Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
II CİLD (ARGENTİT - AŞURBƏYOV)
     ARKTİKA

    ÁРКТИКА (йун. άρκτικός – айы, Бюйцк айы бцръцня аид олан; шимал) – Йер кцрясинин шимал гцтб сащяси. Аврасийа вя Шимали Америка материкляринин шм. кянарларыны (Гренландийа а.-нын ъ. щиссясиндян вя  Лабрадор  й-а-ндан  башга),  Шимал Бузлу океаны (Норвеч дянизинин ш. вя ъ. щиссяляриндян башга) вя онун адаларыны, еляъя дя Атлантика вя Сакит океанларын йанашы щиссялярини ящатя едир.

        Цмуми мялумат. А.-нын гуру сярщяди тундра зонасынын ъ. сярщядиня вя 10°Ъ ийул изотерминя (дяниздя 5°Ъ) уйьун эялир. Сащ. тягр. 27 млн. км2 (Йер сятщинин 5,3%-и). Бязян А.-нын ъ. сярщяди кими Шимал гцтб даирясини эютцрцрляр (бу щалда А.-нын сащ. 21 млн. км2).

         А. Арктика гуршаьында йерляшир. Гцтб эеъя вя эцндцзляринин нювбяляшмяси, ашаьы радиасийа балансы, ортаиллик мянфи темп-р фонунда А. йай  щавасынын  0°Ъйя йахын олмасы, океан вя дянизлярдя бузларын, гуруда бузлагларын вя чохиллик донушлуьун мювъудлуьу, щямчинин бярк йаьынтыларын цстцнлцйц, мешясиз ландшафт А.-нын тябии хцсусиййятляридир. А.-да ики тябии зона айырырлар: Арктика сящралары вя тундралар.

       Релйеф. Аврасийа материкинин А. щиссясинин сятщи, ясасян, дцзянликляр вя овалыглардыр (Шярги Авропа вя Гярби Сибир дцзянликляринин, Шимали Сибир, Йана-Индиэирка вя Колыма овалыгларынын кянарлары). Йцксяк даьлары: Верхойански силсиляси (щцнд. 2283 м-ядяк – Орулган д.), Чукот йайласы (щцнд. 1887 м-ядяк – Исходнайа д.), Гцтб Уралы (щцнд. 1472 м-ядяк – Пайер д.) вя Бырранга  д-ры (щцнд. 1125 м-ядяк). Шимали Америка материкинин Арктика щиссяси щцнд.-ляри 400–700 м арасында олан дяряли-тяпяли йастыдаьлыг вя платолардан (Арктика платосу вя с.) ибарятдир. А.-нын ян щцнд. нюгтяси – Гунбйорн д. (3700 м) Гренландийа а.-нын ш.-индядир. Елсмир а.-нда даьларын щцнд. 2926 м-я, Баффин Торпаьы а.-нда  2134  м-я,  Девон  а.-нда  1920  м-я чатыр.

         А.-нын бюйцк щиссясини (тягр. 13 млн. км2) Шимал Бузлу океаны тутур. Шимал Бузлу океанында материк дайазлыьынын (дяринлийи 200 м-ядяк) хейли щиссясини кянар дянизляр (Баренс, Кара, Лаптевляр, Шярги Сибир, Чукот, Бофорт, Баффин), материк мяншяли адалар вя архипелаглар (Франс Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа, Севернайа Землйа, Новосибир а-ры, Канада Арктика архипелагы) тяшкил едир. Океанын мяркязи дярин щиссяси Арктика щювзяси адланыр. Бурада суалты чухурлар (ян дярини Нансен чухуру – 5449 м), силсиляляр  (ян  бюйцкляри:  Ломоносов,  Гаккел, Алфа) вя галхымлары Менделейев галхымы) йерляшир.

        Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. А.-нын гуру сярщядлярини гядим платформа сащяляри (Шярги Авропа, Сибир, Шимали Америка) вя онлары бир-бириндян айыран мцтящяррик гуршаглар (Урал-Охот, Сакит океан, Шимали Атлантика) тяшкил едир. Бязи тядгигатчылар А. яразисиндя Арктика мцтящяррик гуршаьыны да айырырлар. Гядим платформаларын бцнюврясини интенсив деформасийайа, эцълц метаморфизмя вя гранитляшмяйя мяруз галмыш сцхурлар, юртцк гатыны ися Сон Протерозой–Фанерозой чюкцнтцляри тяшкил едир. Мцтящяррик гуршаглар мцхтялиф йашлы (Алт Палеозой, Цст Палеозой, Мезозой) гырышыглыг системляридир. Атлантика океанындан А. сащясиня вулкан силсиляляри узаныр. Онун айры-айры щиссяляри А.-дан кечян вя Атлантика океанындан Сакит океана узанан мобил зонанын бир щиссясидир.

        Йерин А. сегменти чюкмя суперщювзядир; бурада чох бюйцк (100–150  млрд. т шярти йанаъаг) нефт вя йанар газ ещтийаты вар. Гярби А. шелфиндяки ири нефтли-газлы яйалятдя нефт йатагларынын истисмарына башланмышдыр. Даш кюмцр, гонур кюмцр, лигнит, дашдуз, ялван вя надир метал филизляри вя с. файдалы газынты йатаглары да ашкар  едилмишдир.

        İглим. Ясасян, А. иглими, ъ. кянарларда ися субарктика иглими щакимдир. Ил ярзиндя темп-рун алчаг олмасынын сябяби А.-нын йайда аз гызмасы, гышда ися интенсив сойумасыдыр. Гышда А.-нын чох щиссяси интенсив сиклон тясириня мяруз галыр; Атлантика океанынын шм.-ындан вя гисмян Сакит океандан эялян сиклонлар щаванын темп-руну нисбятян галдырыр (–2дян –10˚Ъ-йядяк), булудлулуьу, йаьынтыларын мигдарыны макс.-а чатдырыр, щаваны кяскин дяйишдирир вя тез-тез эцълц кцляклярин ясмясиня сябяб олур. Антисиклонлар гышда, ясасян, А.-нын Сибир р-нунда эцълянир, Арктика щювзясинин Сакит океанбойу  щиссясиндя  (Канада  вя  Гренландийа р-нларында) ися нисбятян зяиф инкишаф едир. Бурада А.-нын иглими, демяк  олар ки, тамамиля исти Шимали Атлантика ахынынын тясири алтындадыр. Беринг боьазынын енсиз вя дайаз олмасы Сакит океанын исти суларынын А.-йа тясирини нисбятян зяифлядир. А.-нын Атлантика океаны р-нунун ъ. щиссясиндя гышын ян сойуг айынын (йанвар) орта темп-ру –2-дян –4°Ъ-йядяк, Баренс дянизинин шм.-ында, Гренландийа дянизинин г.-индя, Баффин вя Чукот дянизляриндя –25°Ъ, А.-нын Сибир р-нунда, Канаданын шм.-ында вя А. щювзясинин она йахын щиссясиндя –32-дян –36°Ъ-йядяк, Гренландийанын мяркязи щиссясиндя –45-дян –50°Ъ-йядяк, онун бузлаг галханында –65,5°Ъ-йядякдир. Бу р-нларда сятщин кяскин сойумасы нятиъясиндя темп-р инверсийасы сабит галыр. Мцтляг рцтубят аз, нисби рцтубят ися чох (80–90%) олур. Аврасийа сащилляриндя гейри-сабит вя эцълц ъ. вя ъ.-г. кцлякляри ясир; тез-тез човьунлар олур. Даьларда, адятян, ясян бора кцлякляринин сцряти 40 м/сан-йя чатыр. Йайда ян исти айын (ийул) орта темпру 0°Ъ-дян (А.-нын мяркязи  щиссясиндя вя А. щювзясиндя) 2–3°Ъ-йядяк (сащил йахынлыьында) галхыр. Гренландийанын мяркязи  щиссясиндя  ийулда  орта  темп-р –10, –12°Ъ-дян чох дейил. А.-нын Атлантика вя Сакит океанлара йахын яразиляриндя йаьынтынын иллик мигдары 700 мм, сащил зоналарында  100–250  мм-дир.

        А.-нын иглими 20 ясрдя хейли дяйишилмишдир. 1920-ъи иллярдян бурада щаванын темп-ру артмаьа башламыш, 1930–40 иллярдя гыш айларында 5–7°Ъ артмыш, нятиъядя дянизлярин цмуми бузлулуьу азалмыш, бузлар  назилмишдир.  Даща  сонра илыг Шимали Атлантика ахыны эцълянмиш, дянизлярдя темп-р вя дузлулуг артмышдыр. 1950–70 иллярдя бир гядяр сойуглашма башламыш, сонракы онилликлярдя ися, ясасян, иглимин глобал истиляшмяси нятиъясиндя темп-р йенидян галхмаьа башламышдыр.

        Дяниз сулары вя бузлары. А. дянизляринин чоху илбойу щярякятсиз вя цзян бузларла юртцлц олур (гышда тягр. 11 млн. км2, йайда 8 млн. км2). Бириллик бузларын галынлыьы 1,5 м-я, чохилликляринки 3–4 м-я, торосларынкы (буз галаглары) ися, адятян, 3–5 м-я, бязян 10–15 м-я чатыр. А. дянизляринин чох йериндя суйун темп-ру ил ярзиндя –1,5°Ъ иля 1,8°Ъ арасында дяйишир. Цзян бузларын йайылдыьы сащялярдя темп-р цст гатларда (100–200 м галынлыгда) илбойу тягр. –2°Ъ олур. Шелф бузлагларындан гопмуш айсбергляр вя буз адалары (ясасян, Елсмир а. р-нунда) эениш йайылмышдыр. Буз юртцйц эямичилийи хейли чятинляшдирир; навигасийа йалныз йай айларында бузгыран эямилярин мцшайияти иля  мцмкцн олур.

        Бузлаглар вя донушлуг. А. адаларындакы вя онун материк щиссясиндяки бузлагларын цмуми сащ. тягр. 2125 мин км2дир. Бузлагларын галынлыьы 700–1000 мдян чох олмур, йалныз  Гренландийада 3400 м-я чатыр. Ясас бузлашма р-нлары: Гренландийа (1800 мин км2), Канада Арктика архипелагы (154 мин км2), Шпитсберэен архипелагы (35,1 мин км2) вя с. Адаларда эцнбязвары бузлаглар,  даьларда ися кар вя дяря бузлаглары цстцнлцк тяшкил едир. Елсмир, Франс Иосиф Торпаьы вя Севернайа Землйа а-рында кичик шелф бузлагларына раст эялинир. Йакутийанын шм.-ш.-индя чохиллик донушлуьун макс. галынлыьы  500  м,  даими  темп-ру  ися –10°Ъ-дир. Йай мювсцмцндя цст гатын (тягр. 70 см) дону ачылыр.

          Дяниз шелфиндя галынлыьы 50 м-ядяк олан чохиллик бузлаглара раст эялинир. А.-нын Атлантикайаны вя Сакит океанйаны щиссяляриндя чохиллик донушлуг бязян адалар шяклиндядир.

    Дахили сулар. Гыса (10–200 км) йерли чайлардан ибарят чох сых чай шябякясиня маликдир. Йалныз ашаьы ахынлары А.-йа аид олан транзит чайларын (Печора, Об, Йенисей, Пйасина, Хатанга, Анабар, Лена, Индиэирка, Колыма, Колвилл,  Макензи вя с.) уз. 200 км-дян (бязиляри 1000 кмдян) чохдур. Бу чайларын ашаьы ахынлары эениш дярялярдян кечир вя мянсябляриндя эениш кюрфязляр йарадыр. А. дянизляриня тюкцлян чохлу мигдарда ширин сулар бу дянизлярин щидроложи вя буз режиминя хейли тясир едир. Чайлар илин 9–10 айы донмуш олур. Материкдя  май–ийунда,  адаларда ися ийулда дон ачылыр.

    А.-нын материк щиссясиндя, ясасян, дцзянликлярдя илин чох вахты бузла юртцлц олан чохлу дайаз вя кичик термокарст эюлляр мювъуддур. Ян бюйцкляри: Бюйцк Айы эюлц (30,2 мин км2), Бюйцк Кюля эюлц (28,6 мин км2) вя Таймыр эюлц  (4,5 мин   км2).

    Торпаглар. Шимал Бузлу океанынын арында мозаика шяклиндя йайылмыш, ясасян, зяиф турш вя зяиф щумуслашмыш (0,5–1,5% щумус) йуха торпаглар инкишаф етмишдир. А.-нын материк щиссясиндя вя Шимал Бузлу океанынын бязи ъ. а-рында зяиф торфлу гаты вя донушлуг тязащцрляри олан турш тундра торпаглары (10%-ядяк щумуслу) цстцнлцк тяшкил едир. Щумуслашмыш подзоллашмыш вя глейли-чимли торпаглара да (4–5% щумуслу) раст эялинир.

    Битки юртцйц вя щейванлар алями. А. сящраларынын битки юртцйцндя газмагвары шибйяляр, мамырлар, йосунлар цстцнлцк тяшкил едир; гцтб лаляси, йастыготу, дашдялян (чийаноту), Алп тцлкцгуйруьу  вя  с.йя дя раст эялинир. Зонанын ъ.-унда сюйцдцн ъыртдан формалары вя дриада битир. Тундранын  шм.  вя  орта  йарымзонасында сейряк мамыр-шибйя биткилийи вя батаглыглар, ъ. йарымзонасында ъыртдан тозаьаъы, гцтб сюйцдц, алчагбойлу колъуглар вя с. йайылмышдыр. А.-да тундра тцлкцсц, лемминг, аь айы, моржлар, суитиляр йашайыр; шибйялярля йемлянян шимал маралы сцрцляри дя чохдур. Йайда адаларда  гуш  базарлары олур (ятрафлы мялумат цчцн бах Голарктика вя Голарктика флористик алями мягаляляриня).

    Арктиканын щейванлар алями: 1 – гуш базары; 2 – Арктика аь айысы; 3 – гойунюкцз;
    4 – Арктика шимал маралы; 5 – тундра тцлкцсц; 6 – гонур алуша; 7 – лемминг;

    8 –Арктика довшаны; 9 – суити; 10 – тямизчи; 11 – гаьайы.

    Мцщафизя олунан яразиляр. А.-нын тябии ландшафтларыны горумаг мягсядиля РФ-дя (Бюйцк Арктика, Вранэел адасы, Кандалакша, Уст-Ленски, Гыдан вя биосфер Таймыр горуглары), Данимаркада (Гренландийа Милли Паркы вя с.), Норвечдя (Шимал-Гярби Шпитсберэен Милли Паркы вя с.), Канадада (Баффин-Айленд Милли Паркы, Байлот-Айленд, Банкс-Айленд резерватлары вя с.), АБШ-да (Алйаска й-а-нда Катмай, “Арктика Гапылары”, Беринэийа милли парклары вя с.) вя диэяр юлкялярдя горуглар вя милли парклар йарадылмышдыр.

    А. туризми. А.да туризмин ясасы 1875 илдя Аь вя Баренс дянизляри арасында эями рейсляринин ачылмасы иля гойулмушдыур. 1977 илдян “Арктика” вя 1990 илдян “Российа” атом бузгыран эямиляри А. туризминин инкишафына тякан вермишдир. А.-йа гцтб сяйащяти вя екскурсийалар, о ъцмлядян екстремал (парашцтля, хизякля, щяр йердя эедян автомобилля) вя комфортлу (бузгыран эями, щеликоптер вя тяййаря иля) сяйащятляр тяшкил едилир. Идман овчулуьу, балыгчылыг, хизяк вя киршя маршрутлары, марал гошгуларында йарышма, дайвинг, щава шарлары иля учуш вя с. инкишаф етмишдир.

    Ящали. Иглими сярт олдуьуна эюря А.нын ящалиси чох сейрякдир. Бурада шярти олараг А. халглары адландырылан йерли халглар – йакутлар, долганлар, евенкляр, ескимослар, лапландийалылар, ненляр, чукчалар, корйаклар, йукаэирляр, ителменкамчадаллар вя алеутлар йашайырлар. А.-да ящалинин сыхлыьы 1км2-дя 0,1 (бязи йерлярдя 0,03) няфярдир. Файдалы газынты йатагларынын мянимсянилмяси иля ялагядар ящалинин сайы эетдикчя артмагдадыр; яняняви мяшьулиййятля (маралчылыг, овчулуг, балыгчылыг вя с.) йанашы, мядян вя емал сянайесиндя, няглиййатда чалышырлар. Ясас шящярляри, портлары, мядян вя сянайе мяркязляри: Барроу (АБШ,  Алйаска), Инувик, Резолйут (Канада), Туле, Еэедесминне, Сюндре-Стюмфйорд вя Местерс-Виг (Гренландийа, Данимарка), Мурманск, Норилск, Воркута, Салехард вя с.  (Русийа).

                                                                        Арктика тундрасы.

    Юйрянилмя тарихи. 10 ясрдя норманлар Гренландийа а.-ны кяшф етмишляр. 12 ясрдян етибарян руслар Колгуйев, Вайгач вя Новайа Землйа  а.-рыны  юйрянмяйя башламышлар. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввяллляриндя Гярби Авропа дяниз сяййащлары ш.-дя Новайа Землйа, г.-дя ися Канада Арктика архипелагындан о йана кечя билмямишляр. 16 ясрин сонунда щолланд дяниз сяййащы В.Баренс Шпитсберэен архипелагына, 17 ясрин яввялиндя рус поморлары Сибирин шм. сащилляри бойу цзмцш, Таймыр й-а-ны ютцб кечмишляр. 1648 илдя С.И.Дежнйов Асийа вя Шимали Америка арасындакы боьазы кяшф етмишдир. 18 ясрдя русларын Бюйцк Шимал експедисийасы (Х.П. вя Д.Й.Лаптевляр, С.Г.Малыэин, С.И.Челйускин вя б.) Асийанын шм. сащилляри бойу яразилярини тядгиг едяряк хяритяйя кючцрмцшдцр. 19 яср – 20 ясрин яввялляриндя америкалы Ъ.Де-Лонгун, инэилислярдян Ъон Росс, Ъеймс Росс, У.Парри вя б.-нын), норвечли Ф.Нансенин, Русийадан М.Эеденштром, Ф.П.Литке, Ф.П. Вранэел, Г.Й.Седов вя б.-нын, австрийалы Й.Пайер вя К.Вайпрехтин експедисийалары А.-да мцщцм кяшфляр етмиш вя тядгигат ишляри апармышлар. Канада Арктика архипелагы норвечли О.Свердруп вя канадалы В.Стефансон тяряфиндян юйрянилмишдир. Шимал гцтбцня илк дяфя америкалы сяййащлар Ф.Кук (21.4.1908) вя Р.Пири (6.4.1909) чатмышлар. Исвечли А.Норденшелд 1878–79 иллярдя “Вега” эямисиндя Шимал-Шярг кечиди иля г.-дян ш.-я, Б.А.Вилкитскинин башчылыг етдийи рус експедисийасы 1914–15 иллярдя “Таймыр” вя “Вайгач” эямиляриндя ш.-дян г.-я доьру цзмцшляр. Сонунъу експедисийа 1913 илдя Севернайа Землйа архипелагыны кяшф етмишдир. Шимал-Гярб кечиди иля илк дяфя норвечли Р.Амундсен сяйащят етмишдир (1903–06). 1930-ъу иллярдя А,-да иглимин истиляшмяси иля ялагядар совет дяниз експедисийалары А.-нын Атлантика сащилляри бойунъа бир сыра ада, кюрфяз вя боьаз кяшф етмишди; 1930–32 иллярдя Э.А.Ушаков вя Н.Н.Урвантсев Севернайа Землйа архипелагыны илк дяфя хяритяйя кючцрмцшляр. 1937 илдя И.Д.Папанинин рящбярлийи иля Шимал гцтбц р-нунда илк цзян ст. (“Шимал гцтбц”) йарадылмышды. 1940–80 иллярдя А. щювзясиндя 30 “Шимал гцтбц” совет ст. фяалиййят эюстярирди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра АБШ вя  Канада  Чукот  вя  Бофорт  дянизляриндя океанографик тядгигатлары эенишляндирилмишдир. 1951 илдян А. щювзясиня АБШ-ын бир нечя щава експедисийалары вя орада дрейф едян ст.-лары тяшкил олунмушдур.

         Бейнялхалг  эеофизика  илиндя  (1957–58) вя сонралар А.-да ССРИ, АБШ, Канада, Норвеч, Исвеч вя с. юлкялярдян чохсайлы бейнялхалг елми ст.-лар вя експедисийалар фяалиййят эюстярирди. 1990-ъы иллярдя Б.Британийа, Алманийа, Йапонийа, Чин вя с. юлкяляр дя А.-ны тядгиг етмяйя башладылар. А.-да апарылан елми тядгигатлары Бейнялхалг Арктика Елми Комитяси (ИАСЪ) координасийа едир.

         Щцгуги вязиййяти. А. реэионунда 8 дювлятин – Русийа, АБШ, Канада, Данимарка, Норвеч, Исвеч, Финландийа вя Исландийанын яразиляри йерляшир. Онлардан илк беши арктикайаны юлкялярдир; бу юлкяляр ъоьрафи мювгеляриня вя тарихи сябябляря эюря Арктика мяканындан хцсуси, имтийазлы истифадя щцгцглары мювгейиндян чыхыш едирляр. Беля йанашма секторал нязяриййя адланан принсипдя яксини тапмышдыр: щяр бир арктикайаны дювлят юзцнцн гцтб секторунда хцсуси щцгуглара маликдир. А.-нын секторал бюлэцсцнц даща чох Канада мцдафия едир; о, бир сыра ганунвериъилик актларында вя рясми бяйанатларында   Канаданын   сащил   яразисиндян шималда йерляшян гуру вя дяниз мяканына юзцнцн суверенлийини иддиа едир. Русийа юз сектору чярчивясиндя йерляшян бцтцн адалары юлкянин ярази тяркибиня дахил олунмасыны мцдафия едир. Юз секторларыны мцяййянляшдирмяйян Исвеч, Финландийа вя Исландийа А.-нын секторал бюлэцсцнц  дястяклямирляр.

         А.-нын дяниз районларынын, о ъцмлядян даим бузларла юртцлц яразиляринин щцгуги режими дяниз мяканларына (дахили дяниз сулары, ярази дянизи, мцстясна игтисади зона, континентал шелф, ачыг дяниз) аид олан бейнялхалг дяниз щцгугу нормалары иля низамланыр. А.-да ян мцщцм нягл. йоллары Шимал дяниз йолу (Русийа, Норвеч) вя Шимал-Гярб кечидидир (АБШ, Канада). Шимал дяниз йолу Шимали Авропа иля Асийа-Сакит океан реэиону арасында алтернатив вя ян гыса дяниз йолудур.

         А. реэионунда иримигйаслы игтисади фяалиййят бцтцнлцкдя реэионун тябияти цчцн мянфи нятиъяляр доьура биляр. Бу мягсядля БМТ-нин дяниз щцгугу цзря Конвенсийасында (1982) сащилйаны дювлятляря дяниз мцщитини чирклянмядян горумаьы тямин едян ганун вя гайдалары гябул етмяк щцгугунун верилмяси мцддяасы тясбит олунмушдур. Гцтб суларында цзян эямилярин Бейнялхалг тящлцкясизлик кодексинин – Гцтб кодексинин (1998) ишляниб щазырланмасы А.-нын бейнялхалг-щцгуги режиминин инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ARGENTİT – AŞURBƏYOV
     ARKTİKA

    ÁРКТИКА (йун. άρκτικός – айы, Бюйцк айы бцръцня аид олан; шимал) – Йер кцрясинин шимал гцтб сащяси. Аврасийа вя Шимали Америка материкляринин шм. кянарларыны (Гренландийа а.-нын ъ. щиссясиндян вя  Лабрадор  й-а-ндан  башга),  Шимал Бузлу океаны (Норвеч дянизинин ш. вя ъ. щиссяляриндян башга) вя онун адаларыны, еляъя дя Атлантика вя Сакит океанларын йанашы щиссялярини ящатя едир.

        Цмуми мялумат. А.-нын гуру сярщяди тундра зонасынын ъ. сярщядиня вя 10°Ъ ийул изотерминя (дяниздя 5°Ъ) уйьун эялир. Сащ. тягр. 27 млн. км2 (Йер сятщинин 5,3%-и). Бязян А.-нын ъ. сярщяди кими Шимал гцтб даирясини эютцрцрляр (бу щалда А.-нын сащ. 21 млн. км2).

         А. Арктика гуршаьында йерляшир. Гцтб эеъя вя эцндцзляринин нювбяляшмяси, ашаьы радиасийа балансы, ортаиллик мянфи темп-р фонунда А. йай  щавасынын  0°Ъйя йахын олмасы, океан вя дянизлярдя бузларын, гуруда бузлагларын вя чохиллик донушлуьун мювъудлуьу, щямчинин бярк йаьынтыларын цстцнлцйц, мешясиз ландшафт А.-нын тябии хцсусиййятляридир. А.-да ики тябии зона айырырлар: Арктика сящралары вя тундралар.

       Релйеф. Аврасийа материкинин А. щиссясинин сятщи, ясасян, дцзянликляр вя овалыглардыр (Шярги Авропа вя Гярби Сибир дцзянликляринин, Шимали Сибир, Йана-Индиэирка вя Колыма овалыгларынын кянарлары). Йцксяк даьлары: Верхойански силсиляси (щцнд. 2283 м-ядяк – Орулган д.), Чукот йайласы (щцнд. 1887 м-ядяк – Исходнайа д.), Гцтб Уралы (щцнд. 1472 м-ядяк – Пайер д.) вя Бырранга  д-ры (щцнд. 1125 м-ядяк). Шимали Америка материкинин Арктика щиссяси щцнд.-ляри 400–700 м арасында олан дяряли-тяпяли йастыдаьлыг вя платолардан (Арктика платосу вя с.) ибарятдир. А.-нын ян щцнд. нюгтяси – Гунбйорн д. (3700 м) Гренландийа а.-нын ш.-индядир. Елсмир а.-нда даьларын щцнд. 2926 м-я, Баффин Торпаьы а.-нда  2134  м-я,  Девон  а.-нда  1920  м-я чатыр.

         А.-нын бюйцк щиссясини (тягр. 13 млн. км2) Шимал Бузлу океаны тутур. Шимал Бузлу океанында материк дайазлыьынын (дяринлийи 200 м-ядяк) хейли щиссясини кянар дянизляр (Баренс, Кара, Лаптевляр, Шярги Сибир, Чукот, Бофорт, Баффин), материк мяншяли адалар вя архипелаглар (Франс Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа, Севернайа Землйа, Новосибир а-ры, Канада Арктика архипелагы) тяшкил едир. Океанын мяркязи дярин щиссяси Арктика щювзяси адланыр. Бурада суалты чухурлар (ян дярини Нансен чухуру – 5449 м), силсиляляр  (ян  бюйцкляри:  Ломоносов,  Гаккел, Алфа) вя галхымлары Менделейев галхымы) йерляшир.

        Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. А.-нын гуру сярщядлярини гядим платформа сащяляри (Шярги Авропа, Сибир, Шимали Америка) вя онлары бир-бириндян айыран мцтящяррик гуршаглар (Урал-Охот, Сакит океан, Шимали Атлантика) тяшкил едир. Бязи тядгигатчылар А. яразисиндя Арктика мцтящяррик гуршаьыны да айырырлар. Гядим платформаларын бцнюврясини интенсив деформасийайа, эцълц метаморфизмя вя гранитляшмяйя мяруз галмыш сцхурлар, юртцк гатыны ися Сон Протерозой–Фанерозой чюкцнтцляри тяшкил едир. Мцтящяррик гуршаглар мцхтялиф йашлы (Алт Палеозой, Цст Палеозой, Мезозой) гырышыглыг системляридир. Атлантика океанындан А. сащясиня вулкан силсиляляри узаныр. Онун айры-айры щиссяляри А.-дан кечян вя Атлантика океанындан Сакит океана узанан мобил зонанын бир щиссясидир.

        Йерин А. сегменти чюкмя суперщювзядир; бурада чох бюйцк (100–150  млрд. т шярти йанаъаг) нефт вя йанар газ ещтийаты вар. Гярби А. шелфиндяки ири нефтли-газлы яйалятдя нефт йатагларынын истисмарына башланмышдыр. Даш кюмцр, гонур кюмцр, лигнит, дашдуз, ялван вя надир метал филизляри вя с. файдалы газынты йатаглары да ашкар  едилмишдир.

        İглим. Ясасян, А. иглими, ъ. кянарларда ися субарктика иглими щакимдир. Ил ярзиндя темп-рун алчаг олмасынын сябяби А.-нын йайда аз гызмасы, гышда ися интенсив сойумасыдыр. Гышда А.-нын чох щиссяси интенсив сиклон тясириня мяруз галыр; Атлантика океанынын шм.-ындан вя гисмян Сакит океандан эялян сиклонлар щаванын темп-руну нисбятян галдырыр (–2дян –10˚Ъ-йядяк), булудлулуьу, йаьынтыларын мигдарыны макс.-а чатдырыр, щаваны кяскин дяйишдирир вя тез-тез эцълц кцляклярин ясмясиня сябяб олур. Антисиклонлар гышда, ясасян, А.-нын Сибир р-нунда эцълянир, Арктика щювзясинин Сакит океанбойу  щиссясиндя  (Канада  вя  Гренландийа р-нларында) ися нисбятян зяиф инкишаф едир. Бурада А.-нын иглими, демяк  олар ки, тамамиля исти Шимали Атлантика ахынынын тясири алтындадыр. Беринг боьазынын енсиз вя дайаз олмасы Сакит океанын исти суларынын А.-йа тясирини нисбятян зяифлядир. А.-нын Атлантика океаны р-нунун ъ. щиссясиндя гышын ян сойуг айынын (йанвар) орта темп-ру –2-дян –4°Ъ-йядяк, Баренс дянизинин шм.-ында, Гренландийа дянизинин г.-индя, Баффин вя Чукот дянизляриндя –25°Ъ, А.-нын Сибир р-нунда, Канаданын шм.-ында вя А. щювзясинин она йахын щиссясиндя –32-дян –36°Ъ-йядяк, Гренландийанын мяркязи щиссясиндя –45-дян –50°Ъ-йядяк, онун бузлаг галханында –65,5°Ъ-йядякдир. Бу р-нларда сятщин кяскин сойумасы нятиъясиндя темп-р инверсийасы сабит галыр. Мцтляг рцтубят аз, нисби рцтубят ися чох (80–90%) олур. Аврасийа сащилляриндя гейри-сабит вя эцълц ъ. вя ъ.-г. кцлякляри ясир; тез-тез човьунлар олур. Даьларда, адятян, ясян бора кцлякляринин сцряти 40 м/сан-йя чатыр. Йайда ян исти айын (ийул) орта темпру 0°Ъ-дян (А.-нын мяркязи  щиссясиндя вя А. щювзясиндя) 2–3°Ъ-йядяк (сащил йахынлыьында) галхыр. Гренландийанын мяркязи  щиссясиндя  ийулда  орта  темп-р –10, –12°Ъ-дян чох дейил. А.-нын Атлантика вя Сакит океанлара йахын яразиляриндя йаьынтынын иллик мигдары 700 мм, сащил зоналарында  100–250  мм-дир.

        А.-нын иглими 20 ясрдя хейли дяйишилмишдир. 1920-ъи иллярдян бурада щаванын темп-ру артмаьа башламыш, 1930–40 иллярдя гыш айларында 5–7°Ъ артмыш, нятиъядя дянизлярин цмуми бузлулуьу азалмыш, бузлар  назилмишдир.  Даща  сонра илыг Шимали Атлантика ахыны эцълянмиш, дянизлярдя темп-р вя дузлулуг артмышдыр. 1950–70 иллярдя бир гядяр сойуглашма башламыш, сонракы онилликлярдя ися, ясасян, иглимин глобал истиляшмяси нятиъясиндя темп-р йенидян галхмаьа башламышдыр.

        Дяниз сулары вя бузлары. А. дянизляринин чоху илбойу щярякятсиз вя цзян бузларла юртцлц олур (гышда тягр. 11 млн. км2, йайда 8 млн. км2). Бириллик бузларын галынлыьы 1,5 м-я, чохилликляринки 3–4 м-я, торосларынкы (буз галаглары) ися, адятян, 3–5 м-я, бязян 10–15 м-я чатыр. А. дянизляринин чох йериндя суйун темп-ру ил ярзиндя –1,5°Ъ иля 1,8°Ъ арасында дяйишир. Цзян бузларын йайылдыьы сащялярдя темп-р цст гатларда (100–200 м галынлыгда) илбойу тягр. –2°Ъ олур. Шелф бузлагларындан гопмуш айсбергляр вя буз адалары (ясасян, Елсмир а. р-нунда) эениш йайылмышдыр. Буз юртцйц эямичилийи хейли чятинляшдирир; навигасийа йалныз йай айларында бузгыран эямилярин мцшайияти иля  мцмкцн олур.

        Бузлаглар вя донушлуг. А. адаларындакы вя онун материк щиссясиндяки бузлагларын цмуми сащ. тягр. 2125 мин км2дир. Бузлагларын галынлыьы 700–1000 мдян чох олмур, йалныз  Гренландийада 3400 м-я чатыр. Ясас бузлашма р-нлары: Гренландийа (1800 мин км2), Канада Арктика архипелагы (154 мин км2), Шпитсберэен архипелагы (35,1 мин км2) вя с. Адаларда эцнбязвары бузлаглар,  даьларда ися кар вя дяря бузлаглары цстцнлцк тяшкил едир. Елсмир, Франс Иосиф Торпаьы вя Севернайа Землйа а-рында кичик шелф бузлагларына раст эялинир. Йакутийанын шм.-ш.-индя чохиллик донушлуьун макс. галынлыьы  500  м,  даими  темп-ру  ися –10°Ъ-дир. Йай мювсцмцндя цст гатын (тягр. 70 см) дону ачылыр.

          Дяниз шелфиндя галынлыьы 50 м-ядяк олан чохиллик бузлаглара раст эялинир. А.-нын Атлантикайаны вя Сакит океанйаны щиссяляриндя чохиллик донушлуг бязян адалар шяклиндядир.

    Дахили сулар. Гыса (10–200 км) йерли чайлардан ибарят чох сых чай шябякясиня маликдир. Йалныз ашаьы ахынлары А.-йа аид олан транзит чайларын (Печора, Об, Йенисей, Пйасина, Хатанга, Анабар, Лена, Индиэирка, Колыма, Колвилл,  Макензи вя с.) уз. 200 км-дян (бязиляри 1000 кмдян) чохдур. Бу чайларын ашаьы ахынлары эениш дярялярдян кечир вя мянсябляриндя эениш кюрфязляр йарадыр. А. дянизляриня тюкцлян чохлу мигдарда ширин сулар бу дянизлярин щидроложи вя буз режиминя хейли тясир едир. Чайлар илин 9–10 айы донмуш олур. Материкдя  май–ийунда,  адаларда ися ийулда дон ачылыр.

    А.-нын материк щиссясиндя, ясасян, дцзянликлярдя илин чох вахты бузла юртцлц олан чохлу дайаз вя кичик термокарст эюлляр мювъуддур. Ян бюйцкляри: Бюйцк Айы эюлц (30,2 мин км2), Бюйцк Кюля эюлц (28,6 мин км2) вя Таймыр эюлц  (4,5 мин   км2).

    Торпаглар. Шимал Бузлу океанынын арында мозаика шяклиндя йайылмыш, ясасян, зяиф турш вя зяиф щумуслашмыш (0,5–1,5% щумус) йуха торпаглар инкишаф етмишдир. А.-нын материк щиссясиндя вя Шимал Бузлу океанынын бязи ъ. а-рында зяиф торфлу гаты вя донушлуг тязащцрляри олан турш тундра торпаглары (10%-ядяк щумуслу) цстцнлцк тяшкил едир. Щумуслашмыш подзоллашмыш вя глейли-чимли торпаглара да (4–5% щумуслу) раст эялинир.

    Битки юртцйц вя щейванлар алями. А. сящраларынын битки юртцйцндя газмагвары шибйяляр, мамырлар, йосунлар цстцнлцк тяшкил едир; гцтб лаляси, йастыготу, дашдялян (чийаноту), Алп тцлкцгуйруьу  вя  с.йя дя раст эялинир. Зонанын ъ.-унда сюйцдцн ъыртдан формалары вя дриада битир. Тундранын  шм.  вя  орта  йарымзонасында сейряк мамыр-шибйя биткилийи вя батаглыглар, ъ. йарымзонасында ъыртдан тозаьаъы, гцтб сюйцдц, алчагбойлу колъуглар вя с. йайылмышдыр. А.-да тундра тцлкцсц, лемминг, аь айы, моржлар, суитиляр йашайыр; шибйялярля йемлянян шимал маралы сцрцляри дя чохдур. Йайда адаларда  гуш  базарлары олур (ятрафлы мялумат цчцн бах Голарктика вя Голарктика флористик алями мягаляляриня).

    Арктиканын щейванлар алями: 1 – гуш базары; 2 – Арктика аь айысы; 3 – гойунюкцз;
    4 – Арктика шимал маралы; 5 – тундра тцлкцсц; 6 – гонур алуша; 7 – лемминг;

    8 –Арктика довшаны; 9 – суити; 10 – тямизчи; 11 – гаьайы.

    Мцщафизя олунан яразиляр. А.-нын тябии ландшафтларыны горумаг мягсядиля РФ-дя (Бюйцк Арктика, Вранэел адасы, Кандалакша, Уст-Ленски, Гыдан вя биосфер Таймыр горуглары), Данимаркада (Гренландийа Милли Паркы вя с.), Норвечдя (Шимал-Гярби Шпитсберэен Милли Паркы вя с.), Канадада (Баффин-Айленд Милли Паркы, Байлот-Айленд, Банкс-Айленд резерватлары вя с.), АБШ-да (Алйаска й-а-нда Катмай, “Арктика Гапылары”, Беринэийа милли парклары вя с.) вя диэяр юлкялярдя горуглар вя милли парклар йарадылмышдыр.

    А. туризми. А.да туризмин ясасы 1875 илдя Аь вя Баренс дянизляри арасында эями рейсляринин ачылмасы иля гойулмушдыур. 1977 илдян “Арктика” вя 1990 илдян “Российа” атом бузгыран эямиляри А. туризминин инкишафына тякан вермишдир. А.-йа гцтб сяйащяти вя екскурсийалар, о ъцмлядян екстремал (парашцтля, хизякля, щяр йердя эедян автомобилля) вя комфортлу (бузгыран эями, щеликоптер вя тяййаря иля) сяйащятляр тяшкил едилир. Идман овчулуьу, балыгчылыг, хизяк вя киршя маршрутлары, марал гошгуларында йарышма, дайвинг, щава шарлары иля учуш вя с. инкишаф етмишдир.

    Ящали. Иглими сярт олдуьуна эюря А.нын ящалиси чох сейрякдир. Бурада шярти олараг А. халглары адландырылан йерли халглар – йакутлар, долганлар, евенкляр, ескимослар, лапландийалылар, ненляр, чукчалар, корйаклар, йукаэирляр, ителменкамчадаллар вя алеутлар йашайырлар. А.-да ящалинин сыхлыьы 1км2-дя 0,1 (бязи йерлярдя 0,03) няфярдир. Файдалы газынты йатагларынын мянимсянилмяси иля ялагядар ящалинин сайы эетдикчя артмагдадыр; яняняви мяшьулиййятля (маралчылыг, овчулуг, балыгчылыг вя с.) йанашы, мядян вя емал сянайесиндя, няглиййатда чалышырлар. Ясас шящярляри, портлары, мядян вя сянайе мяркязляри: Барроу (АБШ,  Алйаска), Инувик, Резолйут (Канада), Туле, Еэедесминне, Сюндре-Стюмфйорд вя Местерс-Виг (Гренландийа, Данимарка), Мурманск, Норилск, Воркута, Салехард вя с.  (Русийа).

                                                                        Арктика тундрасы.

    Юйрянилмя тарихи. 10 ясрдя норманлар Гренландийа а.-ны кяшф етмишляр. 12 ясрдян етибарян руслар Колгуйев, Вайгач вя Новайа Землйа  а.-рыны  юйрянмяйя башламышлар. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввяллляриндя Гярби Авропа дяниз сяййащлары ш.-дя Новайа Землйа, г.-дя ися Канада Арктика архипелагындан о йана кечя билмямишляр. 16 ясрин сонунда щолланд дяниз сяййащы В.Баренс Шпитсберэен архипелагына, 17 ясрин яввялиндя рус поморлары Сибирин шм. сащилляри бойу цзмцш, Таймыр й-а-ны ютцб кечмишляр. 1648 илдя С.И.Дежнйов Асийа вя Шимали Америка арасындакы боьазы кяшф етмишдир. 18 ясрдя русларын Бюйцк Шимал експедисийасы (Х.П. вя Д.Й.Лаптевляр, С.Г.Малыэин, С.И.Челйускин вя б.) Асийанын шм. сащилляри бойу яразилярини тядгиг едяряк хяритяйя кючцрмцшдцр. 19 яср – 20 ясрин яввялляриндя америкалы Ъ.Де-Лонгун, инэилислярдян Ъон Росс, Ъеймс Росс, У.Парри вя б.-нын), норвечли Ф.Нансенин, Русийадан М.Эеденштром, Ф.П.Литке, Ф.П. Вранэел, Г.Й.Седов вя б.-нын, австрийалы Й.Пайер вя К.Вайпрехтин експедисийалары А.-да мцщцм кяшфляр етмиш вя тядгигат ишляри апармышлар. Канада Арктика архипелагы норвечли О.Свердруп вя канадалы В.Стефансон тяряфиндян юйрянилмишдир. Шимал гцтбцня илк дяфя америкалы сяййащлар Ф.Кук (21.4.1908) вя Р.Пири (6.4.1909) чатмышлар. Исвечли А.Норденшелд 1878–79 иллярдя “Вега” эямисиндя Шимал-Шярг кечиди иля г.-дян ш.-я, Б.А.Вилкитскинин башчылыг етдийи рус експедисийасы 1914–15 иллярдя “Таймыр” вя “Вайгач” эямиляриндя ш.-дян г.-я доьру цзмцшляр. Сонунъу експедисийа 1913 илдя Севернайа Землйа архипелагыны кяшф етмишдир. Шимал-Гярб кечиди иля илк дяфя норвечли Р.Амундсен сяйащят етмишдир (1903–06). 1930-ъу иллярдя А,-да иглимин истиляшмяси иля ялагядар совет дяниз експедисийалары А.-нын Атлантика сащилляри бойунъа бир сыра ада, кюрфяз вя боьаз кяшф етмишди; 1930–32 иллярдя Э.А.Ушаков вя Н.Н.Урвантсев Севернайа Землйа архипелагыны илк дяфя хяритяйя кючцрмцшляр. 1937 илдя И.Д.Папанинин рящбярлийи иля Шимал гцтбц р-нунда илк цзян ст. (“Шимал гцтбц”) йарадылмышды. 1940–80 иллярдя А. щювзясиндя 30 “Шимал гцтбц” совет ст. фяалиййят эюстярирди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра АБШ вя  Канада  Чукот  вя  Бофорт  дянизляриндя океанографик тядгигатлары эенишляндирилмишдир. 1951 илдян А. щювзясиня АБШ-ын бир нечя щава експедисийалары вя орада дрейф едян ст.-лары тяшкил олунмушдур.

         Бейнялхалг  эеофизика  илиндя  (1957–58) вя сонралар А.-да ССРИ, АБШ, Канада, Норвеч, Исвеч вя с. юлкялярдян чохсайлы бейнялхалг елми ст.-лар вя експедисийалар фяалиййят эюстярирди. 1990-ъы иллярдя Б.Британийа, Алманийа, Йапонийа, Чин вя с. юлкяляр дя А.-ны тядгиг етмяйя башладылар. А.-да апарылан елми тядгигатлары Бейнялхалг Арктика Елми Комитяси (ИАСЪ) координасийа едир.

         Щцгуги вязиййяти. А. реэионунда 8 дювлятин – Русийа, АБШ, Канада, Данимарка, Норвеч, Исвеч, Финландийа вя Исландийанын яразиляри йерляшир. Онлардан илк беши арктикайаны юлкялярдир; бу юлкяляр ъоьрафи мювгеляриня вя тарихи сябябляря эюря Арктика мяканындан хцсуси, имтийазлы истифадя щцгцглары мювгейиндян чыхыш едирляр. Беля йанашма секторал нязяриййя адланан принсипдя яксини тапмышдыр: щяр бир арктикайаны дювлят юзцнцн гцтб секторунда хцсуси щцгуглара маликдир. А.-нын секторал бюлэцсцнц даща чох Канада мцдафия едир; о, бир сыра ганунвериъилик актларында вя рясми бяйанатларында   Канаданын   сащил   яразисиндян шималда йерляшян гуру вя дяниз мяканына юзцнцн суверенлийини иддиа едир. Русийа юз сектору чярчивясиндя йерляшян бцтцн адалары юлкянин ярази тяркибиня дахил олунмасыны мцдафия едир. Юз секторларыны мцяййянляшдирмяйян Исвеч, Финландийа вя Исландийа А.-нын секторал бюлэцсцнц  дястяклямирляр.

         А.-нын дяниз районларынын, о ъцмлядян даим бузларла юртцлц яразиляринин щцгуги режими дяниз мяканларына (дахили дяниз сулары, ярази дянизи, мцстясна игтисади зона, континентал шелф, ачыг дяниз) аид олан бейнялхалг дяниз щцгугу нормалары иля низамланыр. А.-да ян мцщцм нягл. йоллары Шимал дяниз йолу (Русийа, Норвеч) вя Шимал-Гярб кечидидир (АБШ, Канада). Шимал дяниз йолу Шимали Авропа иля Асийа-Сакит океан реэиону арасында алтернатив вя ян гыса дяниз йолудур.

         А. реэионунда иримигйаслы игтисади фяалиййят бцтцнлцкдя реэионун тябияти цчцн мянфи нятиъяляр доьура биляр. Бу мягсядля БМТ-нин дяниз щцгугу цзря Конвенсийасында (1982) сащилйаны дювлятляря дяниз мцщитини чирклянмядян горумаьы тямин едян ганун вя гайдалары гябул етмяк щцгугунун верилмяси мцддяасы тясбит олунмушдур. Гцтб суларында цзян эямилярин Бейнялхалг тящлцкясизлик кодексинин – Гцтб кодексинин (1998) ишляниб щазырланмасы А.-нын бейнялхалг-щцгуги режиминин инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.

     ARKTİKA

    ÁРКТИКА (йун. άρκτικός – айы, Бюйцк айы бцръцня аид олан; шимал) – Йер кцрясинин шимал гцтб сащяси. Аврасийа вя Шимали Америка материкляринин шм. кянарларыны (Гренландийа а.-нын ъ. щиссясиндян вя  Лабрадор  й-а-ндан  башга),  Шимал Бузлу океаны (Норвеч дянизинин ш. вя ъ. щиссяляриндян башга) вя онун адаларыны, еляъя дя Атлантика вя Сакит океанларын йанашы щиссялярини ящатя едир.

        Цмуми мялумат. А.-нын гуру сярщяди тундра зонасынын ъ. сярщядиня вя 10°Ъ ийул изотерминя (дяниздя 5°Ъ) уйьун эялир. Сащ. тягр. 27 млн. км2 (Йер сятщинин 5,3%-и). Бязян А.-нын ъ. сярщяди кими Шимал гцтб даирясини эютцрцрляр (бу щалда А.-нын сащ. 21 млн. км2).

         А. Арктика гуршаьында йерляшир. Гцтб эеъя вя эцндцзляринин нювбяляшмяси, ашаьы радиасийа балансы, ортаиллик мянфи темп-р фонунда А. йай  щавасынын  0°Ъйя йахын олмасы, океан вя дянизлярдя бузларын, гуруда бузлагларын вя чохиллик донушлуьун мювъудлуьу, щямчинин бярк йаьынтыларын цстцнлцйц, мешясиз ландшафт А.-нын тябии хцсусиййятляридир. А.-да ики тябии зона айырырлар: Арктика сящралары вя тундралар.

       Релйеф. Аврасийа материкинин А. щиссясинин сятщи, ясасян, дцзянликляр вя овалыглардыр (Шярги Авропа вя Гярби Сибир дцзянликляринин, Шимали Сибир, Йана-Индиэирка вя Колыма овалыгларынын кянарлары). Йцксяк даьлары: Верхойански силсиляси (щцнд. 2283 м-ядяк – Орулган д.), Чукот йайласы (щцнд. 1887 м-ядяк – Исходнайа д.), Гцтб Уралы (щцнд. 1472 м-ядяк – Пайер д.) вя Бырранга  д-ры (щцнд. 1125 м-ядяк). Шимали Америка материкинин Арктика щиссяси щцнд.-ляри 400–700 м арасында олан дяряли-тяпяли йастыдаьлыг вя платолардан (Арктика платосу вя с.) ибарятдир. А.-нын ян щцнд. нюгтяси – Гунбйорн д. (3700 м) Гренландийа а.-нын ш.-индядир. Елсмир а.-нда даьларын щцнд. 2926 м-я, Баффин Торпаьы а.-нда  2134  м-я,  Девон  а.-нда  1920  м-я чатыр.

         А.-нын бюйцк щиссясини (тягр. 13 млн. км2) Шимал Бузлу океаны тутур. Шимал Бузлу океанында материк дайазлыьынын (дяринлийи 200 м-ядяк) хейли щиссясини кянар дянизляр (Баренс, Кара, Лаптевляр, Шярги Сибир, Чукот, Бофорт, Баффин), материк мяншяли адалар вя архипелаглар (Франс Иосиф Торпаьы, Новайа Землйа, Севернайа Землйа, Новосибир а-ры, Канада Арктика архипелагы) тяшкил едир. Океанын мяркязи дярин щиссяси Арктика щювзяси адланыр. Бурада суалты чухурлар (ян дярини Нансен чухуру – 5449 м), силсиляляр  (ян  бюйцкляри:  Ломоносов,  Гаккел, Алфа) вя галхымлары Менделейев галхымы) йерляшир.

        Эеоложи гурулуш вя файдалы газынтылар. А.-нын гуру сярщядлярини гядим платформа сащяляри (Шярги Авропа, Сибир, Шимали Америка) вя онлары бир-бириндян айыран мцтящяррик гуршаглар (Урал-Охот, Сакит океан, Шимали Атлантика) тяшкил едир. Бязи тядгигатчылар А. яразисиндя Арктика мцтящяррик гуршаьыны да айырырлар. Гядим платформаларын бцнюврясини интенсив деформасийайа, эцълц метаморфизмя вя гранитляшмяйя мяруз галмыш сцхурлар, юртцк гатыны ися Сон Протерозой–Фанерозой чюкцнтцляри тяшкил едир. Мцтящяррик гуршаглар мцхтялиф йашлы (Алт Палеозой, Цст Палеозой, Мезозой) гырышыглыг системляридир. Атлантика океанындан А. сащясиня вулкан силсиляляри узаныр. Онун айры-айры щиссяляри А.-дан кечян вя Атлантика океанындан Сакит океана узанан мобил зонанын бир щиссясидир.

        Йерин А. сегменти чюкмя суперщювзядир; бурада чох бюйцк (100–150  млрд. т шярти йанаъаг) нефт вя йанар газ ещтийаты вар. Гярби А. шелфиндяки ири нефтли-газлы яйалятдя нефт йатагларынын истисмарына башланмышдыр. Даш кюмцр, гонур кюмцр, лигнит, дашдуз, ялван вя надир метал филизляри вя с. файдалы газынты йатаглары да ашкар  едилмишдир.

        İглим. Ясасян, А. иглими, ъ. кянарларда ися субарктика иглими щакимдир. Ил ярзиндя темп-рун алчаг олмасынын сябяби А.-нын йайда аз гызмасы, гышда ися интенсив сойумасыдыр. Гышда А.-нын чох щиссяси интенсив сиклон тясириня мяруз галыр; Атлантика океанынын шм.-ындан вя гисмян Сакит океандан эялян сиклонлар щаванын темп-руну нисбятян галдырыр (–2дян –10˚Ъ-йядяк), булудлулуьу, йаьынтыларын мигдарыны макс.-а чатдырыр, щаваны кяскин дяйишдирир вя тез-тез эцълц кцляклярин ясмясиня сябяб олур. Антисиклонлар гышда, ясасян, А.-нын Сибир р-нунда эцълянир, Арктика щювзясинин Сакит океанбойу  щиссясиндя  (Канада  вя  Гренландийа р-нларында) ися нисбятян зяиф инкишаф едир. Бурада А.-нын иглими, демяк  олар ки, тамамиля исти Шимали Атлантика ахынынын тясири алтындадыр. Беринг боьазынын енсиз вя дайаз олмасы Сакит океанын исти суларынын А.-йа тясирини нисбятян зяифлядир. А.-нын Атлантика океаны р-нунун ъ. щиссясиндя гышын ян сойуг айынын (йанвар) орта темп-ру –2-дян –4°Ъ-йядяк, Баренс дянизинин шм.-ында, Гренландийа дянизинин г.-индя, Баффин вя Чукот дянизляриндя –25°Ъ, А.-нын Сибир р-нунда, Канаданын шм.-ында вя А. щювзясинин она йахын щиссясиндя –32-дян –36°Ъ-йядяк, Гренландийанын мяркязи щиссясиндя –45-дян –50°Ъ-йядяк, онун бузлаг галханында –65,5°Ъ-йядякдир. Бу р-нларда сятщин кяскин сойумасы нятиъясиндя темп-р инверсийасы сабит галыр. Мцтляг рцтубят аз, нисби рцтубят ися чох (80–90%) олур. Аврасийа сащилляриндя гейри-сабит вя эцълц ъ. вя ъ.-г. кцлякляри ясир; тез-тез човьунлар олур. Даьларда, адятян, ясян бора кцлякляринин сцряти 40 м/сан-йя чатыр. Йайда ян исти айын (ийул) орта темпру 0°Ъ-дян (А.-нын мяркязи  щиссясиндя вя А. щювзясиндя) 2–3°Ъ-йядяк (сащил йахынлыьында) галхыр. Гренландийанын мяркязи  щиссясиндя  ийулда  орта  темп-р –10, –12°Ъ-дян чох дейил. А.-нын Атлантика вя Сакит океанлара йахын яразиляриндя йаьынтынын иллик мигдары 700 мм, сащил зоналарында  100–250  мм-дир.

        А.-нын иглими 20 ясрдя хейли дяйишилмишдир. 1920-ъи иллярдян бурада щаванын темп-ру артмаьа башламыш, 1930–40 иллярдя гыш айларында 5–7°Ъ артмыш, нятиъядя дянизлярин цмуми бузлулуьу азалмыш, бузлар  назилмишдир.  Даща  сонра илыг Шимали Атлантика ахыны эцълянмиш, дянизлярдя темп-р вя дузлулуг артмышдыр. 1950–70 иллярдя бир гядяр сойуглашма башламыш, сонракы онилликлярдя ися, ясасян, иглимин глобал истиляшмяси нятиъясиндя темп-р йенидян галхмаьа башламышдыр.

        Дяниз сулары вя бузлары. А. дянизляринин чоху илбойу щярякятсиз вя цзян бузларла юртцлц олур (гышда тягр. 11 млн. км2, йайда 8 млн. км2). Бириллик бузларын галынлыьы 1,5 м-я, чохилликляринки 3–4 м-я, торосларынкы (буз галаглары) ися, адятян, 3–5 м-я, бязян 10–15 м-я чатыр. А. дянизляринин чох йериндя суйун темп-ру ил ярзиндя –1,5°Ъ иля 1,8°Ъ арасында дяйишир. Цзян бузларын йайылдыьы сащялярдя темп-р цст гатларда (100–200 м галынлыгда) илбойу тягр. –2°Ъ олур. Шелф бузлагларындан гопмуш айсбергляр вя буз адалары (ясасян, Елсмир а. р-нунда) эениш йайылмышдыр. Буз юртцйц эямичилийи хейли чятинляшдирир; навигасийа йалныз йай айларында бузгыран эямилярин мцшайияти иля  мцмкцн олур.

        Бузлаглар вя донушлуг. А. адаларындакы вя онун материк щиссясиндяки бузлагларын цмуми сащ. тягр. 2125 мин км2дир. Бузлагларын галынлыьы 700–1000 мдян чох олмур, йалныз  Гренландийада 3400 м-я чатыр. Ясас бузлашма р-нлары: Гренландийа (1800 мин км2), Канада Арктика архипелагы (154 мин км2), Шпитсберэен архипелагы (35,1 мин км2) вя с. Адаларда эцнбязвары бузлаглар,  даьларда ися кар вя дяря бузлаглары цстцнлцк тяшкил едир. Елсмир, Франс Иосиф Торпаьы вя Севернайа Землйа а-рында кичик шелф бузлагларына раст эялинир. Йакутийанын шм.-ш.-индя чохиллик донушлуьун макс. галынлыьы  500  м,  даими  темп-ру  ися –10°Ъ-дир. Йай мювсцмцндя цст гатын (тягр. 70 см) дону ачылыр.

          Дяниз шелфиндя галынлыьы 50 м-ядяк олан чохиллик бузлаглара раст эялинир. А.-нын Атлантикайаны вя Сакит океанйаны щиссяляриндя чохиллик донушлуг бязян адалар шяклиндядир.

    Дахили сулар. Гыса (10–200 км) йерли чайлардан ибарят чох сых чай шябякясиня маликдир. Йалныз ашаьы ахынлары А.-йа аид олан транзит чайларын (Печора, Об, Йенисей, Пйасина, Хатанга, Анабар, Лена, Индиэирка, Колыма, Колвилл,  Макензи вя с.) уз. 200 км-дян (бязиляри 1000 кмдян) чохдур. Бу чайларын ашаьы ахынлары эениш дярялярдян кечир вя мянсябляриндя эениш кюрфязляр йарадыр. А. дянизляриня тюкцлян чохлу мигдарда ширин сулар бу дянизлярин щидроложи вя буз режиминя хейли тясир едир. Чайлар илин 9–10 айы донмуш олур. Материкдя  май–ийунда,  адаларда ися ийулда дон ачылыр.

    А.-нын материк щиссясиндя, ясасян, дцзянликлярдя илин чох вахты бузла юртцлц олан чохлу дайаз вя кичик термокарст эюлляр мювъуддур. Ян бюйцкляри: Бюйцк Айы эюлц (30,2 мин км2), Бюйцк Кюля эюлц (28,6 мин км2) вя Таймыр эюлц  (4,5 мин   км2).

    Торпаглар. Шимал Бузлу океанынын арында мозаика шяклиндя йайылмыш, ясасян, зяиф турш вя зяиф щумуслашмыш (0,5–1,5% щумус) йуха торпаглар инкишаф етмишдир. А.-нын материк щиссясиндя вя Шимал Бузлу океанынын бязи ъ. а-рында зяиф торфлу гаты вя донушлуг тязащцрляри олан турш тундра торпаглары (10%-ядяк щумуслу) цстцнлцк тяшкил едир. Щумуслашмыш подзоллашмыш вя глейли-чимли торпаглара да (4–5% щумуслу) раст эялинир.

    Битки юртцйц вя щейванлар алями. А. сящраларынын битки юртцйцндя газмагвары шибйяляр, мамырлар, йосунлар цстцнлцк тяшкил едир; гцтб лаляси, йастыготу, дашдялян (чийаноту), Алп тцлкцгуйруьу  вя  с.йя дя раст эялинир. Зонанын ъ.-унда сюйцдцн ъыртдан формалары вя дриада битир. Тундранын  шм.  вя  орта  йарымзонасында сейряк мамыр-шибйя биткилийи вя батаглыглар, ъ. йарымзонасында ъыртдан тозаьаъы, гцтб сюйцдц, алчагбойлу колъуглар вя с. йайылмышдыр. А.-да тундра тцлкцсц, лемминг, аь айы, моржлар, суитиляр йашайыр; шибйялярля йемлянян шимал маралы сцрцляри дя чохдур. Йайда адаларда  гуш  базарлары олур (ятрафлы мялумат цчцн бах Голарктика вя Голарктика флористик алями мягаляляриня).

    Арктиканын щейванлар алями: 1 – гуш базары; 2 – Арктика аь айысы; 3 – гойунюкцз;
    4 – Арктика шимал маралы; 5 – тундра тцлкцсц; 6 – гонур алуша; 7 – лемминг;

    8 –Арктика довшаны; 9 – суити; 10 – тямизчи; 11 – гаьайы.

    Мцщафизя олунан яразиляр. А.-нын тябии ландшафтларыны горумаг мягсядиля РФ-дя (Бюйцк Арктика, Вранэел адасы, Кандалакша, Уст-Ленски, Гыдан вя биосфер Таймыр горуглары), Данимаркада (Гренландийа Милли Паркы вя с.), Норвечдя (Шимал-Гярби Шпитсберэен Милли Паркы вя с.), Канадада (Баффин-Айленд Милли Паркы, Байлот-Айленд, Банкс-Айленд резерватлары вя с.), АБШ-да (Алйаска й-а-нда Катмай, “Арктика Гапылары”, Беринэийа милли парклары вя с.) вя диэяр юлкялярдя горуглар вя милли парклар йарадылмышдыр.

    А. туризми. А.да туризмин ясасы 1875 илдя Аь вя Баренс дянизляри арасында эями рейсляринин ачылмасы иля гойулмушдыур. 1977 илдян “Арктика” вя 1990 илдян “Российа” атом бузгыран эямиляри А. туризминин инкишафына тякан вермишдир. А.-йа гцтб сяйащяти вя екскурсийалар, о ъцмлядян екстремал (парашцтля, хизякля, щяр йердя эедян автомобилля) вя комфортлу (бузгыран эями, щеликоптер вя тяййаря иля) сяйащятляр тяшкил едилир. Идман овчулуьу, балыгчылыг, хизяк вя киршя маршрутлары, марал гошгуларында йарышма, дайвинг, щава шарлары иля учуш вя с. инкишаф етмишдир.

    Ящали. Иглими сярт олдуьуна эюря А.нын ящалиси чох сейрякдир. Бурада шярти олараг А. халглары адландырылан йерли халглар – йакутлар, долганлар, евенкляр, ескимослар, лапландийалылар, ненляр, чукчалар, корйаклар, йукаэирляр, ителменкамчадаллар вя алеутлар йашайырлар. А.-да ящалинин сыхлыьы 1км2-дя 0,1 (бязи йерлярдя 0,03) няфярдир. Файдалы газынты йатагларынын мянимсянилмяси иля ялагядар ящалинин сайы эетдикчя артмагдадыр; яняняви мяшьулиййятля (маралчылыг, овчулуг, балыгчылыг вя с.) йанашы, мядян вя емал сянайесиндя, няглиййатда чалышырлар. Ясас шящярляри, портлары, мядян вя сянайе мяркязляри: Барроу (АБШ,  Алйаска), Инувик, Резолйут (Канада), Туле, Еэедесминне, Сюндре-Стюмфйорд вя Местерс-Виг (Гренландийа, Данимарка), Мурманск, Норилск, Воркута, Салехард вя с.  (Русийа).

                                                                        Арктика тундрасы.

    Юйрянилмя тарихи. 10 ясрдя норманлар Гренландийа а.-ны кяшф етмишляр. 12 ясрдян етибарян руслар Колгуйев, Вайгач вя Новайа Землйа  а.-рыны  юйрянмяйя башламышлар. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввяллляриндя Гярби Авропа дяниз сяййащлары ш.-дя Новайа Землйа, г.-дя ися Канада Арктика архипелагындан о йана кечя билмямишляр. 16 ясрин сонунда щолланд дяниз сяййащы В.Баренс Шпитсберэен архипелагына, 17 ясрин яввялиндя рус поморлары Сибирин шм. сащилляри бойу цзмцш, Таймыр й-а-ны ютцб кечмишляр. 1648 илдя С.И.Дежнйов Асийа вя Шимали Америка арасындакы боьазы кяшф етмишдир. 18 ясрдя русларын Бюйцк Шимал експедисийасы (Х.П. вя Д.Й.Лаптевляр, С.Г.Малыэин, С.И.Челйускин вя б.) Асийанын шм. сащилляри бойу яразилярини тядгиг едяряк хяритяйя кючцрмцшдцр. 19 яср – 20 ясрин яввялляриндя америкалы Ъ.Де-Лонгун, инэилислярдян Ъон Росс, Ъеймс Росс, У.Парри вя б.-нын), норвечли Ф.Нансенин, Русийадан М.Эеденштром, Ф.П.Литке, Ф.П. Вранэел, Г.Й.Седов вя б.-нын, австрийалы Й.Пайер вя К.Вайпрехтин експедисийалары А.-да мцщцм кяшфляр етмиш вя тядгигат ишляри апармышлар. Канада Арктика архипелагы норвечли О.Свердруп вя канадалы В.Стефансон тяряфиндян юйрянилмишдир. Шимал гцтбцня илк дяфя америкалы сяййащлар Ф.Кук (21.4.1908) вя Р.Пири (6.4.1909) чатмышлар. Исвечли А.Норденшелд 1878–79 иллярдя “Вега” эямисиндя Шимал-Шярг кечиди иля г.-дян ш.-я, Б.А.Вилкитскинин башчылыг етдийи рус експедисийасы 1914–15 иллярдя “Таймыр” вя “Вайгач” эямиляриндя ш.-дян г.-я доьру цзмцшляр. Сонунъу експедисийа 1913 илдя Севернайа Землйа архипелагыны кяшф етмишдир. Шимал-Гярб кечиди иля илк дяфя норвечли Р.Амундсен сяйащят етмишдир (1903–06). 1930-ъу иллярдя А,-да иглимин истиляшмяси иля ялагядар совет дяниз експедисийалары А.-нын Атлантика сащилляри бойунъа бир сыра ада, кюрфяз вя боьаз кяшф етмишди; 1930–32 иллярдя Э.А.Ушаков вя Н.Н.Урвантсев Севернайа Землйа архипелагыны илк дяфя хяритяйя кючцрмцшляр. 1937 илдя И.Д.Папанинин рящбярлийи иля Шимал гцтбц р-нунда илк цзян ст. (“Шимал гцтбц”) йарадылмышды. 1940–80 иллярдя А. щювзясиндя 30 “Шимал гцтбц” совет ст. фяалиййят эюстярирди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра АБШ вя  Канада  Чукот  вя  Бофорт  дянизляриндя океанографик тядгигатлары эенишляндирилмишдир. 1951 илдян А. щювзясиня АБШ-ын бир нечя щава експедисийалары вя орада дрейф едян ст.-лары тяшкил олунмушдур.

         Бейнялхалг  эеофизика  илиндя  (1957–58) вя сонралар А.-да ССРИ, АБШ, Канада, Норвеч, Исвеч вя с. юлкялярдян чохсайлы бейнялхалг елми ст.-лар вя експедисийалар фяалиййят эюстярирди. 1990-ъы иллярдя Б.Британийа, Алманийа, Йапонийа, Чин вя с. юлкяляр дя А.-ны тядгиг етмяйя башладылар. А.-да апарылан елми тядгигатлары Бейнялхалг Арктика Елми Комитяси (ИАСЪ) координасийа едир.

         Щцгуги вязиййяти. А. реэионунда 8 дювлятин – Русийа, АБШ, Канада, Данимарка, Норвеч, Исвеч, Финландийа вя Исландийанын яразиляри йерляшир. Онлардан илк беши арктикайаны юлкялярдир; бу юлкяляр ъоьрафи мювгеляриня вя тарихи сябябляря эюря Арктика мяканындан хцсуси, имтийазлы истифадя щцгцглары мювгейиндян чыхыш едирляр. Беля йанашма секторал нязяриййя адланан принсипдя яксини тапмышдыр: щяр бир арктикайаны дювлят юзцнцн гцтб секторунда хцсуси щцгуглара маликдир. А.-нын секторал бюлэцсцнц даща чох Канада мцдафия едир; о, бир сыра ганунвериъилик актларында вя рясми бяйанатларында   Канаданын   сащил   яразисиндян шималда йерляшян гуру вя дяниз мяканына юзцнцн суверенлийини иддиа едир. Русийа юз сектору чярчивясиндя йерляшян бцтцн адалары юлкянин ярази тяркибиня дахил олунмасыны мцдафия едир. Юз секторларыны мцяййянляшдирмяйян Исвеч, Финландийа вя Исландийа А.-нын секторал бюлэцсцнц  дястяклямирляр.

         А.-нын дяниз районларынын, о ъцмлядян даим бузларла юртцлц яразиляринин щцгуги режими дяниз мяканларына (дахили дяниз сулары, ярази дянизи, мцстясна игтисади зона, континентал шелф, ачыг дяниз) аид олан бейнялхалг дяниз щцгугу нормалары иля низамланыр. А.-да ян мцщцм нягл. йоллары Шимал дяниз йолу (Русийа, Норвеч) вя Шимал-Гярб кечидидир (АБШ, Канада). Шимал дяниз йолу Шимали Авропа иля Асийа-Сакит океан реэиону арасында алтернатив вя ян гыса дяниз йолудур.

         А. реэионунда иримигйаслы игтисади фяалиййят бцтцнлцкдя реэионун тябияти цчцн мянфи нятиъяляр доьура биляр. Бу мягсядля БМТ-нин дяниз щцгугу цзря Конвенсийасында (1982) сащилйаны дювлятляря дяниз мцщитини чирклянмядян горумаьы тямин едян ганун вя гайдалары гябул етмяк щцгугунун верилмяси мцддяасы тясбит олунмушдур. Гцтб суларында цзян эямилярин Бейнялхалг тящлцкясизлик кодексинин – Гцтб кодексинин (1998) ишляниб щазырланмасы А.-нын бейнялхалг-щцгуги режиминин инкишафында мцщцм рол ойнамышдыр.