Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
V CİLD (BRYÁNKA - ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU)
    ÇILPAQTOXUMLULAR

    ЧЫЛПАГТОХУМЛУЛАР (Пинопщйта вя йа Эймноспермае) – тохумлу али биткиляр шюбяси. Ч. арасында щямишяйашыл, надир щалларда йарпаьыны тюкян аьаъ, кол вя колъуглар, бязян дя сярили кол биткиляри вя йа аьаъшякилли лианлар вардыр. Йарпаглары формасына (ийняйарпаглы, пулъугшякилли, хятвары, лансетвары, ляляквары вя с.), юлчцсцня вя анатомик хцсусиййятляриня эюря кяскин фярглянир. Ч.-ын демяк олар ки, щамысынын одунъаьы дамарсыздыр [аъылыг фясиляси (ефедра) истиснадыр] вя ютцрцъц елементлярдян – трахеидлярдян ибарятдир. Бцтцн Ч. 2 тип спор ямяля эятирир: хцсуси йарпагларда (мегаспорофиллярдя) йерляшян мегаспоранэилярдя формалашан вя диши гаметофитляря башланьыъ верян мегаспорлар; микроспорофиллярдя йерляшян, микроспоранэилярдя инкишаф едян вя еркяк гаметофитляря башланьыъ верян микроспорлар. Микро- вя мегаспорофилляр мцхтялиф таксономик групларда формасына вя юлчцсцня эюря фярглянян гысалмыш спорлу зоьлар – стробилляр (гозалар) ямяля эятирир. Ч.-да стробилляр биръинслидир – еркяк (микроспорофиллярдян ибарятдир) вя диши (мегаспорофиллярдян ибарятдир); Ч. арасында щям биревли (щяр ики тип стробилляри олан), щям дя икиевлиляр (йалныз еркяк вя йа анъаг диши стробилляри олан нцмайяндяляр) вардыр. Бир чох нясли кясилмиш Ч. синфинин нцмайяндяляриндян – беннетитлярдя – стробилляр икиъинсли олмушдур. Биткиляр аляминин инкишаф тарихиндя илк дяфя Ч.-да чохалма вя йайылма функсийасыны дашыйан тохум мейдана эялмишдир. Тохум вя тохум башланьыъы мегаспорофиллярин цзяриндя “чылпаг” (ады бурадан эютцрцлмцшдцр) йерляшяряк ятраф мцщитдян тяърид олунмамышдыр. Ч.-ын щяйат тсиклиндя ъинсиййятсиз (спорофит) вя ъинсиййятли (гаметофит) нясиллярин нювбяляшмяси вя гаметофитин дярин редуксийасы иля мцшащидя олунур. Диши гаметофит ендоспермдян ибарятдир вя тохум башланьыъынын мяркязи щиссясиндя йерляшян (нутселлус адланан) шяклини дяйишмиш мегаспоранэи – йетишмиш йеэаня мегаспордан инкишаф едир; гаметофитин йухары щиссясиндя архегониляр йумуртащцъейрялярля тутулур. Еркяк гаметофит (антеридиляр йохдур) вя гаметляр (спермиляр) микроспорларын (тозъугларын) гылафы дахилиндя инкишаф едир; тозъуг тохум башланьыъынын микропилиня дцшдцкдян сонра, гаметофит там инкишафа чатыр. Тозъуг архегонилярдян бириня 2 сперми чатдырдыгда – тозъуг борусу формалашыр; спермилярдян бири йумуртащцъейряни майаландырыр, икинъиси ися тяляф олур. Тозъуг борусу тохумлу биткилярдя майаланма просесини дамъы-майе суйундан асылы олмайан етмишдир. Ч. Цст Девон дюврцндян мялумдур. Палеозойун Даш кюмцр вя Перм дюврляриндя Ч.-ын яксяр сыраларынын нцмайяндяляриня артыг раст эялинирди; бунлар там инкишафа Мезозойда чатмышлар. Шюбяйя 6 синиф дахилдир, онлардан тохумлу гыжылар (Лйэиноптеридопсида) вя беннеттитляр Табашир дюврцндя тамамиля тяляф олмушдур. Мцасир Ч. саговниккимиляр, ефедра, ингко вя ийняйарпаглылар синифляриндян ибарятдир; бура 12 фясиля, 72 ъинс вя икиси паразит олан 690 нюв дахилдир. Azяrb.-да Ч.-ын 20-дян чох нювц вардыр: Eldar шamы, сяrv, гара шам, ардыъ, гарачющря, кцкнар, сидр шамы вя с. Ч. йерин битки юртцйцндя мцщцм рол ойнайыр вя дцнйа игтисадиййатында ящямиййятли сектор тяшкил едир. Шамлар фясилясинин бир чох нцмайяндяляри, ясасян, Аврасийанын шм. щиссясиндяки вя Шимали Американын даьлыг ийняйарпаглы вя ийняйарпаглы-енлийарпаглы мешяляриндя вя тайга зонасында мешя ямяля эятирян ъинслярдир. Аралыг дянизи юлкяляриндя, даьлыг Орта Асийада вя Шимали Американын гураглыг вилайятляринин битки юртцйцндя ардыъ мешяляри, сейряк мешяляр вя сярили битки формалары хейли йер тутур. Тропиклярин бир сыра реэионларында вя Ъянуб йарымкцрясиндя араукарийа (Ъянуби Америка, Шярги Австралийа, Йени Гвинейа вя йанашы адаларда), агатис (Ъянуб-Шярги Асийа а- ры, Шярги Австралийа) вя подокарп мешяляри (Ъянуби Америка, Ъянуб-Шярги Асийа а- ры, Йени Зеландийа, Йени Каледонийа) бюйцк ящямиййят кясб едир. Щяр йердя мешянин истифадясиндя вя истисмар едилмясиндя ийняйарпаглы мешяляр башлыъа обйект щесаб олунур. Аьаъ емалы, селцллоз-каьыз вя кимйа сянайеси цчцн ясас хаммал мянбяйи олан одунъаьын дцнйадакы ещтийатынын 35%-индян чоху бунларда топланмышдыр. Ч.-ын щям йабаны, щям дя хцсуси йетишдириллмиш баь формалары – бязяк биткиляридир. Ч.-ын бязи нювляри юлчцсцня, бюйцмя сцрятиня, щямчинин щяйати формаларына, йарпагларынын рянэиня вя чаларларына эюря чох мцхтялиф, еляъя дя щаванын тоз вя газларла чирклянмясиня гаршы давамлы олдуьундан йашыллашдырма вя ландшафт дизайны цчцн ян ъялбедиъи груплардан биридир. Бах щямчинин Кцкнар, Гара шам, Ардыъ, Аь шам, Шам, Eldar шamы вя с.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BRYÁNKA – ÇƏRMƏDİL NEKROPOLU
    ÇILPAQTOXUMLULAR

    ЧЫЛПАГТОХУМЛУЛАР (Пинопщйта вя йа Эймноспермае) – тохумлу али биткиляр шюбяси. Ч. арасында щямишяйашыл, надир щалларда йарпаьыны тюкян аьаъ, кол вя колъуглар, бязян дя сярили кол биткиляри вя йа аьаъшякилли лианлар вардыр. Йарпаглары формасына (ийняйарпаглы, пулъугшякилли, хятвары, лансетвары, ляляквары вя с.), юлчцсцня вя анатомик хцсусиййятляриня эюря кяскин фярглянир. Ч.-ын демяк олар ки, щамысынын одунъаьы дамарсыздыр [аъылыг фясиляси (ефедра) истиснадыр] вя ютцрцъц елементлярдян – трахеидлярдян ибарятдир. Бцтцн Ч. 2 тип спор ямяля эятирир: хцсуси йарпагларда (мегаспорофиллярдя) йерляшян мегаспоранэилярдя формалашан вя диши гаметофитляря башланьыъ верян мегаспорлар; микроспорофиллярдя йерляшян, микроспоранэилярдя инкишаф едян вя еркяк гаметофитляря башланьыъ верян микроспорлар. Микро- вя мегаспорофилляр мцхтялиф таксономик групларда формасына вя юлчцсцня эюря фярглянян гысалмыш спорлу зоьлар – стробилляр (гозалар) ямяля эятирир. Ч.-да стробилляр биръинслидир – еркяк (микроспорофиллярдян ибарятдир) вя диши (мегаспорофиллярдян ибарятдир); Ч. арасында щям биревли (щяр ики тип стробилляри олан), щям дя икиевлиляр (йалныз еркяк вя йа анъаг диши стробилляри олан нцмайяндяляр) вардыр. Бир чох нясли кясилмиш Ч. синфинин нцмайяндяляриндян – беннетитлярдя – стробилляр икиъинсли олмушдур. Биткиляр аляминин инкишаф тарихиндя илк дяфя Ч.-да чохалма вя йайылма функсийасыны дашыйан тохум мейдана эялмишдир. Тохум вя тохум башланьыъы мегаспорофиллярин цзяриндя “чылпаг” (ады бурадан эютцрцлмцшдцр) йерляшяряк ятраф мцщитдян тяърид олунмамышдыр. Ч.-ын щяйат тсиклиндя ъинсиййятсиз (спорофит) вя ъинсиййятли (гаметофит) нясиллярин нювбяляшмяси вя гаметофитин дярин редуксийасы иля мцшащидя олунур. Диши гаметофит ендоспермдян ибарятдир вя тохум башланьыъынын мяркязи щиссясиндя йерляшян (нутселлус адланан) шяклини дяйишмиш мегаспоранэи – йетишмиш йеэаня мегаспордан инкишаф едир; гаметофитин йухары щиссясиндя архегониляр йумуртащцъейрялярля тутулур. Еркяк гаметофит (антеридиляр йохдур) вя гаметляр (спермиляр) микроспорларын (тозъугларын) гылафы дахилиндя инкишаф едир; тозъуг тохум башланьыъынын микропилиня дцшдцкдян сонра, гаметофит там инкишафа чатыр. Тозъуг архегонилярдян бириня 2 сперми чатдырдыгда – тозъуг борусу формалашыр; спермилярдян бири йумуртащцъейряни майаландырыр, икинъиси ися тяляф олур. Тозъуг борусу тохумлу биткилярдя майаланма просесини дамъы-майе суйундан асылы олмайан етмишдир. Ч. Цст Девон дюврцндян мялумдур. Палеозойун Даш кюмцр вя Перм дюврляриндя Ч.-ын яксяр сыраларынын нцмайяндяляриня артыг раст эялинирди; бунлар там инкишафа Мезозойда чатмышлар. Шюбяйя 6 синиф дахилдир, онлардан тохумлу гыжылар (Лйэиноптеридопсида) вя беннеттитляр Табашир дюврцндя тамамиля тяляф олмушдур. Мцасир Ч. саговниккимиляр, ефедра, ингко вя ийняйарпаглылар синифляриндян ибарятдир; бура 12 фясиля, 72 ъинс вя икиси паразит олан 690 нюв дахилдир. Azяrb.-да Ч.-ын 20-дян чох нювц вардыр: Eldar шamы, сяrv, гара шам, ардыъ, гарачющря, кцкнар, сидр шамы вя с. Ч. йерин битки юртцйцндя мцщцм рол ойнайыр вя дцнйа игтисадиййатында ящямиййятли сектор тяшкил едир. Шамлар фясилясинин бир чох нцмайяндяляри, ясасян, Аврасийанын шм. щиссясиндяки вя Шимали Американын даьлыг ийняйарпаглы вя ийняйарпаглы-енлийарпаглы мешяляриндя вя тайга зонасында мешя ямяля эятирян ъинслярдир. Аралыг дянизи юлкяляриндя, даьлыг Орта Асийада вя Шимали Американын гураглыг вилайятляринин битки юртцйцндя ардыъ мешяляри, сейряк мешяляр вя сярили битки формалары хейли йер тутур. Тропиклярин бир сыра реэионларында вя Ъянуб йарымкцрясиндя араукарийа (Ъянуби Америка, Шярги Австралийа, Йени Гвинейа вя йанашы адаларда), агатис (Ъянуб-Шярги Асийа а- ры, Шярги Австралийа) вя подокарп мешяляри (Ъянуби Америка, Ъянуб-Шярги Асийа а- ры, Йени Зеландийа, Йени Каледонийа) бюйцк ящямиййят кясб едир. Щяр йердя мешянин истифадясиндя вя истисмар едилмясиндя ийняйарпаглы мешяляр башлыъа обйект щесаб олунур. Аьаъ емалы, селцллоз-каьыз вя кимйа сянайеси цчцн ясас хаммал мянбяйи олан одунъаьын дцнйадакы ещтийатынын 35%-индян чоху бунларда топланмышдыр. Ч.-ын щям йабаны, щям дя хцсуси йетишдириллмиш баь формалары – бязяк биткиляридир. Ч.-ын бязи нювляри юлчцсцня, бюйцмя сцрятиня, щямчинин щяйати формаларына, йарпагларынын рянэиня вя чаларларына эюря чох мцхтялиф, еляъя дя щаванын тоз вя газларла чирклянмясиня гаршы давамлы олдуьундан йашыллашдырма вя ландшафт дизайны цчцн ян ъялбедиъи груплардан биридир. Бах щямчинин Кцкнар, Гара шам, Ардыъ, Аь шам, Шам, Eldar шamы вя с.

    ÇILPAQTOXUMLULAR

    ЧЫЛПАГТОХУМЛУЛАР (Пинопщйта вя йа Эймноспермае) – тохумлу али биткиляр шюбяси. Ч. арасында щямишяйашыл, надир щалларда йарпаьыны тюкян аьаъ, кол вя колъуглар, бязян дя сярили кол биткиляри вя йа аьаъшякилли лианлар вардыр. Йарпаглары формасына (ийняйарпаглы, пулъугшякилли, хятвары, лансетвары, ляляквары вя с.), юлчцсцня вя анатомик хцсусиййятляриня эюря кяскин фярглянир. Ч.-ын демяк олар ки, щамысынын одунъаьы дамарсыздыр [аъылыг фясиляси (ефедра) истиснадыр] вя ютцрцъц елементлярдян – трахеидлярдян ибарятдир. Бцтцн Ч. 2 тип спор ямяля эятирир: хцсуси йарпагларда (мегаспорофиллярдя) йерляшян мегаспоранэилярдя формалашан вя диши гаметофитляря башланьыъ верян мегаспорлар; микроспорофиллярдя йерляшян, микроспоранэилярдя инкишаф едян вя еркяк гаметофитляря башланьыъ верян микроспорлар. Микро- вя мегаспорофилляр мцхтялиф таксономик групларда формасына вя юлчцсцня эюря фярглянян гысалмыш спорлу зоьлар – стробилляр (гозалар) ямяля эятирир. Ч.-да стробилляр биръинслидир – еркяк (микроспорофиллярдян ибарятдир) вя диши (мегаспорофиллярдян ибарятдир); Ч. арасында щям биревли (щяр ики тип стробилляри олан), щям дя икиевлиляр (йалныз еркяк вя йа анъаг диши стробилляри олан нцмайяндяляр) вардыр. Бир чох нясли кясилмиш Ч. синфинин нцмайяндяляриндян – беннетитлярдя – стробилляр икиъинсли олмушдур. Биткиляр аляминин инкишаф тарихиндя илк дяфя Ч.-да чохалма вя йайылма функсийасыны дашыйан тохум мейдана эялмишдир. Тохум вя тохум башланьыъы мегаспорофиллярин цзяриндя “чылпаг” (ады бурадан эютцрцлмцшдцр) йерляшяряк ятраф мцщитдян тяърид олунмамышдыр. Ч.-ын щяйат тсиклиндя ъинсиййятсиз (спорофит) вя ъинсиййятли (гаметофит) нясиллярин нювбяляшмяси вя гаметофитин дярин редуксийасы иля мцшащидя олунур. Диши гаметофит ендоспермдян ибарятдир вя тохум башланьыъынын мяркязи щиссясиндя йерляшян (нутселлус адланан) шяклини дяйишмиш мегаспоранэи – йетишмиш йеэаня мегаспордан инкишаф едир; гаметофитин йухары щиссясиндя архегониляр йумуртащцъейрялярля тутулур. Еркяк гаметофит (антеридиляр йохдур) вя гаметляр (спермиляр) микроспорларын (тозъугларын) гылафы дахилиндя инкишаф едир; тозъуг тохум башланьыъынын микропилиня дцшдцкдян сонра, гаметофит там инкишафа чатыр. Тозъуг архегонилярдян бириня 2 сперми чатдырдыгда – тозъуг борусу формалашыр; спермилярдян бири йумуртащцъейряни майаландырыр, икинъиси ися тяляф олур. Тозъуг борусу тохумлу биткилярдя майаланма просесини дамъы-майе суйундан асылы олмайан етмишдир. Ч. Цст Девон дюврцндян мялумдур. Палеозойун Даш кюмцр вя Перм дюврляриндя Ч.-ын яксяр сыраларынын нцмайяндяляриня артыг раст эялинирди; бунлар там инкишафа Мезозойда чатмышлар. Шюбяйя 6 синиф дахилдир, онлардан тохумлу гыжылар (Лйэиноптеридопсида) вя беннеттитляр Табашир дюврцндя тамамиля тяляф олмушдур. Мцасир Ч. саговниккимиляр, ефедра, ингко вя ийняйарпаглылар синифляриндян ибарятдир; бура 12 фясиля, 72 ъинс вя икиси паразит олан 690 нюв дахилдир. Azяrb.-да Ч.-ын 20-дян чох нювц вардыр: Eldar шamы, сяrv, гара шам, ардыъ, гарачющря, кцкнар, сидр шамы вя с. Ч. йерин битки юртцйцндя мцщцм рол ойнайыр вя дцнйа игтисадиййатында ящямиййятли сектор тяшкил едир. Шамлар фясилясинин бир чох нцмайяндяляри, ясасян, Аврасийанын шм. щиссясиндяки вя Шимали Американын даьлыг ийняйарпаглы вя ийняйарпаглы-енлийарпаглы мешяляриндя вя тайга зонасында мешя ямяля эятирян ъинслярдир. Аралыг дянизи юлкяляриндя, даьлыг Орта Асийада вя Шимали Американын гураглыг вилайятляринин битки юртцйцндя ардыъ мешяляри, сейряк мешяляр вя сярили битки формалары хейли йер тутур. Тропиклярин бир сыра реэионларында вя Ъянуб йарымкцрясиндя араукарийа (Ъянуби Америка, Шярги Австралийа, Йени Гвинейа вя йанашы адаларда), агатис (Ъянуб-Шярги Асийа а- ры, Шярги Австралийа) вя подокарп мешяляри (Ъянуби Америка, Ъянуб-Шярги Асийа а- ры, Йени Зеландийа, Йени Каледонийа) бюйцк ящямиййят кясб едир. Щяр йердя мешянин истифадясиндя вя истисмар едилмясиндя ийняйарпаглы мешяляр башлыъа обйект щесаб олунур. Аьаъ емалы, селцллоз-каьыз вя кимйа сянайеси цчцн ясас хаммал мянбяйи олан одунъаьын дцнйадакы ещтийатынын 35%-индян чоху бунларда топланмышдыр. Ч.-ын щям йабаны, щям дя хцсуси йетишдириллмиш баь формалары – бязяк биткиляридир. Ч.-ын бязи нювляри юлчцсцня, бюйцмя сцрятиня, щямчинин щяйати формаларына, йарпагларынын рянэиня вя чаларларына эюря чох мцхтялиф, еляъя дя щаванын тоз вя газларла чирклянмясиня гаршы давамлы олдуьундан йашыллашдырма вя ландшафт дизайны цчцн ян ъялбедиъи груплардан биридир. Бах щямчинин Кцкнар, Гара шам, Ардыъ, Аь шам, Шам, Eldar шamы вя с.