DAĞLAR – 1) ətraf düzənliklərdən yüksəkdə olan (500 m və daha çox), səthi kəskin parçalanmış quru sahələri. D. yüz­lərlə km-­dən bir neçə min km­-dək düz xəttlə (Böyük Qafqaz, Pireney, Kordilyer), yaxud qövs şəklində (Alp, Karpat) uzanır. D. ona qonşu olan düzənliklərdən dağətəyi xətt ilə ayrılır. D.-­da dağdaxili və dağarası çökəkliklərlə, çay dərələri və göl çuxurları ilə parçalanmış dağ qurşaqlarını, dağlıq öl­kələri, dağ sistemlərini, dağ silsilələrini, dağ massivlərini ayırırlar. Parçalanmalar paralel (məs., And d-­rı), şəbəkə (Appalaç, Cənubi Ural), radial (Pamir, Hissar­Alayda Matça), lələk (Alp d­-rında Yüksək Tauern), kulis (Böyük Qafqazın c. yamacı silsilələri), şaxəli (Qərbi Tyanşan) şəkilli olurlar. Mor­foloji cəhətcə D. üç tipə bölünür: yüksək D, orta yüksəklikli D, alçaq D. Y ü k s ə k  D. (Alp tipli) müasir qar sərhədindən yuxarıda olur. Relyefi dərin parçalanması, dik ya­macları və buzlaq formaları kompleksinin (sirklər, piramidaşəkilli zirvələr, şiş yallar,təknəvarı dərələr və.s) olması ilə xarakterizə edilir (məs., Qaraqorum). O r t a   y ü k s ə k­ l i k l i D. yamaclarının yuxarı hissəsinin az meyilli olması, zirvə hissəsinin dəyirmiliyi ilə fərqlənir (məs., Şimali Ural). A l ç a q  D.­-da yüksəklik amplitudası (hünd. 500 m­ dən 1000 m­-dək) çox azdır, yüksəklik qur­ şaqları adətən olmur (məs., Qazaxıstan xır­da təpəliyi). Mənşəyinə görə dağlar tektonik və vulkanik olur. T e k t o n i k D. yer səthi­nin dəniz səviyyəsindən bir neçə min m yüksəyə qalxmış geniş əraziləridir. Yer qa­bığının deformasiyasının xarakterindən asılı olaraq tektonik D. qırışıq və qayma (yaxud faylı) D.-­a bölünür. Q ı r ı ş ı q  D. geosink­linal sahələrdə toplanmış çoxlu miqdar çöküntü qatının qırışmaya məruz qalmasın­dan yaranır; ən çox cavan geosinklinal sahə­lər üçün xarakterikdir. Q a y m a D. yer qabığının plastikliyini itirmiş qırışıqlıq zo­nalarında yaranır. Təkrar tektonik hərəkət­lər nəticəsində bu sahələr ayrı­-ayrı qayma­lara parçalanır və bunların bəziləri horst formasında yuxarı qalxıb dağ silsilələri və massivləri, digərləri isə qraben formasında aşağı enib dağarası çökəkliklər və tektonik dərələr əmələ gətirir. Ümumiyyətlə, tekto­nik D.­-ın yaranması mübahisəlidir. Әksər alimlərə görə, yaşı bir neçə milyon (Mio­senin sonu/Pliosen–Kvarter) olan tektonik D. əvvəllər mövcud olmuş okean qabıqlı dərin su hövzələrinin yerində formalaş­mışdır. Belə D. cavan qırışıqlar adlanır; burada qırışıqəmələgəlmə dağəmələgəl­ məni milyonlarla il qabaqlayır (məs., Alp və Pamir d-­rı). V u l k a n i k D. cavan D.­-dır (yaşı bir neçə yüz min ildən çox deyil), vulkanların akkumulyativ fəaliyyəti nəticə­sində meydana gəlir.

D.­-ın yaşı geol. və morfoloji cəhətdən müəyyənləşdirilir. D.­-ın geol. yaşı onun geosinklinal sahədə ilk dəfə qırışıqlığa mə­ruz qaldığı vaxt götürülür. Belə ki, Kaledon və Hersin qırışıqlığı epoxalarında baş verən qırışıqlıqlar nəticəsində yaranmış D. geoloji yaş cəhətdən Alp yaşlı D.­-dan qoca hesab olunur. Morfoloji yaş, D. yarandıqdan sonra həmin ərazidə relyefin geol. inkişaf tarixini aydınlaşdırır. D. relyefin q a l x a n inkişa­ fında “cavanlıq” əlamətləri, yüksəklik am­plitudasının böyüklüyü, yamaclarının dikli­yi, güclü denudasiya prosesləri və s. ilə səciyyələnir. Bu cür D., əsasən, cavan, ya­xud Alp yaşlı hesab edilir. Uzunsürən e n ə n inkişafda isə D. güclü parçalanmaya məruz qalmır, ekzogen proseslər nəticəsin­də alçalır və morfoloji cəhətdən qocalır. Mütləq və nisbi hünd. az, yamacları az meyilli, dərələri geniş olur. Qədim D. təkrar tektonik hərəkətlərə məruz qaldıqda relyefin cavanlaşması baş verir və morfoloji cə­hətdən cavan dağlar əmələ gəlir (məs., Qa­zaxıstanda Qaratau silsiləsi).

2) orta okean silsilələri, sualtı vulkanik D., qayotlar və s. 

Мяркязи Тйаншан даьлары.

Əd.: М а р к о в К.К. Основные проблемы гео­морфологии. М., 1948; Ш у к и н И.С., Ш у к и н а О.Е. Жизнь гор. Опыт анализа горных стран как комплекса поясных ландшафтов. М., 1959; Р е з а ­ н о в И.А. Образование гор. М., 1977; Хрис анов В.А., Г о р е л о в С.К. Современный экзоморфоге­ нез молодых горных стран и его экологическое значение. М., 2002.