. Çayları hid­roenerji əhəmiyyətlidir; həmçinin su təchi­ zatında və suvarmada istifadə edilir. Ümumi sah. 150 km2 olan 100-­dən çox göl var.

    Мочох эюлц.

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Дцзянлик щиссядя чямян-батаглыг-чюл вя гуру чюл комплексляринин фрагментляри иля тахыллы-йовшанлы вя йовшанлы шоранэяли йарымсящралар цстцнлцк тяшкил едир; бунлар ачыг-шабалыды шоракятвары, гонур сящра-чюл вя зяиф инкишаф етмиш гумлу торпагларда йайылмышдыр. Шоракятляр вя шоранлар эениш тямсил олунмушдур. Ъ.-да даьятякляриня йахын шабалыды торпагларда мцхтялифотлу-йовшанлы-тахыллы гуру чюлляр инкишаф етмишдир. Терек вя Сулак чайларынын делталары цчцн мцхтялиф дяряъядя шорлашмыш аллцвиал-чямян вя чямян-батаглыг торпагларында гамышлыг-батаглыг биткиляринин йайылдыьы ъилликляр, лиман чямянляри, чайбасар мешяляри сяъиййявидир. Мешяляр Даь. яразисинин 7,8%-ни тутур. Самур чайы делтасынын юзцнямяхсус чямян-мешя ландшафтлары (аллцвиал чямян – мешя карбонатсыз торпагларында битян лиана гарышыг гараговаг, палыд, вяляс мешяляри) вардыр; бунлар ятраф яразилярдя кол битки груплашмалары (гаратикандан ибарят) вя гуру чюллярля явяз олунур. Даьларда йцксяклик гуршаглары айдын эюрцнцр. Гящвяйи торпагларда шибляк сащяляри олан шабалыды торпаглардакы даьятяйи шырымлы топаллы-шийавлы вя дашдайанлы чюлляр тядриъян гараторпаьабянзяр торпагларда, ясасян, икинъили мешя-чюллярля (тахыллы-мцхтялифотлу чямянли чюллярля бирэя палыд-вяляс сейряк мешялийи), 600 м-дян йухарыда ися гонур торпагларда бозгырлашмыш тахыллы-мцхтялифотлу икинъили чямянлярля гисмян тутулмуш енлийарпаглы мешялярля явяз олунур. 1700–1800 м йцксякликдя даь-чямян торпагларында субалп вя Алп чямянликляри цстцнлцк тяшкил едир. Даьдахили Даь. р-нларында иглимин гураглыьы иля ялагядар гараторпаьабянзяр торпагларда йайла ксерофитляри вя бозгырлашмыш субалп мцхтялифотлу-тахыллы чямянликляр эениш йайылмышдыр. Йцксякдаьлыг Даь.-да субалп (2500 м-ядяк) вя Алп (2800–3000 м-ядяк) чямянляри, даща йухарыларда сейряк субнивал битки юртцйц цстцнлцк тяшкил едир.

     “Самур реликт мешяси” тябии паркы.


    Даь. фаунасынын тяркиби 90 нюв мямяли (безоар кечиси, гамышлыг пишийи вя с.), 300 нювдян чох гуш (Гафгаз улары, чящрайы вя гыврымляляк гутанлар вя с.), 40 нюв сцрцнян (Гафгаз кялязи вя с), 5 нюв суда-гуруда йашайан (ади тритон, ади сарымсагийли гурбаьа вя с.) вя 75 нюв балыгдан (о ъцмлядян нярякимиляр) ибарятдир. Флорасынын тяркибиндя 1250 нюв али битки (о ъцмлядян 278 нюв аьаъ вя кол) вардыр. Даь. яразисиндя мялум олан 79 нюв битки вя эюбяляк (эилямейвяли гарачющря, щцндцр ардыъ, Елдар шамы вя с.), 60 нюв онурьалы щейван (Ъянуби Гафгаз тялхяси, Аралыг дянизи тысбаьасы вя с.) РФ-нин “Гырмызы китаб”ына дахил едилмишдир (2003). Щава вя су мцщитинин чирклянмяси, ялверишсиз екзоэен просеслярин инкишафы иля ялагядар торпагларын деградасийасы, щейванларын щяддян артыг отарылмасындан тябии йем сащяляринин сырадан чыхмасы вя с. нятиъясиндя еколожи вязиййят кяскин вя орта кяскиндир. Атмосферя атылан чиркляндириъи маддяляр 26 мин т, чиркли сулар ися 3186 млн. м3 тяшкил едир (2003). Су анбарларынын лиллянмяси, кичик чайларын азалмасы, 20 ясрдя сащяляри 2 дяфядян чох азалмыш мешялярин деградасийасы, Хязяр дянизинин биоложи ещтийатларынын тцкянмяси гейд олунур. Нефт чыхарылан вя файдалы филиз газын- тылары р-нларында ландшафтлар позулмушдур.

    Даь.-ын мцщафизя олунан тябии яразиляр системи Даьыстан горуьу (Авропада ян щцндцр гум массивляриндян бири олан Сарыгум барханы горуьун щцдудларында йерляшир), 13 йасаглыг (ясасян, ландшафт вя зооложи), “Самур реликт мешяси” тябии паркы, чохлу сайда (300-дян чох) тябият абидяляри иля (Салтин дар дяряси вя с.) тямсил олунмушдур.

    Ящали. Даь.-ын ян чохсайлы халгы олан аварлар ящалинин 29,4%-ини тяшкил едир (2002). Даь.-ын диэяр йерли халглары: дарэинляр (16,5%), гумуглар (14,1%), лязэи халглары (лязэиляр – 13%, табасаранлар – 4,2%, агуллар – 0,8%, рутуллар – 0,8%, сахурлар – 0,3%), лаклар (5,4%), азярбайъанлылар – 4,2%, ногайлар (1,4%), анди халглары (1,2%), сез халглары (0,4%), даь йящудиляри (татлар – 0,03%). Руслар –4,6%, чеченляр – 3,3%, ермяниляр – 0,2%, татарлар – 0,1%, украйналылар – 0,1%-дир.


    Ящалинин мцсбят тябии артымы сяъиййявидир: доьум сявиййяси (1000 няфяря 15,9 няфяр, 2004; РФ-дя ян йцксяк эюстяриъилярдян биридир) юлцм сявиййясини (1000 няфяря 6,0 няфяр) цстяляйир; ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 16,1 няфярдир. Ящалинин 51,8%-ини гадынлар, 28,7%- ини 16 йашадяк оланлар, 10,8%-ини ямяк габилиййятли йашдан йухары оланлар тяшкил едир. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 72,7 илдир (Русийада ян йцксяк эюстяриъилярдян биридир; кишилярдя – 68,7, гадынларда – 76,6 илдир). 2003 илдян, ясасян, Шимали Гафгаз (мцщаъирлярин тягр. 63%-и) вя РФ-нин диэяр реэионларына (36%-дян чох) миграсийа ахыны (10 мин няфяря 23 няфяр) сяъиййявидир. Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 52,1 няфярдир; Даь.-ын мяркязи щиссяси вя Хязяр дянизинин ъ.-ш. сащилляри даща сых мяскунлашмышдыр. Шящяр ящалиси 42,7%-дир (2006; 1959 илдя 29,6%; 1989 илдя 43,6%). Ири шящярляри (мин няфяр, 2006): Мащачгала (466,3), Хасавйурд (125,0), Дярбянд (106,2), Каспийск (81,2), Буйнакск (61,5). Диндарларын яксяриййяти мцсялмандыр (тягр. 90%), христианлар (тягр. 5%) да вар.


    Тарихи очерк. Даь. яразисиндя инсан фяалиййятинин ян гядим изляриня 2003–05 иллярдя ашкарланмыш, Еркян Ашюл дюврцня (800–600 мин ил яввял) аид Дарвагчай дцшярэясиндя (Даь.-ын ъ.-у) раст эялинмишдир. Бу дялилляр Африкадан Аврасийайа ещтимали миграсийа истигамятини тясдиг едир. Сон Ашюл дюврцня аид тапынтылар мялумдур (150–80 мин ил яввял). Мустйе дюврц мцвяггяти вя маьара (Курмала-када) дцшярэяляри иля тямсил олунур; бязи тапынтылар Сон Палеолитя аид едилир. Чох дцшярэяси вя диэяр дцшярэялярдян тапылан материаллар ясасында Мезолит дюврцня аид Ъянуби Хзярйаны мядяниййятляриня йахын Чох мядяниййяти мцяййянляшдирилир. Неолит дюврцндя якинчилик вя малдарлыьын, даш евлярин, йасты отураъаглы керамиканын мейдана эялмяси бу мядяниййятин яняняляри иля ялагяляндирилир. Енеолит дюврцня (е.я. 5–4-ъц минилликляр) аид даиряви даш тикилиляри олан стасионар мяскянляр (Гинчи) вя мювсцми дцшярэяляр мялумдур. Бу дцшярэялярин мядяниййяти Ъянуби Гафгаз (нахышлы керамика) вя Мяркязи Гафгазюнц иля ялагяляри якс етдирир. Еркян Тунъ дюврцндя (е.я. 4-ъц миниллийин сону – 3-ъц миниллик) Кцр-Араз мядяниййятинин шм.-ш. варианты йайылыр. Орта Тунъ дюврцндя (е.я. 3-ъц миниллийин сону – 2-ъи миниллийин икинъи йарысы) ону бир сыра локал груплар, о ъцмлядян чюл тясирини якс етдирян груплар (дянизйаны, Сулакбойу, Вяликянд комплекси, Гинчи мядяниййяти) явязляйир, онларын бир гисми ясасында Гайакянд-Харачой мядяниййяти формалашыр. Тунъ дюврцнцн сону – Дямир дюврцнцн яввялляриня аид абидяляр “шимал” вя “ъянуб” мядяни групларына (О.М. Давудовун фикринъя, Зиндак вя Муэерган мядяниййятляри) аид едилир. Скифлярля сых ялагяляри тясдиглянмиш бу мядяниййятлярин яняняляри сонралар да мцшащидя олунур. Скифлярин Юн Асийайа йцрцш маршрутларындан биринин Даь.-дан кечмяси ещтимал едилир. Еркян Дямир дюврцня аид ибадятэащ (Хосрех) ашкар олунмушдур. Мцхтялиф дюврляря аид чохсайлы петроглифляр вя тунъ антропоморф щейкялляр мялумдур.


    Е.я. 3 яср – ерамызын 4 ясриня аид абидяляр шящярлярин (Дярбянд, Урсеки, Таргу вя с.) мейдана эялдийи албан-сармат дюврц иля ялагяляндирилир; Даь.-ын ъ. яразиляри Албанийайа [бах Албанийа (Гафгаз)], Терек-Сулак чюлцндяки мязарлыглар ися сарматлара мяхсус иди. 4 ясрин сонунда щунлар Шимали Гафгазда ян мцщцм гцввяйя чеврилдиляр. Щунларын щярби ямялиййатларында онларын табелийиндя олан ящали дя иштирак едирди. Бу дювря Гара дянизин сащилйаны яразиляри иля ялагяляри сцбут едян вя 5 яср елитасынын бейнялмилял “дяб”ини юзцндя якс етдирян Ирагидяки зянэин сярдаба, Паласасырт мязарлыьы вя с. аиддир. 5– 7 ясрлярдя Дярбянд Сасаниляр дювлятинин ясас дайаг мянтягяси иди. 6 ясрин сонларында Шимали Гафгаз Тцрк хаганлыьынын тяркибиня дахил олду, сонралар хязярляр бурада апарыъы гцввяйя чеврилдиляр. Еркян орта ясрлярдя яввялки дюврляря аид бир сыра абидялярля йанашы, йениляри дя мейдана эялди. Онларын бязилярини йазылы мянбялярдян мялум олан шящярлярля (Сямяндяр, Бялянъяр вя с.) ейниляшдирирляр. Даьлыг Даь.-ын бир сыра вил.-ляриндя юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик мядяниййятляр инкишаф едирди.


    Антик мцяллифлярин мялуматларына эюря, Даь. яразисиндя щунлар, савирляр, массаэетляр (маскутлар), таваспарлар, схаватлар, чигбалар, хелляр, каспиляр, хечматаклар вя б. мяскунлашмышдылар. Даь.-ын даьлыг щиссясиндя мцстягил дювлят гурумлары мювъуд иди: Шандан, Филан, Карах, Лакз, Табасаран. Хилафят иля Хязяр хаганлыьы арасында Шимали Гафгаз уьрунда мцбаризя (7–10 ясрляр) Хилафятин гялябяси иля баша чатды. Дярбянд, Гумик (11 ясрдян), Гайтаг, Серир (10–11 ясрляр), Зерехэеран (10–11 ясрляр) эцълянди. 11 ясрин орталарында Даь. яразисинин чох щиссясини сялъуглар тутду. 8–12 ясрлярдя бцтпярястлик ислам вя христиан дини тяряфиндян Даь.-ын яксяр р-нларындан сыхышдырылыб чыхарылды.1220илдя монгол-татар гошунлары Даь.-ын даьлыг р-нларындан кечди, 1239 илдя ися онлар Дярбянди яля кечирдиляр. 14 ясрдя Даь. Орда ханлары Юзбяк вя Тохтамышын, щямчинин Орта Асийа щюкмдары Теймурун щцъумларына мяруз галды. 15 ясрдя бцтцн юлкя яразисиндя ислам дини бяргярар олду. Орта ясрляря аид йашайыш вя гала комплексляри, мясъидляр дюврцмцзядяк сахланылмышдыр.

     Дярбянд йахынлыьында Нарын-гала истещкамы.


    Реэионун чоьрафи мювгейи Даь.-ы Сяфявиляр дювляти иля Османлы империйасы ара- сында мцбаризя мейданына чевирди. Ъянуби Даь. яразисиндя нювбя иля эащ Сяфявиляр, эащ да Османлыларын щакимиййяти гурулду (17 ясрин яввялляриндян Сяфявилярин щакимиййятиня кечди).

    Тарихи инкишаф эедишиндя Даь.-да 2 ясас иътимаи-сийаси гурулуш системи формалашды: феодал мцлкляри вя кянд иъмалары иттифаглары. 16 яср – 17 ясрин яввялляриндя Даь.-да фактики мцстягил олан 7 феодал мцлкц мювъуд иди: Авар ханлыьы, Дярбянд, Газыгумуг ханлыьы, Гайтаг, Табасаран, Тцмен ханлыьы, Сахур ханлыьы. 17 ясрин орталарында Даь.-да сийаси вязиййят дяйишди. Феодал мцлкляринин парчаланмасы нятиъясиндя онларын сайы 7-дян 19-а чатды. 16– 17 ясрлярдя Даь.-да тясяррцфатын ясасыны якинчилик, щейвандарлыг, сяняткарлыг, дахили вя хариъи тиъарят тяшкил едирди. Даь.-ын дцзян вя даьятяйи щиссясиндя даьлыг Даь.-а вя Терек чайы сащилиндяки рус галаларына сатыш цчцн нязярдя тутулан дянли биткиляр (буьда, арпа, йулаф вя с.) беъярилирди. Кяскин азторпаглылыг вя к.т. щесабына юзлярини ярзагла тямин едя билмямяляри даьлылары сянятля мяшьул олмаьа вадар едирди. Даьлыг зонада йун вя метал емалы; даьятяйи зонада халчачылыг, аьаъдан ямяк алятляри вя мямулат, кятан парча истещсалы вя с.; сащилйаны яразилярдя ипякгурду йетишдирилмяси вя ипякчилик (хам ипяк Русийа шящярляриня вя Авропайа эюндярилирди) даща чох инкишаф етмяйя башлады.

    Ы Пйотрун Хязярйаны яразиляря йцрцшц нятиъясиндя 1723 илдя Даь.-ын сащилйаны щиссяси Русийа империйасынын тяркибиня бирляшдирился дя, Эянъя мцгавилясиня (1735) эюря Русийа бу яразиляри Сяфявиляр дювлятиня гайтарды. Даь.-ын даьлыг щиссяси, Османлы империйасынын вя Сяфявилярин иддиаларына бахмайараг, фактики олараг мцстягил иди. 1742 илдя Надир шащ Даь.-а щцъум етди. 1796 илдя Аьа Мящяммяд шащ Гаъарын щцъуму иля ялагядар Даь.-ын сащилйаны щиссяси Русийайа бирляшдирилди, лакин 1797 илдя рус гошунлары эери чаьырылды. Эцлцстан мцгавилясиня (1813) эюря, Даь. Русийа империйасынын тяркибиня гатылды. Даь.-ын даьлыг щиссясинин ящалиси 1830-ъу иллярдя Шейх Шамилин тяряфиня кечди вя бу ярази Гафгаз мцщарибяси (1817–64) эедишиндя щярби ямялиййатлар мейданына чеврилди. Даь. яразисинин дцзян щиссяси 1840 илдя Каспи вилайятинин (1846 илядяк), 1846–60 иллярдя Дярбянд губ.-нын тяркибиня дахил иди. Даь.-ын дцзян вя даьлыг р-нлары 1860 илдя тяшкил едилмиш Даьыстан вилайяти вя Загатала даирясинин тяркибиня гатылды, Даь. ящалисинин бир щиссяси Османлы империйасына кючдц.


    1920 ил нойабрын 13-дя Даь. халгларынын Фювгяладя гурултайында Даь.-ын мухтариййяти елан олунду. 1921 ил йанварын 20-дя Цмумрусийа МИК Даьыстан вил. ясасында Даьыстан МССР-ин йарадылмасы щаггында декрет гябул етди. Щямин декрет вя Цмумрусийа МИК-ин 1922 ил нойабрын 16-да вя 1923 ил йанварын 4-дя гябул олунмуш декретляри иля Хасавйурд даиряси, Терек губ.-нын Гызлар вя Ачикулак р-нлары Даь.-а бирляшдирилди. Цмумрусийа МИК-ин 1938 ил февралын 22-дя гябул едилмиш гярары иля Ачикулак, Кайасу, Гызлар вя Шелковскайа р-нлары Даь.-ын тяркибиндян чыхарылараг Ставропол дийарынын тяркибиня гатылды. 1944–57 иллярдя Даь.-ын тяркибиня Чечен-Ингуш МССР-ин Ведено, Ножай-Йурт, Сайасан, Чеберлой р-нлары, Курчалой, Шарой, Гудермес р-нларынын бир щиссяси дахил иди. 1957 илдя Даь.-ын тяркибиндян Шелковскайа р-ну чыхарылды, Крайновка, Гызлар, Тарумовка, Гараногай р-нлары, Гызлар даиряси дахил едилди.


    20 ясрин орталарында Даь. сянайе-аг- рар респ.-сына чеврилди. Сянайе електроенерэетика, йанаъаг, машынгайырма вя метал емалы вя с. сащялярля тямсил олунур. 1994 ил ийулун 26-да йени конститусийа гябул едилди, Дювлят шурасы Али иъраедиъи орган елан олунду, Даь. МССР-ин ады дяйишдириляряк Даьыстан Республикасы олду.


    Тясяррцфат. Даь. Шимали Гафгаз игтисади р-нуна дахилдир. К.т. мящсулларынын щяъми сянайе мящсулларынын щяъмини дяйяриня эюря 2 дяфя цстяляйир. РФ игтисадиййатында Даь. цзцм (Русийа цзря тягр. 25%, 2004) вя тярявяз (4,9%) йыьымына, конйак (18,9%), Шампан шяраблары вя кюпцклянян шяраблар (11,4%) истещсалына, даварын сайына (24,1%) эюря фярглянир.

     Санъаг. Гинчи мязарлыьы. Е.я. II миниллийин орталары. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.


    ЦРМ-ин структурунда (2003,%) к.т.-нын пайы 28,3, тиъарят, ямтяя вя хидмятлярин сатышы цзря коммерсийа фяалиййяти – 18,0, гейри-базар хидмятляри – 17,1, сянайе – 12,9, тикинти – 9,8, нягл. вя рабитя – 7,5, диэяр сащяляр – 6,4. Мцлкиййят формасына эюря мцяссисялярин нисбяти (тяшкилатларын сайына эюря, 2004,%): юзял 58,3, дювлят вя бялядиййя 37,2, иътимаи вя дини тяшкилатлар (бирликляр) 0,2, диэяр мцлкиййят формалары 4,3.

     Даш-гашла бязядилмиш эцмцш пиляк. Йухары Чирйурд мязарлыьы. V яср – VIII ясрин яввялляри. Даьыстан                                                                                                                                                               Тясвири Сянят Музейи.

    Игтисади фяал ящали 1090 мин няфярдир, онларын 75,8%-и игтисадиййатда чалышыр. Мяшьуллуьун сащяви структуру (%): к.т. 25,1, тиъарят вя иътимаи иашя 14,1, тящсил 13,9, сянайе 10,0, нягл. 8,3, сящиййя 7,2, ти-кинти 5,4, мянзил-коммунал тясяррцфаты 2,7, мядяниййят вя инъясянят 2,1 вя с. Ишсизлик сявиййяси тягр. 25%-дир. Адамбашына дцшян пул эялирляри айда 6,8 мин рублдур (ийул 2006, РФ цзря орта эюстяриъинин 68%-и); респ. ящалисинин тягр. 34%-инин эялири йашайыш минимумундан ашаьыдыр.

     Тогга. Бежтин мязарлыьы. VIII–X ясрляр. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    С я н а й е истещсалынын сащяви структурунда (%-ля) апарыъы рол йейинти сянайесиня мяхсусдур – 32,7, електроенерэетиканын пайы 21,9, йанаъаг сянайеси 19,8, машынгайырма вя метал емалы 13,4, тикинти материаллары истещсалы 5,6, кимйа вя нефт-кимйа 2,9, йцнэцл сянайе 0,9 вя с.

     Тогга. Аркас мязарлыьы. IX–XII ясрляр. Тунъ. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    Нефт вя газ (Димитровскойе, Мащачгала йахынлыьындакы Аьаъбулаг вя Йужно-Сухокумск ш.-нин йахынлыьындакы Озернойе нефт-газ конденсаты йатаглары, “Роснефт – Даьнефт” нефт ширкяти тяряфиндян ишлянилир) щасил едилир; Мащачгала нефт емалы з-ду фяалиййят эюстярир.


    Даь. юзцнц електрик енержиси иля там тямин едир (“Даьенерго”). Демяк олар ки, бцтцн електрик енержиси СЕС-дя истещсал олунур; ян бюйцкляри – Чиркей (Сулак чайы цзяриндя, эцъц 1000 МВт) вя  Ирганай (1998 илдян; Авар Койсусу чайы цзяриндя, эцъц 400 МВт).

     Чиркей СЕС-и.

    Ясас машынгайырма мящсуллары мцхтялиф эями, авиасийа вя електротехника аваданлыглары, дизелляр, ъищазлар, щесаблама техникасы, пардаглама дязэащлары, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг вя с.-дир. Сащя мцяссисяляринин бюйцк бир гисми ЩСК цчцн мящсул истещсал едир. Апарыъы мцяссисяляр: “ГЕМЗ” консерни (Гызлар електромеханика з-ду; о ъцмлядян бирняфярлик тяййаряляр, електрик мяишят ъищазлары, аьаъ емал едян дязэащлар), “Даьдизел” (Каспийск; дизелляр), Щаъыйев ад. з-д (Мащачгала; о ъцмлядян эямиляр цчцн сцкан машынлары, насослар, “Авиаагрегат” (Мащачгала; аеродром аваданлыглары вя тяййарялярин йерцстц хидмят васитяляри, авиатехника цчцн комплектляшдириъи мямулатлар), “Елтав” (Мащачгала; биполйар, сяййар транзисторлар, интеграл микросхемляр, йанаъаг агрегатлары), “Даьтелекомс” (Мащачгала; о ъцмлядян сясйазан апаратура), “Електросигнал” (Дярбянд; електрон техника), “Сапфир” ЕТИ (Мащачгала; о ъцмлядян автоматик радиопеленгаторлар вя с.), Дягиг механика заводу (Каспийск; рягямли нязарят ъищазлары, автоматлашдырма васитяляри вя с.), “Даьелектромаш” (Мащачгала; електрик гайнаьы аваданлыьы), сепаратор з-ду (Мащачгала), пардаглама дязэащлары з-ду (Дярбянд).


    Кимйа сянайеси мцяссисяляри фосфат туршусу (“Даьфос”, Гызылйурд), лаклар, бойалар (лак-бойаг мямулатлары з-ду, Мащачгала), мцхтялиф полипропилен борулар (“Мушарака” з-ду, Буйнакск) вя с. истещсал едир. Шцшя сянайесинин апарыъы мцяссисяляри: шцшя лиф (Мащачгала), “Даьстекло” (Даэестанскийе огни; цзлцк тавалары, шцшя борулар, пянъяря шцшяси вя с.) з-длары.


    Тикинти материаллары сянайесинин ясас мящсуллары: йыьма дямир-бетон (“Даь- стройиндустрийа” вя “Мащачгала ДСК”, Мащачгала; “Даьйугстрой”, Дярбянд; “Аист”, Гызылйурд вя с.), кярпиъ (“Силикат”, Мащачгала). Ящянэдашы (Дярбянд), минерал тикинти хаммалы (Избербаш ш. йахынлыьында) щасил едилир.


    Йцнэцл сянайе тохуъулуг, трикотаж, тикиш вя айаггабы сащяляри, халча истещсалы иля тямсил олунмушдур. Ясас мяркязляри: Мащачгала (“Даьтекстил” – трикотаж парча, ъораб мямулатлары; “Каспийск мануфактурасы” – о ъцмлядян ъод тянзиф), Дярбянд (тикиш, йуняйирмя, халча ф-ки вя с.), Буйнакск (айаггабы вя трикотаж ф-ки), Гызлар (тикиш ф-ки), Даэестанскийе огни (халча ф-ки); Хив (Хив р-ну) вя Хучни (Табасаран р-ну) кяндляриндя халча истещсал едилир.


    Халг бядии сяняткарлыьы инкишаф етмишдир: метал емалы, о ъцмлядян сувенир силащлар, щядиййялик габ-гаъаг, няфис зинят яшйалары (“Кубачи бядии комбинаты”, Дахадайевск р-нунун Кубачи гяс.), сойуг вя сувенир силащлар (“Гызлар” мцяссисяси, Гызлар), керамика (Акушин р-нунун Балхар к.), метал, сцмцк, сядяф иля нахышланмыш аьаъ мямулатлар (Унтсукул к.-ндя бядии мямулатлар ф-ки), мис цзяриндя дюймя (Хунзах р-ну, Бюйцк Готсатл к.-ндя Готсатл бядии комбинаты).

     Сувенир дясти. Кубачи бядии комбинаты. 1970.

    Йейинти сянайеси цзцм емалы, йцксяксортлу цзцм, кюпцклянян вя Шампан шяраблары, конйак истещсалы цзря ихтисаслашмышдыр. Апарыъы мцяссисяляр Гызлар конйак з-ду, Дярбянд кюпцклянян шяраблар з-ду, Дярбянд конйак комбинаты, “Избербаш” вя “Каспийвинпром” (Ма- щачгала) шяраб-конйак з-длары вя с.-дир. Балыг емалы да инкишаф етмишдир (“Порт-Петровск” балыг сянайеси коммерсийа ширкяти – дири вя дондурулмуш балыг, балыг консервляри вя балыг уну; “Главны Сулак” балыг комбинаты; Мащачгала) вя мцхтялиф консервляр истещсал едилир (Дярбянд вя Буйнакскдакы з-длар). Гяннады ф-ки (Из- бербаш), сцд з-ду (Мащачгала), йаь з-ду вя “Золотой телйонок” (Гызлар) ят комбинаты фяалиййят эюстярир. Минерал судолдурма з-длары (Мащачгала) вар.

     Гызлар конйак заводунун сахлама залларындан бири.


    Даь.-ын апарыъы сянайе мяркязи Мащачгаладыр; диэяр ири мяркязляр: Буйнакск, Дярбянд, Гызлар, Каспийск, Избербаш.


    Кянд тясяррцфаты мящсулларынын цмуми дяйяринин 51%-и биткичилик мящсулларынын пайына дцшцр. К.т. йерляринин сащяси 3313,8 мин ща-дыр (респ. сащясинин 65,8%-и), онун тягр. 15%-ини якин йерляри тутур. Отлагларын к.т. йерляринин структурундакы пайына эюря Даь. Шимали Гафгазда биринъи, якин йерляриня эюря ися ахырынъы йерлярдян бирини тутур. Яразинин шумланма сявиййяси шм.-дан ъ.-а доьру азалыр (якин йерляринин 70%-и дцзян, 20%-и даьятяйи, 10%-и даьлыг яразилярин пайына дцшцр). Якин йерляри сащясинин эенишляндирилмяси имканлары мящдуддур, Даь.-ын дцзян щиссясиндя азйарарлы торпаглар интенсив олараг истифадяйя ъялб едилир. Даьятяйи вя даьлыг щиссялярдя ялверишли торпаглар, демяк олар ки, бцтцнлцкля мянимсянилмишдир. Бир сыра р-нларда сцни суварма тятбиг
    олунур.

    Цзцмчцлцк (ян бюйцк цзцмлцк массивляри Терек вя Сулак чайларынын ашаьы ахарларында, щямчинин Даь.-ын ш.-индяки даьятяйи яразилярдя ъямляшмишдир), мейвя- чилик (ярик, эилас, шафталы, эавалы вя с.; ири баьчылыг р-нлары Самур, Эцлэеричай, Анди Койсусу, Авар Койсусу, Гаракойсу чайларынын дяряляриндя ъямляшмишдир; Дянизйаны овалыьын ъ.-ш.-индя нар, янъир, хурма, бадам беъярилир) вя тярявязчилик (бостан биткиляри иля бирликдя якин сащяляринин 19,2%-ни тутур) инкишаф етмишдир. Щямчинин дянли (якин сащяляринин 48%-и; пайызлыг буьда вя арпа, дянлик гарьыдалы, чялтик), йем биткиляри (30,8%; о ъцмлядян гарайонъа), картоф вя техники биткиляр, ясасян, эцнябахан беъярилир (ъядвял 1). 


    Щейвандарлыьын яняняви ихтисаслашма сащяси олан гойунчулуг республиканын щяр бюлэясиндя йайылмышдыр. Ятлик-сцдлцк (ъ. щиссядя) вя ятлик (ясасян, ш.-дя) щейвандарлыг, кечичилик, гушчулуг (ъядвял 2, 3), хязлик щейван йетишдирмя (Даь.-ын г. щиссясиндя – Казбек р-нунда, щямчинин Каспийскдя), атчылыг (шм. щиссядя вя ъ.-г. р-нларында), балыгчылыг (Даь.-ын шм.-ында, Ногай р-нунда вя ъ.-ш.-дя, Мящяррямкянддя) да инкишаф етмишдир. Г. вя ъ.-г. р-нларында ешшяк, гатыр (Ботлих р-нунда), халлы марал (Казбек р-нунда) йетишдирилир.

     Гойунчулуг тясяррцфаты. Шамил району.


    К.т. йерляринин тягр. 72%-и к.т. тяшкилатларынын, 3,7%-и кяндли (фермер) тясяррцфатларынын пайына дцшцр, 3%-и вятяндашларын шяхси истифадясиндядир. К.т. тяшкилатларында тахылын 40%-и, ящалийя мяхсус тясяррцфатларда картофун тягр. 93%-и, тярявязин 90%-и, ятлик щейван вя гушун 86,5%-и, сцдцн 82,2%-и, тахылын 47%-и истещсал едилир.


    Н я г л и й й а т. Автомобил нягл. дахили йцкдашыма вя сярнишин дашымаларынын бюйцк щиссясини тямин едир. Бярк юртцклц автомобил йолларынын уз. 7461 км-дир (2004). Даь. яразисиндян федерал ящямиййятли “Гафгаз” (Краснодар–Грозны–Мащачгала – Азярб.-ла сярщяд) автомобил маэистралы кечир. Д.й.-ларынын уз. 516 км-дир. Ясас д.й. маэистраллары: Москва – Грозны – Гудермес – Мащачгала – Азярб.-ла сярщяд – Бакы вя Мащачгала –Гызлар – Щяштярхан (Гызлар – Карланйурд д.й. хятти, 1990-ъы иллярин ахырларында инша едилмишдир). Ясас йцкляр: нефт, нефт мящсуллары, тахыл, тикинти материаллары, мцхтялиф аваданлыглар вя с. Дяниз нягл. хариъи йцкдашымаларын чох щиссясини тямин едир. Ясас дяниз порту Мащачгаладыр (Русийанын Хязяр дянизи сащилиндя йеэаня донмайан порту; йцк дювриййяси тягр. 4,5 млн. т вя 200 ИФЕ контейнер). Респ.-нын яразисиндян Бакы (Азярб.) – Новороссийск (Краснодар дийары, уз. 274 км) маэистрал нефт кямяри, Моздок (Шимали Осетийа) – Газымяммяд (Азярб., уз. 297 км) вя Макат (Газах.) – Шимали Гафгаз (уз. тягр. 130 км) маэистрал газ кямярляри кечир. Мащачгалада бейнялхалг аеропорт вар.

     Мащачгала шящяриндян эюрцнцш.


    Сящиййя. Даь.-да щяр 10 мин няфяря 38,2 щяким, 80,3 орта тибб ишчиси, 69,7 хястяхана чарпайысы дцшцр (2005). Ящалинин щяр 10 мин няфяриня эюря цмуми хястялянмя щадисяси 884,8-дир (2005). Даь сящиййясинин ъидди проблеми наркоманийадыр (йенийетмялярин 76%-и наркотик маддяляр гябул едир). Торпаг вя су бактерийалар иля чиркляндийиня вя тулйаремийа, бруселлйоз вя с. тябии оъагларынын олмасына эюря инфексион-паразитар хястяликлярля хястялянмя щаллары чохдур (илдя 250 миня гядяр). Даь.-да Р.П. Ясэярханов ад. Тибб Мяркязи вя Мащачгалада Респ. Диагностика Мяркязи фяалиййят эюстярир. Курортлары: Гайакянд, Тальи вя с.


    Тящсил. Мядяниййят мцяссисяляри. Даь.- ын тящсил системиня 519 мяктябягядяр мцяссися (50 миндян артыг ушаг), 1600-дян чох цмумтящсил мцяссисяси (426 миндян артыг шаэирд), 24 илк пешя тящсили мцяссисяси (3 миндян артыг тялябя), 27 орта ихтисас тящсили мцяссисяси (17 мин тялябя) дахилдир (2006). 96 мядяниййят вя инъясянят тящсили мцяссисяси, о ъцмлядян 41 мусиги мяктяби, 13 ушаг ряссамлыг мяктяби, 42 инъясянят мяктяби; Республика Халг Йарадыъылыьы Еви (1937) фяалиййят эюстярир. Али тящсил системиня 6 дювлят али тящсил мцяссисяси (тягр. 31 мин тялябя), о ъцмлядян Даь. Ун-ти (ясасы 1931 илдя педагожи ин-т кими гойулмушдур; 1957 илдян индики ады иля), Педагожи Ун-т (1931), Кянд Тясяррцфаты Академийасы (ясасы 1932 илдя цзцмчцлцк ин-ту кими гойулмушдур), Тибб Академийасы (1932), Даь. Техники Ун-ти (ясасы 1972 илдя политехник ин-ту кими гойулмушдур; 1995 илдян индики ады иля), Даь. Респ.-сы Щюкумятинин Халг Тясяррцфаты Ин-ту (1991) – щамысы  Мащачгалададыр; Москва Дювлят Щцгуг Академийасынын филиалы вя с. дахилдир.


    Елми мцяссисяляр: РЕА-нын Даь. Елми Мяркязи (1991); 10-дан чох елми мцяссисяни, о ъцмлядян Физика Ин-ту, Тарих, Археолоэийа вя Етнографийа Ин-ту, Дил, Ядябиййат вя Инъясянят Ин-ту, “ИБТАН” Елми Бирлийини ящатя едир. 1031 китабхана, 1070 клуб мцяссисяси; 15 музей, о ъцмлядян Мащачгалада Даь. Дювлят бирляшмиш тарих-мемарлыг музейи (1923 илдя дийаршцнаслыг музейи кими йарадылмышдыр, 1977 ил- дян индики ады иля), Дюйцш шющряти музейи, Дярбянддя тарих-мемарлыг вя инъясянят музей-горуьу (1988), Мащачгалада Респ. тясвири сянят музейи (1957), Буйнакск, Хосавйурд, Гызлар вя с. йерлярдя музейляр фяалиййят эюстярир.

     Даьыстан Республикасынын Милли Китабханасы. Мащачгала.


    Кцтляви информасийа васитяляри. Даь.-да 431 КИВ (о ъцмлядян 249 гязет, 40 журнал вя 6 информасийа аэентлийи, 2004)гейдиййата алынмышдыр. Онларын арасында милли диллярдя дяръ олунан кцтляви информасийа васитяляри хцсуси йер тутур.

    “Новойе дело”, “Истина”, “Махачкалинскийе известийа”, “Лезэи газет”, “Молодйож Даэестана”, “Замана”, “Даэе- станскайа правда” ян чох тиража малик гязетлярдир. Даь.-да тягр. 80 бялядиййя вя ком- мерсийа радио вя телевизийа студийасы (цмумрусийа телеширкятляри вя респ. яразисиндя йайымланан Даьыстан Дювлят Телерадио Ширкятиндян башга) гейдиййата алынмышдыр. 8 кабел телевизийасы шябякяси фяалиййят эюстярир.


    Д. идманчылары Авропа, дцнйа биринъиликляри вя чемпионатларында 1100-дян чох мцхтялиф яйарлы медал газанмышлар. Даь.-да сярбяст вя йунан-Рома эцляши, ъцдо, самбо, бокс, таеквандо вя с. идман нювляри цзря щяр ил бейнялхалг йарышлар кечирилир. 


    Ядябиййат. Дaь. халгларынын ядябиййаты авар, дарэин, гумуг, лязэи, лак, ногай, табасаран, тат, щямчинин рус дилляриндя инкишаф едир. 7 ясрдян Дaь. мядяниййяти яряб-мцсялман яняняsинин тясири алтында олмушдур. 10 ясрдя яряб, тцрк вя фарс дилляриндя дини ядябиййат жанрлары эениш йайылмаьа башлады: аэиографик абидяляр (“Ябу Мцслцмцн тарихи”), хроникалар (“Дярбянднамя”, “Дярбянд вя Ширванын тарихи”), мювлудлар (Мящяммяд пейьямбярин щяйаты щаггында), nяsihятамиз ясярляр вя с. 18 ясрдян башлайараг авар, сонралар ися башга ядябиййатларда да яряб графикасы ясасында yazы sistemi (яъям) формалашды. 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя нцфузлу ярябдилли яняня tяdricяn милли диллярдя поетик йарадыъылыг иля явяз олунду (гумуглар Ендерейли Мама Гиши, Йахсайлы Йусиф Кади; табасаранлар Калук Мирзя, Щаъы Сяид Зирдягли; ногайлар Саркынбай Крымлы, Исмайыл Маjарлы; татлар Илишаyьа bен Шомоiла, Ливи bен Миши Нагдиму вя б.). Фолклорла сых баьлы олан ашыг poeziyasы geniш yayыlmышды.

    19 ясрин 2-ъи йарысында милли ядябиййатлар формалашmaьa baшlaды. Аварлар Батлаiчлi Таъяддин, Инхолу Яли Щаъы, Кахаб-Росолу Мащмуд; гумуг Ирчи Газаг; дарэинляр Oмarla Батырай, Мунэи Ящмяд; лязэи Йетим Емин вя Kцrklidяn lak шairя Шазанын поезийасы сосиал проблемляря диггят йетирмяляри иля сечилирди. Няср janrlarыnыn формалашмасында Дaь. маарифчиляринин очеркляри яhяmiyyяtli рол ойнамышдыр (“Гумугун гумуглар щаггында щекайяси”, Д. Шыхялийев, 1848; “Лаклар неъя йашайыр”, А. Юмяров, 1870; “Шahidin Шамил щаггында дедикляри”, Щаъы Яли, 1873; “Шимали Даьыстан даьлылары арасында”, H.M. Яmirov, 1873; “Daьыstan adяtlяrindяn”, А. Мяммядов, 1892 вя с.).

    20 ясрин яввялляри ядябиййатыnda кяскин сосиал проблемatika цстцнлцк тяшкил едир, яняняви форманын йениляшмясиня чаьырышлар сяслянирди: qumuqlar М. Ялибяйовун “Qafqaz даьларыныn шикайяти” (1905) поемасы vя Н. Батырмурзайевин “Заваллы Щябибят” (1910) повести вя с. Дaь.-да илк мятбяя Темiрхан Шурада йарадылмышдыр (1902). Гумуг дилиндя няшр едилян “Танг-Чолпан” (“Дан улдузу”, 1917–18) журналы мцтярягги демократик бахышларыn tribunasы idi. Lак драматургу вя иътимаи хадими Щ. Сяидов iлк Daь. драмыnыn (“Галайчылар”, 1914) mцяllifiдир. Авар поезийасынын классики Мащмудун “Мярйям” (1915) лирик поемасы мцщарибя мювзусунда йазылмышдыр. Иnqilabi dяyiшikliklяr mюvzusu aварлар Щ. Садаса, З. Щаъыйев vя Р. Динмагомайевин, лак Я.К. Закуйевин, лязэи С. Сталскинин, гумуг Й. Эерейевин, дарэин Р. Нуровун вя дарэин сатирасынын баниси А. Имингайевин (“Молланын зящмяти”, 1934) ясярляриндя юz яksini tapыrdы. 1930-ъу иллярдя роман жанры формалашды: R. Динмагомайевин “Кцрк эейинмиш гящряманлар” (1933), М.Й. Бахшыйевин (тат) “Балыгчылар” (1933), Я. Фяттащовун (лязэи) “Гырылмыш зянъирляр”; драматурэийа инкишаф етди: М. Чаринов (лак), Б. Малачиханов (авар), Я.П. Ъяфяров (табасаран), М. Шалумов вя Й. Семйонов (тат), Щ. Щаъыбяйов (лязэи), R. Нуров вя А. Салаватов (гумуг). Бу дюврдя фолклордан вя Дaь. шаирляринин шеирляриндян тяръцмяляр едян, илк поетик антолоэийаларын тяртибчиси Я.М. Капийевин (лак) йарадыъылыьы (“Даш цзяриндя ойма” лирик топлусу, 1940) сечилирди. Яdяbi tяnqid inkiшaf edirdi (Щ. Щаъыбяйов, К.К. Султанов вя б.). Мцщарибядян сонракы нясрdя М.Сулиманов вя М.Мящяммядовун (авар), А.Яъямятовун (гумуг), Х.Д. Авшалумовун (тат) повестляри, И. Кяримовун (гумуг) романлары mцhцm yer tuturdu. З. Щаъыйев, Р.М. Ряшидов (дарэин) вя М. Йяhйайев (гумуг) ушаг ядябиййатына tюhfяlяr vermiшlяr. Дaь. ядябиййатынын инкишафында йени мярщяля 20 ясрин 2-ъи йарысында D. яdяbiyyatыnda яn mцhцm sima olan Р.Щ. Щямзятовун (авар) йарадыъылыьы ilя baьlыdыr.

     Кубачи кяндиндян эюрцнцш.

    20 ясрин сонларындан роман жанры (тарихи, епик, лирик-фялсяфи вя с.) intensiv инкишаф едир; мяняви-етик проблемatikaya мараг артыр. Йазычылардан аварлар Ф.Щ. Ялийева, М.Щ. Гаирбяйова, Адалло, Ю. Шащтаманов, М.Ящмядова; дарэинляр Р.М. Ряшидов, Я. Ябу-Бакар, Мящяммяд Рясул, Щ.М. Ялийев; гумуглар Я.Аъыйев, Ш. Алберийев, Б. Мящяммядов; лязэиляр И. Щцсейнов, А.У. Сяидов, Р. Щаъыйев, А. Кардаш; лаклар М. Мящяммядов, Б. Рамазанов, М. Аминов; табасаранлар М. Шамхалов, М. Митаров, Ш. Газыйева; татлар К. Кукуллу, Б. Сафанов, М.М. Дадашов; ногайлар Qяdriyя (К.U. Teмирбулатова), И.С. Капайев Дaь. ядябиййатынын танынмыш нцмайяндяляридир.

    Классик Азярб. ядябиййаты, хцсусиля ашыг поезийасы Дaь. халгларынын ядябиййатына эцълц тясир эюстярмишдир. Дaь. шаирляриндян бир чоху Азярб. дилиндя дя шеирляр йазмышдыр. “Даьыстан ядябиййаты антолоэийасы”, Р. Щямзятовун “Сечилмиш ясярляри”, “Дурналар”, “Мяним Даьыстаным” (ики щиссядя), Б. Астемировун “Шимшяк”, Я. Ябу-Бакарын “Гар адамлары” китаблары, С. Сталски, Щ. Садаса, А. Гафуров, Я. Капийев, Т. Хцрцклц, А. Салаватов, Й. Хаппалайев, Я. Сцлейманов, А. Мяммядов, С. Абдуллайев, Р. Ряшидов, Ф. Ялийева вя б. Дaь. шаир вя йазычыларынын ясярляри Азярб. дилиндя, еляъя дя Н. Эянъяви, Х. Ширвани, М.П. Вагиф, М.В. Видади, М.Я. Сабир, Н. Няриманов, Ъ. Ъаббарлы, С. Вурьун, М. Щцсейн, С. Рцстям, Р. Рза, М. Сейидзадя вя б. Азярб. шаир вя йазычыларынын ясярляри Дaь. дилляриндя няшр едилмишдир.


    Мемарлыг вя тясвири сянят. Еркян орта ясрлярдян щунларын Варачан ш.-нин (Избербаш ш. йахынлыьында Уртсеки шящяръийи: мцдафия диварлары, щамамлар, бцтпяряст мябядляри), хязярлярин пайтахты Сямяндярин (Тарки к. йахынлыьында) харабалыглары сахланылмышдыр. Ъянуб-шярги Авропадан Юн Асийайа ясас карван йолунун – Хязярйаны кечидин юнцндяки бюйцк Дярбянд мцдафия системинин даш диварлары вя галалары (уз. 40 км-дян чох) 6 ясря аиддир. Шярг юлкяляри иля ялагялярин олмасы Дярбянд мемарлыьына тясир эюстярмишдир: 6 ясрин мцдафия тикилиляри Сасаниляр дюврц Ираны иля, 8–9 ясрлярин мемарлыьы яряб-мцсялман мядяниййяти (Ъцмя мясъиди) иля, 14–15 ясрлярин мемарлыьы Ширван иля баьлы олмушдур. Йухары Чиркей шящяр йериндяки (хязярлярин Бялянъяр ш.) вя Дярбянддяки кился харабалыглары (щамысы 6–8 ясрляр)Гафгаз Албанийасындан кечян христианлыьын еркян тязащцрляридир. Даь.-ын даьлыг р-нларында кобуд йонулмуш дашлардан инша едилмиш чохлу мцдафия тикилиляри сахланылмышдыр: мцхтялиф тяйинатлы даиряви вя квадрат гцлляляр [Хореъ аулунда эюзятчи гцлляси, 16–17 ясрляр; галалар (Хучни, Ахты, Кумух, Харба-Гуран аулларында)] вя с.

     Ангоблу нахышлы керамик габ. 20 ясрин яввялляри. Балхар кянди. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи

    Ясрляр бойунъа Даь.-да, ясасян, халг мемарлыьы инкишаф етмишдир. Беля ки, чохсайлы халгларын (вя йа халглар групу) щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляри олмушдур. Аул мяскянляри, адятян, чятинликля эедиля билян сащялярдя салынырды; даь аулларында террасшякилли мющкям тикили композисийалары ващид пилляли гурьуну хатырладыр (Кубачи, Чох). Дцзбуъаг планлы, йасты дамлы 18–19 ясрляря аид йашайыш евляри (даьлыг вя даьятяйи р-нларда дашдан, Дянизйаны овалыьын ъянуб щиссясиндя чий кярпиъдян) сахланылмышдыр. Кющня евлярдя ясас диггят интерйерин тяртибатына верилирди (бухарынын йапма вя даш бязякляри, фигурлу аьаъ сцтунлар вя с.); 19–20 ясрлярдя фасадын декору бюйцк рол ойнайырды (таьшякилли пиштаь, фигурлу даш вя аьаъ деталлар, гапы вя пянъярялярин ойма нахышлы чярчивяляри). Ауллардакы мясъидляр (Галагурейш, Гаракцря, Рича, щамысы 11–13 ясрляр; Сахур, Кумух, 14 яср), адятян, дцзбцъаг планлы, интерйердяки ойма аьаъ дайаглара сюйкянян йасты дамлы даш тикилилярдир; ясас фасадын гаршысында галерейа вар. Минаряляр даиряви (Рича, Мишлеш ауллары, щяр икиси 13 яср) вя йа квадрат планлыдыр (Шиназ, Рутул к.-ляриндя). Даш эцнбязли (адятян, квадрат планлы таьтаванла бирляшдирилмиш; Дулдуг аулу, 1682–83), йахуд эцнбязли (Хуткул аулу, 1807–08) мягбяряляр, кюрпцляр (аьаъ вя дашдан таьшякилли) вя булагларын мемарлыг тяртибаты йайылмышдыр.

     “Дярбянд” халчасы. 1930. Ъянуби Даьыстан. Даьыстан Тясвири Сянят Музейи.

    19 ясрдя Даь.-да рус мемарлыьынын тясири щисс олунур: ампир цслубунда биналар (Дярбянддя щауптвахт, 1828), галалар (Ахты к.-ндя Бурнайа галасы) тикилди, шящярляр (Петровск-Порт; индики Мащачгала; Темирхан-Шура; индики Буйнакск) салынды. Совет дюврцндя йени шящярляр (Каспийск, Избербаш, Хасавйурд, Гызылйурд) вя фящля гясябяляри мейдана эялди; Шярг мотивляриндян истифадя етмякля (Щюкумят еви, индики Даьыстан Дювлят Кянд Тясяррцфаты Академийасы, 1927– 28, мемар И.В.Жолтовски; почтампт, 1920-ъи илляр) биналар тикилди. 1930–50 иллярдя классик форма вя деталлар тятбиг етмякля конструктивизм цслубунда йени биналар (“Даьыстан” мещманханасы, 1938–39, мемар Г. Гримм, щамысы Мащачгалададыр) инша едилди. 20 ясрин 2-ъи йарысы тикилиляри арасында Рус Драм Театры вя Мащачгаладакы А.С. Пушкин ад. Респ. Китабханасынын (1980-ъи илляр) биналары вар.


    Даь. яразисиндя ян еркян тясвири вя декоратив-тятбиги сянят абидяляри: Енеолит дюврц керамикасы; тунъ дюврцня аид чох сайда гайацстц рясмляр (ясасян, ойма тясвирляр, Гапчугай к. йахынлыьында, е.я. 2–1-ъи минилликляр; беля тясвирляр 20 ясрядяк йарадылмышдыр; инсан вя щейванларын тунъдан тюкмя щейкялъикляри (йухары Чирйурд мязарлыьы). Дярбянд галасындакы бябир вя ширлярин цмумиляшдирилмиш даш фигурлары, Бежта мязарлыьындан тапылмыш шябякяли тунъ кямярляр, Аьачгала к. мязарлыьындан ашкар едилмиш зярэярлик мямулатлары 6–10 ясрляря аиддир. Еркян орта ясрлярдян шагули ойма гябирцстц плитяляр (Галагурейш, Акуча вя с. кяндляр); аьаъ цзяриндя ойма (Тпиг вя Галагурейшдя мясъид гапылары) эениш йайылмышдыр. 11–12 ясрлярдян Кубачи аулунда чох сайда даш релйефляр вя цзяриндя Сасани тясвирляриня охшар щейван, инсан, ов сящняляри вя с. тясвирляр олан тунъ газанлар щазырланырды. Ислам дининин эениш йайылмасы иля ялагядар Даь. инъясянятиндя чох вахт китабяси олан щяндяси вя нябати орнаментляр цстцнлцк тяшкил етмишдир. Ясрин орталарында бир чох даь ауллары мящдуд ихтисаслашан кустар мяркязляря чеврилирди. Кубачи юз зярэярлик мямулаты вя силащлары иля (ойма нахышлы, цзяриня мина чякилмиш); Готсатл мис дюймя мямулатлары; Балхар ангоблу нахышлы ширсиз керамикасы; Унтсукул эцмцш бязякляри олан сядяф вя сцмцк инкрустасийалы аьаъ мямулатлары иля мяшщур иди. Даь.-ын яксяр р-нларында гядимдян ховлу вя ховсуз халчалар, нахышлы ъораблар тохунур, щясирляр щюрцлцр. Щяр районун юзцнямяхсус ян чох севилян чешни, рянэ вя композисийасы вардыр. Щяр йердя халчачылыг инкишаф етмишдир (бир нечя фабрик, 1931 илдян Дярбянддя халчачылыг мяктяби фяалиййят эюстярир). А.М. Ябдцрящманов, И.А. Абдулайев, Р.А.Ялиханов, Б.Г. Гимбятов, Г.М. Кишев, Г.М. Мящяммядов, Г.М. Чабкайев Даь.-ын халг сяняткарларыдыр.


    Милли ряссам кадрларынын йетишдирилмясиндя Й.Й. Лансеренин (1918–19 иллярдя Темирхан-Шурада дярс демишдир) бюйцк хидмяти олмушдур (тялябяляри – ряссам М.А. Ъамал, щейкялтяраш Х.Н. Ясэяр-Сарыъа). 1920-ъи иллярдя ряссамлардан Х.Мусайев, Ъамал, Й.А.Моллайев, М.Йунусилау; 1950–70 иллярдя дязэащ бойакарлыьында А.И.Августович, В.В. Горчаков, Х.М. Гурбанов, О.Б. Юмяров; монументал бойакар И.Д. Болшаков; графикляр С.М. Салаватов, К.А. Мурзабяйов; щейкялтярашлар Ясэяр-Сарыъа (М.Дахадайевин щейкяли, Мащачгала, 1971), А.И.Газялийев вя б. юз йарадыъылыглары иля Даь. инъясянятини инкишаф етдирмишляр. 1980-ъи иллярдя ряссамларын йени нясли (Е.М. Путерброт, И. Супйанов, Ж.В.Колесникова, С.С.Батыров, И.О.Щцсейнова) мейдана эялмишдир.

    Мусиги. 30-дан чох халгын яняняляри иля тямсил олунан фолклор цчцн бир сыра цмуми ъящятляр сяъиййявидир: инструментал мцшайият иля соло ифанын цстцнлцк тяшкил етмяси, охшар мусиги алятляри, 6/8 юлчцлц цмуми ъялд рягс (Д.-дан кянарда бу рягс “Лязэинка” адланыр) вя с. Пешякар епик янянянин ясасында ашыг (далайла-уста, йырчи, кочонах, шаир) сяняти йашайыр.


    1920-ъи иллярдя илк ентографик мусиги експедисийалары тяшкил едилмиш, Даь. халгларынын мащны вя рягсляриндян ибарят мяъмуяляр няшр олунмаьа башламышдыр. Даь. пешякар бястякарлыг мяктябинин баниси Г.Я. Щясяновдур (“Хочбар” илк милли операсы, 1937). Н.С. Даэиров, С.А, Аьабабов, С.А. Кяримов, З.М. Щаъыйев, К.М. Шамасов, М.К. Гасымов вя б. Даь. бястякарларыдыр. “Даьлы гыз” (1968) илк Даь. балетинин мцяллифи, бястякар вя дирижор М.М. Кажлайев вя бястякар Ш.Р. Чалайев (“Даьлылар” операсы, 1970) респ.-дан кянарда чалышырлар. Мцьянниляр Б. Му- радова, П.Нусалова, А.Ибращимова, М.Шярбятова, Р. Щаъыйева, И.Г. Баталбяйова, Б.А. Ибращимова, М. Щясянова; чальычылар – У. Абубакаров, К. Магомедов милли ифачылыг мядяниййятини тямсил едирляр.


    Даь.-да бир нечя мусигили драм театры (Театр бюлмясиня бах) вя Дювлят филармонийасы фяалиййят эюстярир. 1999 илдя Мащачгалада Опера вя Балет Театры ачылмышдыр.


    Театр. 1910–20-ъи иллярдя Даь.-ын айры-айры кяндляриндя щявяскар драм дярнякляри йаранмыш вя сонралар онларын ясасында пешякар театрлар формалашмышдыр. Мащач- галада М. Горки ад. Республика Рус Драм Театры (1925), Гумуг Мусигили Драм Театры (1930, 1955 илдян А.П. Салаватов ад.), Лак Мусигили Драм Театры (1935, 1952 илдян Я. Капийев ад.), Авар Мусигили Драм Театры (ясасы 1935 илдя Хунзах к.-ндя гойулмушдур, 1951 илдян Щ. Садаса ад.), Кукла театры (1941), Опера вя балет театры (1999), Дярбянддя Азярбайъан Драм Театры (1930), С. Сталски ад. Лязэи Мусигили Драм Театры (1938), Тат театры (1962); Избербашда О. Батырай ад. Дарэин Мусигили Драм Театры (1961), Табасаран драм театры (2001) фяалиййят эюстярир. Даь.-ын мцхтялиф иллярин театр сяняти хадимляри арасында А.А. Магайев, З.Н. Нябийева, М.А. Абдулхалыгов, П.Х. Хизройева, Б.М. Инусилов, Н.М. Ибращимов, Н.М. Ялийев, Г.И. Исайев вя б. вар.

     Гумуг Мусигили Драм Театры. Мащачгала.


    1935 илдя Совкра лак аулунун сакинляри А. Абакаров, Й. Щаъыгурбанов, М. Закирбяйов вя С. Гурбанов Мащачгалада кяндирбазлар сянятинин юзцнямяхсус янянялярини инкишаф етдирян “4 Совкра” пешякар коллективини йаратмышлар. 1947 илдян коллектив ики мцстягил група (“Даьыстан кяндирбазлары” вя
    “Совкра”) бюлцнмцшдцр.1984 илдя Мащачгалада Даь. театрлар тарихи музейи ачылмышдыр. Респ.-да щямчинин Даь. мащны вя рягс ансамблы, “Лязэинка” рягс ансамблы, “Даьыстан эянълийи” Гафгаз халгларынын рягсляри ансамблы фяалиййят эюстярир.


    Яд.:
    Поэты Дагестана. Махачкала, 1959; Деятели музыкального искусства Дагестана. Махачкала, 1960; Я к у б о в М.А. Очерки истории дагестанской советской музыки. Махачкала, 1974. Т. 1: 1917–1945; Г а м з а т о в Г.Г. Литература народов Дагестана дооктябрьского периода. Типология и своеобразие художе- ственного опыта. М., 1982; Г а з и м а г о м е д о в М.Г. Народные художественные промыслы Дагестана. Махачкала. 1988; Древняя и средневековая архитектура Дагестана / Сост. М.С. Гад- жиев. Махачкала, 1989; Культурная география Дагестана. М., 2002; М а р к о в и н В.И. Наскальные изображения предгорий Дагестана. М., 2006.