Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DANİMARKA

    DANİMÁRKA (Danmark), D a n i m a r ­k a    K r a l l ı ğ ı (Kongeriget Danmark).

     Крал эерби                      Дювлят эерби


                                                                                                   Ümumi məlumat


    Şimali Avropada dövlət. Yutlandiya y-­a, Danimarka arxipelaqı a-­rı (ən böyük ada­ları: Zelandiya, Fün, Lollann, Falster, Lan­gelann, Men), həmçinin Baltika dənizindəki Bornholm a. və Şimali Friz a­rının şm. his­səsindəki adalarda (cəmi 407 ada, 99-u məskunlaşmışdır) yerləşir. Farer adaları və Qrenlandiya a. -da D.­nın tərkibinə da­хildir. Q.­-dən Şimal dənizi, c.­-ş.­-dən Baltika dənizi ilə sərhədlənir; şm.-­da Skagerrak boğazı onu Norveçdən, şm.­-ş.­-də Katte­qat və Eresunn (Zund) boğazları isə İsveçdən ayırır. C.­-da AFR ilə həmsər­ həddir (quru sərhədinin uz. 68 km). Sah. 43,1 min km2 (Qrenlandiya və Farer a-рı istisna olunmaqla). Әh. 5,6 mln. (2013). Paytaxtı Kopenhagen ş.­-dir. Rəsmi dil Danimarka dili, pul vahidi Danimarka kronasıdır. İnzibati cəhətdən 5 regiona, 14 amta bölünür.


    D. BMT­-nin (1945), AŞ­-nin (1949), AB­-nin (1973), BVF­-nin (1946), BYİB-­in (1946), ÜTT-­nin (1995), ATӘT-­in (1973), NATO-­nun (1949) üzvüdür.

                                                                          Дювлят гурулушу


    Д. унитар дювлятдир. Конститусийасы (Ясас гануну) 5.6.1953 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламентар монархийадыр. Дювлят башчысы кралдыр (краличaдыр). Крал ганунвериъи щакимиййяти фолкетинг (халг мяълиси) иля, иъраедиъи щакимиййяти ися Дювлят шурасы иля бирликдя щяйата кечирир. Йеванэелист лцтеран кился Д.-нын рясми килсясидир. Крал бу килсяйя мянсуб олмалыдыр. Крал али щакимиййятини бу щакимиййят цчцн мясулиййят дашыйан назирляр васитясиля щяйата кечирир – онун актлары мясул назирлярин контрасигнатурасындан кечмялидир. Крал баш назири вя диэяр назирляри тяйин едир, истефайа эюндярир.

    Али ганунвериъи орган цмуми сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилян бирпалаталы парламентдир (фолкетинг). Депутатларын сайы 179-дан чох олмур (о ъцмлядян 2 депутат Фарер а-ындан вя 2 депутат Гренландийа а.-ндан). Крал, щюкумятин тяйин олунмасы иля баш назирин фолкетингя тягдим едилмяси арасындакы дювр истисна олмагла, истянилян заман йени сечкиляр тяйин едя биляр.

    Али иъраедиъи орган тахт-таъын йеткинлик йашына чатмыш вялиящди вя баш назирин башчылыьы иля назирлярдян (Назирляр шурасындан) ибарят олан Дювлят шурасыдыр. Крал, яэяр мясялялярин нязярдян кечирилмясини Назирляр шурасына тапшырмайырса, Дювлят шурасынын йыьынъагларыны юзц апарыр. Назирляр фолкетингин етимадыны алмалыдырлар. Етимадсызлыг вотуму назирин, вотум баш назиря аид олдугла ися бцтцн щюкумятин (яэяр фолкетингя йени цмуми сечкиляр тяйин олунмазса) истефасы иля нятиъялянир.


    Фарер а-ы вя Гренландийа а. хцсуси идарячилийя маликдир. Фарер а-ы мухтариййят статусу дашыйыр. Йерли ганунвериъи органы лагтингдир. Хариъи сийасят, мцдафия вя валйута сийасяти мясяляляри, щямчинин полисин вя мящкямя органларынын фяалиййяти мяркязи Данимарка щакимиййятинин сялащиййятляриня аиддир. Гренландийа а. “Данимарка дювляти тяркибиндя юзцнцидаряедян яразидир”. Йерли парламент ландстингдир. Гренландийа а.-нын юзцнцидаряетмя статусу Фарер а-рынын мухтариййяти иля аналожидир.


    Д.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Христиан халг партийасы, Мцщафизякар халг партийасы, Данимарка халг партийасы, Венстре, Радикал Венстре, Данимарка сосиал-демократ партийасы, Сосиалист халг партийасы, Гырмызыларын вя йашылларын алйансы, Азлыьын партийасы.


                                                                                 Təbiət


    D.­nın Baltika dənizi sahilləri enli da­ yaz körfəzlərlə güclü parçalanmışdır. Yut­landiya y­a­nın şm.­-ş. sahillərinin ayrı­-ayrı yerlərində, Zelandiya və Men adaları sahillərində Üst Tabaşir yaşlı əhəngdaşı çıxıntıları hündür sıldırımlı kliflərlə müşayiət olunur. D.­-nın sahil xəttinin konfi­qurasiyası tarix boyunca dəyişilmələrə məruz qalmışdır; 1865 ildə baş vermiş güclü fırtına nəticəsində yaranan Langerak boğazı Yutlandiyay­a­nın şm. hissəsini adaya (Vennsüssel­Ti a.) çevirmişdir.


    Relyef. D.­nın səthi dərə­təpəli düzən­likdir; əsasən, buzlaq, şm.­-da isə dəniz çö­küntüləri ilə örtülmüşdür. Sahilləri q. və şm.­-q.­-də dünlərlə əhatə olunmuşdur. Şimal dənizi sahillərini, əsasən, düzənliklər tutur. C.-­q. sahilində marşlar və vattlar var. Nis­bətən yüksək sahəsi Yutlandiyay­a­nın mərkəzi hissəsi boyu submeridional uzan­mış moren tirələrindən ibarətdir. D.­-nın ən hündür nöqtəsi (173 m) İdinq­Skov d.­-dır. Moren tirələrindən q.­-də torfluqlar və bataq­lıqların üstünlük təşkil etdiyi qumlu düzən­liklər yerləşir.


    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. D.­-nın ərazisi Şərqi Avropa platformasının q. hissəsində yerləşir. Burada platforma örtüyünü Pleystosen buzlaşmasının buzlaq və su­buzlaq çöküntüləri ilə örtülmüş Üst Tabaşir və Kaynozoyun karbonatlı, sili­ simlu və terrigen süxurları təşkil edir. Born­ holm a.­nda platforma bünövrəsinin Kem­briyəqədər yaşlı kristallik süxurları səthə çıxır. Faydalı qazıntıları: neft, yanar qaz (Mərkəzi Avropa neftli­-qazlı hövzəsinin Danimarka sektorunda), qonur kömür, daş­ duz, kalium duzu, diatomit (Yutlandiya y­-a­-nda), həmçinin əhəngdaşı, gil, fosforit, torf.

     Зеландийа адасында табаширли клифляр.


    İqlim. Mülayim dəniz iqlimi var; qışı yumşaq (yanvarın orta temp­ru 0–0,5°C), yayı sərin (iyulun orta temp­ru 15,5–17°C) keçir. Dumanlı və buludlu hava səciyyəvi­dir. İllik yağıntı q.­-də 700–800 mm, ş.­-də 500–600 mm-­dir. Nazik qar örtüyü 30 günə­dək qalır.

     Борнщолм адасы сащилляри.


    Daxili sular. Çay şəbəkəsi olduqca sıx­ dır. Yağış suları ilə qidalanan kiçik çaylar üstünlük təşkil edir. Çayların çoxu kanallar­la tənzimlənir. Әsas çayları: Yutlandiya y-­a­-nda Qudeno, Varde­-O, Zelandiya a.-­nda Su­ so, Fün a.­-nda Odense­-O. Әsasən, buzlaq mənşəli çoxlu göl var. Şimal dənizi sahilbo­yunda laqun gölləri yayılmışdır. 2000 ilədək D.­da 200 min ha bataqlıq və bataqlıqlaşmış ərazi qurudulmuşdur.


    Ölkənin bərpa olunan illik su ehtiyatı 6 km3 təşkil edir. Bunun 21%­i k.t.-­nın, kom­munal-­məişət təsərrüfatının, sənayenin tələbatına sərf olunur. Adambaşına illik su təmi­natı 1,1 min m3­-dir.

     Гудено чайы.

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Йутландийа й-а-нын г. щиссяси цчцн азмящсулдар гумлу подзол торпаглар сяъиййявидир; Йутландийанын ш.-индя вя Д.-нын ада щиссясинин щцдудларында беъярилян гонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Дянизин гурудулмуш сащилляриндя йцксяк мящсулдар марш торпаглары формалашмышдыр.


    Д. яразисиндяки йерли енлийарпаглы мешяляр (фыстыг вя палыд мешяляри) узунсцрян вя интенсив тясяррцфат фяалиййяти нятиъясиндя мящв едилмишдир. Мцасир ландшафтлар к.т. йерляри, битки групларындан (ясасян, икинъили) ибарят мешясиз сащяляр вя мешя якинляри иля бирликдя тямсил олунур. Мешяляр юлкя яразисинин 11,8%-ни тутур (2005); щяр ил онларын сащяси сцни мешя салынмасы щесабына 3 мин ща артыр. Йутландийа й-а-нда ийняйарпаглы аьаъ ъинсляри (башлыъа олараг Авропа кцкнары вя мцхтялиф шамаэаъы нювляри) якинляри, адаларда беъярилян енлийарпаглы мешяляр (ясасян, палыд мешяляри) цстцнлцк тяшкил едир. Йутландийа
    й-а-нын шм. вя г. щиссяляриндя йемишан вя ардыъдан ибарят мешяалтлыьы олан палыд сейрякмешялийи сащяляри раст эялинир. Д.-нын аьаъ биткиляринин бюйцк бир щиссяси туршу йаьышларынын тясири алтында тяняззцля уьрайыр. Юлкя язазисинин тягр. 9%-ни тяшкил едян мешясиз битки груплары ерика мяндяъярликляри, мцхтялиф типли чямян вя батаглыгларла тямсил олунур. Сащил бойу щалофит чямянлярин йерляшдийи сащяляря раст эялинир.


    Д.-нын щейванлар алями вя битки юртцйц адяти йашайыш йерляринин фрагментасийасы вя мящв едилмяси нятиъясиндя чох касадлашмышдыр; 1850 илдян 2000 илядяк юлкя яразисиндя 350-ядяк абориэен (йерли) щейван вя битки нювц йох олмушдур. Мешялярдя Сибир ъцйцрц вя няъиб марал, Шимал дянизинин сащил суларында итмяк тящлцкясиндя олан Балтика суитиси, ади вя узунсифят суити галмышдыр.

     Тйу Милли Паркы. Йутландийа.


    Д.-да цмуми сащ. 933 мин ща (2004) олан 183 мцщафизя едилян тябии ярази (бунларын 72-си дяниз резерватларыдыр) вар. Чохлу су гушларынын йувалама вя динъялмя йерляринин мцщафизяси цчцн йарадылмыш, сащ. 737 мин ща олан (акваторийалар дахил едилмякля) 27 фауна резерваты (Бювлинг- фйорд, Ставнс-фйорд вя с.) бейнялхалг ящямиййятли су-батаглыг йерляриня аид едилмишдир. Мцщафизя олунан бир нечя яразидя 1998 илдян чай гундузунун йенидян иглимя уйьунлашдырылмасы ишляри апарылыр.


                                                                                                       Ящали


    Д.-нын ясас ящалиси данимаркалылардыр (90%-дян чох); фарерлиляр – 0,9%, Гренландийа ескимослары – 0,1% тяшкил едир. Ящалинин тягр. 8,5%-и иммигрантлар вя онларын нясилляридир, онлардан 50%-дян чоху Авропа (о ъцмлядян Тцркийядян 12%, кечмиш Йугославийа республикаларындан 9,7%, Алманийадан 5,6%), 35%-и Асийа (Ирандан 5,8%, Ливандан 4,9%, Пакистандан 4,2%), 9,4%-и ися Африка (даща чох Сомалидян) юлкяляриндян эялянлярдир.


    19 ясрин яввялляриндян Д. ящалисинин сайы сцрятля артырды (1801 илдя 929 мин няфяр; 1850 илдя 1414,6 мин няфяр; 1901 илдя 2249,5 мин няфяр; 1950 илдя 4281,3 мин няфяр; 1970 илдя 4937,6 мин няфяр). 1970-ъи иллярдян тябии артым темпи азалды (1970 илдя 0,77%; 1980 илдя 0,21%; 1990 илдя 0,11%); 21 ясрин яввялляриндя илдя орта щесабла 0,3% (2006 илдя 0,33%) тяшкил едир. Доьум сявиййяси ашаьы дцшцр: 2005 илдя 1000 няфяря 11,9 няфяр (1970–80 иллярдя орта щесабла 16,6 няфяр; 1991–2000 иллярдя 12,8 няфяр); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,8 ушагдыр (АБ юлкяляри цчцн бу эюстяриъи орта щесабла 1,5 ушагдыр). Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 10,1 няфярдир (1991–2000 ил- лярдя 11,5 няфяр); ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4,47 няфярдир. Ящали артымы гисмян иммиграсийа щесабынадыр (миграсийа салдосу 1000 няфяря 2,52 няфярдир).


    Д.-нын демографик проблеми ящалинин “гоъалмасы”дыр. Сакинлярин орта йаш щядди 39,7 илдир (2006; 1980 илдя 36,7 ил). Ащылларын (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 15,2% (1980 илдя 14,3%), 15 йашадяк олан ушагларын хцсуси чякиси 18,7% (1980 илдя 21,1%), ямяк габилиййятли ящалинин (15–64 йаш) хцсуси чякиси 66,1%-дир (1980 илдя 64,4%). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 77,8 илдир (кишилярдя 75,5; гадынларда 80,2 ил). Щяр 100 гадына орта щесабла 98 киши дцшцр.


    Д. Авропанын шм.-ында ян сых мяскунлашмыш юлкядир; ящалинин орта сыхлыьы (1 км2-дя 126,2 няфяр, 2007) г.-дян ш.-я доьру артыр; Зеландийа (1 км2-дя тягр. 240 няфяр) вя Фцн (1 км2-дя 137 няфяр) адалары сых, Йутландийа й-а-нын г. р-нлары ися сейряк (1 км2-дя тягр. 60 няфяр) мяскунлашмышдыр. Ящалинин 85,4%-и шящярлярдя йашайыр (2006). Ири ш.-ляри: Копенщаэен (Бюйцк Копенщаэендя 1094 мин няфяр, 2007; Д. ящалисинин 20%-индян чоху), Орхус (230,1 мин няфяр), Оденсе (146,6 мин няфяр), Олборг (123,4 мин няфяр).


    Д. игтисадиййатында ишляйянлярин сайы 2710 мин няфярдир, онлардан 75%-и хидмят сащясиндя (о ъцмлядян топдан вя пяракяндя сатыш, иътимаи иашя вя мещманхана бизнеси – 18%, няглиййат, рабитя вя телекоммуникасийа – 6,3%), 15,7%-и сянайедя (електрик, газ вя су тяъщизаты дахил олмагла), 6,3%-и тикинтидя, 3%-и к.т.-нда чалышыр; ишсизлярин сайы 157,4 мин няфярдир (2005).


    Диндарларын яксяриййяти христиандыр, мцсялманлар да (тягр. 2%) вар.


                                                                             Тарихи очерк 


    Д. гядим дюврдян ерамызын 9 ясринин орталарынадяк. Д. яразисиндя илк инсан изляри (йягин ки, спорадик) Рисс-Вцрм бузлагарасы дюврцня аиддир. Аьыр ямяк аляти иля йарылмыш халлы маралын сцмцкляринин тапынтысы бу дювря тясадцф едир. Йашайыш мяскянляри Цст Палеолитин сонларындан (Бромме), бузлаьын шм.-а чякилмясиндян сонра мялумдур. Мезолит дюврц Маглемозе мядяниййяти, щямчинин ареалы Шимали Алманийа вя Ъянуби Исвечя йайылмыш Лингби (Лингбц; Зеландийа а.-ндакы абидялярин ады иля адландырылмышдыр) мядяниййяти иля тямсил олунур. Мезолитин сону – Неолитин яввялляриндя Ертебюлле мядяниййяти йайылды. Енеолит вя Неолит дюврляриндя гыфвары гядящляр мядяниййяти, гайтанлы керамика мядяниййяти, зянэвары гядящляр мядяниййяти мейдана эялди.

     Гуннеструпдан ашкар едилмиш эцмцш тийан. Е.я. 1 яср. Данимарка Милли Музейи. Копенщаэен


    Д. яразисиндя йайылмыш Сон Тунъ дюврц мядяниййятляри “Шимал зонасы”на аид едилир. Бу мядяниййятлярдя бир нечя мярщяля вя локал груп мцяййянляшдирилир, мядяни ялагялярин мцхтялиф истигамятляри гейд олунур. Еркян Дямир дюврцндя бир нечя яняня, щямчинин Щалштат вя Латен мядяниййятляринин тясири излянилир; ерамызын илк ясрляриня аид хейли сайда Ромадан идхал олунмуш яшйалар тапылмышдыр. Бу дюврляря Д. торфлугларында тапылмыш гурбанэащлар, щямчинин Йортспрингдя (Щюртспинг) ашкар олунмуш, уз. 13 м-дян чох, 20 няфяр дюйцшчц (150 ядяд аьаъ галхан, тягр. 200-я йахын дямир вя сцмцкдян низя уълуьу, 8 гылынъ вя с.) цчцн нязярдя тутулмуш аьаъдан дцзялдилмиш эями, аьаъ араба деталлары, юлдцрцлмцш (ещтимал ки, гурбан верилмиш) инсанларын мумийаланмыш ъясядляри, лурлар, тунъ вя гызыл габ дяфиняляри вя с. аиддир. Труннщолмдан (Трундщолм) тапылмыш “Эцняш арабасы”, Гуннеструп (Гундеструп)
    вя Бродан (Бра) ашкар едилмиш габарыг тясвирли тийанлар вя с. надир инъясянят ясярляридир. Торфлугларда олдуьу кими, юлцлярин палыд аьаъындан дцзялдилмиш табутларда дяфн едилдийи бязи курганларда да цзви материаллардан, о ъцмлядян аьаъдан дцзялдилмиш мямулатлар: цзяри ойма нахышлы гылынъ гынлары, гатлама стуллар, габ-гаъаг горунуб сахланылмышдыр. Йашайыш мяскянляриндян башга гядим тарлаларын мярзлянмя изляри дя тядгиг олунмушдур. Рома тясири дюврцня торфлугларда (Вимос, Торсберг, Нидам, Иллеруп вя с.) ашкарланмыш зянэин силащ нцмуняляри, дюйцш лявазиматы вя с. аиддир.

     Труннщолмда ашкар едилмиш “Эцняш арабасы”. Тунъ, гызыл. Е.я. 18–17 ясрляр. Данимарка                                                                                                                                                Милли Музейи. Копенщаэен.


    Д.-нын ян гядим халгларына (е.я. 1-ъи миниллийин сонлары) йазылы мянбялярдя ады чякилян, Йутландийа й-а-ндакы тевтонларла гоншу олан кимврляр аиддир. Сонралар бурада йутлар вя англлар олмушлар. Ерамызын 5–6 ясрляриндя онлар Британийайа кючмцш, торпагларында ися Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундан эялмиш данлар (юлкянин ады да бурадандыр) мяскунлашмышлар. Кюч заманы онлар эерман тайфаларындан олан эерулларын бир щиссясини ъянуба доьру сыхышдырмышлар. Йазылы гайнагларда 6 ясрин яввялляриндя данларла гоншу олан варнларын ады чякилир. Ещтимал ки, шящяр йерляриндя ашкар олунмуш чохлу дяфиня вя даьынты изляри бу щадисялярля баьлыдыр. Халгларын бюйцк кючц заманы щакимиййят мяркязляриндян бири гиймятли металлардан щазырланмыш яшйаларын вя “сарай” галыгларынын ашкар олундуьу Гудмедя (Фцн а.) йерляширди.

     Викинглярин эцмцш бязяк яшйалары. Данимарка Милли Музейи. Копенщаэен.


    Йазылы мянбялярдя данлар щаггында илк мялумат 6–7 ясрляря аиддир. Онлар тайфа иттифагларында бирляшмиш, Йутландийада илк “дружиналы” протодювляти гурумларыны йаратмышлар. 8 ясрдя данлар йарымаданын йерли ящалисинин галыгларыны ассимилйасийайа уьратдылар. Бу дюврдя онлар Фрисландийа, Франса вя Инэилтярянин сащилйаны яразиляринин даща чох зяряр чякдийи дяниз йцрцшляриня чыхмаьа башладылар. Бюйцк Карлын данлары табе етмяк ъящди Франк дювляти цчцн уьурсузлугла нятиъялянди. Франклара гаршы мцбаризянин башында дуран конунг Гудфред Д.-нын ъ. сярщядлярини мющкямляндирди (Даневирке сядди) вя ярази иттифаглары ясасында Д.-ны, Исвечин ъ.-уну – Сконени (17 ясрин орталарынадяк Д.-нын тяркибиндя иди) вя Шлезвигин бир щиссясини ящатя едян илк Д. краллыьыны йаратды. 810 илдя Гудфредин юлдцрцлмясиндян вя узунмцддятли дахили мцщарибядян сонра 827 илдя Ы Горик (Гудфредин оьлу) данларын йеэаня щюкмдары олду. Артыг 9 ясрин сонларындан “Д.” адына йазылы гайнагларда раст эялинир.


    8 ясрин сонлары – 9 ясрин яввялляриндя данларын гябиля яйанларынын вя щярби башчыларын (конунгларын) нцфузу артмаьа башлады. Башчылар ири торпаг мцлкляриня, шяхси щярби дястяляря (лидляря) малик идиляр, бязян дини функсийалары да йериня йетирирдиляр. Д. ъямиййятиндя азад силащлы иъмачыларын (бондларын) ролу бюйцк иди. Бурада феодал мцнасибятляринин диэяр Скандинавийа юлкяляриня нисбятян даща тез инкишафынын сябяби Йутландийада якинчилийин сцрятли инкишафы, кянд иъмасына кечид вя диэяр юлкялярля даща сых ялагялярин йарадылмасы иди. Йутландийа й-а-нын ъ. щиссяси тядриъян Гярби Авропа, Скандинавийа иля Шярги Балтикайаны яразиляр арасында мцбадиля тиъарятинин мяркязиня чеврилди. Яввялляр фризлярин мяшьул олдуьу бу тиъарят Щедебцдя ъямляшмишди. Диэяр мцщцм тиъарят мяркязляри Рибе вя Данкирке шящярляри иди.


    Данимарка 9 ясрин сонларындан 16 ясрин орталарынадяк. Данимаркалылар викинглярин йцрцшляринин ян фяал иштиракчыларындан бири идиляр. Йцрцшлярдя дружинник- лярля (хирдманларла) йанашы, бондлар да иштирак едирдиляр; йцрцшляря гябиля башчылары, сонралар ися краллар рящбярлик едирдиляр. Данимаркалылар конунг Гутрумун [879– 890] башчылыьы иля Инэилтярянин ш.-индя вя шм.-ш.-индя эениш яразиляри (бах Денло) табе етмиш, Рагнар Лодброк [тягр. 770– 785] вя Роллонун (юл. тягр. 930 вя йа 932) башчылыьы иля Сена чайынын ашаьы ахарларыны (911 илдян Франса краллыьындан лен асылылыьында олан Нормандийа щерсоглуьу) тутмушдулар. Конунг Гоъа Гормун (юл. тягр. 950) вя онун варисляринин дюврцндя Д.-нын Инэилтярядяки мцлкляри эенишлянмиш, онлардан данеэелд (пул верэиси) алынмаьа башланмышды. Бюйцк Кнуд бцтцн Инэилтяряни фятщ етмиш, 1016 илдя Инэилтяря, 1028 илдя Норвеч кралы олмагла Данимарка империйасыны йаратмыш, Шимал дянизини империйанын дахили дянизиня чевирмишди. Мцгяддяс Рома империйасынын императору ЫЫ Конрад Шлезвиг маркасыны данимаркалылара эцзяштя эетмяйя мяъбур олмушду. Бюйцк Кнудун юлцмцндян сонра 1035 илдя онун йаратдыьы империйа парчаланды. 12 ясрин орталарында данимаркалыларын ишьалчы йцрцшляри кясилди.


    Йцрцшляр заманы ялдя олунан гянимят вя гула чеврилян щярби ясир ахыны Д. ъямиййятинин тябягяляшмясиня эятириб чыхартды. 10 ясрдя крал щакимиййятинин мющкямлянмяси онун хариъи експансийадакы ролу вя ишьал олунмуш йени торпагларын данимаркалыларын табелийиндя галмасы иля баьлы иди. 10 –11 ясрлярдя Д.-да йени шящярляр салынмагла йанашы, кющня шящярляр дя бюйц- йцрдц вя онлар илк нювбядя тиъарят мяркязляри (Виборг, Оденсе, Орхус, Олборг вя с.) ролуну ойнайырды. Д. кралларынын ясас игамятэащы Йеллинг шящяри олду; Роскилле вя Лунд шящярляри дя крал игамятэащлары иди.


    Мяркязи щакимиййятин мющкямляндирилмясинин башлыъа амилляриндян бири дя кралын кился иля иттифагы иди. Тягр. 965 илдя христианлыг Д.-да рясми дин елан едилди. 11–12 ясрлярдя феодаллашма просесиндя кечмиш нясли яйанларын йерини торпаг сащибляри олмуш кралын гуллуг адамлары (ледунг щярби-дяниз гошуну ъянэавяр дястяляри иля явязлянди), варланмыш бондлар вя католик рущаниляр тутду. Бондларын бир гисми торпаг сащибляриндян асылы вязиййятя дцшдц, йахуд крал кяндлиляри елан олунду. 1086 илдя баш вермиш цсйан нятиъясиндя крал Мцг. ЫЫ Кнудун юлдцрцлмяси иля Д.-да щяръ-мярълик дюврц башлады.


    1157 илдя щакимиййятя эялмиш Валдемарлар сцлалясинин дюврцндя Д.-да крал щакимиййяти мющкямлянди, онун сярщядляри Балтика дянизинин ъ. вя ш. сащилляринин истиласы щесабына эенишлянди. Ы Валдемар [1157–82] Аслан Щенрихя гаршы мцбаризядя 1162 илдя Алманийа императору Ы Фридрих Барбароссанын сцзеренлийини гябул етди вя венедляря гаршы йцрцшляр нятиъясиндя тягр. 1169 илдя Рцэен а-ны ишьал етди. Онун оьлу ВЫ Кнуд [1182– 1202] 1187 илдя Померанийа вя Мекленбургу, 1201 илдя Щолштейни табе етди, Алманийа императорларынын асылылыьындан азад олду. Ондан сонра щакимиййятя эялян ЫЫ Валдемар Галиб 1219–20 иллярдя Шимали Естонийанын (Естлйандийа; 1346 илядяк Д.-нын табелийиндя иди) сащилйаны торпагларыны ишьал етди. Лакин 1227 илдя Шимали Алманийа кнйазларынын мцттяфиг гошунларына мяьлуб олмасындан сонра Д.-нын Балтика дянизинин ъ. вя ш. р-нларына експансийасына сон гойулду.


    Д.-нын уьурлу хариъи сийасяти игтисади тярягги, ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафы, эюмрцк рцсумунун артырылмасы иля мцшайият олунурду. 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя Д.-да мцнтязям верэилярин топланмасына башланылды: хязиня цчцн торпаг верэиси, щяйятбашы верэи вя щярби хидмят явязиня ордунун сахланмасы цчцн натурал верэи (лединг). Тиъарят вя эямичилик уьурла инкишаф едирди, чохсайлы, илк нювбядя крал гясрляринин тикинтиси апарылырды. Бу дюврдя Д.-да торпагларын 15%-и- ня малик олан азад кяндлиляр тябягяси сахланылырды; кянд иъмасы сабит сосиал институт кими 18 ясрин сонларынадяк мювъуд иди. Кянд иъмасынын йыьынъаьы (тинг) илкин мящкямя органы сайылырды. 12 ясрин сонла- рында Зеландийанын, 13 ясрин яввялляриндя ися Сконенин вилайят щцгугу цмумиляшдирилди, 1241 илдя илк цмумданимарка ганунлар кцллиййаты олан “Йутландийа гануну” (“Жуске Лов”) тяртиб едилди. 13 ясрдя Д. краллыьы торпагларынын мцфяссял сийащысы “Жордебог” щазырланды.

    13 ясрин орталарындан Д.-да феодализмин инкишафы кяскин дахили чякишмялярля мцшайият олунурду. Бу дюврдя кился чох вахт задяэанларла иттифагда крала гаршы чыхыш едирди. ЫЫ Валдемарын юлцмцндян сонра 100 ил (1241–1340) давам едян дахили иьтишашлар Д.-ны сарсытды. 1282 илдя яйанлар крал В Ерик Клиппинги [1259–86] крал щакимиййятини мящдудлашдыран хартийаны имзаламаьа мяъбур етдиляр. Крал щяр ил данещофу чаьырмалы вя мящкямя гярарларына ъидди ямял етмяли иди. Онун хартийадан имтина етмяк вя муздлу алман гошунларынын кюмяйи иля феодал мцхалифятини гырмаг ъящди уьурсуз олду; крал юлдцрцлдц. ВЫ Ерик Менвед [1286–1319] крал щакимиййятинин мювгейини мцвяггяти эцъляндиря билди. О, Д.-нын Балтика дянизинин ъ. сащилляриня експансийасыны бярпа етмяйя чалышды, Мекленбург щерсогу вя хырда алман кнйазлары иля иттифага эиряряк Щанза шящярлярини формал олараг табе етди вя Исвечин ишляриня фяал гарышмаьа башлады. Щярби хяръляр вя кралын исрафчылыьы хязинянин тцкянмясиня вя кралын нцфуздан дцшмясиня сябяб олду. ВЫ Ерик Менвед йени верэиляр вя верэи системинин низамланмасы щесабына малиййя вязиййятини йахшылашдырмаьа чалышды. Бу мягсядля Д.-да инзибати-ярази ислащаты кечирилди. Лакин хязиняни долдурмаг мцмкцн олмады. Йени крал ЫЫ Кристофер [1319/1320–26, 1330–32] пул вясаити ялдя етмяк мягсядиля дювлят торпагларыны эиров олараг алман феодалларына пайлады. 1325 илдя юлкянин йарыдан чоху эировда иди. 1332 илдя Д.-да крал щакимиййяти фактики олараг ляьв едил- ди, юлкя Исвечин вя Щолштейнин щакимиййятиня кечди.


    1340 илдя ЫВ Валдемар Аттердагын дюврцндя [1340–75] крал щакимиййяти йенидян бярпа олунараг мющкямлянди. Табе олмайан феодаллары итаятя эятирмяк цчцн онларын торпагларынын мцсадиря едилмяси 1357 вя 1360 иллярдя Йутландийада яйанларын цсйанларына сябяб олду. 1360 илдя крал эиров торпаглары эери гайтара билди. Мцхалиф задяэанларла барышмаг мягсяди- ля ЫВ Валдемар Аттердаг данещофу чаьырды вя силклярля “Торпаг мцгавиляси”ни (“Ландефред”) имзалады. Мцгавиляйя эюря халг крала табе олмалы, крал ися, о вя онун варисляри гануну позмайанадяк, халгы идаря етмяли иди. Силкляр юлкяни хариъи тялцкялярдян горумалы, юз юлкясинин зийанына гоншу дювлятляря йардым етмямяли, крал ися верэилярин йыьылмасы вя щярби хидмят мясяляляриндя “гайда”лара, щямчинин юлкя ганунларына риайят етмяли иди. Бу “милли разылашма” Д.-нын бирлийини, крал щакимиййятини вя силки монархийа системини мющкямляндирди. ЫВ Валдемар Аттердагын хариъи сийасяти ися беля уьурлу дейилди. Онун Балтика дянизинин г. щиссясиндя Д. аьалыьыны бяргярар етмяк сяйляри Щанза иля тоггушмайа сябяб олду. Данимарка- Щанза мцщарибяси (1367–70) Д.-нын мяьлубиййяти иля нятиъялянди. 1370 ил Штралзунд сцлщцня эюря Щанза Балтика дянизиндяки мювгелярини эцъляндирди вя Д. кралларынын сечилмясиндя иштирак етмяк щцгугу газанды.


    14 ясрдя Д. Щанзайа гаршы мцбаризядя Исвеч вя Норвечля йахынлашмаьа башлады. 1380 илдя Валдемар Аттердагын гызы Ы Маргретенин Норвеч кралы ВЫ Щоконла никащы иля Данимарка-Норвеч унийасы баьланды (1814 илядяк давам етмишдир). Ы Маргретенин Исвеч краличасы сечилмясиндян сонра баьланмыш Калмар унийасы (1397–1523) нятиъясиндя бцтцн Скандинавийа юлкяляри Д. кралларынын щакимиййяти алтына дцшдц. Д. унийада апарыъы рола малик иди, Копенщаэен ися ири Авропа дювлятинин пайтахты статусуну газанды. Лакин йени дювляти гурумун чох да эцълц олмадыьыны унийа дахилиндяки краллыглар арасында баш верян мцщарибяляр дя тясдиг едирди. 1460 илдя Д. кралы Ы Кристианын Шлезвиг щерсогу вя Щолштейн графы сечилмяси иля бу кнйазлыгларла Д. арасында шяхси унийа йаранды.


    Дахили чякишмяляр нятиъясиндя баш вермиш тяняззцлдян сонра, 14 ясрин икинъи йарысындан етибарян Д.-нын игтисади йцксялиш дюврц башлады. Ясас тясяррцфат сащясинин малдарлыг олдуьу Йутландийада пул рентасы артырылды, бийар азалдылды. Бурада вя Фцн а.-нда кяндли торпаг сащиблийи системи (фесте) бяргярар олду. Якинчилийин вя бийарын мцщцм рол ойнадыьы, лакин ящалинин шящярляря эцълц ахынынын мцшащидя олундуьу Зеландийада мцлкядарлар кяндлиляри торпаьа тящким едя билдиляр (ворнедскаб), дювлят торпагларынын сащяси артды. Кралдан дястяк алан Д. шящярляри Щанза иля рягабятдя уьур газанмаьа башлады.


    15 ясрин сону – 16 ясрин яввялляриндя Д.-да крал вя ригсрод (дцнйяви вя дини феодалларын нцмайяндяли органы) арасында щакимиййят бюлэцсц апарылды. Кралы (1448 илдян Д.-да Олденбурглар сцлаляси щакимиййятдя иди) ригсродун цзвляри сечирдиляр. Щяр йени крал хцсуси фярманла (“капитулйасийа”) задяэанларын вя ригсродун имтийазларыны тясдигляйирди. Силки-нцмайяндяли мяълис олан ригсдаг (1468 илдян чаьырылырды, задяэанларын, рущанилярин, шящярлилярин вя азад кяндлилярин нцмайяндяляриндян ибарят иди) бюйцк нцфуза малик дейилди; онун функсийасы чох вахт кралын верэиляри артырмаг тялябини тясдиглямякдян ибарят олурду.


    Исвечдя Калмар унийасы ялейщдарларынын унийаны ляьв етмяк ъящдляри ЫЫ Кристиан тяряфиндян гяддарлыгла йатырылырды (1520). Хырда задяэанлара вя шящяр ящалисиня (онлара бир сыра имтийазлар верилмишди) архаланан кралын аристократийа вя ригсродун аьалыьыны сарсытмаг тяшяббцсц уьурсузлугла нятиъялянди. 1523 илдя задяэанлaрын суи-гясди нятиъясиндя ЫЫ Кристиан юлкядян говулду. Щакимиййятя Ы Фредерик кечди. Щямин ил Д.-дакы дахили щяръ-мяръликдян истифадя едян Ы Густав Данимарка-Исвеч сцлаля иттифагыны ляьв едяряк Исвеч кралы сечилди. Норвеч Атлантика океаны сащилляриндяки мцлкляри (Исландийа, Фарер а-ры, Гренландийа) иля бирликдя Д.-нын табелийиндя галды [бах Данимарка-Норвеч унийасы (1380–1814)]. 1533 илдя Ы Фредерикин юлцмц иля Д.-да мцбаризя кяскинляшди. Задяэанларын тахтда отуртдуглары ЫЫЫ Кристиан [1534–59] кяндлилярин вя шящярлилярин цсйаныны йатырараг крал щакимиййятинин игтисади вя сийаси мювгелярини мющкямляндирди. Онун щяйата кечирдийи крал Реформасийасы (1536) нятиъясиндя кился торпаглары кралын мцлкцня чеврилди.
    Щямин ил ЫЫЫ Кристианын “Капитулйасийа”сына Норвечин Д.-нын бир щиссяси олдуьуну тясдигляйян маддя ялавя едилди.


    Данимарка 16 ясрин сонлары – 19 ясрин яввялляриндя. 16 ясрин икинъи йарысындан башлайараг кяндли тясяррцфатларынын мянимсянилмяси щесабына ири задяэан торпаг сащиблийинин артмасы 1660–80-ъи иллярдя кулминасийа нюгтясиня чатды (дювлятин ялиндя, ясасян, мешя ов йерляри ъямляшмишди). Ейни заманда Балтика тиъарятинин, илк нювбядя тахыл сатышынын йени йцксялиши башлады. Щанзанын тяняззцлц шяраитиндя Д.- нын к.т. мящсулларынын ихраъы йерли мцлкядарларын ялиня кечди. 16 ясрин сонларында бу мящсулларын алышыны Нидерланд инщисара алды. 16 ясрин сонлары – 17 ясрин яввялляриндя 1740 илядяк давам едян сатыш бющраны башлады.


    Д. бу дюврдя аграр юлкя олараг галырды, мануфактура истещсалы, демяк олар ки, йох иди, Копенщаэендя хырда сяняткарлыг истещсалы, Норвечдя ися мядян иши инкишаф едирди. 17 ясрин сонларында щярби вязиййятля ялагядар Д.-да дювлят (крал) вя юзял мануфактуралар йаранды. Д.капиталы истещсалдан даща чох бейнялхалг тиъарятя гойулурду. К.т.-нда щейвандарлыг тядриъян якинчилийи сыхышдырырды, бийар ися эениш йайылмырды (кяндлилярин йалныз 18%-и 3 эцнлцк бийары йериня йетирирди).


    1563 илдян Д.-нын Балтика дянизиндя вя Скандинавийа й-а-нда аьалыг уьрунда Исвечля узунмцддятли мцнагишяси [бах Данимарка-Исвеч мцщарибяляри (16–19 ясрляр)] башланды. Мцщарибяляр Д.-нын мяьлубиййяти иля нятиъялянди. Д. мцлкляринин бир щиссясини, о ъцмлядян Сконени вя Шярги Норвечи итирди. Исвеч Балтика дянизиндя аьалыьыны бяргярар етди. 16 ясрдя Д. Щолштейни итирди (1773 илдя ЫЫ Йекатерина иля баьланмыш сазишя ясасян йенидян эери алды). Д.-нын ЫВ Кристианын дюврцндя, 1625–29 иллярдя Отузиллик мцщарибядя (1618–48) иштиракы да уьурсуз олду.


    17 ясрин орталарында даими мцщарибяляр шяраитиндя хязинянин долдурулмасы цчцн бирбаша верэилярин тятбиги вя онларын задяэанлара да шамил едилмяси тяляб олунурду. Задяэанларын вя онлара гошулан рущанилярин мцгавимяти эцълц антифеодал бцрэер-буржуа мцхалифятини йаратды. 1660 илдя ЫЫЫ Фредерик ригсдагы чаьырды. Мцхалифят задяэанларын бир сыра имтийазларынын ляьвини вя крал щакимиййятинин ирсян кечмясини (кралын ригсроддан асылылыьыны арадан галдырмаг мягсядиля) тяляб етди. Тялябляр гябул олунду, Д. ирси монархийа елан едилди. Д.-нын мцтлягиййятя кечмяси 1665 ил “Крал фярманы” иля тясдиглянди (1849 илядяк гцввядя галды). Бу сяняд ислащатлар (чоху В Кристиан вя ЫВ Фредерикин щакимиййят илляриня тясадцф едир) дюврцнцн башланьыъы олду. Ригсрод ляьв едилди, дювлятин мяркязляшдирилмяси цчцн бир сыра тядбирляр эюрцлдц, ригсдаг чаьырылмады. К.т.-нда вязиййятин писляшмяси иля торпаг сащибкарлары олан задяэанлар яввялки нцфузларыны итирдиляр. Д. мцтлягий- йятинин дайаьы йени мямур задяэанлар вя бцрэерляр (дювлят вязифяляриня шящярлиляри гябул етмяйя башладылар) олдулар. Щцгуг системи стандартлашдырылды, “Данске Лов” цмумданимарка ганунлар кцллиййаты дяръ едилди (1683), юлчц вя чяки ващидляринин ислащаты апарылды, ващид верэи системинин тятбиги цчцн бцтцн торпагларын кадастры тяртиб едилди. 1702 илдя ворнедскаб ляьв едилди, лакин 1733 илдя щярби тящким системи (ставносбонд) формасында тящкимчилик бярпа олунду.


    18 ясрин орталарындан Д. ъямиййятиндя к.т.-нын модернляшдирилмяси вя дахили ислащатларын кечирилмяси мясяляляри мцзакиря олунмаьа башлады. 1751–70 иллярдя щюкумятин фактики башчысы олан Й. Бернсторфун йцрцтдцйц меркантилизм сийасяти Д.-нын игтисади вя малиййя вязиййятини кяскин шякилдя аьырлашдырды. Хязиняни долдурмаг цчцн йени к.т. верэиси (щарткорн) тятбиг едилди, дювлят торпагларынын сатышына башланылды. Крал ВЫЫ Кристианын дюврцндя биринъи назир Й.Ф. Струенсе маарифчи мцтлягиййят характерли ислащатлар кечирди (1770–72). Назирлярин юз задяэан гощумларыны вязифяляря тяйин етмяк, сензура, щямчинин исtинтаг заманы ишэянъя тятбиг етмяк гадаьан едилди, инзибати апарат, малиййя идарячилийи, мящкямя системи садяляшдирилди, бийар эцнляри дягигляшдирилди, натурал верэиляр пул верэиляри иля явяз едилди. Задяэанларын суи-гясди нятиъясиндя Струенсе вязифясиндян кянарлашдырылды (сонра едам олунду), онун ислащатлары ися ляьв едилди. 1780-ъи иллярдя йени, даща дярин ислащатларын кечирилмяси башлады. Кралын гярарларынын разылашдырылдыьы Эизли дювлят шурасы йарадылды. Игтисади вя сийаси щяйатда задяэанлар арасындан вя бцрэерлярин али тябягясиндян чыхан тиъарят-сянайе буржуазийасынын ролу тядриъян артды. Тящкимчилик щцгугу 1788 илдя мящдудлашдырылды, 1800 илдя ися тамамиля ляьв олунду. Ян варлы кяндлиляр тясяррцфатларыны сатын алараг сащибкарлара (гордменляря), торпагсыз кяндлиляр (щусменляр) ися муздурлара чеврилдиляр. Бу дяйишикликляр Д. игтисадиййатында капиталист мцнасибятляринин даща эениш йайылмасына йол ачды.


    18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Д. бир нечя дяфя щярби мцнагишялярдя иштирак етди: 1788 илдя Данимарка-Норвеч гошунлары Исвечя сохулду; 1801 илдя Б.Британийа Д. донанмасына щцъум етди, 1807 илдя ися Д.-нын пайтахты шиддятли бомбардмана мяруз галды [бах Инэилтяря-Данимарка мцщарибяси (1807–14)]. Д. буна ъаваб олараг Б.Британийайа мцщарибя елан етди, ВЫ Фредерик Ы Наполеонла иттифага эирди. Наполеон Франсасынын дармадаьын олунмасындан вя 1813 илин декабрында Исвеч гошунларынын Шлезвиг вя Щолштейня сохулмасындан сонра Д. мяьлубиййятини етираф етди. Кил сцлщ мцгавилясиня (1814) эюря Д. Щелголанд а.-ны Британийайа, Норвечи ися Исвечя эцзяштя эетди.


    Данимарка 19 ясрин орталары – 20 ясрин яввялляриндя. Вйана конгресинин (1814–15) гярарларына эюря Норвечи итирмиш Д. Атлантика мцлклярини (Исландийа, Фарер а-ры, Гренландийа), Шлезвиг, Щолштейн вя Лауенбург щерсоглугларыны ялиндя сахлайа билди. Щярби мяьлубиййят вя ярази иткиси 1820-ъи иллярин сонларынадяк давам едян игтисади чятинликляря сябяб олду. Гярби Авропада башланмыш сянайе чеврилиши Д. тясяррцфатынын модернляшдирилмясиня тякан верди. 1814 илдя иъбари ибтидаи тящсил щаггында гярарын гябул едилмясиндян сонра артыг 19 ясрин орталарында юлкянин бцтцн ящалиси савадлы иди.


    1830-ъу иллярин яввялляриндян Д.-нын щяйатында мцщцм дяйишикликляр баш верди: реэионал силки-нцмайяндяли мяшвярятчи мяълисляр (Шлезвиг, Щолштейн, Йутландийа вя адаларда) йарадылды, 1837–41 иллярдя коммунал юзцнцидаря тятбиг едилди. 1840–41 иллярдя ВЫЫЫ Кристианын апардыьы ислащатлар (натурал верэилярин ляьви, кянд юзцнцидарясинин тятбиги вя с.) кянд щяйатыны мцасирляшдирди. 1840 илдя Милли Либерал Партийа, 1846 илдя “Кяндли достлары ъямиййяти” йаранды. Бу дюврдя Шлезвиг вя Щолштейнин алман вя данимаркалы ящалиси арасында милли зиддиййятляр кяскинляшди. Милли либераллар Шлезвигин бцтцнлцкля Д.-нын тяркибиня гатылмасыны тяляб едирдиляр. Данимарка-Алманийа мцщарибяляри (1848–50, 1864) нятиъясиндя Д. Шлезвиги, Щолштейни вя Лауенбургу итирди.


    1848 илин ингилаби сарсынтылары Д.-дан да йан кечмяди. Пайтахтда баш верян кцтляви нцмайишляр ВЫЫ Фредерики Мцяссисляр мяълисини чаьырмаьа вадар етди. Мяълисин ишляйиб щазырладыьы Ийун конститусийасына (1849) эюря Д. икипалаталы парламенти (ригсдаг) вя кралын гаршысында мясулиййят дашыйан щюкумяти олан мящдуд монархийайа чеврилди. 1855 илдя гябул олунмуш Октйабр конститусийасы крал щакимиййятини эцъляндирди, парламентин щцгугларыны ися мящдудлашдырды.


    19 ясрин икинъи йарысында Д.-нын аграр сащяси сцрятля инкишаф едирди. 1870-ъи иллярдя юлкя тахыл истещсалындан мящсуллары, ясасян, Б.Британийа вя Алманийайа ихраъ олунан щейвандарлыьа кечди. К.т. мящсуллары Д. ихраъатынын 85–90%-ни тяшкил едирди. Онун тяшкили цчцн к.т. бирликляри вя кооперативляр йарадылды. Елми-техники наилиййятляри тятбиг едян савадлы вя варлы кяндлиляр кяндин симасына чеврилдиляр. 20 ясрин яввялляриндя Д.-да бир чох ъящятиня эюря дцнйанын ян мцтярягги вя йцксяк инкишаф етмиш аграр-сянайе комплекси формалашды. Бунунла йанашы чохсайлы тиъарят вя няглиййат сящмдар ъямиййятляри йаранды. К.т.-нын вя тиъарятин тялябатлары сянайенин инкишафына тякан верди. 1870-ъи иллярин яввялляриндя ири тярсанялярин вя машынгайырма заводларынын бцнювряси гойулду. Шящярляр сцрятля инкишаф едирди; 20 ясрин яввялляриндя Копенщаэенин ящалиси 400 мин няфяря чатды, Д.-да кянд ящалисинин хцсуси чякиси 60%-я гядяр азалды.

     “Й.Ф. Струенсенин едамы”. Гравцрa. 18 яср.

    19 ясрин икинъи йарысында Д.-да сабит чохпартийалы систем формалашды. Бу системдя бюйцк щиссяси милли либераллардан ибарят Мцщафизякарлар партийасы (Щюйре, 1849) вя кянд буржуазийасы иля варлы кяндли нцмайяндялярини бирляшдирян либерал-демократик Венстре апарыъы рол ойнайырды. Сосиал-демократик щярякат инкишаф етмяйя башлады. 1870-ъи иллярдя Д.-да илк щямкарлар иттифаглары (1898 илдя Щямкарлар Иттифаглары Бирлийи йарадылды), 1871 илдя реформист мювгедя олан Данимарка Сосиал-Демократ Партийасы (ДСДП) тяшкил едилди. 1884 илдя ДСДП нцмайяндяляри фолкетингя сечилдиляр. 19 ясрин сон онилликляриндя щакимиййят кралын дястяйи иля щюкумяти формалашдыран мцщафизякарларын ялиндя иди (Й.Б. Еструп кабинети). 1872 илдян парламентдя цстцнлцк тяшкил едян Венстре иля щюкумят арасында узунмцддятли мцнагишя (1875–94) баш верди. Еструп щюкумяти юлкяни тясдиг олунмамыш бцдъя иля 10 ил (1885–94) идаря етди. Бу мцддят ярзиндя либераллар щюкумятин парламентдя чохлугда оланлар тяряфиндян тяшкилини тяляб едирдиляр. 1894 илдя Еструп истефа верся дя, Щюйре 1901 илядяк щакимиййятдя галды. 1905 илдя Венстре парчаланды вя йени Радикал Венстре (Дет Радикале Венстре) йаранды. 1913 ил сечкиляриндя галиб эялмиш ДСДП иля Радикал Венстренин формалашдырдыглары сосиал-либерал щюкумят 1920 илядяк щакимиййятдя галды.


    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Д.-да бир сыра мцщцм сосиал-игтисади ислащат кечирилди: эялир вя ямлак верэиляри, фящлялярин бядбяхт щадисялярдян сыьорталанмасы, торпагсыз кяндлиляря торпаг сащяляринин алынмасы цчцн кредитлярин верилмяси тятбиг едилди. 1907 илдя дювлят ишсизляря малиййя йардымы эюстяряъяйиня зяманят верди, 1910 илдян ямяк мцнагишяляри цзря дювлят арбитражы вя мцнсифляр мящкямяси фяалиййятя башлады. 1908 илдя Д.-да гадынлар
    коммунал сечкилярдя, 1915 илдя ися фолкетингя сечкилярдя иштирак етмяк щцгугу газандылар.


    1864 илдян сонра Д. битяряфлик сийасяти йцрцдцрдц. Д. кралы ЫХ Кристиан [1863– 1906] Авропанын бир чох щюкмдарлары иля гощум иди. Онун гызы Дагмар Русийа императору ЫЫЫ Александра яря эетди, оьлу Вилщелм Ы Эеорг ады иля Йунаныстан, нявяси Карл ися ВЫЫ Щокон ады иля Норвеч кралы олду.


    Данимарка 1914–45 иллярдя. Д. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя иштирак етмяди. Буна бахмайараг 275-дян чох тиъарят эямисини итирди. 1914 илин августундан юлкядя гиймятляр вя ярзаг цзяриндя ъидди нязарят тятбиг едилди. 1918 ил декабрын 1-дя Исландийа Данимарка иля унийада олан мцстягил краллыг статусуну алды. Алманийанын мяьлуб олмасы Д.-йа Шлезвигин гайтарылмасы мясялясини галдырмаг имканы верди. Версал сцлщцнцн (1919) шяртляриня уйьун олараг 1920 илдя кечирилмиш цмумхалг референдумунун нятиъяляриня эюря Шимали Шлезвиг (данимаркалылар йашайан ярази) Д.-йа бирляшдирилди. 1919 илдя Д. Миллятляр Ъямиййятиня дахил олду.


    1917 илдян сонра Авропадакы ингилаби вя демократик щярякатын йцксялиши Д.-йа да тясир эюстярди. 1918–20 иллярдя фящляляр 8 саатлыг иш эцнцня кечилмясиня наил олдулар. ДСДП-нин нцфузу вя тясири артды, онун нцмайяндяляри парламентдя даща фяал рол ойнамаьа башладылар. 1918 илин апрелиндя ДСДП-нин сол ганады Данимарка Сосиалист Фящля Партийасына (ДСФП) чеврилди, 1919 илин нойабрында ися онун ясасында Данимарка Сол Сосиалист Партийасы йарадылды [1920 илдя Коминтерня дахил олдугдан сонра Данимарка Коммунист Партийасы (ДКП) адланды].

    1919 илдя радикаллар вя сосиалистляр щюкумятинин гярары иля торпаглар йенидян бюлцшдцрцлдц, 6 миндян чох хырда тясяррцфат йарадылды. 1920 илин мартында Д.-нын мцщафизякар даиряляри сосиал-либерал щюкумятин истефасына наил олдулар. Х Кристиан конститусийаны позараг мцщафизякарлардан ибарят “ишэцзар щюкумят”и тяйин етди. 1920 илин майында Венстренин саь ганадынын лидери Н. Нейергорун формалашдырдыьы щюкумят щакимиййятя эялди. Ящалинин Нейергор щюкумятинин игтисади сийасятиндян наразылыьы 1924 илин апрелиндя онун истефасы иля нятиъялянди. Сосиал-демократлардан тяшкил олунмуш Т. Стаунинг щюкумяти 1942 илин яввялляринядяк (1926–29 илляр истисна олмагла) щакимиййятдя галды.


    1920-ъи иллярин сону – 1930-ъу иллярин яввялляриндя баш вермиш дцнйа игтисади бющраны Д.-йа аьыр зярбя вурду. 1932 илдя ишсизлик 40%-я чатды. Йалныз 1933 илин йанварында Стаунинг щюкумяти дювлятин игтисадиййата фяал мцдахилясини нязярдя тутан “Бющран ялейщиня милли програм”ынын бюйцк дястяк газанмасына наил олду. Игтисади бющран заманы радикал партийа вя щярякатларын нцфузу артды. 1931 илдя саь ъинащда олдугъа фяал “Кянд сащибкарлары бирлийи” йаранды. Сонралар онун цзвляри тяряфиндян тяшкил олунан бир сыра фашист вя миллятчи-сосиал груплашмалар илк дяфя 1939 илдя парламентдя йер алдылар. Цмумиййятля радикал партийа вя щярякатлар 1920– 30-ъу иллярдя Д.-нын сийаси сящнясиндян кянарда галмышлар.

    “23 октйабр 1848-ъи илдя Данимарка Мцяссисляр Мяълисинин ачылышы”. Ряссам
                                                                                                                                                   К. Щансен. (1860–64).

    Игтисади бющрандан сонра Д.-нын сянайеляшдирилмясиндя мцщцм аддымлар атылды: машынгайырма сащяляри, кимйа вя резин сянайеси йарадылды; Д. дцнйа базарында дизел, эями, щямчинин семент сянайеси цчцн аваданлыьын ири тядарцкчцляриндян бириня чеврилди.


    1930-ъу иллярдя Д. Алманийа иля Б.Британийа арасында баланслашдырылмыш сийасят йцрцдцрдц. Д. щюкумяти Шимали Авропа битяряф дювлятляр бирлийинин йарадылмасы иля баьлы данышыгларда иштирак едирди. 1939 илдя Алманийанын тяклифи иля щцъум етмямяк щаггында мцгавиляни имзалады.


    1939 илин сентйабрында Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланмасы иля Д. юз битяряфлийини елан ется дя, 1940 ил апрелин 9-да Алманийа Д.-ны ишьал едяряк ону юзцнцн ярзаг базасына чевирди. Ишьал идарячилийи Д.-нын дахили ишляриня гарышмырды, онун ярази бцтювлцйц вя мцстягиллийиня хцсуси меморандумла зяманят верирди. Диэяр ишьал едилмиш юлкялярдян фяргли олараг, Д.-да 1943 илядяк насистляшдирилмя щяйата кечирилмяди. Орду, донанма, полис, еляъя дя тящсил Д.-нын нязарятиндя иди, демократик гурулуш давам едирди. Щямкарлар иттифаглары вя тяшкилатларынын фяалиййяти гадаьан едилмямишди. 1941 илин августунда ДКП гадаьан олунду.


    Ишьал дюврцндя Д.-нын игтисадиййаты, ясасян, Алманийайа ихраъата (к.т. мящсуллары вя кюмцр) йюнялди. Дяйяри 3 млрд. кронайа чатан бу ихраъатын щяъми Д. ящалисинин алыъылыг габилиййятинин артмасына мцсбят тясир эюстярди. Алман щярбчиляринин иншаат лайищяляри (илк нювбядя аеродромларын тикинтиси) Д. Милли банкына тягр. 5 млрд. кронайа баша эялди. Алманийа щюкумятинин тязйиги иля Д. болшевизмя гаршы мцбаризя цчцн “Данимарка кюнцллцляр корпусу”нун (Фрикорпс Данмарк) йарадылмасына разылыг верди. 1941 илин декабрында Д. “Антикоминтерн пакты”на гошулду. Коалисийа щюкумяти коллаборасионизм сийасяти йцрцдцрдц. 1942 илдя Т.Стаунингин юлцмцндян сонра сосиал-демократ В. Бул баш назир олду. Бу заман юлкядя игтисади вязиййят сабитляшмиш, кронанын рейхсмаркайа нисбятян мязянняси мющкямлянмиш, данимаркалы фящлялярин Алманийанын щяйата кечирдийи тикинти ишляриня ъялб олунмасы нятиъясиндя ишсизлик хейли азалмышды. Алманийанын ССРИ-йя щцъумундан сонра коммунистляр Мцгавимят щярякатында апарыъы гцввя олдулар. Онларын Мцщафизякар халг партийасы иля бирликдя “Фрит Данмарк” адлы эизли гязети няшр олунурду. 1942 илин апрелиндян кцтляви саботаж актлары башлады. 1943 илдя фолкетинг сечкиляриндя коалисийа щюкумятиня дахил олан партийалар (ДСДП, Венстре вя Мцщафизякар халг партийасы) сяслярин 93,4%-ни, насионал-сосиалистляр ися ъями 3,3%-ни топладылар. 1943 илдя Щитлер Алманийасынын мяьлубиййятляри вя данимаркалыларын “ишьалдан безмяси” нятиъясиндя юлкянин алманларла ямякдашлыьы зяифляди. Тятилляр вя саботаж актлары артды. Алманийа команданлыьынын Д. ордусунун тярк-силащ олунмасы, фювгяладя вязиййятин тятбиг едилмяси вя саботажчыларын едам олунмасы тялябляриня Д. щюкумятинин етиразы Алманийа-Данимарка мцнасибятляриндя дюнцш нюгтяси олду. 1943 ил августун 29-да Д. щюкумяти истефа верди, эестапо Мцгавимят щярякаты иштиракчыларыны тягиб етмяйя башлады. Алманлар щабеля эямилярини батырмыш данимаркалы щярбчи вя дянизчиляри юлкя дахилиндя нязарятя эютцрдцляр. Юлкя Д. Али мящкямясинин тясдиг етдийи сярянъамлар васитясиля дювлят катибляри тяряфиндян идаря олунмаьа башлады, иътимаи щяйат насистляшдирилди. 1943 илин сентйабрында Азадлыг шурасы (Фрищедсрåдет) вя онун эизли силащлы дястяляри йарадылды (силащлар Б.Британийа вя Исвечдян эюндярилирди). 1944 илин ийун-ийул айларында баш вермиш цмуми тятилдя Д. сийасятчиляри иля Азадлыг Шурасы арасындакы данышыгларда Д.-нын азад олунмасындан сонра щакимиййятя эяляъяк коалисийа щюкумяти щаггында мцзакиряляр башлады. Бу гцввяляр Д.-ны мцттяфиг кими танымаг хащиши иля Антищитлер коалисийасына мцраъият етди, лакин онун мцраъияти ССРИ-нин етиразы иля гаршылашды. 1944 илдя Д.-да ясл диверсийа мцщарибяси (д.й.-ларында, завод, эями вя тярсанялярдя партлайышларын тюрядилмяси) башлады. Ишьал заманы тягр. 7 мин данимаркалы щялак олду. 1944 илин октйабрындан ишьалчылара гаршы мцбаризяни Д. ордусунун айры-айры дястяляри апарырды.

     1944-ъц ilin йайында Копенщаэендя (Нюрребро даирясиндя)
    тятилляр.


    1944 илин майында кечирилмиш референдума ясасян Исландийа ийунун 17-дя республика елан олунду. 1945 ил майын 5-дя Д.-дакы алман ишьалчы гошунлары инэилисляря тяслим олду. Юлкядя эениш Мцгавимят щярякаты олдуьуна эюря Д. Бирляшмиш Миллят- ляр Тяшкилатынын тясисчиляриндян бири ола билди. Ишьалдан азад олдугдан сонра Д.-датезликля демократик гурулуш бярпа едилди. 


    Данимарка 1945 илдян сонра. 1945 илин майында 1944 ил разылашмаларына ясасян В. Булун коалисийа щюкумяти йарадылды. Фолкетингя сечкиляр заманы (1945, 30 октйабр) К. Кристенсен башда олмагла Вен- стре щюкумяти щакимиййятя эялди. Онун тяркибиня кющня сийаси партийаларын вя Мцгавимят щярякатынын нцмайяндяляри дахил олдулар. Д.-нын игтисади йцксялишиндя 1948–53 иллярдя АБШ-дан 350 млн. доллар мябляьиндя алынмыш йардым (Маршалл планына уйьун олараг) бюйцк рол ойнады.


    Д. сосиал-демократлары тезликля яввялки мювгелярини бярпа едя билдиляр. Коммунистляр ися “сойуг мцщарибя” шяраитиндя юз популйарлыгларыны итирирдиляр. 1948 ил мартын 23-дя Фарер а-ры дахили юзцнцидаряетмя щцгугу газандылар. 1947 илдя Данимарка-Алманийа сярщяди гяти олараг мцяййян едилди. 1955 илин мартында Шлезвигдяки азсайлы халгларын щцгуглары вя статусу барядя Данимарка-Алманийа разылашмасы ялдя олунду. Скандинавийа дювлятляринин Шимал мцдафия иттифагыны йаратмаг ъящди алынмадыгдан сонра Д. Норвечля бирэя 1949 ил апрелин 4-дя НАТО тясисчиляриндян бири олду. Д.-нын силащлы гцввяляри НАТО-нун сцлщмярамлы аксийаларында, о ъцмлядян Сцвейшдя (1956–57), Конгода (1960–64) вя Кипрдя (1964 илдян) иштирак етдиляр.


    1950–60-ъы илляр сцрятли игтисади инкишаф вя Д.-нын “цмуми рифащ дювляти” кими формалашмасы дюврц иди. Бир чох эюстяриъиляря (адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъминя, щяйат сявиййясиня вя кейфиййятиня) эюря Д. Авропа вя дцнйада биринъиляр сырасына чыхды.


    1953 ил ийунун 5-дя гцввяйя минмиш йени конститусийайа ясасян бирпалаталы парламент (фолкетинг) йарадылды, Д. тахтына варислик щцгугу кишилярля йанашы гадынлара да верилди, йерли идаряетмя органларынын ролу артды. Гренландийа Д. краллыьынын бир щиссясиня чеврилди (бах Гренландийа мягалясиня). 1958 илдя Д. щюкумяти АБШ тяййаряляринин Гренландийа яразиси цзяриндян учушларына иъазя верди.


    Скандинавийа юлкяляри иля ямякдашлыг сийасятини щяйата кечирян Д. 1952 илдя Шимал шурасынын йарадылмасында иштирак етди. Д.-нын Авропа Игтисади Бирлийиня (АИБ) гябул едилмяси щаггында 1961 илдя башлайан данышыглар 1963 илдя дайандырылды, 1969 илдя ися йенидян давам етдирилди. Мцгавиля 1972 илдя имзаланды вя цмумхалг референдумунда сясвермядян сонра 1973 ил йанварын 1-дян гцввяйя минди. 1977–88 иллярдя Д.-да НАТО-нун Гярби Авропа юлкяляриндя нцвя силащынын йерляшдирилмясиня гаршы вя Шимали Авропанын нцвя силащларындан азад зонайа чеврилмяси уьрунда щярякат башланды. 1972 илин йанварында ЫЫ Маргрете Д. краличасы олду. 1979 илдя Гренландийайа дахили юзцнцидаряетмя щцгугу верилди.


    Д. игтисадиййатынын сабит инкишафы 1970-ъи иллярин яввялляриндяки нефт бющраны сябябиндян позулду. Бющран нятиъясиндя башлайан игтисади тяняззцл, артан ишсизлик вя инфлйасийа яняняви партийаларын мювгейини сарсытды. Адятян сечиъилярин 90%-инин сясини газанан партийалар 1973 ил сечки- ляриндя сяслярин 58%-ини топладылар. Ян чох иткиляря мяруз галанлар сосиал-демократлар вя мцщафизякарлар олдулар. Сечкилярдя М.Глиструпун популист Тярягги партийасы галиб эялди. 1973–82 иллярдя Д.-да давамлы коалисийа щюкумяти йаратмаг мцмкцн олмурду, кабинетляр чох вахт парламентдяки азлыглардан формалашырды (мяс., 1979 илдя А. Йорэенсенин кабинети). Йалныз 1982 илдя сийаси вязиййят сабитляшди. П. Шлцтерин баш назир олдуьу (1993 илядяк) йени щюкумятин тяркибиня гейри-сосиалист партийаларын нцмайяндяляри дахил иди. О, бир сыра мцщцм игтисади вя сосиал ислащатлар кечирди; 200 миндян чох йени иш йери йарадылды. Бунунла беля ишсизлик сявиййяси, еляъя дя Д.-нын хариъи боръу артырды. 1993 илдя Д.-нын Шимал дянизиндя нефт вя газ щасилатына башламасы иля йенидян игтисади артым баш верди.


    Д. щюкумяти хариъи сийасятдя Мяркязи Авропада щярби гаршыдурманын вя нцвя силащларынын ялейщиня чыхыш едирди. 1986 илдя кечирилмиш референдумда данимаркалылар цмумавропа базарынын ислащат йолу иля дяйишдирилмясиня, 1988 ил сечкиляриндя ися Д.-нын НАТО тяркибиндя галмасы лещиня сяс вердиляр. ССРИ-нин вя сосиалист системинин даьылмасы заманы Д. Балтикайаны республикалары фяал шякилдя дястякляди, Шярги Авропадакы кечмиш сосиалист дювлятляринин тезликля АБ-ня интеграсийасына тяряфдар чыхды. 1994 илдя щакимиййятя эялян сосиал-демократ П. Нцруп-Расмуссенин коалисийа щюкумяти гошунларыны сцлщмярамлы континэентин тяркибиндя Балканлара эюндярди. Маастрихт мцгавиляси 1992 илин ийунунда кечирилмиш референдумда дястяклянмяся дя, тякрар сясвермя (1993, май) заманы бязи шяртлярля гябул едилди. 1998 ил референдумунда данимаркалылар Авропайа интеграсийаны дяринляшдирян Амстердам мцгавилясиня сяс вердиляр, лакин 2000 илдя авронун юлкядя дювриййяйя бурахылмасындан имтина етдиляр. Д. силащлы гцввяляри НАТО-нун Йугославийайа гаршы щярби ямялиййатында (1999), Яфганыстан мцщарибясиндя (2002–2013), Ирага гаршы мцщарибядя (2003–2007) вя Ливийайа щярби мцдахилясиндя (2013) иштирак етдиляр.


    2000-ъи иллярин яввялляриндя енержи дашыйыъыларынын бащалашмасына бахмайараг, Д. игтисадиййаты ирялилямякдя давам етмишдир. Д.-нын баш назири вязифясиндя Венстренин лидерляри А.Ф.Расмуссен (2001– 2009) вя Л.Л.Расмуссен (2009–2011) олмуш, 2011 илин октйабрындан сосиал-демократ Х. Торнинг-Шмиттдир.


                                                                                  Тясяррцфат


    Д. Авропанын стабил инкишаф едян игтисадиййата малик, йцксяк инкишаф етмиш кичик юлкяляри групуна аиддир. ЦДМ-ин щяъми 244,9 млрд. доллардыр (алыъылыг габилиййяти паритети цзря, 2013); адамбашына дцшян эялиря эюря (43,8 мин доллар) Д. дцнйада 7-ъи (БВФ-нин мялуматына эюря), АИ юлкяляри арасында (Лцксембург вя Ирландийадан сонра) 3-ъц йери тутур. Инсан инкишафы индекси 0,900 (2013; 187 юлкя арасында 10-ъу йер); реал ЦДМ артымы 0,4% (2013) тяшкил едир.

    Игтисадиййаты ян габагъыл постсянайе юлкяляри цчцн сяъиййяви олан структура маликдир: ЦДМ-ин 77,5%-и хидмят сферасында, 21,2%-и сянайе вя тикинтидя, 1,3%-и мешя вя кянд тясяррцфатында, балыгчылыгда йараныр (2014). Д. бейнялхалг игтисади ялагялярдя фяал иштирак едир; дахили базары мящдуддур (кичикдир). Сянайе бир сыра ихтисаслашмыш елмтутумлу истещсала (енерэетика, яъзачылыг, биоложи вя информасийа тех- нолоэийалары вя с.) маликдир. Йцксяк сямяряли к.т. игтисадиййатын апарыъы секторларындан бири вя ихраъат эялирляринин мцщцм мянбяйидир. Д. ири балыгчылыг дювлятидир.


    Авропада сосиал тяминатын ян габагъыл системляриндян бири Д.-дадыр: сосиал хяръляр ЦДМ-ин 31,3%-ни (2003; адамбашына илдя 8223 авро; данимаркалыларын
    тягр. 1/4-и мцхтялиф юдямяляр алыр) тяшкил едир. Инкишафын инновасийа истигамяти еколоэийа иля эетдикъя сых узлашыр. ЕТТКИ- йя сярф олунан хяръляр (ЦДМ-ин 2,6%-и, 2003) ЦДМ вя сянайе истещсалынын инкишафы иля мцгайисядя йцксялян темпля артыр; ширкятлярин эялиринин хейли щиссяси тядгигат секторуна йюнялдилир. Енержийя гянаят едян (1980-ъи иллярдян енержи истещлакы, демяк олар ки, дяйишмяздир) вя тябияти мцщафизя едян (о ъцмлядян еколожи вязиййятин йахшылашдырылмасына истигамятлянмиш) технолоэийаларын инкишафына вя онларын сцрятли тятбигиня бюйцк ящямиййят верилир. Кцляк енержиси, суйун, торпаьын тямизлянмяси, туллантыларын йенидян емалы кими сащялярдя юлкянин бейнялхалг мювгейи олдугъа йцксякдир.

    Сянайе. 1990–2004 иллярдя сянайе мящсулу истещсалынын щяъми 21% артмышдыр; йени йцксяктехнолоэийалы истещсал сащяляри даща сцрятля инкишаф етмишдир. Сянайе истещсалынын артым темпи 2014 илдя 1% олмушдур. ЦДМ-ин 17%-и вя ишляйянлярин 20,3%-и (2011) емал сянайеси сащяляринин пайына дцшцр. Пайтахт реэионундан истещсал тядриъян юлкянин г. реэионларына (Фцн а., Йутландийа й-а; 21 ясрин яввялляриндя истещсал ширкятляринин артыг тягр. 2/3-и бурада йерляшдирилмишдир) кючцрцлцр; Копенщаэен вя Исвечля сярщядин йахынлыьында Ересунн реэионунун Д.-йа мяхсус щиссяси йцксяктехнолоэийалы истещсалын (електрон, телекоммуникасийа комплексляри) ъямляшдийи ясас райондур.

    Торсщавн шящяриндян эюрцнцш. Фарер адалары.

    Эениш номенклатуралы мямулат истещсал едян кичик вя орта мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир. Истещсалын чох щиссяси ихраъ йюнцмлцдцр. Адамбашына дцшян ямтяя ихраъынын дяйяриня эюря (2006 илдя 17 599 доллар) Д. дцнйа лидерляри онлуьуна дахилдир. Ихраъ едилян мящсуллар арасында кимйа (85%-ядяк, яъзачылыг да дахил олмагла), машынгайырма (орта щесабла 75%), мебел (тягр. 63%), йейинти (55%-дян йухары) вя йцнэцл (55%-дян йухары) сянайе сащяляринин пайы даща йцксякдир.


    Сянайедя сатыш дяйяринин 9,2%-и минерал хаммал щасилатынын пайына дцшцр (2005). 1970-ъи иллярин яввялляриня гядяр Д. йалныз тикинти материалларынын (гум, табашир, ящянэдашы, чынгыл) истещсалы вя шцшя-файанс сянайеси (эил) цчцн юз хаммалындан истифадя едирди. 1960-ъы иллярин сонларында Шимал дянизинин Д. секторунда нефт вя газ йатаглары ашкарланды. Йатаг- ларын ишлянилмясиня 1972 илдя башланылды, бу хаммал нювляри иля юзцнцтямината 1997 илдя наил олунду. Нефт [эцндялик 27,8 т (2013); Д. сащяляриндя ашкарланмыш нефт ещтийатлары 125,5 млрд. т; 2014], тябии газ (4,845 млрд. м3; ещтийатлары 43,01 млрд. м3; 2013) щасил едилир. Дан, Горм вя с. (ъями 19; тягр. 50 платформа вя тягр. 280 гуйу) йатаглар ишлянилир. Щасилатын тягр. 80%-и (15 йатаг) ДУЪ консорсиумунун (“Данск Ундерэрундс Ъонсортиум”; онун тяркибиня 10 ширкят, о ъцмлядян “Сщелл” – щасилатын 36,4%-и, “Мæрск Олие оэ Эас А/С” “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен”я аиддир – 30,9%-и, “Техаъо” – 11,9%-и дахилдир), тягр. 8%-и “ДОНЭ Енерэй” дювлят консернинин (3 йатаг; газын нягли, сахланмасы вя пайлашдырылмасы сащясиндя инщисарчыдыр), тягр. 6%-и “Щесс Ъорпоратион”ун пайына дцшцр. Енержи ресурсларынын щасилаты дахили тялябаты цстяляйир. Д. нефт вя тябии газын нетто-ихраъатчысыдыр. Нефт ихраъы 14,9 млн. т (2004; о ъцмлядян 39%-и Исвечя, 25%-и Нидерланда, тягр. 10%-и Финландийайа, щямчинин Франса вя Алманийайа), газ 5,2 млрд. м3 (о ъцмлядян 43%-и Алманийайа, 2004 илдян 40%-и Нидерланда, 17%-и Исвечя) тяшкил едир. 2005 илдя газ ихраъы илк дяфя дахили тялябаты цстялямишдир. Кюмцря олан тялябат тамамиля идхал щесабына (щяр ил тягр. 9 млн. т; ясасян, ЪАР, Колумбийа, Русийа вя Полшадан) юдянилир. Нефт емалы мцяссисяляри Фредерисийа вя Стигснес шящярляриндя йерляшир.


    Електрик ст.-ларынын мцяййян олунмуш эцъц тягр. 13,51 мин МВт-дыр (2011). Електрик енержиси истещсалы 29,85 млрд. кВт.саат, тялябаты 32,62 млрд. кВт.саат-дыр (2012). Истещсалын 83%-и ИЕС-лярин (ян ириси Ъянуби Йутландийада Обенро фйорду йахынлыьында “Анстед” ИЕС-идир, кюмцрля ишляйир), 17%-и гейри-яняняви мянбялярин пайына дцшцр. Д. електрик енержисини (истещсалын 7%-индян чохуну) Алманийа вя Норвечя ихраъ едир; ейни заманда ону Исвечдян идхал едир. Електрик енержиси истещсалына юлкянин гярб районларында (Йутландийа й-а, Фцн а. вя она битишик адалар) ЕЛСАМ ширкяти, шярг районларында (Зеландийа, Фалстер вя Лолланн адалары) “Енерэи Е2” ширкяти (щяр 2 ширкят електрик енержисинин тягр. 80%-ини истещсал едян “ДОНЭ Енерэй” структуруна дахилдир) нязарят едир. ИЕС-лярин чоху мцхтялиф йа- наъаг нювляринин истифадяси цчцн нязярдя тутулмушдур; цмумиликдя нефт вя кюмцр истещлакы тядриъян азалыр, газ истещлакы ися артыр. Диэяр Скандинавийа юлкяляри иля мцгайисядя Д. истилик вя електрик енержисинин еколожи тямиз эенерасийасы нювлярининин инкишафына даща чох йюнялмишдир. Цмуми истещсал вя истещлакда бярпа олунан мянбяляр (о ъцмлядян кцляк енерэетикасы гурьулары, туллантыларын йандырылмасы вя тякрар емалы, биоложи кцтля) щесабына истещсал едилян енержинин пайы артыр. Кцляк енержисиндян истифадя цзря Д. дцнйада апарыъы йерлярдян бирини тутур. “Щорнс Рев” (Шимал дянизиндя, сащилдян 14–20 км мясафядя, Блованнс-Щук бурнуна гаршы тяряфдя; эцъц 160 МВт) дцнйанын ян ири кцляк паркыдыр; диэярляри: “Нйстед” (Лолланн а-ндан 10 км ъ.-да), “Самсø” (Самсю а-нын 3,5 км-лийиндя), “Мидделэрунден” (Копенщаэендян ш.-дя, сащилдян 2 км мясафядя), “Тунø Кноб” (Орхусдан ъ.-да, Йутландийа сащили иля Туню а. арасында), “Виндебй” (Лолланн а.-ндан шм.-да). Биоложи йанаъагдан (Щолстебро ш. йахынлыьында, Йутландийанын г.-индя суйун тямизлянилмясиндян сонра галан к.т. туллантылары вя чюкцнтцдян енержи истещсалы цзря дцнйанын ян ири мцяссисяляриндян бири тикилмишдир, 2006), дяниз дальаларынын енержисиндян (Йутландийанын шм.-г.-индя, Ниссум-Бреднинг фйорду районунда тяърцбя стансийасы) вя эцняш енержисиндян истифадя сащяляриндя ишлянилмяляр эениш тятбиг олунур.


    Металлурэийа (метал емалы да дахил олмагла; сатыш дяйяринин 7,4%-и) идхал хаммалына ясасланыр. Ян ири мцяссисяси “ДанСтеел А/С” поладйайма ширкятинин комбинатыдыр (Фредериксверк ш.; Русийа ширкяти “Новолипетск металлурэийа комбинаты”на мяхсусдур; полад лювщя истещсалы 432 мин т, 2005).

    Сянайе мящсулу сатышынын 25%-и машынгайырманын (електрон мямулатлар вя нягл. васитяляри дя дахил олмагла) пайына дцшцр. Эямигайырма, енерэетика вя сойудуъу аваданлыг, електротехника мящсуллары, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг, тибби ъищаз вя алятляринин истещсалы, телекоммуникасийа комплекси сащяляриндя Д.-нын мювгейи яняняви олараг эцълцдцр. 20 ясрин сонларындан башлайараг эямигайырма бющран кечирир; дцнйа эями истещсалында Д.-нын пайы
    0,8%-ядяк азалмышдыр (2004). Мящсулун бюйцк щиссясини ихраъ сифаришляри (мцхтялиф нювлц вя тоннажлы эямиляр) тяшкил едир. Копенщаэен вя Олборг ясас эями- гайырма вя эями тямири мяркязляридир. Ясас эямигайырма мцяссисяляри “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен”я мяхсусдур. Д.-нын ян бюйцк тярсаняси Оденседя йерляшян “Оденсе Стаалскибсвæрфт Эроуппен”дир; бурада контейнердашыйан эямиляр [о ъцмлядян 4 минядяк ИФЕ контейнер дашымаьа гадир олан; 2006 илдя дцнйада ян ири контейнердашыйан “Емма Мæрск” (11 мин ИФЕ контейнер) истифадяйя верилди], кабелгурашдырыъылар, танкерляр, йедякляр инша едилир. Контейнер истещсалы иля “Мæрск Ъонтаинер А/С” мяшьул олур. Мцщяррикляр (о ъцмлядян эями дизели), насослар, радиостансийалар, radаr гурьулары вя с. нювдя эями аваданлыьы истещсал едян заводлар тярсаняляр иля ялагялидирляр.

     “Щорнс Рев” кцляк эенераторлары. Шимал дянизи.


    Енерэетика аванданлыьы вя технолоэийаларынын истещсалында “Эрундфос А/С” (насос аваданлыьынын – цмумиликдя илдя тягр. 10 млн. насос, щямчинин електрик моторларынын вя онлар цчцн електрон аваданлыьын, су тяъщизаты вя су тямизляйиъи, гыздырыъы, кондисионерляшдирмя вя с. системляр цчцн аваданлыьын апарыъы истещсалчысыдыр) вя “Данфосс А/С” (мяишят вя сянайе гурьулары, истилик тяъщизаты вя кондисионерляшдирмя цчцн компрессорлар; истилик тяъщизаты системляри, ири сойудуъу гурьулар, истещсал хятляри цчцн нязарят гурьулары; “Данфосс Агуаз А/С” тюрямя ширкяти дяниз суйундан вя йа щяр щансы ичмяк цчцн йарарлы олмайан диэяр судан тямиз ичмяли су ялдя етмяйя имкан верян мембран технолоэийаларынын ишляниб тамамланмасы вя истещсалы иля мяшьул олур) консернляри ирялидядир. Кцляк енержиси сащясиндя аваданлыг вя технолоэийалар истещсалы цзря Д. АБШ вя Алманийа иля бирликдя дцнйа лидерляри сырасына дахилдир. Кцляк гурьулары цчцн турбинлярин ян ири истещсалчылары “Вестас Wинд Сйстемс А/С” (2004 илдя “НЕЭ Миъон А/С” ширкятини ялдя етмишдир; 2005 илдя дцнйа истещсалынын тягр. 28%-и), “Сиеменс Wинд Поwер А/С” (тягр. 5%) вя “ЛМ Эласфибер А/С” ширкятляридир. Турбинлярин тягр. 90%-и ихраъ едилир (ясасян, Авропа юлкяляриня).


    Сойудуъу аваданлыгларынын апарыъы истещсалчылары “Вестфрост” (Есбйерг; “Есб- жерэ Эроуп”а мяхсусдур), “Эрам А/С” (Полша ширкяти “Амиъа”йа мяхсусдур; о ъцмлядян гяннады сянайеси, дондурма истещсалы цчцн гурьулар, кондисионерляр) ширкятляридир. Тибби ъищазлар вя материаллар сащясиндя Д. ширкятляри дцнйа базарында ящямиййятли йер тутур. “ЭН РеСоунд” (“ЭН Сторе Норд”ун тяркибиндядир; дцнйа цзря ешитмя апараты истещсалынын тягр. 25%-и; щямчинин diaqnostika аваданлыьы вя с. дя истещсал едир) вя “Ъолопласт” (йцксяккейфиййятли sarğı materialı вя с. тибби мящсул истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян бири) танынмыш ширкятлярдир.

    Д. йейинти сянайеси, хцсусиля дя сцд емалы цчцн аваданлыг истещсалы цзря гядим яняняйя маликдир. Мящсулларын тягр. 75%-и “Анщйдро Эроуп” консернинин (о ъцмлядян сцд заводларынын там лайищяляндирилмяси вя гурашдырылмасы; пендир, пивя, ширяляр, ушаг гидасы вя с. истещсалы цчцн аваданлыгларын бурахылышы; мящсулун тягр. 80%-и ихраъ едилир) пайына дцшцр. К.т. (elektrik sağıcı апаратлары вя с.), ят вя балыг емалы цчцн аваданлыгларын, лак, бойа, семент истещсалы кими яняняви сащяляр горунуб сахланылмышдыр.


    Електрон мящсулларын Д. истещсалчылары арасында “ЭН Сторе Норд” ширкятляри групу (фярди ялагя васитяляри базарында дцнйа лидерляриндян бири) вя “Банэ & Олуфсен” фирмасы (мяишят аудио вя видео техникасы, акустик системляр, телефонлар вя с.) ирялидядир.

     
    “Lego” ушаг конструкторлары щазырлайан сехляриндян бири. “Леэо Эроуп” компанийасы.

    Щярби техника вя комплектлярин истещсалы цзря ян ири ширкятляр: “Терма А/С” (мянзил-гярарэащы Орхус йахынлыьындакы Лцструпда йерляшир; йцксяктехнолоэийалы компонентляр, о ъцмлядян радар системляри, щярби тяййаря вя щеликоптерляр цчцн радиоелектрон мцдафия системляри, космосда тятбиг олунмаг цчцн аваданлыг, мцлки щава эямиляри цчцн компонентляр, гуру гошунлары, ЩЩГ вя ЩДГ цчцн команда вя нязарят аваданлыглары; фирма дювриййясинин 87%-и хариъи мцгавилялярин пайына дцшцр), “ЭПВ Принтъа А/С” (щярби техника вя космик эямиляр цчцн електрон компонентляр), “Сйстематиъ Софтwаре Енэинееринэ” (щярби ещтийаълар цчцн ко- манда вя нязарят системляри).


    Кимйа сянайеси (яъзачылыг да дахил ол- магла сатышын тягр. 17,8%-и) мящсулларынын чешиди эениш дейилдир, лакин, айры-айры истещсал сащяляри цзря Д. Авропада нязярячар- паъаг дяряъядя юндядир. “Щалдор Топсøе А/С” ширкяти сулфат туршусунун (дцнйа цзря истещсалын тягр. 25%-и; онун туллантысыз истещсалы технолоэийасыны ишляйиб щазырламышдыр), “Леэо Эроуп” – пластик кцтлянин (о ъцмлядян “Леэо” ушаг конструкторлары цчцн), “Суперфос” – пластик штамплашдырылмыш габлашдырмаларын (о ъцмлядян яъзачылыг мящсуллары цчцн), “Ъщеминова А/С” ширкятляр групу – биткилярин мцдафияси васитяляринин ири тядарцкчцсцдцр. Яняняви олараг лак вя бойалар (о ъцмлядян эямиляр цчцн) истещсал едилир. Яъзачылыг (тягр. 18 мин няфяр мяшьулдур, 2004) апарыъы вя сцрятля инкишаф едян (1995 – 2005 иллярдя мящсулун щяъми 2,5 дяфядян чох артмышдыр) сащялярдян биридир. 1980-ъи иллярдян истещсал биотехноложи методлар (башлыъа олараг Д.-Исвеч сярщядйаны районунда) ясасында инкишаф едир. Апарыъы яъзачылыг консерни олан “Ново Нордиск” (дцнйадакы яъзачылыг ширкятляри арасында 22-ъи йер) инсулин (дцнйа цзря истещсалын тягр. 50%-и), щямчинин сянайе ензимляри, щормонявязляйиъи терапийа, байтарлыг вя щематоложи препаратлары, антибиотикляр, витаминляр, мцхтялиф диагностик васитялярин истещсалы цзря дцнйада лидердир. “Щ.Лундбеък А/С” ширкятинин ясас мящсуллары психи хястяликлярин вя мяркязи синир системи хястяликляринин мцалиъяси цчцн препаратлар, антидепрес- сантлар вя аьрыкясиъи васитялярдир. Д. яъзачылыг ихраъатынын ясас щиссясини инсулин (40%), диэяр щормонлар (29%), витамин препаратлары (10%), антибиотикляр (6%) тяшкил едир. Ясас алыъылары Алманийа, Исвеч, Б.Британийа,
    Белчика, Нидерланд вя Ирландийадыр (ихраъатын 60%-индян чоху).

     “Ново Нордск” яъзачылыг консернинин мянзил-гярарэащы. Баксвер (Копенщаэен).


    Аьаъ емалы вя мебел (селлцлоз-каьыз да дахил олмагла, сатыш дяйяринин 13,5%-и) сянайесиндя тягр. 20 мин няфяр ишляйир, 500-дян чох ширкят фяалиййят эюстярир. Мцяссисяляри, ясасян, кичикдир вя аз мигдарда истещсал эцъцня маликдир. Ихтисаслашдырылмыш ири мцяссисяляр “Жунъкерс Индустриер” (мцхтялиф нюв паркетляр, дюшямя тахталары вя с) ширкятиня вя “Фритз Щансен А/С” мебел консерниня аиддир. Истещсал хяръляри йцксяк олдуьундан, одунъаглар емал цчцн Шярги Авропа (о ъцмлядян мцяссисяляри йцксяксявиййяли техники аваданлыьа малик Балтикайаны юлкяляря) вя Асийа юлкяляриня эюндярилир. Д., яняняви олараг, одунъаьы Исвеч вя Финландийадан идхал едир.

    Сатыш дяйяринин тягр. 1,6%-и тикиш, тохуъулуг вя эюн-дяри сянайесинин пайына дцшцр. Дябли эейим истещсалы цзря Д. Скандинавийа юлкяляри арасында лидердир. Сащя цзря кичик мцяссисяляр (ясасян, 25– 100 олур) Йутландийанын мяркязиндя вя г.-индя ъямляшмишдир, башлыъа мяркязи Рингкюбинг, диэярляри ися Вайле, Копенщаэен вя Олборгдур. Д.-да эейим ихраъынын тягр. 75%-и 3 ян ири – “Бестселлер А/С” (Веро Мода, Жаък&Жонес, ТДК, О·Н·Л·Й вя с. брендляр), “БТХ Эроуп” (Б-Йоунэ, Ъеро, Ерла, Фреезе, Сиэнатуре, Wики, 4Йоу, Бленд оф Америъа, Кабооки, щямчинин интерйер вя ев текстили мямулатлары) вя “ЫЪ Ъомпанй” (МЕХХ, ЫнWеар, Матинигуе вя с.) консернляринин пайына дцшцр. Дизайн цзря фирмаларын чоху Д.-да йерляшир; бир сыра ширкят тикиш вя мямулатларын габлашдырылмасы цзря мцяссисялярини Шярги Авропа юлкяляриня (ясасян, Полша вя Украйнайа), Щиндистан, Чин вя Тцркийяйя кючцрцр. Щазыр эейим (2,4 млрд. доллар, 2005; ясасян, Алманийа, Исвеч вя Норвечя) ихраъаты артыр, тохуъулуг мямулатларынын ися яксиня азалыр. Д. ширкяти “Еъъо” танынмыш айаггабы истещсалчыларындан (цмумиликдя тягр. 13 млн. ъцт, 2005) биридир. Яняняви олараг габ-гаъаг (Копенщаэендя “Ройал Поръелаин Фаъторй”) вя интерйер яшйалары истещсал едилир.

    Йейинти сянайеси (цмуми сатышын 22,4%-и) инкишаф етмишдир; гида мящсулларынын истещсалы цзря Д. АИ-дя 5–6-ъы йери (адамбашына дцшян истещсал щяъминя эюря 1-ъи йер) тутур. Д. донуз ятинин (дцнйа ихраъатынын тягр. 17%-и), бекон вя ветчинанын (22%), пендир (истещсал 355 мин т, ихраъат 258 мин т тяшкил едир, дцнйада 4-ъц йер; 2005), кяря йаьы, гуру сцд вя с. сцд мящсулларынын ири ихраъатчыларындан биридир. Д.-Исвеч консерни “Арла Фоодс” (сцд мящсулларынын, о ъцмлядян пендирин АИ-дя ян ири ихраъатчысы), “Данисщ Ъроwн АмбА” консерни (донуз яти вя донуз ятиндян мящсулларын, о ъцмлядян мяшщур Д. беконунун истещсалы цзря Авропада лидер; “Стефф Щоулберэ” вя “Тулип” ят емалы заводлары консернин тяркибиня дахилдир) вя “Данисъо А/С” ширкяти (йейинти сянайесиндя истифадя едилян мцхтялиф ялавялярин: шякярявязляйиъиляр, стабилизаторлар, ароматизаторлар, биоконсерваторлар, емулгаторлар, рянэляйиъиляр вя с.-нин дцнйа цзря ири истещсалчысы) апарыъы мювге тутур. 80 пивябиширмя мцяссисяси фяалиййят эюстярир (2006); апарыъы истещсалчылары: “Ъарлсберэ А/Ъ” (дцнйанын ян ири пивябиширян ширкятляриндян бири, илдя 8,3 млрд. л пивя истещсал едир вя сатыр; ян мяшщур маркалары “Ъарлсберэ” вя “Туборэ”), “Ройал Унибреw” (“Фахе”, “Ъерес” маркалары) вя “Щарбоес Брйээери А/С”. Гяннады мямулатлары (“ДанЪаке”, “Антон Берэ”), “Стиморол” вя “Дирол” саггызлары (“ЭумЛинк А/С”), мейвя консервляри истещсал едилир. Сащянин мцяссисяляри (сцд, ят консервляри, унцйцдян, чюрякбиширян, пивябиширян, консерв, гяннады, тцтцн вя с.) юлкя яразисиндя кифайят гядяр бярабяр йерляшдирилмишдир. Шякяр заводларынын чоху шякяр чуьундуру якилян районларда (Д.- нын ъ.-ш.-индя), балыг консерви заводларыися Йутландийанын г.-индя вя шм-ында йерляшир.

     Копенщаэен йахынлыьында чийяляк плантасийасы.


    Кянд тясяррцфаты. Йцксяк интенсивлийя вя мящсулдарлыьа малик к.т. юлкя игтисадиййатынын апарыъы секторларындандыр. Истещсал едилян аграр (ясасян, щейвандарлыг) мящсулун щяъми дахили тялябаты, демяк олар ки, 3 дяфя цстяляйир, мящсулун тягр. 2/3-си ихраъ едилир. К.т. истещсалынын ясасыны аиля фермалары тяшкил едир. Фер- маларын орта щесабла сащ. 58 ща-дыр (АИ цзря орта щяддян йцксяк). Сащяви ихтисаслашманын эцълянмяси, тясяррцфатларын (2004 илдя ъями 45,6 мин), фермерляря хидмят эюстярян вя к.т. мящсулуну емал едян мцяссисялярин бирляшдириляряк бюйцмяси давам едир. Тясяррцфатларын цмуми сайынын тягр. 49%-ни кичик фермалар (30 ща-йадяк) тяшкил едир; беъярилян торпагларын тягр. 12%-и онлара мяхсусдур. Ири фермаларын (50 ща-дан чох; тясяррцфатларын сайынын 37%-и) пайына торпагларын 79%-и дцшцр. Бцтцн аграр тясяррцфатларын тягр. 60%-и щейвандарлыг (онларын йалныз 6%-и чохсащялидир, ейни заманда донуз вя гарамал йетишдирир), 40%-и ися биткичилик мящсуллары цзря ихтисаслашмышдыр. Аграр секторда фермерляр тяряфиндян тяшкил олунмуш тягр. 300 кооператив ъямиййят, бирлик, мцяссися вя ассосиасийалар фяалиййят эюстярир. Кооперативляр мящсулун алгы-сатгысы, к.т. техникасынын тямири вя с. иля мяшьул олур.


    Технолоэийа вя аграр техниканын йцксяк сявиййясиня к.т.-нын идаря едилмясиндя ян габагъыл методларын тятбиги васитясиля наил олунур; мящсулун истещсалы вя емалынын бцтцн мярщяляляри механикляшдирилмиш вя автоматлашдырылмышдыр. Минерал эцбрялярдян истифадя (2004 илдя 286,8 мин т) азалыр. Еколожи тямиз технолоэийаларын тятбиги (2004 илдя фермаларын цмуми сайынын 7%-и, беъярилян торпагларын тягр. 6%-и) сцрятля эенишлянир.


    Д.-да АСК-нын мящсул ихраъы 9,6 млрд. доллар (о ъцмлядян донуз яти 4,65 мрлд. доллар, сцд мящсуллары 1,8 млрд. доллар, хяз маллары 0,67 млрд. доллар, 2005) тяшкил едир. Ясас алыъылары Алманийа, Б.Британийа, Йапонийа вя Исвечдир; аграр мящсулун Шярги Авропа юлкяляриня ихраъы сцрятля артмагдадыр.


    К.т.-нын апарыъы сащяси щ е й в а  н д а р  л ы г д ы р (аграр мящсул дяйяринин 65,5%-и, 2004). Донузчулуг вя сцдлцк щейвандарлыг даща чох инкишаф етмишдир: сащянин мящсул дяйяринин 60,2%-ни ят вя дири щейван (о ъцмлядян донуз яти тягр. 50%), 29,4%-ини сцд тяшкил едир. Ихтисаслашдырылмыш ири донузчулуг тясяррцфатлары (орта щесабла 1200 баш; 2004) даща чохдур. Ясасян йцксяк мящсулдар ландрас ъинсиндян олан донузларын сайы 13,5 млн. башдыр (2005). Донуз яти истещсалына эюря Д. дцнйада 6-ъы (тягр. 2 млн. кг, 2004) йердя, ихраъаты цзря (1,6 млн. кг-дан чох) илк сыраларда, адамбашына дцшян истещлакы вя ихраъы цзря Авропада 1-ъи йери тутур. Яняняви олараг сянайе гушчулуьу (2005 илдя 17,5 млн. тойуг) инкишаф етмишдир. Гарамалын сайы (мал вя дана яти истещсалы 2005 илдя 145 мин т) азалыр, о ъцмлядян Ъянуби Америка мал яти тядарцкчцляри иля артан рягабят сябябиндян. Ясас сцдлцк щейвандарлыг р-ну Йутландийадыр. 1980-ъи иллярин орталарындан сцд истещсалы (4,58 млн. т, 2005) АИ квотасы иля мящдудлашдырылыр. Сцд фермер тясяррцфатларына мяхсус кооператив бирликлярин ири сцд заводларында емал едилир. Щейвандарлыг мящсуллары дяйяринин 8,3%-и хяз малларынын пайына дцшцр. Хязлик гяфяс щейвандарлыьы (су самурунун йетишдирилмяси цзря 1786 ферма) даща чох балыг туллантыларынын истифадяси ясасында инкишаф едир. Д. су самуру хязинин истещсалы (12,9 млн., 2004) вя онун ихраъы (дцнйа истещсалынын тягр. 40%-и) цзря дцнйа лидерляриндяндир. Копенщаэен хяз щярраъы (Копенщаэен Фур) Авропада ян бюйцк, дцнйада ися (илдя 5 щярраъ кечирир, щяр бириндя 2–3 млн. су самуру дяриси сатылыр) ян бюйцкляриндян биридир.


    Б и т к и ч и л и к (аграр мящсул дяйяринин 34,5%-и, 2004) даща чох щейвандарлыьын тялябатына ъаваб верир: йемлик битки вя от якилмиш сащяляр ярзаг биткиси якинлярини цстяляйир. Беъярилян торпагларын (ъями 2645,3 мин ща, юлкя яразисинин тягр. 65%-и) структурунун 56,2%-и дянли биткилярин, 30,3%-и от вя йашыл йемин, 3,6%-и кюкцмейвялилярин (о ъцмлядян картоф, шякяр чуьундуру вя йемлик чуьундур), 0,8%-и тярявяз, мейвя вя эилямейвялярин пайына дцшцр. Сащянин башлыъа истигамятляри гида мящсуллары, щейван цчцн йем, эцл вя декоратив биткилярин истещсалыдыр. 

    Фарер адаларында акваферма.

    Ясас дянли биткиляри (сащя мящсулларынын цмуми дяйяринин 37,5%-и), арпа (донуз йеми кими вя пивя истещсалында истифадя едилир) вя буьдадыр; човдар, йулаф да якилир. Биткичилик мящсуллары дяйяринин 18%-и йемлик биткилярин (чуьундур, от вя с. йашыл йемляр, о ъцмлядян гарьыдалы, гарайонъа, йонъа), 15,9%-и эцл, декоратив дибчяк (о ъцмлядян кактус) вя с. биткиля- рин, 6,8%-и тярявяз, мейвя вя эилямейвя- нин, 5,4%-и картофун, 5%-и шякяр чуьундурунун, 4,5%-и тохумларын пайына дцшцр (2004). Д. тохум цзря (о ъцмлядян чямян биткиляри – йонъа, гарамуг вя с., шякяр чуьундуру, картоф) дцнйада ири ихраъатчыдыр. Биткилярин орта мящсулдарлыьы йцксякдир (с/ща, 2005): дянли биткиляр 61 (о ъцмлядян пайызлыг буьда сортлары 72, арпа 60, йулаф 47, човдар 50), картоф 350, шякяр чуьундуру 587. Йыьым (мин т, 2005): дянли биткиляр 9239, о ъцмлядян буьда 4829, арпа 3794; рапс (ясас йаьлы битки) 341; картоф 1587, о ъцмлядян тохумлуг 144, ун истещсалы цчцн 891, ярзаг мящсулу кими 552; шякяр чуьундуру 2757, йемлик чуьундур 377; от вя йашыл йемляр 21630, о ъцмлядян гарьыдалы 4606, нювбяли якинли от вя йашыл йемляр 10 958. Човдар вя йулаф, ясасян, Йутландийанын г., шм. вя мяркязи районларында, арпа – бярабяр шякилдя бцтцн юлкя яразиси цзря, буьда (ясасян, пайызлыг) – Данимарка архипелагы адаларынын мящсулдар торпагларында вя Йутландийанын ш.-индя; шякяр чуьундуру – ясасян, юл- кянин ъ.-ш.-индя (Лолланн, Фалстер, Мюн, Зеландийа адалары, Фцн а.-нын ъ.-у), кар- тоф (ярзаг сортлары), демяк олар ки, щяр йердя (лакин йыьымын тягр. 4/5-ц Йутландийанын мяркязи районларынын пайына дцшцр) беъярилир. Баьчылыг (алма аьаълары цстцнлцк тяшкил едир) башлыъа олараг Данимарка архипелагы адаларында инкишаф етмишдир; мейвя вя эилямейвяляр (ясасян, чийяляк) даща чох мейвя консервляри истещсалында истифадя олунур; тярявяз биткиляриндян помидор, йеркюкц, кярявиз цстцнлцк тяшкил едир. Истихана тясяррцфатларында (цмуми сащ. тягр. 500 ща) эцл, декоратив биткиляр, тярявяз, эилямейвя вя эюбяляк беъярилир. Баь, бостан вя истихана тясяррцфатларынын чоху ири шящярлярин (Копенщаэен, Орхус, Олборг) йахынлыьында йерляшир.


    Сащилбойу суларда (ясасян, Шимал дянизиндя, балыг овунун 74%-и) балыговланыр; чайларда вя акваферма эюлляриндя алабалыг, анэвил, сомьа, гызылбалыг йетишдирилир. Балыгчылыг сащясиндя тягр. 13 мин няфяр чалышыр вя 4058 мцяссися (о ъцмлядян, 3363-ц балыг ову цзря, 458-и балыгйетишдирмя цзря, 237-си балыг емалы цзря) вар, онлардан да ишчиляринин цмуми сайы тягр. 10 мин олан 250 балыговлайан вя 50 балыг емалы мцяссисяси ири щесаб олунур (2004). Балыгчылыг донанмасында 3420 эями (70%-индян чоху уз. 10 м-дян аз олан кичик эямилярдир) вар. Дяниз балыьы ову тягр. 1 млн. т (2005) тяшкил едир, ясасян, сийяняк, килкя, скумбрийа, камбала, треска овланыр. Овун тягр. 70%-индян балыг уну вя балыг йаьы истещсал едилир. Ян ири балыгчылыг портлары: Щиртсщалс, Тцборюн, Скаэен, Щанстщолм, Есбйерг. Балыг сянайесинин инкишафына комплекс йанашма, ян йени технолоэийаларын тятбиги вя истещлака щазыр йцксяккейфиййятли мящсулларын бурахылышына эюря Д. дцнйада ян ири балыг емалы юлкяляринин онлуьуна дахилдир. Балыг ову вя балыгчылыг мящсулларынын (балыг консервлярсиз илдя тягр. 1 млн. т) ихраъы цзря Д. дцнйада 3-ъц йери тутур. Гуруда йерляшян балыг емалы мцяссисяляринин даими йцклянмясини тямин етмяк цчцн Д. балыг вя дяниз мящсуллары идхал едир.


    Диэяр Скандинавийа юлкяляриндян фяргли олараг, Д.-да мешя тясяррцфаты инки- шаф етмямишдир. Мешяляр юлкя яразисинин тягр. 12%-ини (63%-дян чоху ийняйарпаглы аьаъ ъинсляридир) тутур. Мешя тясяррцфатынын инкишафында одунъаг тядарцкц дейил, мешялярин бярпасы, юлкянин мешя фондунун горунмасы вя мешялярин кейфиййят бахымындан тяркибинин сахланмасы олдугъа ящямиййятлидир. Мешясалма сащяляри даим артыр (41%-ини кцкнарлыг тяшкил едир).

    Хидмят сферасы Д. игтисадиййатынын ян бюйцк вя динамик инкишаф едян секторудур; ЦДМ-ин вя мяшьуллуьун структурунда онун пайы дурмадан артыр. Ян мцщцм сащяси малиййя вя ишэцзар хидмятляридир. И ш э ц з а р х и д м я т л я р секторунда (ишляйянлярин 77,1%-и; 2011) ян йцксяк инкишаф темпи информасийа-компцтер технолоэийалары (информасийанын емалы, компцтер програмы тяминаты вя с.) сегментиндя гейд едилир. 2004 илдя йени информасийа технолоэийаларынын алынмасы- на Д. ширкятляри 4,7 млрд. доллар хярълямишдир; юлкя цзря цмуми хярълярин 41%-и малиййя секторунун, 23%-и сянайенин, 21%-и
    нягл.-ын, 15%-и тиъарятин, хидмят сферасынын диэяр секторларынын вя тикинтинин пайына дцшцр. Ящалисинин компцтер, интернет вя мобил ялагя иля тямин олунмасы цзря Д. дцнйада илк бешлийя дахилдир. Д. мцяссисяляри вя тяшкилатларынын 97%-инин интернетя чыхышы, 82%-инин юз веб-сайты вар (2005). Д. аиляляринин 92%-инин мобил телефону, 84%-инин фярди компцтери, 73%-инин интернетя чыхышы вар. Юлкянин ян ири телекоммуникасийа хидмятляри эюстярян провайдери ТДК А/С ширкятидир (1998 илдя юзялляшдирилмишдир).


    С а щ и б к а р л  ы г  в я в а с и т я  ч и л и к   х и д м  я т л я р и  (ясасян, мцщяндислик, тикинти, нягл., енерэетика, компцтер технолоэийалары, щямчинин аудитор, мцщасибат, лизинг, тящлцкясизлийин тямин едилмяси, менеъмент хидмятляри, маркетинг вя реклам сащяляриндя) сектору да инкишаф етмишдир. Апарыъы мцщяндис-консалтинг ширкятляри: “Ъарл Бро” (2006 ildя Нидерланд ширкяти “Эронтмиж”ин тяркибиня дахил олмушду; бирляшдирилдикдян сонра Авропанын ян ири мцщяндис ширкятляриндян биридир), “Рамболл Денмарк” (“Рамболл Эроуп”ун тяркибиндядир), ЪОWЫ. М а л и й й я  х и д м я т л я р и секторунда банк-кредит мцяссисяляри (ъями 548, онлардан 178-и банк, о ъцмлядян 18-и хариъи банкдыр; 2003) шябякяси ясас йер тутур. “Данске Банк А/С” (банк хидмятляри базарында пайы 48%; сыьорта, дашынмаз ямлак тиъаряти, лизинг вя с. иля дя мяшьул олур) банк групу мцщцм рол ойнайыр; Д.-нын малиййя базарынын диэяр ири иштиракчысы Д.-Исвеч-Финландийа- Норвеч банк групу “Нордеа”дыр. Гиймятли каьызлар базарында Копенщаэен фонд вя фйучерс (Д.-да йеэаня) биржалары вя Д. гиймятли каьызлар мяркязи апарыъы мювгейя маликдир.


    Д. сосиал-игтисади сийасятинин приоритетляриндян бири дя елм, технолоэийа вя инновасийаларын инкишафыдыр. ЕТТКИ сферасынын малиййяляшдирилмяси (ЦДМ-ин 2,6%-и; 2003) Авропадакы орта эюстяриъидян (1,9) даща йахшыдыр. ЕТТКИ хяръляри структурунун тягр. 69%-ини юзял фирмаларын инвестисийалары тяшкил едир. Сярщядйаны ири Д.-Исвеч инновасийалы инкишаф зонасы (Копенщаэен району – Сконе вил.) “Медиъон Валлй” (АБШ-ын Калифорнийадакы “Силиъон Валлей”ин аналогу; яразиси 100 км2, 150-дян чох ширкят вя фирма; 5 фяалиййятдя, 2 тикилмякдя олан елм паркы; 12 ун-т, 26 щоспитал вя с. вар; лабораторийаларында 5 миндян, мцяссисяляриндя 40 миндян чох ишчиси вар; 2004) биотехнолоэийаларын, яъзачылыьын, информасийа комплекси сащяляринин инкишафы цзря ихтисаслашмышдыр; коммерсийа тятбигини тапан биотехнолоэийалар сащя- синдя ихтираларын сайына эюря дцнйада юн сыралардадыр.

    Няглиййат. Д. Мяркязи Авропа иля Шимали Авропа юлкяляри арасында стратежи нягл. говшаьыдыр, трансавропа дашымаларынын бир щиссясини щяйата кечирир. Гуру вя дяниз нягл.-нын комбинасийа едилмиш системи йарадылмышдыр: ян ишляк истигамятлярдя адалар тунел-кюрпцляр васитясиля ялагялидир. Кичик Белт вя Бюйцк Белт боьазлары цзя- риндя салынмыш кюрпцляр Йутландийаны Фцн вя Зеландийа адалары иля бирляшдирир. Копенщаэен иля Малмю ш.-ни (Исвеч; 2000; цмуми уз. 15,8 км, Авропанын ян узун кюрпцляриндяндир) бирляшдирян Ересунн (Зунд) боьазы цзяриндяки кюрпцнцн тикинтиси Скандинавийа юлкяляриндян Алманийайа бирбаша автомобил йолу вя д.й. дящлизинин йарадылмасыны баша чатдырды. Исвеч (Щелсинэюр – Щелсингборг; Фредериксщавн – Эютеборг, Грено – Варберг), Норвеч (Щанстщолм – Берэен; Щиртсщалс – Крис- тиансанн) вя Алманийа (Рюдбц – Путтгарден, Эесер – Росток) иля бяря хятти хидмяти мцщцм ящямиййят кясб едир. Бяря васитясиля 19,9 млн. т йцк (ясасян Д. иля Исвеч арасында) дашыныр; Ересунн (Зунд) боьазы цзяриндяки кюрпцнцн ачылышындан сонра бяря иля йцкдашымаларын щяъми азалмышдыр. Хариъи йцкдашымаларын тягр. 75%-и дяниз, тягр. 17%-и автомобил вя тягр. 8%-и д.й. нягл.-нын пайына дцшцр. Юлкядахили йцк вя сярнишин дашымаларынын чох щиссяси автомобил нягл. васитясиля щяйата кечирилир. Автомобил йолларынын уз. 73929 км тяшкил едир, онун 1143 км-и автомаэистраллардыр (2012). Юлкянин автопаркы 2621,9 мин нягл. васитясиндян (о ъцмлядян 75%-и миник автомобили) ибарятдир; щяр 1000 аиляйя 674 миник автомобили дцшцр (2006). Иътимаи нягл. системи йахшы инкишаф етмишдир.

     Орхус контейнер порту.


    Д.й.-ларынын уз. 2667 км-дир (640 км-и електрикляшдирилмишдир; 2008). Ясас д.й. маэистраллары Копенщаэендян башлайыр: бири ъ.-а (Зеландийадан кечяряк Фалстер вя Лолланн адаларына, даща сонра бяря кечиди иля Алманийайа), диэяри ися Зеландийа вя Фцн адаларындан кечяряк Йутландийайа узаныр. Шябякянин бюйцк щиссяси ДСБ дювлят ширкятиня, 449 км-и юзял ширкятляря хидмят эюстярир.


    Хариъи йцкдашымаларын тягр. 75%-ини вя дахили йцкдашымаларын тягр. 1/5-ни дяниз донанмасы щяйата кечирир. Д. байраьы алтында цмуми тоннажы 8,1 млн. реэистр брутто-т-дан чох, (2006; о ъцмлядян контейнердашыйанлар – 4,4 млн. реэистр брутто-т-дан чох, танкерляр – тягр. 1,9 млн. реэистр брутто-т) олан 293 дяниз тиъарятэямиси(щяр биринин тоннажы1000 реэистр брутто-т-дан чох); диэяр юлкялярин байраглары алтында Д. эями сащибкарларына мяхсус 409 дяниз тиъарят эямиси 
    цзцр. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя тиъарят донанмасынын йенидян тяъщизаты сцрятли темпля щяйата кечирилмишдир: 10 илдян артыг истисмар олунан эямиляр йа сатылыр, йа да йарарсыз (10 илядяк олан эямиляр тоннажын 77%-я гядярини тяшкил едир) кими щесабдан силинир. 118 порт вя терминал (цмуми йцк дювриййяси 87,6 млн. т; 2004) фяалиййят эюстярир. Ян ири эями сащибкары “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен” (дцнйа цзря 40 дяниз контейнер терминалынын фяалиййятиня нязарят едир) ширкятляри конгломератыдыр; онун бюлмяси олан “Мæрск Лине” контейнер дашымалары (парк 500-дян чох эями, 1,4 млн.-дан чох дяниз контейнериндян ибарятдир) цзря дцнйада юн йердядир. Диэяр ири эямичилик ширкяти ДФДС-дир (ясасян Шимал дянизи иля йцкдашымалар). Ясас портлары: Орхус (ян ири контейнер порту – контейнерлярин милли йцк дювриййясинин тягр. 2/3-си; йцк дюврий- йяси 11,3 млн. т вя 876 мин ИФЕ контейнер тяшкил едир), Фредерисийа (17,2 млн. т йцк; 2004), Копенщаэен (15 млн. т), Оденсе вя Олборг. Мцнтязям сярнишин дашымаларыны 74 порт щяйата кечирир; ян ириляри Щелсинэюр (сярнишин дювриййясинин 24%-и) вя Рюдбцдцр (14%, 2004).

    Д.-да 80 аеропорт вар, онлардан 28-инин ениш-учуш золаьы бяркюртцклцдцр (2013). Ири бейнялхалг аеропортлары: Копенщаэендяки Каструп, Биллунн (Вайле- дян г.-дя), Орхус вя Оденсе. Апарыъы авиадашыйыъы “САС” Исвеч-Норвеч-Д. авиаширкятидир (илдя тягр. 13 млн. сярнишин).

    Хариъи тиъарят. Дцнйа ихраъатынын тягр. 1,1%-и вя идхалатынын 0,9%-и Д.-нын пайына дцшцр, бу ися юлкянин дцнйа ЦДМ-индяки пайыны (0,6%) цстяляйир. Хариъи тиъарят ямтяя дювриййясинин щяъми 213,3 млрд. доллар, о ъцмлядян ихраъат 109,7 млрд. доллар, идхалат 101,5 млрд. доллар тяшкил едир (2013). Машынгайырма (о ъцмлядян енерэетика, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг, щямчинин телекоммуникасийа ава- данлыьы, рабитя васитяляри, эями вя с.), кимйа вя яъзачылыг сянайеси, ярзаг мящсуллары (о ъцмлядян ят вя сцд мящсуллары, балыг, тахыл), енержи дашыйыъылары вя с. ихраъатда мцщцм йер тутур. Бязи ямтяя нювляринин дцнйа ихраъатында хцсуси чякиси бюйцкдцр. Д. сянайе аваданлыьы, автомобил, ком- пцтер техникасы вя офис аваданлыьы, сянайе цчцн хаммал вя йарымфабрикатлар (о ъцмлядян метал, пластик кцтля, селлцлоз вя одунъаг), кимйа препаратлары, щейван цчцн йем, истещлак маллары, чатышмайан ярзаг нювляри (мейвя, тярявяз, гящвя, чай вя с.) вя с. идхал едир. Ихраъат дяйяринин тягр. 70%-и вя идхалатын 72%-и АИ юлкяляринин пайына дцшцр. Ясас тиъарят тяряфдашлары: Алманийа (ихраъын 17,3%-и вя идхалын 21,3%-и), Исвеч (12,4% вя 13,2%), Б.Британийа (6,2% вя 5,4%), щямчинин Нидерланд (4,7% вя 7,8%), Норвеч (6,2% вя 6,8%), АБШ (6,2% вя 2,8%); ъями 10 ири тяряфдашын пайына Д.-нын тиъарят дювриййясинин тягр. 71%-и дцшцр (2013). Чин ямтяяляри идхалынын чохалмасы щесабына бу юлкя иля ямтяя дювриййяси сцрятля артмагдадыр: Д. ихраъатынын ъями 1,1%-ини, идхалатынын ися 6%-ини тяшкил едир (2013).

     Ересунн боьазы цзяриндя кюрпц.


    Азярб. иля Д. арасында игтисади ялагяляр инкишаф етмякдядир. Азярб. Респ.-нын Д. иля тиъарят дювриййясинин щяъми 2014 илдя 19,89 млн. доллар (2013 илдя 25,85 млн. доллар), о ъцмлядян идхалатын щяъми 19,13 млн. доллар (2013 илдя 25,54 млн. доллар), ихраъатын щяъми 0,76 млн. доллар (2013 илдя 0,31 млн. доллар) олмушдур. 2014 илдя Азярб.-ын хариъи тиъарят дювриййясиндя Д.-нын пайы 0,06% (2013 илдя 0,07%) тяшкил етмиш, 2013 илля мцгайисядя Д.-йа ихраъат 2,43 дяфя артмышдыр.

                                                                                   Силащлы гцввяляр


    Д.-ын силащлы гцввяляри (СГ) гуру гошунлары (ГГ), ЩЩГ, ЩДГ (ъями тягр. 18 мин няфяр, 2006), щямчинин щярбиляшдирилмиш кюнцллц Щемверн тяшкилатындан (59,3 мин няфяр) ибарятдир. 

    СГ-нин али баш команданы монархдыр. Щярби гуруъулуг мясялялярини парламент вя щюкумят щялл едир. СГ-йя рящбярлийи СГ-нин баш команданы вя Щемверн команданы васитясиля мцдафия назири (мцлки шяхс) щяйата кечирир. СГ-нин баш команданы гошунлара мцдафия гярарэащы, еляъя дя ГГ-нин оператив команданлыьы, тактики авиасийа команданлыьы вя ЩДГ-нин оператив команданлыьынын команданлары васитясиля билаваситя рящбярлик едир.


    ГГ-нин дюйцш тяркиби (10 мин няфяр) Данимарка механикляшдирилмиш дивизийасындан, механикляшдирилмиш ялащиддя чевик бригададан, ЩЩМ щиссяляри вя бюлмяляриндян, артиллерийа, кяшфиййат, рабитя, мц- щяндис, арха ъябщя вя кяшфиййат щеликоптерляриндян ибарятдир. ГГ тягр. 240 танк, тягр. 370 щярби зирещли машын, 405 артиллерийа топу, 12 йайлым атяши реактив системи (ЙАРС), 140 танк ялейщиня идаряолунан ракет атяш гурьусу (ТЯИРАГ), 250 зенит васитяси, о ъцмлядян 160 “Стинэер” дашынан зенит ракет комплекси (ДЗРК), 25 щеликоптер (о ъцмлядян 12 дюйцш щеликоптери) иля силащланмышдыр. ЩЩГ (4,2 мин няфяр) 3 щярби авиасийа тяййаряси ескадрилйасындан, няглиййат ескадрилйасындан, зенит ракет баталйонундан (60 дюйцш тяййаряси; 36 “Щок” идаряолунан зенит ракет атяш гурьусундан (ИЗРАГ) ибарятдир. ЩДГ-нин (3,8 мин няфяр) тяркибиня дюйцш эямиляри вя катерляриндян ибарят 4 ескадра (4 суалты гайыг, 7 фрегат, 14 корвет, 7 дюйцш катери вя 20 йардымчы эями) дахилдир. Д. яразисиндя НАТО Бирляшмиш Силащлы Гцввяляринин “Шимал-Шярг” субреэионал команданлыьынын гярарэащы йерляшир (Каруп ш.).


    СГ щярби мцкялляфиййят вя мцгавиля ясасында комплектляшдирилир. Сырави тяркибдя щярби хидмят мцддяти 4–10 ай, бязи категорийалар цчцн 24 айдыр. Забит щейяти СГ-нин мяктябляриндя, щярби академийада, НАТО-нун щярби коллеъиндя (Рома, Италийа), АБШ, Б.Британийа, Алманийада щазырланыр. СГ-нин ещтийат щиссяляри 64,9 мин няфяр, сяфярбярлик ещтийатлары 1,3 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар 1,1 млн. няфяр тяшкил едир. 

                                                                                         Сящиййя


    Д.-да ящалинин щяр 100 мин няфяриня 370 щяким, 1036 орта тибб ишчиси, 83 стоматолог, 49 яъзачы, 22 мама (2002), 400 хястяхана чарпайысы (2003) дцшцр. Сящиййяйя гойулан хяръ УДМ-ин 9%-ини (бцдъя щесабына 83%, юзял сектор щесабына 17% малиййяляшдирмя; 2003) тяшкил едир. Сящиййя мяркязляшдирилмямишдир, щамы йаарлана билир. Хястяхана йардымы вя цмуми щяким йардымы пулсуздур (йардымын эюстярилмяси вя малиййяляшдирилмя графлыг сявиййясиндя щяйата кечирилир). Патронаж баъысы ишини вя мяктяб тибби ишини бялядиййя тямин едир. Ящалинин 30%-я гядяри ялавя кюнцллц тибби сыьорта алыр. Сящиййя системи саьлам гидаланмайа, физики активлийя, щямчинин сигаретчякмя, алкогол алудялийи, артыг чяки, травматизм, цряк-дамар хястяликляри, остеопороз, астма вя диэяр хястяликляр иля мцбаризяйя йюнялдилмишдир. 

    Йашлы ящали юлцмцнцн ясас сябябляри хярчянэ (26%), цряк-дамар хястяликляри (17%), мяишят травматизмидир (2000). Курортлары: Силкеборг, Фаню вя с.

                                                                                           Идман


    1896 илдя Копенщаэендя Данимарка щявяскар идман федерасийалары бирлийи (ДЫФ) йарадылмышдыр. Сонралар юлкянин ян бюйцк щявяскар идман тяшкилатына чеврилмиш ДЫФ бцтцн щявяскар федерасийалары вя идман клубларыны юз ятрафында бирляшдирмишдир. 20 ясрин 2-ъи йарысындан Д.-да 3 милли идман тяшкилаты фяалиййят эюстярир: Д. иътимаи идман федерасийасы (0,8 млн. няфяр), юлкяни бейнялхалг олимпийа федерасийаларында тямсил едян Д. идман ассосиасийасы (тягр.1,6 млн. няфяр), Д. эимнастика вя диэяр идман нювляри ассосиасийасы (тягр.1,6 млн. няфяр). Гейри-щюкумят тяшкилатлары олдуьу цчцн малиййя вясаитини Д. милли лотерейасыны кечирмякля ялдя едир- ляр. Д.-да идман мяркязляри (щяр 2852 ня- фяря бир мяркяз), цзэцчцлцк щовузлары (щяр 14072 няфяря бир щовуз),
    футбол мейдан- чалары (щяр 1013 няфяря бир мейданча) вя теннис кортлары (щяр 2878 няфяря бир корт) вардыр.


    Футбол, щяндбол, эимнастика, бад- минтон, аварчякмя, велосипед вя йелкян идманы, камандан охатма, боулинг, цзэцчцлцк, йцнэцл атлетика, теннис, шащмат вя с. ян популйар идман нювляридир. Д. Милли Олимпийа Комитясинин ясасы 1905 илдя гойулмушдур. Д. идманчылары 1896 илдян бцтцн Олимпийа Ойунларында иштирак етмишляр (1904 ил истисна олунмагла). 1896–2006 иллярдя онлар цмумиликдя 164 медал (40 гызыл, 61 эцмцш, 63 бцрцнъ) газанмышлар. Илк Олимпийа чемпиону 1896 илдя аьыр атлет В. Йенсен олмушдур. Гыш Олимпийа Ойунларында Д. идманчылары 1948 илдян иштирак едирляр вя бир эцмцш медал (1998 илдя кюрлинг цзря гадынлардан ибарят команда) газанмышлар.


    Мяшщур идманчылар арасында: йахтсменляр П. Елвстрюм (1948, 1952, 1956, 1960 иллярдя кечирилмиш Олимпийа Ойунларынын галиби, он ики дяфя дцнйа чемпиону), О. Бирх (1963–70 иллярдя кечирилмиш “Гызыл кубок” йарышларынын йедди дяфя галиби); Р. Вегер – цзэцчцлцйцн сярбяст нювц цзря дяфялярля дцнйа рекордчусу, цч фянн цзря Авропа (1938) чемпиону; велосипедчиляр: В. Фалк-Щансен – Олимпийа вя дцнйа (1928), пешякарлар арасында дцнйа (1931) чемпиону вя Н. Фредборг – Олимпийа (1972), дцнйа (1967, 1968, 1970) чемпиону; байдаркачы Е.Щансен – Олимпийа (1960), дцнйа (1963) вя Авропа (1963, 1965) чемпиону. 1910-ъу иллярин сонундан мяшщур шащмат нязяриййячиси, дцнйа биринъилийиня иддиачы, гроссмейстер А. Нимтсович Д.-да йашамышдыр. Гроссмейстер Б. Ларсен 1960–70-ъи иллярдя дцнйанын ян эцълц шащматчыларындан бири, дцнйа биринъилийиня иддиачыларын 1966, 1969, 1972 иллярдя кечирилмиш ойунларынын иштиракчысы олмушдур. 1990-ъы иллярдя орта мясафяляря гачышда дцнйанын ян эцълц идманчыларындан бири, 800 м мясафяйя гачышда дцнйа (1995, 1997, 1999) чемпиону, Д. вятяндашлыьыны гябул етмиш У. Кипкетер (Кенийада доьулмушдур) иди. 2001 илдя Авропа Боулинг Федерасийасынын (ЕТБФ) гадынлар арасында рейтинг ъядвялиня данимаркалы Б. Лунд башчылыг етмишдир.


    Д.-нын щяндбол цзря гадынлардан ибарят йыьма командасы Олимпийа Ойунларынын (1996, 2004) вя дцнйа (1997) чемпионатынын галиби олмушдур. Футбол цзря кишилярдян ибарят Д. йыьма командасы бейнялхалг йарышларда бюйцк уьурлар ялдя етмишдир: 1908, 1912 вя 1960 иллярдя кечирилмиш Олимпийа Ойунларынын эцмцш медалларыны газанмыш, 1964 вя 1984 иллярдя Авропа чемпионатынын йарымфинал ойунларында чыхыш етмиш, 1992 илдя ися Авропа чемпионатынын финал ойунунда Алманийа йыьмасына галиб эялмишдир. Юлкянин эцълц футбол клублары олан “Брондбц” вя “Копенщаэен” дяфялярля Чемпионлар лигасы ойунларынын иштиракчысыдыр.


    Д.-да ири бейнялхалг йарышлар, о ъцмлядян велосипед идманы, байдарка вя каноедя аварчякмя, атчылыг вя йелкян идманы, идман эимнастикасы вя с.; Колдингдя кишиляр арасында яняняви теннис турнирляри, Копенщаэендя шащмат турнирляри (1907, 1923, 1924, 1960, 1965 вя 1979 илдян); Копенщаэенин мяркязи стадиону “Паркен”дя Кубоклар кубоку (1994) вя УЕФА кубокунун (2000) финал ойунлары кечирилмишдир. 2008 илдя Пекиндя тяшкил олунмуш 29-ъу Йай Олимпийа Ойунларында Д. идманчылары 2 гызыл, 2 эцмцш, 3 бцрцнъ; 2012 илдя Лондонда кечирилмиш 30-ъу Йай Олимпийа Ойунларында ися Д. идманчылары 2 гызыл, 4 эцмцш, 3 бцрцнъ медал газанмышлар.

                                                                  Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри


    Бцтцн тящсил мцяссисяляриня цмуми рящбярлик Тящсил Назирлийи тяряфиндян щяйата кечирилир; али тящсил мцяссисяляри щям дя Елм, Технолоэийа вя Инновасийалар Назирлийинин вя Мядяниййят Назирлийинин табелийиндядир. Мяктябягядяр мцяссисяляр Ямяк вя Сосиал Тяминат Назирлийинин сярянъамындадыр. Тящсил щаггында гануна (2003) ясасян 2004 илдя Д.-да тящсил ислащаты кечирилмишдир. Тящсил системиня мяк- тябягядяр мцяссисяляр (кюрпяляр еви вя ушаг баьчалары), цмуми орта мяктябляр, эимназийалар, йашлылар цчцн халг мяктябляри, али мяктябляр дахилдир. Мяктяб тядриси 7 йашдан башлайыр. Цмуми орта тящсили 3 пиллядян ибарят ващид иъбари мяктяб верир: бириллик щазырлыг синифляри, 9 иллик ясас мяктябляр вя тящсиллярини эимназийада (тящсил мцддяти 3 ил) давам етдирмяк истяйянляр цчцн ялавя 10-ъу синифляр вя йахуд али тящсил мцяссисяляриня дахил олмаг истяйянляр цчцн 2 иллик щазырлыг курслары. Дювлят мяктябляри иля йанашы, юзял мяктябляр вя дювлят тяряфиндян гисмян малиййяляшдирилян чох сайда мяктябляр – азад мяктябляр, Р.Штайнер мяктябляри (бах Валдорф педагоэикасы), Монтессори мяктябляри вя с., щямчинин техники пешя мяктябляри вя лисейляр шябякяси фяалиййят эюстярир. 2005 илдя кюрпяляр евиндя 29 мин, ушаг баьчаларында 16 мин ушаг тярбийя олунмуш, мяктябйашлы ушагларын 88%-и дювлят мяктябляриндя, 11%-и юзял тящсил мцяссисяляриндя, тягр. 1%-и евдя тящсил алмышдыр.


    Д.-нын али пешя тящсили системиня ун-тляр, игтисад, бизнес вя хариъи дилляр али мяктябляри, яъзачылыг, китабханачылыг, педагожи вя стоматоложи коллеъляр вя техники ин-тлар дахилдир. Д.-нын ян ири али мяктябляри: Копенщаэендя ун-т (1479), Данимарка Крал Зяриф Сянятляр Академийасы (1754), Лцнгбцдя Техники Ун-т (1829), Данимарка Крал Мусиги Академийасы (1867); Роскиллдя Университет мяркязи (1970), Фредериксборгда Крал Байтарлыг вя К. Т. Ун-ти (1856), Орхусда (1928), Оденседя (1964), Олборгда (1974) ун-тляр, Оденсе (1929), Олборг (1930) вя Есбйергдя (1946) мусиги академийалары.

     Копенщаэен Университети.


    Елми тядгигатлар Копенщаэендяки Данимарка Крал Елм вя Ядябиййат Академийасында (1742), Лцнгбцдя Данимарка Техники Елмляр Академийасында (1937); 120-дян артыг елми ъямиййят, ассосиасийа вя елми тядгигат мцяссисясиндя, о ъцмлядян Крал К. Т. Ъямиййяти (1769), Тябиятшцнаслыьы Щявясляндирмя Ъямиййяти (1824), Тябиййат Тарихи Ъямиййяти (1833), Тарих Ассосиасийасы (1839) вя Мешя Ъямиййятиндя (1888); Метеоролоэийа Ин-ту (1872), Н.Бор ад. Астрономийа, Физика вя Эеофизика Ин-ту (1920), НОРДЫТА (Цмумскандинавийа Нязяри Физика Ин-ту, 1957) вя Ураниборг Рясядханасында (1576) апарылыр. Ян ири китабханалары: Милли Китабхана (Крал китабханасы, ясасы 1653 илдя гойулмушдур), Дяниз китабханасы (1765), Кцтляви китабхана (1885) – щамысы Копенщаэендя, ун-т китабханалары Орхусда (1902), Оденседя (1965). 100-дян чох музей, о ъцмлядян Копенщаэендя Эеолоэийа музейи (1772), Милли музей (1807), Крал арсеналы (1838), Торвалдсенин музейи (1839 вя 1848 илляр арасы), Ботаника баьы (1874), Тябиййат-тарих музейи (1877), Декоратив-сянят музейи (1890), Театр музейи (1912); Олборгда (1863) вя Фредериксборгда (1878) тарих музейляри, Копенщаэендя Карлсбергин Йени глиптотекасы (1888); Оденседя Щ.К.Андерсенин ев-музейи фяалиййят эюстярир.

     Милли Китабхана (Крал китабханасы). Копенщаэен.

     


                                                                     Кцтляви информасийа васитяляри


    Д.-нын Ритзаус Буреау Ы/С (1866) ясас мцстягил информасийа аэентлийи Рюйтер вя Скандинавийанын цч информасийа аэентлийи иля сых ямякдашлыг едир. Мянзил-гярарэащы Копенщаэендя, редаксийалары Орхус, Брцссел вя Берлиндя йерляшир.


    Илк Д. гязети “Ден данске Меркуриус” 1666 илдя няшр едилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысында йерли мятбуат йаранмышдыр. 35 гязет, о ъцмлядян 7 цмуммилли, 23 йерли вя 2 таблоид (онлардан сяккизинин щяфтясону бурахылышы чыхыр) няшр олунур (2006). Милли гязетлярин цмуми эцндялик тиражы 767,3 мин нцсхя тяшкил едир. “Берлинэске Тиденде” цмуммилли гязети (1749 илдян Копенщаэендя няшр олунур, 1841 илдян эцндялик чыхыр; тиражы 125 мин нцсхя, 2006) 2000 илдян “Оркла Медиа АС” Норвеч конгломератынын тяркибиня гатылмыш “Дет Берлинэске Оффиъин А/С” Д. медиаконсерниня мяхсусдур. 1971 илдян гязетин “Wеекендависен Берлинэске Афтен” (60 мин нцсхя, 2004) щяфтясону бурахылышы няшр олунур. Д.-нын ян ири эцндялик гязети “Морэенависен Жйлландс-Постен” (150 мин нцсхя) 2003 илдян “ЖП/Политикенс Щус” сящмдар ъямиййятиня (2003 илдя тясис едилмишдир) мяхсусдур. “Политикен” (1884 илдян; тиражы 190 мин нцсхя; щяфтялик ялавяси 5 мин нцсхя тяшкил едир) вя “Екстра Бладет” (1904 илдян; эцндялик тиражы 111 мин нцсхя, 2005) гязетлярини дя бурахыр. Популйар йерли гязетляр: Фцн а.-нда йайылан “Фйенс Стифтстиденде” (1841 илдян; щяфтяичи 60 мин нцсхя вя щяфтясону 80 мин нцсхя; “Фйенс Стифтстиденде А/С” медиа-ширкятиня мяхсусдур); 1869 илдян Фленсбург ш.-ндя алман вя Данимарка дилляриндя чыхан “Фленсборэ Авис” (Шлезвигдяки данимаркалы азлыьын чыхардыьы гязет, 7 мин нцсхя). Цмуми тиражы 1,9 млн. нцсхя тяшкил едян 14 щяфтялик вя 19 айлыг журнал (1998) бурахылыр. 2001 илдя йени мятбуат нювц – 37 пулсуз йерли гязет (цмуми щяфтялик тиражы 5 млн. нцсхядян чох) йаранмышдыр (мяс., Д.-да “МетроХпресс” ады иля чыхан ян ири пулсуз бейнялхалг няшр “Метро Ынтернатионал С.А.” Исвеч консерниня мяхсусдур).

     Данимарка Милли Дяниз Музейи. Щелсинэер. Архада Кронборг гясри.

    Радио верилишляриня 1920-ъи иллярдян башланылмышдыр. 1925 илдя “Статсрадиофониен” Д. дювлят радиосу, 1959 илдян ися иътимаи-щцгуги тяшкилат статусуна малик “Данмаркс Радио” (ДР) йаранмышдыр. 1964 илдя радио верилишляри цзяриндя дювлят инщисары ляьв олунмушдур. “Радио 2” коммерсийа радиосу цмуммилли мигйасда верилишляр йайымлайыр (1997 илдян).


    1951 илдян телевизийа фяалиййят эюстярир, 1988 илядяк телеверилишляр цзяриндя дювлят инщисары мювъуд иди. ДР ики канала сащибдир: ДР1 (информасийа вя иътимаи-сийаси програмлар), ДР2 (1996 илдян; ясасян, мядяниййят верилишляри). ДР-дян асылы олмайан вя мцстягил фяалиййят эюстярян ТВ2 иътимаи-щцгуги телевизийасы 8 реэионал стансийайа маликдир, Оденсе ш.-ндян (Фцн а.) ефиря чыхыр (1.10.1988 илдян). 2000 илдя йаранмыш икинъи ТВ2 каналы сящмдар ъямиййятя чеврилмишдир (2003 илдян). 1988 ил йанварын 1-дян ТВ3 коммерсийа телеканалы (мянзил-гярарэащы Лондонда; пейкля йайымланыр) фяалиййят эюстярир. 1997 илдян телешябякялярин йарадылмасына башланылмышдыр. Онлардан ян ириси ТвДанимарк 1997 илин апрелиндян Д.-нын 8 реэионунда ефиря чыхыр; 2000 илдян 2 канала сащибдир. Иътимаи-щцгуги статус алмыш Сжóнварп Фøройа (Фарер а-ры ТВ) 1984 илдян Фарер дилиндя верилишляр йайымлайыр.

                                                                               Ядябиййат 

    Ядябиййат Данимарка дилиндя инкишаф едир. Илк ядяби абидяляр руна йазысыны сыхышдырыб арадан чыхаран латын дилиндя йарадылмышдыр. Oнларыn арасында tарихи (хроникалар) vя йа дини мязмунлу ясярляр мцщцм йер тутур. Саксон Грамматикин Д.-нын тарихиня даир мялуматлардан вя яфсаняви гящряманлар щаггында рявайятлярдян (о ъцмлядян У. Шекспирин истифадя етдийи шащзадя Aмлет щаггында rяvayяt) ибарят “Данимаркалыларын яmяlляrи” топлусу (1208 илдя тамамлаnмыш, 1514 илдя чап едилмишдир) Д. латындилли ядябиййатынын ян мцщцм ясяридир. Орта ясрляр дини поезийасы, hяmчiнin Мярйям ананын шяряфиня щимнляr (“Мярйямин няьмяляри”) вя Андерс Сунесенин латын щекзаметриндя йазылмыш “Алты эцн” (12 – 13 ясрляр) поемасы иля тямсил олунур; мцяллифи Сорюдян эялмиш ращиб Нилс ещтимал едилян “Данимарка гафийяли хроникасы” (тягр. 1470, 1495 илдя чап олунмушдур) адлы епос да бу дювря аиддир. Франсыз рягс-мащны яняняsи ясасында Д. дилиндя йарадылан балладалар эениш йайылмышды.


    16 ясрдя bир сыра teolojи ясярлярин мцяллифи, Библийаныn Д. дилинdя тяръцмяsini чap етdиrяn (1550) К. Педерсенин милли дилин инкишафында хидмяти бюйцкдцр. 1530-ъу иллярдя Щ. Таусен лцтеран vяzляриндян ибарят топлу няшр етдирmiшдиr. Йепископ П. Палладиусун Д. яйалятинин мядяни вя дини щяйатыны canlandыran “Sяfярlяr китабы” (няшрi 1887) вя Х. Томесенин “Данимарка psalmлар китабы” (1569) дюврцн ян яhяmiyyяtli ядяби абидяляриdir. Реформасийанын сон мярщялясиндя мяктяб драмы Д.-да апарыъы ядяби жанрлардан бири oлur. 17 яср ядябиййаты, ясасян, франсыз шаири G. Дц Бартасын “Йедди эцн” поемасына тяглид формасында йазылмыш “Алты эцн” (няшрi 1661) ясяринин мцяллифи А. Арребонун дини поезийасы иля тямсил олунур. Д.-да барокко принсипляринин yayыlmasы тяръцмячи С. Тюркелсенин вя Д.-да илк сийаси гязетин (айлыг mяnzum “Данске Меръуриус”, 1666–77) banisi шаир А. Бордингин йарадыъылыьы иля баьлыдыr. Т. Кингонун дини поезийасы Д. бароккосунун зирвясиdиr. Няср, ясасян, мемуарларdan ibarяt idi; onlardan ян яhяmiyyяtlisi К. Улфелдтin, “Hцznlц хатиряляр” (няшри 1869) яsяridir.


    18 ясрин яввялляриндя Д.-да Маарифчилик идейалары йайылды; барокко классисизм иля явяз олунду. 1700 илдя Т. Реyенберг Н. Буалойа bяnzяtmя formasыnda yazыlmыш “Арс поетиъа” (“Поеzиya сянятi”) дидактик поемасында классистik поетиканын програмыны irяli sцrdц. Философ, тарихчи, драматург вя сатирик Л.Щолберг (яslяn норвечли) Д. милли театрынын yaradыcыsыdыr; юз пйесляриндя о, Молйерин вя италйан дел арте комедийасынын тяърцбясиндян истифадя едирди. 18 ясрин 1-ъи йарысы Д. ядябиййатынын яn эюркямли лирик шаири N.A.Brorson psalm вя щимнlяrdяn ibarяt bir neчя топлунuн мцяллифиdir. Д. сентиментализминин мцждячиси А. Стубun лирикаsы janr baxы- mыndan daha mцxtяlifdir. Й.Х. Вессел вя Й. Евалд 18 ясрин 2-ъи йарысынын яn эюркямли Д. шаир vя dramaturqlarы олмушлар. Франсыз классисизминин йцксяк цслублу фаъиясини пародийа едян “Corabsыz мящяббят” (1772) комедийасы Вессел йарадыъылыьынын зирвясидиr. 18 ясрин сонларында Франса ингилабынын тясири altыnda Д. ядябиййатында сатирик вя тянгиди мейилляр эцълянди (Y. Баггесенин erkяn йарадыъылыьы).


    19 ясрин яввялляриндя Д. ядябиййатында романтизм мющкямлянди: А. Еленшлеэерин сцжети гядим Скандинавийа тарихи вя ядябиййатындан алынмыш драм ясярляри; Б. Инgеманныn тарихи романлары; С.С. Бли- керин новеллалары; H. Щертсин романтик-лирик драмлары. Мящяббят вя пейзаж лирикасынын парлаг нцмунялярини йарадан К.Винтер, Е.Ереструп, Л.Бюдткер Д. поезийасынын инкишафында мцщцм рол ойнамышлар. Д. романтизминин классик мярщялясинин ясас tяmsilчisi наьылы universal, mяzmuнуna gюrя чoxcяhяtli, фялсяфи вя дини-яхлаги ideyalarla zяngin janra чеви- рян Щ.К.Андерсен олмушдур. 
    F.Paludan-Mцller vя S.Kyerkeqar rомантизмин сон мярщялясинin яn gюrkяmli nцmayяndяlяridir.


    1870-ъи иллярдя Д. ядябиййатында Э.Брандесин иътимаи вя ядяби-тянгиди фяалиййяти иля шяrtlяnяn реализмя dюnцш йаранды. Y.П. Йакобсен Д. ядябиййатында реалист ъяряйанын яsasыны гойду. Психоложи роман жанрынын сонракы инкишафы G. Банг вя К.А. Qyеллерупун яsяrlяri иля баьлыdыr. 1890-ъы иллярдя реалист мейилляр Щ.Понтоппиданын йарадыъылыьында aшkara чыxды. 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя Д. ядябиййатына кяндли вя ya фящля мцщитиндян чыxan йазычылар эялди: Й. Скйолборг, Й. Окйер, Й.В. Йенсен, Й. Кнудсен, М. Андерсен-Нексю. Символизм Й.Йюрэенсен, A. Роде, В. Стуккенберг, С. Клауссен, С. Микаелис вя б.-нын йарадыъылыьы иля тямсил олунурду. Э. Видин йарадыъылыьында натурализм естетикасынын тясири duyulurdu. 

     Борребц гясри. Зеландийа адасы.


    1-ъи dцнйа мцщарибясиндян сонра Д. ядябиййатында авангардизм ъяряйанlarы йаранды. Е.Бeннелцкке, Ф. Нцгор, Н. Петерсен вя T. Кристенсенин експрессионист лирикасында pessimist ovqat цстцнлцк тяшкил едирди. 1920–30-cu иллярдя реалист сосиал-тянгиди няср (Щ.Р. Кирк, В. Щейнесен, К. Беккер, Щ. Шерфиг) йцксялиш дюврцнц йашайырды. Сосиал романларла yaradыcыlыьa baшlayan М.А. Щансен вя Щ.К. Браннер сонралар Д. психоложи нясринин эюркямли нцмайяндяляри олдулар. 1930-ъу илляр Д. ядябиййатында новеллалары дцнйа шющряти газанмыш Ф.К. Бликсенин йарадыъылыьы хцсуси йер тутурду. К. Абелл, К. Мунк, К.Е. Сойа D. dramaturgiyasыna bюyцk tюhfяlяr vermiшlяr. 1940-ъы иллярин сонунда Д. ядябиййатында екзистенсиализм идейалары юz яksini tapdы. “Щеретиъа” журналы ятрафында бирляшян шаирляр (П. Ла Кур, О. Вивел, О. Сарвиг, Е. Кнудсен, Т. Бyoрнвиг, Й.Г. Брандт) расионализм янянялярини инкар едяряк, дини сцжет вя мифляря mцraciяt edirdilяr. Publisistikasыnda vя bяdii yaraдыcыlыьыnda (“Чыlpaq aьaclar”, 1957) сосиал активлийя вя мясулиййятя сясляйян T. Skou-Hansen fяrdiyyяtчiliyя вя gerчяklikdяn гачмаьа гаршы чыхыш edirdi. H.Л.Йепсен, Т. Дитлевсен, К. Сюеннербц йарадыъылыгларында иътимаи проблемляря toxunurdular. 1950-ъи илляр Д. mодерnizmi абсурд ядябиййаты янянялярини давам етдирян В. Сюренсенин, С.О. Мадсен, С. Hолм vя b.-nыn нясри иля тямсил олунурду. К. Рифбйергин йарадыъылыьында Э. Брандес идейаларынын тясири инэилис-американ няср тяърцбясиnin mяnimsяnilmяsi ilя birlяшirdi. 1960–70-ci иллярin реалист ядябиййатыnда сянядли няср mцhцm йер тутурду; фящля мювзусу intensiv инкишаф едирди. Драматурэийа hяmчinin радио-пйес жанры иля тямсил олунурду (Е.Б. Ол- сен). 20 ясрин сонларыныn яn gюrkяmli шairlяri arasыnda И. Кристенсен вя П. Hойhолт var. 1980–90-cы илляр ядябиййатында постмодернист тямайцлляр (С.У. Томсен вя Щ. Нордбрандын поезийасы, H. Станэеруп вя И. Михаелин латын-американ маэик реализминин тясири щисс олунан романлары), форма минимализмinя мейил (С. Балле вя П. Hултбергин нясри) нязяря чарпырды. П. Hюгцн йарадыъылыьында реалист яняняyя baьlыlыq цслуби експериментлярля birlяшiрди. С. Бюдкер вя Б. Реутерин ушаглар цчцн йаздыьы китаблар Д. vя онун щцдудларындан кянарда bюyцk populyarlыq qazanmышdыr. Щ.К. Андерсенин наьыллары, С. Ийенсин “Палле дцнйада тяк- дир”, С. Финин “Тарзан” щекайяляри вя с. Азярб. дилиня тяръцмя олунмушдур.


                                                             Мемарлыг вя тясвири сянят


    Д. яразисиндяки ян еркян мядяниййят абидяляри е.я. 8-ъи миниллийя аиддир: Неолит вя Тунъ дюврцня аид кромлехляр вя долменляр; Борнщолм а.-нда Тунъ дюврцня аид мцщарибя вя ов сящняляринин гайацстц тясвирляри; Дямир дюврцня аид эцмцш габлар. Викингляр дюврцндян Зеландийа а.-нда Треллеборг, Лимфйорд йахынлыьында Аээерсборг галаларынын галыглары, щямчинин руна йазысы вя “щейвани цслубда” орнамент олан даш стелалар сахланылмышдыр. Д.-да еркян феодал краллыьынын йаранмасы вя христианлыьын гябул едилмясиндян сонра аьаъдан, 11 ясрин орталарындан ися даш килсяляр инша едилмяйя башлады. 12 ясрин 2-ъи йарысындан тикинтидя кярпиъдян (Калуннборгда кился) истифадя олунурду. Борнщолм а.-ндакы 12–13 ясрляря аид килсяляр айрыъа груп тяшкил едир. Йутландийа й-а-ны Алманийадан айыран Даневирке диварынын кярпичдян олан мяркязи щиссяси (9 ясрдян), Зеландийа а.-нда Сюборг вя Вордингборг галалары роман дюврцнцн мцдафия тикилиляридир.

    Готик дюврцндя (13 ясрин яввялляри – 1530-ъу илляр) Роскилле вя Оденседя бюйцк килсяляр, щямчинин дцзбуъаглы планда, мющкям диварлары вя гцлляляри олан гясрляр йарадылырды (Виборг районунда Спютруп). 13 ясрдя мейдана эялян шящярляр торпаг сядд вя хяндяклярля ящатя олунурду. Евляр, ясасян, аьаъ вя фахверкдян, бязян кярпичдян (14 ясрдян) тикилирди. 15–16 ясрлярдя су долдурулмуш хяндяклярля ящатя олунан вя йа адада йерляшян (Борребц, Егесков вя с.) Ренессанс цслубунда мющкямляндирилмиш гясрляр инша едилирди. Д.-да Нидерланд вя франсыз сяняткарлары ишляйирдиляр. Дцнйяви мемарлыг эениш вцсят алмышды (биржа, 1619–25 вя Росенборг сарайы, 1606–1634, Копенщаэен; Зеландийа а.-нда Кронборг вя Фредериксборг гяср-игамятэащларынын тикинтисиндя нидерландлы мемарлар Х. вя Л. Стенвинкел иштирак етмишляр).

     Даш цзяриндя руна йазылары. Йелинг.


    18 ясрдя, ясасян, данимаркалы, щямчинин хариъи мемарлар тяряфиндян барокко вя рококо цслубунда тямтяраглы сарайлар вя сарай-парк ансамбллары (Зеландийа а-нда Шарлоттенборг, Фреденсборг; Копенщаэен йахынлыьында Ермитаж, 1734–36, мемар Л. Тура) йарадылырды. Бу дюврцн ян ящямиййятли мемарлыг тикилиси Копенщаэендяки Амалийенборг сарай ансамблыдыр (1749, мемарлар Н. Ейтвед, Н. Жарден). 1754 илдя Крал Ряссамлыг Академийасынын тясис едилмяси тясвири сянятдя милли классисизм мяктябинин формалашмасына ряваъ верди. Щейкялтяраш Б.Торвалдсен бу мяктябин эюркямли нцмайяндяси олмушдур. Тарихи мювзуда ишляйян рянэкар вя декоратор Н.А. Абилгор, щейкялтяраш Й. Видевелт, мемарлар К.Ф. Щарсдорф, К.Ф. Щансен (Мцг. Мярйям килсяси, 1811–29; сарай килсяси, 1826–28, щяр икиси Копенщаэендядир), М.Г. Биннесбюл (Копенщаэендя Торвалдсен музейи, 1839–48) классисизмин эюркямли нцмайяндяляридир. Ясас мювзусу шимал тябиятинин язямятли эюзяллийи олан Д. романтик пейзаж мяктяби дя Ряссамлыг Академийасында формалашмышдыр.

     Фредериксборг гясри. Зеландийа адасы.


    19 ясрин 1-ъи йарысында Д. рянэкарлыьында К.В. Еккерсберг вя онун ардыъыллары К. Кюбке, В. Бендс, И.Т. Лунб апарыъы рол ойнамышлар. 1880-ъи иллярдян Д. чиниси (сервиз вя кичик щейкялляр) йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды. Франсыз пленер бойакарлыьы сонракы нясил Д. ряссамларынын йарадыъылыьына бюйцк тясир эюстярмишдир. Балыгчы гясябяси Скаэендя (Шм. Йутландийа) тяшкил едилмиш ряссамлыг колонийасынын цзвляри ишыг вя щава мцщитинин тясирини юйрянирдиляр. П.С. Крюйер, В. Йощансен, Т.Е. Филипсен, А.К. вя М.П. Анкерлярин ясярляри юз бядиилийи вя лиризми иля сечилирди. Фцн а.-нда йашайан ряссамлар да (ясасян, мянзяря усталары вя анималистляр П. Щансен, Ф. Сцберг, Й. Ларсен вя б.) щямин рущда ясярляр йарадырдылар. Символизм вя йуэендстиля йахын ряссамлыг ъяряйаны мейдана эялмишди (В. Щам- мерсщой, Й.Ф. Виллумсен, Й.Ф. вя Н.К. Сковгор гардашлары). К. Сартман романтик емосионаллыгла зянэин олан тарихи жанрда таблолар чякмишдир. Мемарлыгда романтик цслубун милли варианты эениш йайылмышды: йени Ратуша (1892–1905, мемар М. Нцроп), Грундтвиг килсяси (1921–40, мемарлар П.В. Енсен-Клинт, К. Клинт; щяр икиси Копенщаэендядир).

     В. Ериксен. “Данимарка краличасы Йулиана-Марийанын портрети”. 1776. Дювлят Инъясянят Музейи. Копенщаэен.


    1920-ъи илляр мемарлыьында неоклассисизм нцмайяндяляри габагъыл мювгелярини сахлайырдылар: К. Петерсен (Фоборгда музей, 1913–15), Щ. Кампманн (Глип- тотеканын йени щиссяси, 1901–06 вя Копенщаэендя полис идарясинин бинасы, 1919– 24, О. Рафн иля бирэя) вя б.; С. Е. Расмуссен вя б.-нын лайищяляриндя Д.-да мцасир шящярсалманын ясаслары гойулурду. 1930 ил Стокщолм сярэиси мемарлыьынын тясири иля (мемар Е. Г. Асплунд) функсионализмин Д. варианты йаранмаьа башлады (Орхусда ун-т бинасы, 1932–46, мемар К.О. Фискер вя б.).

     Амалийенборг сарай ансамблы. Копенщаэен. Арха планда Опера Театры.


    Бойакарлыгда йени франсыз инъясянятиня, о ъцмлядян П. Сезанн йарадыъылыьына (Щ. Гирсинг, Е. Вейе), кубизмя (О. Руде, В. Лундстрюм вя б.), сонралар сцрреализмя (В. Бйерке-Петерсен, В. Фредди) мараг юзцнц эюстярирди. 20 ясрин 1-ъи йарысында неоклассистик тенденсийаларла баьлы олан щейкялтярашлыг сащясиндя К. Нилсен, Ж. Гоэен, Й.К. Бйерг вя б. чалышырдылар; графикайа мараг хейли артмышды (А. Йюрэенсен, П. Кристенсен, Е. Фредериксен); сийаси вя мяишят карикатурасы жанрында Щ. Бидструп ишляйирди.

     Е. Ериксен. “Су пяриси”. 1913. Копенщаэен.

    2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Оденсе, Копенщаэен шящярляри йенидян гурулур, Рюнне вя Нексю бярпа едилирди. Йашайыш евляринин тикинтисиндя азмяртябяли, щямчинин ортамяртябяли евляр цстцнлцк тяшкил едирди. Иътимаи биналарын иншасында бейнялмилял цслуб (Рюдоврда ратуша, 1957, мемар А. Йакобсен; Щумлебекдя “Луизиана” Мцасир Инъясянят Музейи, 1957– 58, мемарлар Й. Бо, В. Волерт, сонракы ялавя тикилиляр 1960-ъы илляр –1998) мющ- кямлянир, ону сярбяст форма йарадан модернизм (Й. Утзонун лайищяляри вя с.) вя постмодернизм тямайцлляри явяз едир. Д. ряссамларынын йарадыъылыьында абстракт експрессионизм (А. Йорн, “Кобра” бейнялхалг групунун лидери), поп-арт, флцксус (А. Кюпке), инсталлйасийалар; фигуративистлярин йарадыъылыьы (И. Еллегор, К. Карстенсен вя б.) “йени вящшиляр” алман бойакарларынын ясярляри иля сясляшир. 21 ясрин яввялляриндя мцхтялиф жанрда чалышан сяняткарлары бирляшдирян ири монументал тикилиляр йарадылыр: Копенщаэендя Операнын йени бинасы (2004, мемар Щ. Ларсен, щейкялтяраш П. Киркеби, О. Елиассонун бядии чыраглары, ряссамлар Т. Розенсвейг, Е.А. Франдсен, С. Тронборг вя б.).

                                                                                           Мусиги


    Тунъ луралар (е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысы) Д. яразисиндя ян гядим мусиги мядяниййяти абидяляридир. Орта ясрляр дюврц цчцн скалдларын мащнылары сяъиййявидир. Христианлыьын йайылмасы иля Григори хоралы эениш вцсят алмаьа башлады. Д. дини мусигисинин илк нцмуняляри 12 ясря аиддир. 13–14 ясрлярдя Д.-да франсыз вя инэилис куплет мащнысы баллада йайылмаьа башлады. 16 ясрдя Нидерланд мяктябинин эцълц тясири олмушдур (бястякарлардан Й. Престен, А.П. Коклико вя б. бу истигамятдя ишлямишляр). Щямин дюврдя илк сарай капеллалары йаранмыш вя илк мусиги ясярляри няшр олунмушдур; Щ. Томесенин “Данимарка псалмлар китабы” (1569) вя Н. Есперсюнцн “Градиал”ы (1573) ян ящямиййятли няшрляр иди. Щяйатыны алман мусиги мядяниййяти иля баьлайан Д. Букстещуде 17 яср – 18 ясрин яввялляринин ян эюркямли мусигичиси иди. 18 ясрин сонларына гядяр Д. пешякар мусигисиндя юлкядя алман, франсыз вя италйан опера труппаларынын фяалиййяти иля шяртлянян хариъи тясирляр цстцнлцк тяшкил едирди. Д. дилиндя илк операларын мцяллифи Ъ. Сарти олмушдур (“Бядхащлыг вя гялбин хиласы”, 1756; “Севэи мяктублары”, 1775). К.Е.Ф. Вайсе Д. милли романсынын йарадыъысыдыр. 19 ясрин яввялляриндян Д. мусигичиляри йерли фолклорун юйрянилмясиня мараг эюстярирдиляр. А.П. Берггрен бир сыра Д. халг мащны вя мелодийалары топлулары вя антолоэийаларыны няшр етдирмишдир. Н. Гаде (8 симфонийа), Й.П.Е. Щартман (илк милли опера “Балаъа Кирстен”, 1846, Щ.К. Андерсенин ясяри цзря), К. Щорнеман, П. Щайсе (“Крал вя маршал” операсы, 1878) Д. мусиги романтизминин нцмайяндяляридир. 19 ясрин 2-ъи йарысында Копенщаэендяки консерваторийа (1867 илдя П.В. Молленщауер тяряфиндян йарадылмышдыр) вя Мусиги бирлийи (“Мусикфоренинг”, 1836) Д. мусиги мядяниййятинин мяркязляри иди (щяр ики мцяссисянин мцвяффягиййятли фяалиййятиндя Гаде бюйцк рол ойнамышды). 20 ясрин 1-ъи йарысы Д. бястякарларына Д. мусигисинин классики К.Нилсенин бюйцк тясири олмушдур. 20 ясрин танынмыш бястякарлары арасында Н.В. Бентсон, Е. Щамерик, В. Щолмбу (14 симфонийа), П. Нюргор (електрон мусиги сащясиндя експеримент апармышдыр), И. Нюрщолм (неоромантизм нцмайяндяси) вя б. вар. 20 ясрин бязи бястякарлары (Й. Мегор, Б. Лорентсен, Щ. Колдинг-Йюрэенсен, П. Гудмундсен-Щолмгрен вя б.) юз йарадыъылыгларында авангардизм мусигиси техникасындан эениш истифадя едирдиляр. Дирижорлар О. Шмидт, Т. Йенсен, мцьянниляр Л. Мелхиор, Щ. Росвенэе, органчалан Ф. Видерю, ъаз контрабасчаланы Н.Щ. Ерстед-Педерсен Д.-нын эюркямли ифачылары, К. Еппесен вя Й. Растед ися мусигишцнасларыдыр. Опера тамашалары, ясасян, Копенщаэендяки Крал театрынын кющня вя тязя (2004) сящняляриндя, Йутландийа Операсында (Орхус, 1947) эюстярилир. Симфоник оркестрляр: Д. Радиосунун (ян бюйцк орк., 1925 илдя йарадылмышдыр), Орхус (1935), Олборг (1943), Оденсе орк.-ляри (1946), Ъянуби Йутландийа орк. (1963), Тиволи орк. (1843; 1965 илдян гыш мювсцмляриндя Зеландийанын симфоник орк. ады алтында фяалиййят эюстярир). Копенщаэендя щяр ил бейнялхалг ъаз фестивалы кечирилир.

                                                                        Театр


    Д.-да илк театрлашдырылмыш тамашалар щаггында мялуматлар 16 ясрин яввялляриня (Рингстеддя “Мцг. щерсог Кнуд щаггында тамаша”) аиддир. Латын мяктябляриндя мцяллимлярин (онлардан чоху Д.-нын илк драматурглары олду: М. Бюруп, К. Щансен, П. Щеглунн, Щ. Стен) рящбярлийи иля тамашалар щазырланырды. Бурада ъя- миййятдяки нюгсанлары яля салан “тялябя комедийалары” – шян фарслар йаранмышды. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Виборг кешиши И. Ранх актуал щадисяляри аллегорик тярздя ъанландыран театрлашдырылмыш тамашалар тяшкил едирди (“Чар Соломонун анды” вя с.).


    16 ясрин икинъи йарысында Д.-да пешякар гастролчулар мейдана эялди. 1586 илдя ЫЫ Фредерикин сарайында инэилис труппасы тамашалар эюстярирди. Сонралар У. Шекспирин Лондон труппасында чыхыш едян актйор У. Кемп дя бу труппанын тяркибиня дахил иди. ЫВ Кристианын щакимиййяти дюврцндя щюкмдары тяряннцм едян тамашалар тяшкил олунурду. 17 ясрин сонларында Д.-да щям сарайда, щям дя кцтляви тамашалар верян франсыз труппалары гастрола эялирди. 1686 илдя Д.-йа эялмиш Ж.Б. Молйерин шаэирди Р. Манйон де Монтеэу 1700 илдя Копенщаэендя крал труппасына рящбярлик етмишдир. 1712 илдя ЫВ Фредерик сарайда театр (Венесийа театрлары кими) йаратмышды вя бурада Монтеэу аллегорик, ясасян, франсыз пйеслярини сящняляшдирирди. 1722 илдя Монтеэу йени пайтахт театрына рящбярлик етмиш вя бурада илк дяфя орижинал Д. пйеслярини, о ъцмлядян Л. Щолберэин ясярлярини тамашайа гоймушдур.

     Пантомима театры. Копенщаэен.


    1748 илдя Копенщаэендя ачылмыш театр 1770 илдя Данимарка Крал Театры адландырылмышдыр. 18 ясрдя театрын репертуарына Щолберэин комедийалары, щямчинин Й. Евалдын тарихи вя мифоложи сцжетли драмлары, Волтер, Молйер, П. Бомарше, Р. Шеридан вя Г. Е. Лессингин пйесляри дахил иди. Милли актйор сянятинин ясасыны Г. Лон- неман, М.У. Щортулан, Н. Клементин, К. Валтер, К.А. Эйелструп, П.Й.Фрцдендал, М. Росинг вя б. гоймушлар. 19 ясрин яввялляриндя театрда хариъи драматурэийа цстцнлцк тяшкил едирди, лакин 1820-ъи иллярдя милли романтик драмын (А. Еленшлеэер, Щ. Щерс, Щ.К. Андерсен) бяргярар олмасы иля Д. театрынын инкишафында йени дювр башланды. Й.К. Щострупун мяишят комедийалары вя Й.Л. Щейберэин водевилляри бюйцк популйарлыг газанды. Й.Л. Щейберг, Н.П. Нилсен, Й.К. Рцэе, А. Нилсен, К. Росенкилле, И.Л. Фистер бу дюврцн эюркямли актйорлары идиляр.


    19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялляриндя репертуарда Щ. Ибсенин драмлары ящямиййятли йер тутурду (1879 илдя Крал театрынын сящнясиндя “Кукла еви” тамашасынын премйерасы олду). Бу тамашаларда реж. У. Блохун рящбярлийи алтында чалышан Е. Поулсен, Б. Щеннингс, П. Йерндорф, Й.Сюдринг вя б. актйорларын усталыьы цзя чыхырды. Копенщаэендя Крал театры иля йанашы “Казино” (1848–1937), Халг театры (1857), “Александртеатр” (1870), “Дагмартеатр” (1883–1937), Йени театр (1908), щямчинин Оденсе, Орхус вя диэяр шящярлярдя дя театрлар уьурла фяалиййят эюстярирди. 1920-ъи иллярин сонунда башламыш йени йцксялиш дюврц 1930-ъу иллярдя театр сянятинин вя драматурэийанын инкишафына тякан верди. Бу просесдя эянъ данимаркалы вя хариъи мцяллифлярин пйесляринин тамашайа гойулдуьу “Бетти Нансен театры”нын (1917), “Фящля театры”нын (1924), “Сосиал театр”ын (1931) бюйцк ролу олду. Д. театрынын йениляшмяси, ясасян, К.Мунк, К.Е. Сойа вя, К. Абеллин (онун щявяскар театрлардан бириндя эюстярилмиш “Итирилмиш мелодийа” комедийасы 1920– 30-ъу иллярдя Д. сящнясинин ян бюйцк уьуруна чеврилди) ясярляринин тамашасы иля баьлы олмушдур. Реж. вя актйорлар Щ.Габриелсен, С. Бесеков, П. Кнутсон, Б. Нансен, П. Пюймерт, Б. Ипсен, К. Понтоппидан, А. Ларсен, Й. Поулсен бу дюврцн апарыъы театр хадимляри идиляр. 1940–45 иллярдя сящнядя милли классика цстцнлцк тяшкил едирди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Д. театрында франсыз абсурд драмы вя инэилис сосиал реализминдян ибарят мцасир репертуар формалашмаьа башлады. 1960-ъы иллярдя Д. театры, ясасян, ики истигамятдя – Б. Брехтин вя А. Артонун идейаларынын тясири алтында инкишаф едирди. Актйорлар арасында ян мяшщурлары: М.Вит, Щ.Бентсон, Е.Роде, Б.Квистгор, П. Рей- щардт, Б. Кйер, И. Брамс, Щ. Виркнер, Л.Рингщейм, Щ. Моритсен, Е. Мюрк, А.Вийом, Б. Федерспил, Г. Нюрбц, Ф.Щелмут, П. Кйерулф-Шмидт, О. Уссинг, А. Андерсен. Кичик естрада театрларынын тамашаларында К. Петерсен, Л. Броберг, Д. Пассер йцксяк комедийа мящаряти нцмайиш етдирирдиляр. 1960–70-ъи иллярдя юлкядя ушаглар цчцн чохлу театр ачылмышдыр. Щолстебро ш.-ндя Е. Барбанын “Один- театр”ы мцщцм щадися олмушдур.


    1980–90-ъы иллярдя йени реж.-лар нясли (П. Лангдал, Н. Факкини вя б.) мейдана эялмиш, онларын цслуб вя жанр сащясиндя форма ахтарышлары Д.-нын театр палитрасыны даща да рянэарянэ етмишдир. Експериментал труппалар арасында “Доктор Данте”, “Про Форма щотели”, “Кантабиле 2” вар. Крал театры да 1990-ъы иллярин сонларындан эянъ реж. вя тамашачыларла даща сых ялагя гурмушдур. Яввялляр олдуьу кими, онун репертуарында цстцнлцк тяшкил едян классик ясярляр мцасир интерпретасийада тягдим едилир. Актйорларын щазырланмасыны Копенщаэендяки Дювлят драм сяняти мяктяби щяйата кечирир (1886–1967 иллярдя Крал театры няздиндя фяалиййят эюстярмишдир).

                                                                              Балет


    Д.-нын балет сяняти тамашаларына кичик рягс сящняъикляри дахил олан мяктяб театрларындан башламышдыр (“Мори ахмаглар рягси”, 1500). Сарай балети 17 ясрдя инкишаф етмишдир; 1634 илдя А. фон Кцкелсом тя- ряфиндян шащзадя Кристианын тойу цчцн щазырланмыш тамаша мялумдур. 18 ясрдя сарай театры сящнясиндя Ж.Б. Молйерин комедийа-балетляри эюстярилирди. 1723–28 иллярдя бурада Ж.Б. Ланде чалышырды. Д.Крал театрында яввялляр, ясасян, хариъилярдян ибарят балет ансамблы фяалиййят эюстярирди (1748; бах Данимарка Крал балети). 1754 илдя театрын няздиндя А. Комонун тяшкил етдийи рягс синифлярини 1771 илдя П.Лоран балет мяктябиня чевирмишди. Мяктябдя франсыз вя италйан мцяллимляри дярс дейирди. 1775–1816 иллярдя Крал театрында В. Галеоттинин фяалиййяти балет сянятинин инкишафында бюйцк рол ойнамышдыр. О, Д. артистляринин илк няслини (А. Фрюлих, М.Бйюрн, М. Шалл) йетишдирмишдир.


    Д. балет сянятинин йцксялиши юз тамашаларында (“Щарданэердя той гатары”, Щ.С. Паулли, 1853; “Халг рявайяти”, Н.В. Гаде вя Й.П.Е. Щартман, 1854) Скандинавийа мифоложи сцжетляриня мцраъият едян А. Бурнонвилин ады иля баьлыдыр. Бурнонвилдян сонра онун труппайа рящбярлик етмиш шаэирдляринин [Л. Гаде (1877–90) вя Щ. Бек (1894–1915)] сяйи нятиъясиндя Д. балет сяняти классик ирси вя варислик янянялярини сахламышдыр.


    20 ясрин яввялляриндя Е. Прайс, Е. Йорэен-Йенсен, Г. Улендорф мяшщур идиляр. 19–20 ясрлярдя тяърид олунмуш шякилдя инкишаф едян Д. балети М.М. Фокин (1925–26; репертуара Ф. Шопенин мусигиси ясасында щазырланмыш “Шопениана”, И.Ф. Стравинскинин “Петрушка” ясярляри дахил едилмишдир) вя Ъ. Баланчинин (1930–31) эялиши иля 1920–30-ъу иллярдя йенилянмя дюврцнц йашамышдыр. Д. балетинин инкишафында мцщцм мярщяля 1931–51 иллярдя Крал балет театрына рящбярлик етмиш Щ.Ландерин ады иля баьлыдыр. Юз сяляфляри кими, Ландер милли тамашаларын стилистикасына ещтийатла йанашмыш, ейни заманда репертуара мцасир хореографларын (Л.Ф. Мйасин вя б.) тамашаларыны да дахил етмишдир. Ландерин гурулушларында милли яняняляр мцасир балет формалары иля бирляширди (“Карртсилуни”, К. Рисаэер, 1942 вя б.). 20 ясрин икинъи йарысында илк гастроллар вя Д. ряггасларынын башга юлкялярин балет тамашаларында иштиракы сайясиндя Д. балети дцнйа шющряти газанды (хцсусян Е. Брун танынмышды). Копенщаэендя Б. Кулберг, Р. Пети, Ф. Аштон вя б. хореографлар фяалиййят эюстярирдиляр. 1966–78 иллярдя Крал балет театрына рящбярлик етмиш Ф. Флиндт модерн рягс нцмайяндяляриня (П. Тейлор, Щ. Лимон) театрын гапыларыны ачды. М.Ландер, К. Ралов, М. Вангсо, К. Симоне, М. Шанне, Т. Ландер, Н.Б. Ларсен, Б.Ралов, Щ. Кронстам, П. Мартинс 1920–60-ъы иллярдя Д.-нын танынмыш балет артистляри идиляр. 20 ясрин икинъи йарысында дцнйанын мцхтялиф рягс мяктябляринин нцмайяндяляри Крал балет труппасында чыхыш етмяк щцгугуну газандылар (мяс., А.О. Ратмански). 1980-ъи иллярдя Д.-нын щцдудларындан кянарда олан театрлар илк дяфя юз репертуарларына А. Бурнонвилин балетлярини дахил етмяйя башлады. Д. ряггасларынын сянятиндя ися Ъ.Ноймайерин вя Ъ.Кранконун мцщцм тясири юзцнц эюстярди. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляринин танынмыш артистляри арасында А. Леркесен, Г. Боесен, К. Кавалло, Т. Щюйлунн, Т. Лунн, М. Блангструп, Н. Щцббе вя б. вар.

     Данимарка Крал Балети. “Неапол” балетиндян (А. Бурновилл) сящня.


    2000-ъи иллярин Крал балети репертуарында Д., рус, франсыз классикасындан мцасир рягсин мцхтялиф ъяряйанларынадяк дцнйа балет сянятинин бцтцн тарихини якс етдирян дцнйанын апарыъы коллективляриндян биридир. Копенщаэендя Тиволи яйлянъя баьында 1844 илдян Пантомима театры фяалиййят эюстярир. Бурада италйан дел арте комедийасы рущунда кющня тамашаларла йанашы, мцасир рягс тамашалары да гойулур (о ъцмлядян 2003 илдя илк дяфя щип-щоп цслубунда пантомима тамашасы щазырланмышдыр).


    Копенщаэендяки Йени Данимарка рягс театры (1981), “Рягс сящняси”, (1993); Щолстебродакы П. Шауфусун труппасы (1979); Орхусдакы – “Эранщаж Данс” (1989) вя с. мцасир рягс коллективляридир. 1950 илдян Копенщаэендя щяр ил рягс фестиваллары кечирилир.

                                                                                  Кино


    Лцмйер гардашлары филмляринин илк нцмайиши 1896 илдя Копенщаэендя олмушдур, бир нечя айдан сонра ися фотограф П. Елфелт илк Д. хроника филмлярини чякмишдир. О, щям дя 1903 илдя “Едам” адлы илк гыса-метражлы бядии филмини йаратмышдыр. 20 ясрин яввялляриндя игтисади ъящятдян инкишаф етмиш Авропа юлкяляри арасында Д. кинематографийа сащясиндя апарыъы йерлярдян бирини тутурду. Сяссиз кинонун тарихи, ясасян, мцнтязям кино истещсалына башламыш “Нордиск Филм” (1906) ширкятинин тяшкилатчыларындан бири О. Олсенин ады иля баьлыдыр. Сонралар юзцнцн шяхси фирмасыны йаратмыш Б. Кристенсен Олсеня гошулмушдур. 1909 илдя “Биорама” вя “Фоторама”, 1910 илдя ися “Кинографа” вя “Косморама” киноширкятляри йаранмышдыр. Ф. Щолэер-Мадсен (“Рядд олсун силащ”, 1914) вя Авропа киносунун илк улдузларындан олан А. Нил-сенин истедадыны цзя чыхармыш П.У. Гад (“Учурум”, 1910; “Вятянсиз гыз”, 1912; “Испан мящяббяти”, 1913) 1910-ъу иллярин реж.-лары идиляр. 1-ъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Д. киносу бющран кечирирди. Ясасян, сентиментал драмлар чякилирди: А. Бломун “Вятян уьрунда” (1914), “Дцнйанын ахыры” (1915), Щолэер-Мадсенин “Ябяди сцлщ” (1916), “Сяма эямиси” (1918). Б. Кристенсенин “Сирли икс” (1913) вя “Гисас эеъяси” (1916) филмляри бюйцк мцвяффягиййят газанмышды. 1920 илдя Д. кинематографынын дцнйа шющряти газанмыш реж.-ларындан бири К.Т. Дрейерин мяшщур “Иблисин китабындан сящифяляр” филми екранлара чыхмышды. Щямин илдя Р.С.Петерсен “Цч адамъыьаз” адлы илк Д. анимасийа филмини чякмишдир. Г. Шневойтун илк сясли “Ескимос” (1930) филми онун сонракы “Вейлбцлц пастор” (1931) филминдян фяргли олараг мцвяффягиййят газанмамышды. 1930-ъу иллярдя АБШ филмляринин юлкяйя идхалы иля ялагядар рягабятя давам эятирмяйян Д. бядии филмляринин истещсалы азалды. Ейни заманда сянядли, елми-кцтляви вя тядрис филмляринин истещсалы артды.

     “Бабеттанын зийафяти” филминдян кадр.


    Ишьал дюврцндя (1940–45) чохсайлы йцнэцл комедийа филмляри фонунда ъидди филмляр дя чякилирди: С. Метлингин “Йай севинъляри” (1940), Б. Ипсен вя Л. Лауритсенин (оьул) “Йолуну азмыш гыз” (1942) вя с. 1943 илдя Д.-нын ян йахшы филмляриндян олан К.Т. Дрейерин “Гязяб эцнц” (орта ясрлярдя Норвечдя баш вермиш ъадуэярляр овуна даир тарихи фактлар насист ишьалынын реаллыьы иля сясляширди) мейдана эялди. 2-ъи дцнйа мцщарибяси баша чатдыгдан сонра да ишьал мювзусу Д. кинематографында ясас йерлярдян бирини тутурду: Ипсен вя Лауритсенин (оьул) “Гырмызы чямянляр” (1945), “Эюзяэюрцнмяз орду” (1945) вя Й. Йакобсенин “Йад адам гапыны дюйцр” (1959), Т. Кристенсенин “Сющбят сянин азадлыьындан эедир” (1946) вя с. филмляр. М. Андерсен-Нексюнцн ясяри цзря реж. Б. Щеннинг-Йенсенин “Бяшяр ювлады Дитте” (1946, Венесийа Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), А. Щеннинг-Йенсенин “Палле дцнйада тякдир” (1949, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты) вя “Пау” (1959) филмляри классик ясярляр ясасында чякилмишдир. 1956 илдя илк Д. рянэли филмини (“Киспус”) чякмиш Е. Баллинг халг комедийасы жанрында ишлямишдир: “Инам, цмид вя сещирбазлыг” (1960), “Мещрибан аиля” (1962), “Биринъи сян вур, Фреди!” (1965) вя “Кристиансщаун щаггында баллада” (1971). Г. Аксел пародийа филмляри чякирди: “Щяр шей Йелена цчцн” (1958) вя “Гызыл вя йашыл чямянляр” (1959). 1960-ъы иллярдя шяхсиййят иля ъямиййятин гаршылыглы ялагя проблемляриня мараг артды. “Йени дальа”нын тясири алтында Д. реж.-лары мцхтялиф ифадя васитяляриня мцраъият едирдиляр: П. Кйерулф-Шмидтин “Уикенд” (1962), Щ. Карлсенин “Дилемма” (1962, Н. Гордимерин ясяри цзря) вя “Аълыг” (1966, К. Гамсунун ясяри цзря), Й. Летин “Камил инсан” (1967) филмляри. Д. киносунун чичяклянмя дюврц 1970-ъи иллярин сонларындан, кинематографа дювлят дястяйи щаггында ганун гябул едилдик- дян сонра башлады: Б. Августун “Бал айы” (1978), “Истилачы Пеле” (1987, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцкафаты, “Оскар” мцкафаты), “Хош ниййятляр” (1991, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцкафаты); Г. Акселин “Бабеттанын зийафяти” (1987, “Оскар” мцкафаты); Т.Винтерберэин “Тянтяня” (1999, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), “Язиз Венди” (2005) филмляри. Бу реж.- ларын, щямчинин Л. фон Трийерин фяалиййяти Д. милли киносунун дцнйа
    кинопросесиня интеграсийасына эцълц тякан верди. Фон Трийер вя Винтербеэин “Ещкам 95” манифестинин щяйат вердийи азбцдъяли кино 20 ясрин сонларынын ян парлаг бядии щадисяляриндян бириня чеврилди.


    20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Д.-да С. Краг-Йакобсен (“Гуш кцчясиндя адаъыг”, 1997, “Мифуненин сон няьмяси”, 1999, щяр икиси Берлин Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафатыны алмышдыр, “Скаэеррак”, 2003, Москва Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), К. Левринг (“Крал саьдыр”, 2000), А. Рюннов-Кларлунн (“Марионеткалар”, 2004), С. Бйер (“Ачыг црякляр”, 2002, “Гардашлар”, 2004), К. Бойе (“Йенидянгурма”, 2003, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), К. Мцллеруп (“Йайын ортасы”, 2003), Н.В. Рефн (“Икс” горхусу”, 2003; “ЫЫ Пушер”, башга ады “Ялляримдяки ган”, 2004), С. Стахо (“Эцндцз вя эеъя”, 2004), П.Ф. Кристенсен (“Сабун”, 2005, Берлин Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты) кими кинорежиссорлар фяалиййят эюстярирляр.


    Копенщаэендя 1940 илдя Д. кино музейи, 1966 илдя Милли кино мяктяби, 1972 илдя Д. кино институту йарадылмышдыр.


    Яд.:
    С л о н и м с к и й  Ю. Балетмейстер Бурнонвиль. Бранде Э., А. Бурнонвиль // Классики хореографии. Л.; М., 1937; К р и с т е н с е н  С.М. Датская литература 1918 – 1952 гг. М., 1963; Г о з е н п у д А.А. Датский театр // История западноевропейского театра. М., 1957–1964, Т.2.4; К о м а р о в С.В. Кинематография Дании (1906– 1920)// История зарубежного кино. М., 1965; М о х о в Н.Н. Некоторые страницы истории датской музыки. М., 1980; К р а с о в с к а я  В.М. Западноевропейский балетный театр. Очерки истории. Романтизм. М., 1996; Данск литтератур: мидделалдер. Кбщ., 1998; Bd 1–2; Данисщ wритерс фром тще Реформатион то деъаденъе, 1550 – 1900. Детроит, 2004.

     




     

     









Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DANİMARKA

    DANİMÁRKA (Danmark), D a n i m a r ­k a    K r a l l ı ğ ı (Kongeriget Danmark).

     Крал эерби                      Дювлят эерби


                                                                                                   Ümumi məlumat


    Şimali Avropada dövlət. Yutlandiya y-­a, Danimarka arxipelaqı a-­rı (ən böyük ada­ları: Zelandiya, Fün, Lollann, Falster, Lan­gelann, Men), həmçinin Baltika dənizindəki Bornholm a. və Şimali Friz a­rının şm. his­səsindəki adalarda (cəmi 407 ada, 99-u məskunlaşmışdır) yerləşir. Farer adaları və Qrenlandiya a. -da D.­nın tərkibinə da­хildir. Q.­-dən Şimal dənizi, c.­-ş.­-dən Baltika dənizi ilə sərhədlənir; şm.-­da Skagerrak boğazı onu Norveçdən, şm.­-ş.­-də Katte­qat və Eresunn (Zund) boğazları isə İsveçdən ayırır. C.­-da AFR ilə həmsər­ həddir (quru sərhədinin uz. 68 km). Sah. 43,1 min km2 (Qrenlandiya və Farer a-рı istisna olunmaqla). Әh. 5,6 mln. (2013). Paytaxtı Kopenhagen ş.­-dir. Rəsmi dil Danimarka dili, pul vahidi Danimarka kronasıdır. İnzibati cəhətdən 5 regiona, 14 amta bölünür.


    D. BMT­-nin (1945), AŞ­-nin (1949), AB­-nin (1973), BVF­-nin (1946), BYİB-­in (1946), ÜTT-­nin (1995), ATӘT-­in (1973), NATO-­nun (1949) üzvüdür.

                                                                          Дювлят гурулушу


    Д. унитар дювлятдир. Конститусийасы (Ясас гануну) 5.6.1953 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламентар монархийадыр. Дювлят башчысы кралдыр (краличaдыр). Крал ганунвериъи щакимиййяти фолкетинг (халг мяълиси) иля, иъраедиъи щакимиййяти ися Дювлят шурасы иля бирликдя щяйата кечирир. Йеванэелист лцтеран кился Д.-нын рясми килсясидир. Крал бу килсяйя мянсуб олмалыдыр. Крал али щакимиййятини бу щакимиййят цчцн мясулиййят дашыйан назирляр васитясиля щяйата кечирир – онун актлары мясул назирлярин контрасигнатурасындан кечмялидир. Крал баш назири вя диэяр назирляри тяйин едир, истефайа эюндярир.

    Али ганунвериъи орган цмуми сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилян бирпалаталы парламентдир (фолкетинг). Депутатларын сайы 179-дан чох олмур (о ъцмлядян 2 депутат Фарер а-ындан вя 2 депутат Гренландийа а.-ндан). Крал, щюкумятин тяйин олунмасы иля баш назирин фолкетингя тягдим едилмяси арасындакы дювр истисна олмагла, истянилян заман йени сечкиляр тяйин едя биляр.

    Али иъраедиъи орган тахт-таъын йеткинлик йашына чатмыш вялиящди вя баш назирин башчылыьы иля назирлярдян (Назирляр шурасындан) ибарят олан Дювлят шурасыдыр. Крал, яэяр мясялялярин нязярдян кечирилмясини Назирляр шурасына тапшырмайырса, Дювлят шурасынын йыьынъагларыны юзц апарыр. Назирляр фолкетингин етимадыны алмалыдырлар. Етимадсызлыг вотуму назирин, вотум баш назиря аид олдугла ися бцтцн щюкумятин (яэяр фолкетингя йени цмуми сечкиляр тяйин олунмазса) истефасы иля нятиъялянир.


    Фарер а-ы вя Гренландийа а. хцсуси идарячилийя маликдир. Фарер а-ы мухтариййят статусу дашыйыр. Йерли ганунвериъи органы лагтингдир. Хариъи сийасят, мцдафия вя валйута сийасяти мясяляляри, щямчинин полисин вя мящкямя органларынын фяалиййяти мяркязи Данимарка щакимиййятинин сялащиййятляриня аиддир. Гренландийа а. “Данимарка дювляти тяркибиндя юзцнцидаряедян яразидир”. Йерли парламент ландстингдир. Гренландийа а.-нын юзцнцидаряетмя статусу Фарер а-рынын мухтариййяти иля аналожидир.


    Д.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Христиан халг партийасы, Мцщафизякар халг партийасы, Данимарка халг партийасы, Венстре, Радикал Венстре, Данимарка сосиал-демократ партийасы, Сосиалист халг партийасы, Гырмызыларын вя йашылларын алйансы, Азлыьын партийасы.


                                                                                 Təbiət


    D.­nın Baltika dənizi sahilləri enli da­ yaz körfəzlərlə güclü parçalanmışdır. Yut­landiya y­a­nın şm.­-ş. sahillərinin ayrı­-ayrı yerlərində, Zelandiya və Men adaları sahillərində Üst Tabaşir yaşlı əhəngdaşı çıxıntıları hündür sıldırımlı kliflərlə müşayiət olunur. D.­-nın sahil xəttinin konfi­qurasiyası tarix boyunca dəyişilmələrə məruz qalmışdır; 1865 ildə baş vermiş güclü fırtına nəticəsində yaranan Langerak boğazı Yutlandiyay­a­nın şm. hissəsini adaya (Vennsüssel­Ti a.) çevirmişdir.


    Relyef. D.­nın səthi dərə­təpəli düzən­likdir; əsasən, buzlaq, şm.­-da isə dəniz çö­küntüləri ilə örtülmüşdür. Sahilləri q. və şm.­-q.­-də dünlərlə əhatə olunmuşdur. Şimal dənizi sahillərini, əsasən, düzənliklər tutur. C.-­q. sahilində marşlar və vattlar var. Nis­bətən yüksək sahəsi Yutlandiyay­a­nın mərkəzi hissəsi boyu submeridional uzan­mış moren tirələrindən ibarətdir. D.­-nın ən hündür nöqtəsi (173 m) İdinq­Skov d.­-dır. Moren tirələrindən q.­-də torfluqlar və bataq­lıqların üstünlük təşkil etdiyi qumlu düzən­liklər yerləşir.


    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. D.­-nın ərazisi Şərqi Avropa platformasının q. hissəsində yerləşir. Burada platforma örtüyünü Pleystosen buzlaşmasının buzlaq və su­buzlaq çöküntüləri ilə örtülmüş Üst Tabaşir və Kaynozoyun karbonatlı, sili­ simlu və terrigen süxurları təşkil edir. Born­ holm a.­nda platforma bünövrəsinin Kem­briyəqədər yaşlı kristallik süxurları səthə çıxır. Faydalı qazıntıları: neft, yanar qaz (Mərkəzi Avropa neftli­-qazlı hövzəsinin Danimarka sektorunda), qonur kömür, daş­ duz, kalium duzu, diatomit (Yutlandiya y­-a­-nda), həmçinin əhəngdaşı, gil, fosforit, torf.

     Зеландийа адасында табаширли клифляр.


    İqlim. Mülayim dəniz iqlimi var; qışı yumşaq (yanvarın orta temp­ru 0–0,5°C), yayı sərin (iyulun orta temp­ru 15,5–17°C) keçir. Dumanlı və buludlu hava səciyyəvi­dir. İllik yağıntı q.­-də 700–800 mm, ş.­-də 500–600 mm-­dir. Nazik qar örtüyü 30 günə­dək qalır.

     Борнщолм адасы сащилляри.


    Daxili sular. Çay şəbəkəsi olduqca sıx­ dır. Yağış suları ilə qidalanan kiçik çaylar üstünlük təşkil edir. Çayların çoxu kanallar­la tənzimlənir. Әsas çayları: Yutlandiya y-­a­-nda Qudeno, Varde­-O, Zelandiya a.-­nda Su­ so, Fün a.­-nda Odense­-O. Әsasən, buzlaq mənşəli çoxlu göl var. Şimal dənizi sahilbo­yunda laqun gölləri yayılmışdır. 2000 ilədək D.­da 200 min ha bataqlıq və bataqlıqlaşmış ərazi qurudulmuşdur.


    Ölkənin bərpa olunan illik su ehtiyatı 6 km3 təşkil edir. Bunun 21%­i k.t.-­nın, kom­munal-­məişət təsərrüfatının, sənayenin tələbatına sərf olunur. Adambaşına illik su təmi­natı 1,1 min m3­-dir.

     Гудено чайы.

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Йутландийа й-а-нын г. щиссяси цчцн азмящсулдар гумлу подзол торпаглар сяъиййявидир; Йутландийанын ш.-индя вя Д.-нын ада щиссясинин щцдудларында беъярилян гонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Дянизин гурудулмуш сащилляриндя йцксяк мящсулдар марш торпаглары формалашмышдыр.


    Д. яразисиндяки йерли енлийарпаглы мешяляр (фыстыг вя палыд мешяляри) узунсцрян вя интенсив тясяррцфат фяалиййяти нятиъясиндя мящв едилмишдир. Мцасир ландшафтлар к.т. йерляри, битки групларындан (ясасян, икинъили) ибарят мешясиз сащяляр вя мешя якинляри иля бирликдя тямсил олунур. Мешяляр юлкя яразисинин 11,8%-ни тутур (2005); щяр ил онларын сащяси сцни мешя салынмасы щесабына 3 мин ща артыр. Йутландийа й-а-нда ийняйарпаглы аьаъ ъинсляри (башлыъа олараг Авропа кцкнары вя мцхтялиф шамаэаъы нювляри) якинляри, адаларда беъярилян енлийарпаглы мешяляр (ясасян, палыд мешяляри) цстцнлцк тяшкил едир. Йутландийа
    й-а-нын шм. вя г. щиссяляриндя йемишан вя ардыъдан ибарят мешяалтлыьы олан палыд сейрякмешялийи сащяляри раст эялинир. Д.-нын аьаъ биткиляринин бюйцк бир щиссяси туршу йаьышларынын тясири алтында тяняззцля уьрайыр. Юлкя язазисинин тягр. 9%-ни тяшкил едян мешясиз битки груплары ерика мяндяъярликляри, мцхтялиф типли чямян вя батаглыгларла тямсил олунур. Сащил бойу щалофит чямянлярин йерляшдийи сащяляря раст эялинир.


    Д.-нын щейванлар алями вя битки юртцйц адяти йашайыш йерляринин фрагментасийасы вя мящв едилмяси нятиъясиндя чох касадлашмышдыр; 1850 илдян 2000 илядяк юлкя яразисиндя 350-ядяк абориэен (йерли) щейван вя битки нювц йох олмушдур. Мешялярдя Сибир ъцйцрц вя няъиб марал, Шимал дянизинин сащил суларында итмяк тящлцкясиндя олан Балтика суитиси, ади вя узунсифят суити галмышдыр.

     Тйу Милли Паркы. Йутландийа.


    Д.-да цмуми сащ. 933 мин ща (2004) олан 183 мцщафизя едилян тябии ярази (бунларын 72-си дяниз резерватларыдыр) вар. Чохлу су гушларынын йувалама вя динъялмя йерляринин мцщафизяси цчцн йарадылмыш, сащ. 737 мин ща олан (акваторийалар дахил едилмякля) 27 фауна резерваты (Бювлинг- фйорд, Ставнс-фйорд вя с.) бейнялхалг ящямиййятли су-батаглыг йерляриня аид едилмишдир. Мцщафизя олунан бир нечя яразидя 1998 илдян чай гундузунун йенидян иглимя уйьунлашдырылмасы ишляри апарылыр.


                                                                                                       Ящали


    Д.-нын ясас ящалиси данимаркалылардыр (90%-дян чох); фарерлиляр – 0,9%, Гренландийа ескимослары – 0,1% тяшкил едир. Ящалинин тягр. 8,5%-и иммигрантлар вя онларын нясилляридир, онлардан 50%-дян чоху Авропа (о ъцмлядян Тцркийядян 12%, кечмиш Йугославийа республикаларындан 9,7%, Алманийадан 5,6%), 35%-и Асийа (Ирандан 5,8%, Ливандан 4,9%, Пакистандан 4,2%), 9,4%-и ися Африка (даща чох Сомалидян) юлкяляриндян эялянлярдир.


    19 ясрин яввялляриндян Д. ящалисинин сайы сцрятля артырды (1801 илдя 929 мин няфяр; 1850 илдя 1414,6 мин няфяр; 1901 илдя 2249,5 мин няфяр; 1950 илдя 4281,3 мин няфяр; 1970 илдя 4937,6 мин няфяр). 1970-ъи иллярдян тябии артым темпи азалды (1970 илдя 0,77%; 1980 илдя 0,21%; 1990 илдя 0,11%); 21 ясрин яввялляриндя илдя орта щесабла 0,3% (2006 илдя 0,33%) тяшкил едир. Доьум сявиййяси ашаьы дцшцр: 2005 илдя 1000 няфяря 11,9 няфяр (1970–80 иллярдя орта щесабла 16,6 няфяр; 1991–2000 иллярдя 12,8 няфяр); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,8 ушагдыр (АБ юлкяляри цчцн бу эюстяриъи орта щесабла 1,5 ушагдыр). Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 10,1 няфярдир (1991–2000 ил- лярдя 11,5 няфяр); ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4,47 няфярдир. Ящали артымы гисмян иммиграсийа щесабынадыр (миграсийа салдосу 1000 няфяря 2,52 няфярдир).


    Д.-нын демографик проблеми ящалинин “гоъалмасы”дыр. Сакинлярин орта йаш щядди 39,7 илдир (2006; 1980 илдя 36,7 ил). Ащылларын (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 15,2% (1980 илдя 14,3%), 15 йашадяк олан ушагларын хцсуси чякиси 18,7% (1980 илдя 21,1%), ямяк габилиййятли ящалинин (15–64 йаш) хцсуси чякиси 66,1%-дир (1980 илдя 64,4%). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 77,8 илдир (кишилярдя 75,5; гадынларда 80,2 ил). Щяр 100 гадына орта щесабла 98 киши дцшцр.


    Д. Авропанын шм.-ында ян сых мяскунлашмыш юлкядир; ящалинин орта сыхлыьы (1 км2-дя 126,2 няфяр, 2007) г.-дян ш.-я доьру артыр; Зеландийа (1 км2-дя тягр. 240 няфяр) вя Фцн (1 км2-дя 137 няфяр) адалары сых, Йутландийа й-а-нын г. р-нлары ися сейряк (1 км2-дя тягр. 60 няфяр) мяскунлашмышдыр. Ящалинин 85,4%-и шящярлярдя йашайыр (2006). Ири ш.-ляри: Копенщаэен (Бюйцк Копенщаэендя 1094 мин няфяр, 2007; Д. ящалисинин 20%-индян чоху), Орхус (230,1 мин няфяр), Оденсе (146,6 мин няфяр), Олборг (123,4 мин няфяр).


    Д. игтисадиййатында ишляйянлярин сайы 2710 мин няфярдир, онлардан 75%-и хидмят сащясиндя (о ъцмлядян топдан вя пяракяндя сатыш, иътимаи иашя вя мещманхана бизнеси – 18%, няглиййат, рабитя вя телекоммуникасийа – 6,3%), 15,7%-и сянайедя (електрик, газ вя су тяъщизаты дахил олмагла), 6,3%-и тикинтидя, 3%-и к.т.-нда чалышыр; ишсизлярин сайы 157,4 мин няфярдир (2005).


    Диндарларын яксяриййяти христиандыр, мцсялманлар да (тягр. 2%) вар.


                                                                             Тарихи очерк 


    Д. гядим дюврдян ерамызын 9 ясринин орталарынадяк. Д. яразисиндя илк инсан изляри (йягин ки, спорадик) Рисс-Вцрм бузлагарасы дюврцня аиддир. Аьыр ямяк аляти иля йарылмыш халлы маралын сцмцкляринин тапынтысы бу дювря тясадцф едир. Йашайыш мяскянляри Цст Палеолитин сонларындан (Бромме), бузлаьын шм.-а чякилмясиндян сонра мялумдур. Мезолит дюврц Маглемозе мядяниййяти, щямчинин ареалы Шимали Алманийа вя Ъянуби Исвечя йайылмыш Лингби (Лингбц; Зеландийа а.-ндакы абидялярин ады иля адландырылмышдыр) мядяниййяти иля тямсил олунур. Мезолитин сону – Неолитин яввялляриндя Ертебюлле мядяниййяти йайылды. Енеолит вя Неолит дюврляриндя гыфвары гядящляр мядяниййяти, гайтанлы керамика мядяниййяти, зянэвары гядящляр мядяниййяти мейдана эялди.

     Гуннеструпдан ашкар едилмиш эцмцш тийан. Е.я. 1 яср. Данимарка Милли Музейи. Копенщаэен


    Д. яразисиндя йайылмыш Сон Тунъ дюврц мядяниййятляри “Шимал зонасы”на аид едилир. Бу мядяниййятлярдя бир нечя мярщяля вя локал груп мцяййянляшдирилир, мядяни ялагялярин мцхтялиф истигамятляри гейд олунур. Еркян Дямир дюврцндя бир нечя яняня, щямчинин Щалштат вя Латен мядяниййятляринин тясири излянилир; ерамызын илк ясрляриня аид хейли сайда Ромадан идхал олунмуш яшйалар тапылмышдыр. Бу дюврляря Д. торфлугларында тапылмыш гурбанэащлар, щямчинин Йортспрингдя (Щюртспинг) ашкар олунмуш, уз. 13 м-дян чох, 20 няфяр дюйцшчц (150 ядяд аьаъ галхан, тягр. 200-я йахын дямир вя сцмцкдян низя уълуьу, 8 гылынъ вя с.) цчцн нязярдя тутулмуш аьаъдан дцзялдилмиш эями, аьаъ араба деталлары, юлдцрцлмцш (ещтимал ки, гурбан верилмиш) инсанларын мумийаланмыш ъясядляри, лурлар, тунъ вя гызыл габ дяфиняляри вя с. аиддир. Труннщолмдан (Трундщолм) тапылмыш “Эцняш арабасы”, Гуннеструп (Гундеструп)
    вя Бродан (Бра) ашкар едилмиш габарыг тясвирли тийанлар вя с. надир инъясянят ясярляридир. Торфлугларда олдуьу кими, юлцлярин палыд аьаъындан дцзялдилмиш табутларда дяфн едилдийи бязи курганларда да цзви материаллардан, о ъцмлядян аьаъдан дцзялдилмиш мямулатлар: цзяри ойма нахышлы гылынъ гынлары, гатлама стуллар, габ-гаъаг горунуб сахланылмышдыр. Йашайыш мяскянляриндян башга гядим тарлаларын мярзлянмя изляри дя тядгиг олунмушдур. Рома тясири дюврцня торфлугларда (Вимос, Торсберг, Нидам, Иллеруп вя с.) ашкарланмыш зянэин силащ нцмуняляри, дюйцш лявазиматы вя с. аиддир.

     Труннщолмда ашкар едилмиш “Эцняш арабасы”. Тунъ, гызыл. Е.я. 18–17 ясрляр. Данимарка                                                                                                                                                Милли Музейи. Копенщаэен.


    Д.-нын ян гядим халгларына (е.я. 1-ъи миниллийин сонлары) йазылы мянбялярдя ады чякилян, Йутландийа й-а-ндакы тевтонларла гоншу олан кимврляр аиддир. Сонралар бурада йутлар вя англлар олмушлар. Ерамызын 5–6 ясрляриндя онлар Британийайа кючмцш, торпагларында ися Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундан эялмиш данлар (юлкянин ады да бурадандыр) мяскунлашмышлар. Кюч заманы онлар эерман тайфаларындан олан эерулларын бир щиссясини ъянуба доьру сыхышдырмышлар. Йазылы гайнагларда 6 ясрин яввялляриндя данларла гоншу олан варнларын ады чякилир. Ещтимал ки, шящяр йерляриндя ашкар олунмуш чохлу дяфиня вя даьынты изляри бу щадисялярля баьлыдыр. Халгларын бюйцк кючц заманы щакимиййят мяркязляриндян бири гиймятли металлардан щазырланмыш яшйаларын вя “сарай” галыгларынын ашкар олундуьу Гудмедя (Фцн а.) йерляширди.

     Викинглярин эцмцш бязяк яшйалары. Данимарка Милли Музейи. Копенщаэен.


    Йазылы мянбялярдя данлар щаггында илк мялумат 6–7 ясрляря аиддир. Онлар тайфа иттифагларында бирляшмиш, Йутландийада илк “дружиналы” протодювляти гурумларыны йаратмышлар. 8 ясрдя данлар йарымаданын йерли ящалисинин галыгларыны ассимилйасийайа уьратдылар. Бу дюврдя онлар Фрисландийа, Франса вя Инэилтярянин сащилйаны яразиляринин даща чох зяряр чякдийи дяниз йцрцшляриня чыхмаьа башладылар. Бюйцк Карлын данлары табе етмяк ъящди Франк дювляти цчцн уьурсузлугла нятиъялянди. Франклара гаршы мцбаризянин башында дуран конунг Гудфред Д.-нын ъ. сярщядлярини мющкямляндирди (Даневирке сядди) вя ярази иттифаглары ясасында Д.-ны, Исвечин ъ.-уну – Сконени (17 ясрин орталарынадяк Д.-нын тяркибиндя иди) вя Шлезвигин бир щиссясини ящатя едян илк Д. краллыьыны йаратды. 810 илдя Гудфредин юлдцрцлмясиндян вя узунмцддятли дахили мцщарибядян сонра 827 илдя Ы Горик (Гудфредин оьлу) данларын йеэаня щюкмдары олду. Артыг 9 ясрин сонларындан “Д.” адына йазылы гайнагларда раст эялинир.


    8 ясрин сонлары – 9 ясрин яввялляриндя данларын гябиля яйанларынын вя щярби башчыларын (конунгларын) нцфузу артмаьа башлады. Башчылар ири торпаг мцлкляриня, шяхси щярби дястяляря (лидляря) малик идиляр, бязян дини функсийалары да йериня йетирирдиляр. Д. ъямиййятиндя азад силащлы иъмачыларын (бондларын) ролу бюйцк иди. Бурада феодал мцнасибятляринин диэяр Скандинавийа юлкяляриня нисбятян даща тез инкишафынын сябяби Йутландийада якинчилийин сцрятли инкишафы, кянд иъмасына кечид вя диэяр юлкялярля даща сых ялагялярин йарадылмасы иди. Йутландийа й-а-нын ъ. щиссяси тядриъян Гярби Авропа, Скандинавийа иля Шярги Балтикайаны яразиляр арасында мцбадиля тиъарятинин мяркязиня чеврилди. Яввялляр фризлярин мяшьул олдуьу бу тиъарят Щедебцдя ъямляшмишди. Диэяр мцщцм тиъарят мяркязляри Рибе вя Данкирке шящярляри иди.


    Данимарка 9 ясрин сонларындан 16 ясрин орталарынадяк. Данимаркалылар викинглярин йцрцшляринин ян фяал иштиракчыларындан бири идиляр. Йцрцшлярдя дружинник- лярля (хирдманларла) йанашы, бондлар да иштирак едирдиляр; йцрцшляря гябиля башчылары, сонралар ися краллар рящбярлик едирдиляр. Данимаркалылар конунг Гутрумун [879– 890] башчылыьы иля Инэилтярянин ш.-индя вя шм.-ш.-индя эениш яразиляри (бах Денло) табе етмиш, Рагнар Лодброк [тягр. 770– 785] вя Роллонун (юл. тягр. 930 вя йа 932) башчылыьы иля Сена чайынын ашаьы ахарларыны (911 илдян Франса краллыьындан лен асылылыьында олан Нормандийа щерсоглуьу) тутмушдулар. Конунг Гоъа Гормун (юл. тягр. 950) вя онун варисляринин дюврцндя Д.-нын Инэилтярядяки мцлкляри эенишлянмиш, онлардан данеэелд (пул верэиси) алынмаьа башланмышды. Бюйцк Кнуд бцтцн Инэилтяряни фятщ етмиш, 1016 илдя Инэилтяря, 1028 илдя Норвеч кралы олмагла Данимарка империйасыны йаратмыш, Шимал дянизини империйанын дахили дянизиня чевирмишди. Мцгяддяс Рома империйасынын императору ЫЫ Конрад Шлезвиг маркасыны данимаркалылара эцзяштя эетмяйя мяъбур олмушду. Бюйцк Кнудун юлцмцндян сонра 1035 илдя онун йаратдыьы империйа парчаланды. 12 ясрин орталарында данимаркалыларын ишьалчы йцрцшляри кясилди.


    Йцрцшляр заманы ялдя олунан гянимят вя гула чеврилян щярби ясир ахыны Д. ъямиййятинин тябягяляшмясиня эятириб чыхартды. 10 ясрдя крал щакимиййятинин мющкямлянмяси онун хариъи експансийадакы ролу вя ишьал олунмуш йени торпагларын данимаркалыларын табелийиндя галмасы иля баьлы иди. 10 –11 ясрлярдя Д.-да йени шящярляр салынмагла йанашы, кющня шящярляр дя бюйц- йцрдц вя онлар илк нювбядя тиъарят мяркязляри (Виборг, Оденсе, Орхус, Олборг вя с.) ролуну ойнайырды. Д. кралларынын ясас игамятэащы Йеллинг шящяри олду; Роскилле вя Лунд шящярляри дя крал игамятэащлары иди.


    Мяркязи щакимиййятин мющкямляндирилмясинин башлыъа амилляриндян бири дя кралын кился иля иттифагы иди. Тягр. 965 илдя христианлыг Д.-да рясми дин елан едилди. 11–12 ясрлярдя феодаллашма просесиндя кечмиш нясли яйанларын йерини торпаг сащибляри олмуш кралын гуллуг адамлары (ледунг щярби-дяниз гошуну ъянэавяр дястяляри иля явязлянди), варланмыш бондлар вя католик рущаниляр тутду. Бондларын бир гисми торпаг сащибляриндян асылы вязиййятя дцшдц, йахуд крал кяндлиляри елан олунду. 1086 илдя баш вермиш цсйан нятиъясиндя крал Мцг. ЫЫ Кнудун юлдцрцлмяси иля Д.-да щяръ-мярълик дюврц башлады.


    1157 илдя щакимиййятя эялмиш Валдемарлар сцлалясинин дюврцндя Д.-да крал щакимиййяти мющкямлянди, онун сярщядляри Балтика дянизинин ъ. вя ш. сащилляринин истиласы щесабына эенишлянди. Ы Валдемар [1157–82] Аслан Щенрихя гаршы мцбаризядя 1162 илдя Алманийа императору Ы Фридрих Барбароссанын сцзеренлийини гябул етди вя венедляря гаршы йцрцшляр нятиъясиндя тягр. 1169 илдя Рцэен а-ны ишьал етди. Онун оьлу ВЫ Кнуд [1182– 1202] 1187 илдя Померанийа вя Мекленбургу, 1201 илдя Щолштейни табе етди, Алманийа императорларынын асылылыьындан азад олду. Ондан сонра щакимиййятя эялян ЫЫ Валдемар Галиб 1219–20 иллярдя Шимали Естонийанын (Естлйандийа; 1346 илядяк Д.-нын табелийиндя иди) сащилйаны торпагларыны ишьал етди. Лакин 1227 илдя Шимали Алманийа кнйазларынын мцттяфиг гошунларына мяьлуб олмасындан сонра Д.-нын Балтика дянизинин ъ. вя ш. р-нларына експансийасына сон гойулду.


    Д.-нын уьурлу хариъи сийасяти игтисади тярягги, ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафы, эюмрцк рцсумунун артырылмасы иля мцшайият олунурду. 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя Д.-да мцнтязям верэилярин топланмасына башланылды: хязиня цчцн торпаг верэиси, щяйятбашы верэи вя щярби хидмят явязиня ордунун сахланмасы цчцн натурал верэи (лединг). Тиъарят вя эямичилик уьурла инкишаф едирди, чохсайлы, илк нювбядя крал гясрляринин тикинтиси апарылырды. Бу дюврдя Д.-да торпагларын 15%-и- ня малик олан азад кяндлиляр тябягяси сахланылырды; кянд иъмасы сабит сосиал институт кими 18 ясрин сонларынадяк мювъуд иди. Кянд иъмасынын йыьынъаьы (тинг) илкин мящкямя органы сайылырды. 12 ясрин сонла- рында Зеландийанын, 13 ясрин яввялляриндя ися Сконенин вилайят щцгугу цмумиляшдирилди, 1241 илдя илк цмумданимарка ганунлар кцллиййаты олан “Йутландийа гануну” (“Жуске Лов”) тяртиб едилди. 13 ясрдя Д. краллыьы торпагларынын мцфяссял сийащысы “Жордебог” щазырланды.

    13 ясрин орталарындан Д.-да феодализмин инкишафы кяскин дахили чякишмялярля мцшайият олунурду. Бу дюврдя кился чох вахт задяэанларла иттифагда крала гаршы чыхыш едирди. ЫЫ Валдемарын юлцмцндян сонра 100 ил (1241–1340) давам едян дахили иьтишашлар Д.-ны сарсытды. 1282 илдя яйанлар крал В Ерик Клиппинги [1259–86] крал щакимиййятини мящдудлашдыран хартийаны имзаламаьа мяъбур етдиляр. Крал щяр ил данещофу чаьырмалы вя мящкямя гярарларына ъидди ямял етмяли иди. Онун хартийадан имтина етмяк вя муздлу алман гошунларынын кюмяйи иля феодал мцхалифятини гырмаг ъящди уьурсуз олду; крал юлдцрцлдц. ВЫ Ерик Менвед [1286–1319] крал щакимиййятинин мювгейини мцвяггяти эцъляндиря билди. О, Д.-нын Балтика дянизинин ъ. сащилляриня експансийасыны бярпа етмяйя чалышды, Мекленбург щерсогу вя хырда алман кнйазлары иля иттифага эиряряк Щанза шящярлярини формал олараг табе етди вя Исвечин ишляриня фяал гарышмаьа башлады. Щярби хяръляр вя кралын исрафчылыьы хязинянин тцкянмясиня вя кралын нцфуздан дцшмясиня сябяб олду. ВЫ Ерик Менвед йени верэиляр вя верэи системинин низамланмасы щесабына малиййя вязиййятини йахшылашдырмаьа чалышды. Бу мягсядля Д.-да инзибати-ярази ислащаты кечирилди. Лакин хязиняни долдурмаг мцмкцн олмады. Йени крал ЫЫ Кристофер [1319/1320–26, 1330–32] пул вясаити ялдя етмяк мягсядиля дювлят торпагларыны эиров олараг алман феодалларына пайлады. 1325 илдя юлкянин йарыдан чоху эировда иди. 1332 илдя Д.-да крал щакимиййяти фактики олараг ляьв едил- ди, юлкя Исвечин вя Щолштейнин щакимиййятиня кечди.


    1340 илдя ЫВ Валдемар Аттердагын дюврцндя [1340–75] крал щакимиййяти йенидян бярпа олунараг мющкямлянди. Табе олмайан феодаллары итаятя эятирмяк цчцн онларын торпагларынын мцсадиря едилмяси 1357 вя 1360 иллярдя Йутландийада яйанларын цсйанларына сябяб олду. 1360 илдя крал эиров торпаглары эери гайтара билди. Мцхалиф задяэанларла барышмаг мягсяди- ля ЫВ Валдемар Аттердаг данещофу чаьырды вя силклярля “Торпаг мцгавиляси”ни (“Ландефред”) имзалады. Мцгавиляйя эюря халг крала табе олмалы, крал ися, о вя онун варисляри гануну позмайанадяк, халгы идаря етмяли иди. Силкляр юлкяни хариъи тялцкялярдян горумалы, юз юлкясинин зийанына гоншу дювлятляря йардым етмямяли, крал ися верэилярин йыьылмасы вя щярби хидмят мясяляляриндя “гайда”лара, щямчинин юлкя ганунларына риайят етмяли иди. Бу “милли разылашма” Д.-нын бирлийини, крал щакимиййятини вя силки монархийа системини мющкямляндирди. ЫВ Валдемар Аттердагын хариъи сийасяти ися беля уьурлу дейилди. Онун Балтика дянизинин г. щиссясиндя Д. аьалыьыны бяргярар етмяк сяйляри Щанза иля тоггушмайа сябяб олду. Данимарка- Щанза мцщарибяси (1367–70) Д.-нын мяьлубиййяти иля нятиъялянди. 1370 ил Штралзунд сцлщцня эюря Щанза Балтика дянизиндяки мювгелярини эцъляндирди вя Д. кралларынын сечилмясиндя иштирак етмяк щцгугу газанды.


    14 ясрдя Д. Щанзайа гаршы мцбаризядя Исвеч вя Норвечля йахынлашмаьа башлады. 1380 илдя Валдемар Аттердагын гызы Ы Маргретенин Норвеч кралы ВЫ Щоконла никащы иля Данимарка-Норвеч унийасы баьланды (1814 илядяк давам етмишдир). Ы Маргретенин Исвеч краличасы сечилмясиндян сонра баьланмыш Калмар унийасы (1397–1523) нятиъясиндя бцтцн Скандинавийа юлкяляри Д. кралларынын щакимиййяти алтына дцшдц. Д. унийада апарыъы рола малик иди, Копенщаэен ися ири Авропа дювлятинин пайтахты статусуну газанды. Лакин йени дювляти гурумун чох да эцълц олмадыьыны унийа дахилиндяки краллыглар арасында баш верян мцщарибяляр дя тясдиг едирди. 1460 илдя Д. кралы Ы Кристианын Шлезвиг щерсогу вя Щолштейн графы сечилмяси иля бу кнйазлыгларла Д. арасында шяхси унийа йаранды.


    Дахили чякишмяляр нятиъясиндя баш вермиш тяняззцлдян сонра, 14 ясрин икинъи йарысындан етибарян Д.-нын игтисади йцксялиш дюврц башлады. Ясас тясяррцфат сащясинин малдарлыг олдуьу Йутландийада пул рентасы артырылды, бийар азалдылды. Бурада вя Фцн а.-нда кяндли торпаг сащиблийи системи (фесте) бяргярар олду. Якинчилийин вя бийарын мцщцм рол ойнадыьы, лакин ящалинин шящярляря эцълц ахынынын мцшащидя олундуьу Зеландийада мцлкядарлар кяндлиляри торпаьа тящким едя билдиляр (ворнедскаб), дювлят торпагларынын сащяси артды. Кралдан дястяк алан Д. шящярляри Щанза иля рягабятдя уьур газанмаьа башлады.


    15 ясрин сону – 16 ясрин яввялляриндя Д.-да крал вя ригсрод (дцнйяви вя дини феодалларын нцмайяндяли органы) арасында щакимиййят бюлэцсц апарылды. Кралы (1448 илдян Д.-да Олденбурглар сцлаляси щакимиййятдя иди) ригсродун цзвляри сечирдиляр. Щяр йени крал хцсуси фярманла (“капитулйасийа”) задяэанларын вя ригсродун имтийазларыны тясдигляйирди. Силки-нцмайяндяли мяълис олан ригсдаг (1468 илдян чаьырылырды, задяэанларын, рущанилярин, шящярлилярин вя азад кяндлилярин нцмайяндяляриндян ибарят иди) бюйцк нцфуза малик дейилди; онун функсийасы чох вахт кралын верэиляри артырмаг тялябини тясдиглямякдян ибарят олурду.


    Исвечдя Калмар унийасы ялейщдарларынын унийаны ляьв етмяк ъящдляри ЫЫ Кристиан тяряфиндян гяддарлыгла йатырылырды (1520). Хырда задяэанлара вя шящяр ящалисиня (онлара бир сыра имтийазлар верилмишди) архаланан кралын аристократийа вя ригсродун аьалыьыны сарсытмаг тяшяббцсц уьурсузлугла нятиъялянди. 1523 илдя задяэанлaрын суи-гясди нятиъясиндя ЫЫ Кристиан юлкядян говулду. Щакимиййятя Ы Фредерик кечди. Щямин ил Д.-дакы дахили щяръ-мяръликдян истифадя едян Ы Густав Данимарка-Исвеч сцлаля иттифагыны ляьв едяряк Исвеч кралы сечилди. Норвеч Атлантика океаны сащилляриндяки мцлкляри (Исландийа, Фарер а-ры, Гренландийа) иля бирликдя Д.-нын табелийиндя галды [бах Данимарка-Норвеч унийасы (1380–1814)]. 1533 илдя Ы Фредерикин юлцмц иля Д.-да мцбаризя кяскинляшди. Задяэанларын тахтда отуртдуглары ЫЫЫ Кристиан [1534–59] кяндлилярин вя шящярлилярин цсйаныны йатырараг крал щакимиййятинин игтисади вя сийаси мювгелярини мющкямляндирди. Онун щяйата кечирдийи крал Реформасийасы (1536) нятиъясиндя кился торпаглары кралын мцлкцня чеврилди.
    Щямин ил ЫЫЫ Кристианын “Капитулйасийа”сына Норвечин Д.-нын бир щиссяси олдуьуну тясдигляйян маддя ялавя едилди.


    Данимарка 16 ясрин сонлары – 19 ясрин яввялляриндя. 16 ясрин икинъи йарысындан башлайараг кяндли тясяррцфатларынын мянимсянилмяси щесабына ири задяэан торпаг сащиблийинин артмасы 1660–80-ъи иллярдя кулминасийа нюгтясиня чатды (дювлятин ялиндя, ясасян, мешя ов йерляри ъямляшмишди). Ейни заманда Балтика тиъарятинин, илк нювбядя тахыл сатышынын йени йцксялиши башлады. Щанзанын тяняззцлц шяраитиндя Д.- нын к.т. мящсулларынын ихраъы йерли мцлкядарларын ялиня кечди. 16 ясрин сонларында бу мящсулларын алышыны Нидерланд инщисара алды. 16 ясрин сонлары – 17 ясрин яввялляриндя 1740 илядяк давам едян сатыш бющраны башлады.


    Д. бу дюврдя аграр юлкя олараг галырды, мануфактура истещсалы, демяк олар ки, йох иди, Копенщаэендя хырда сяняткарлыг истещсалы, Норвечдя ися мядян иши инкишаф едирди. 17 ясрин сонларында щярби вязиййятля ялагядар Д.-да дювлят (крал) вя юзял мануфактуралар йаранды. Д.капиталы истещсалдан даща чох бейнялхалг тиъарятя гойулурду. К.т.-нда щейвандарлыг тядриъян якинчилийи сыхышдырырды, бийар ися эениш йайылмырды (кяндлилярин йалныз 18%-и 3 эцнлцк бийары йериня йетирирди).


    1563 илдян Д.-нын Балтика дянизиндя вя Скандинавийа й-а-нда аьалыг уьрунда Исвечля узунмцддятли мцнагишяси [бах Данимарка-Исвеч мцщарибяляри (16–19 ясрляр)] башланды. Мцщарибяляр Д.-нын мяьлубиййяти иля нятиъялянди. Д. мцлкляринин бир щиссясини, о ъцмлядян Сконени вя Шярги Норвечи итирди. Исвеч Балтика дянизиндя аьалыьыны бяргярар етди. 16 ясрдя Д. Щолштейни итирди (1773 илдя ЫЫ Йекатерина иля баьланмыш сазишя ясасян йенидян эери алды). Д.-нын ЫВ Кристианын дюврцндя, 1625–29 иллярдя Отузиллик мцщарибядя (1618–48) иштиракы да уьурсуз олду.


    17 ясрин орталарында даими мцщарибяляр шяраитиндя хязинянин долдурулмасы цчцн бирбаша верэилярин тятбиги вя онларын задяэанлара да шамил едилмяси тяляб олунурду. Задяэанларын вя онлара гошулан рущанилярин мцгавимяти эцълц антифеодал бцрэер-буржуа мцхалифятини йаратды. 1660 илдя ЫЫЫ Фредерик ригсдагы чаьырды. Мцхалифят задяэанларын бир сыра имтийазларынын ляьвини вя крал щакимиййятинин ирсян кечмясини (кралын ригсроддан асылылыьыны арадан галдырмаг мягсядиля) тяляб етди. Тялябляр гябул олунду, Д. ирси монархийа елан едилди. Д.-нын мцтлягиййятя кечмяси 1665 ил “Крал фярманы” иля тясдиглянди (1849 илядяк гцввядя галды). Бу сяняд ислащатлар (чоху В Кристиан вя ЫВ Фредерикин щакимиййят илляриня тясадцф едир) дюврцнцн башланьыъы олду. Ригсрод ляьв едилди, дювлятин мяркязляшдирилмяси цчцн бир сыра тядбирляр эюрцлдц, ригсдаг чаьырылмады. К.т.-нда вязиййятин писляшмяси иля торпаг сащибкарлары олан задяэанлар яввялки нцфузларыны итирдиляр. Д. мцтлягий- йятинин дайаьы йени мямур задяэанлар вя бцрэерляр (дювлят вязифяляриня шящярлиляри гябул етмяйя башладылар) олдулар. Щцгуг системи стандартлашдырылды, “Данске Лов” цмумданимарка ганунлар кцллиййаты дяръ едилди (1683), юлчц вя чяки ващидляринин ислащаты апарылды, ващид верэи системинин тятбиги цчцн бцтцн торпагларын кадастры тяртиб едилди. 1702 илдя ворнедскаб ляьв едилди, лакин 1733 илдя щярби тящким системи (ставносбонд) формасында тящкимчилик бярпа олунду.


    18 ясрин орталарындан Д. ъямиййятиндя к.т.-нын модернляшдирилмяси вя дахили ислащатларын кечирилмяси мясяляляри мцзакиря олунмаьа башлады. 1751–70 иллярдя щюкумятин фактики башчысы олан Й. Бернсторфун йцрцтдцйц меркантилизм сийасяти Д.-нын игтисади вя малиййя вязиййятини кяскин шякилдя аьырлашдырды. Хязиняни долдурмаг цчцн йени к.т. верэиси (щарткорн) тятбиг едилди, дювлят торпагларынын сатышына башланылды. Крал ВЫЫ Кристианын дюврцндя биринъи назир Й.Ф. Струенсе маарифчи мцтлягиййят характерли ислащатлар кечирди (1770–72). Назирлярин юз задяэан гощумларыны вязифяляря тяйин етмяк, сензура, щямчинин исtинтаг заманы ишэянъя тятбиг етмяк гадаьан едилди, инзибати апарат, малиййя идарячилийи, мящкямя системи садяляшдирилди, бийар эцнляри дягигляшдирилди, натурал верэиляр пул верэиляри иля явяз едилди. Задяэанларын суи-гясди нятиъясиндя Струенсе вязифясиндян кянарлашдырылды (сонра едам олунду), онун ислащатлары ися ляьв едилди. 1780-ъи иллярдя йени, даща дярин ислащатларын кечирилмяси башлады. Кралын гярарларынын разылашдырылдыьы Эизли дювлят шурасы йарадылды. Игтисади вя сийаси щяйатда задяэанлар арасындан вя бцрэерлярин али тябягясиндян чыхан тиъарят-сянайе буржуазийасынын ролу тядриъян артды. Тящкимчилик щцгугу 1788 илдя мящдудлашдырылды, 1800 илдя ися тамамиля ляьв олунду. Ян варлы кяндлиляр тясяррцфатларыны сатын алараг сащибкарлара (гордменляря), торпагсыз кяндлиляр (щусменляр) ися муздурлара чеврилдиляр. Бу дяйишикликляр Д. игтисадиййатында капиталист мцнасибятляринин даща эениш йайылмасына йол ачды.


    18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Д. бир нечя дяфя щярби мцнагишялярдя иштирак етди: 1788 илдя Данимарка-Норвеч гошунлары Исвечя сохулду; 1801 илдя Б.Британийа Д. донанмасына щцъум етди, 1807 илдя ися Д.-нын пайтахты шиддятли бомбардмана мяруз галды [бах Инэилтяря-Данимарка мцщарибяси (1807–14)]. Д. буна ъаваб олараг Б.Британийайа мцщарибя елан етди, ВЫ Фредерик Ы Наполеонла иттифага эирди. Наполеон Франсасынын дармадаьын олунмасындан вя 1813 илин декабрында Исвеч гошунларынын Шлезвиг вя Щолштейня сохулмасындан сонра Д. мяьлубиййятини етираф етди. Кил сцлщ мцгавилясиня (1814) эюря Д. Щелголанд а.-ны Британийайа, Норвечи ися Исвечя эцзяштя эетди.


    Данимарка 19 ясрин орталары – 20 ясрин яввялляриндя. Вйана конгресинин (1814–15) гярарларына эюря Норвечи итирмиш Д. Атлантика мцлклярини (Исландийа, Фарер а-ры, Гренландийа), Шлезвиг, Щолштейн вя Лауенбург щерсоглугларыны ялиндя сахлайа билди. Щярби мяьлубиййят вя ярази иткиси 1820-ъи иллярин сонларынадяк давам едян игтисади чятинликляря сябяб олду. Гярби Авропада башланмыш сянайе чеврилиши Д. тясяррцфатынын модернляшдирилмясиня тякан верди. 1814 илдя иъбари ибтидаи тящсил щаггында гярарын гябул едилмясиндян сонра артыг 19 ясрин орталарында юлкянин бцтцн ящалиси савадлы иди.


    1830-ъу иллярин яввялляриндян Д.-нын щяйатында мцщцм дяйишикликляр баш верди: реэионал силки-нцмайяндяли мяшвярятчи мяълисляр (Шлезвиг, Щолштейн, Йутландийа вя адаларда) йарадылды, 1837–41 иллярдя коммунал юзцнцидаря тятбиг едилди. 1840–41 иллярдя ВЫЫЫ Кристианын апардыьы ислащатлар (натурал верэилярин ляьви, кянд юзцнцидарясинин тятбиги вя с.) кянд щяйатыны мцасирляшдирди. 1840 илдя Милли Либерал Партийа, 1846 илдя “Кяндли достлары ъямиййяти” йаранды. Бу дюврдя Шлезвиг вя Щолштейнин алман вя данимаркалы ящалиси арасында милли зиддиййятляр кяскинляшди. Милли либераллар Шлезвигин бцтцнлцкля Д.-нын тяркибиня гатылмасыны тяляб едирдиляр. Данимарка-Алманийа мцщарибяляри (1848–50, 1864) нятиъясиндя Д. Шлезвиги, Щолштейни вя Лауенбургу итирди.


    1848 илин ингилаби сарсынтылары Д.-дан да йан кечмяди. Пайтахтда баш верян кцтляви нцмайишляр ВЫЫ Фредерики Мцяссисляр мяълисини чаьырмаьа вадар етди. Мяълисин ишляйиб щазырладыьы Ийун конститусийасына (1849) эюря Д. икипалаталы парламенти (ригсдаг) вя кралын гаршысында мясулиййят дашыйан щюкумяти олан мящдуд монархийайа чеврилди. 1855 илдя гябул олунмуш Октйабр конститусийасы крал щакимиййятини эцъляндирди, парламентин щцгугларыны ися мящдудлашдырды.


    19 ясрин икинъи йарысында Д.-нын аграр сащяси сцрятля инкишаф едирди. 1870-ъи иллярдя юлкя тахыл истещсалындан мящсуллары, ясасян, Б.Британийа вя Алманийайа ихраъ олунан щейвандарлыьа кечди. К.т. мящсуллары Д. ихраъатынын 85–90%-ни тяшкил едирди. Онун тяшкили цчцн к.т. бирликляри вя кооперативляр йарадылды. Елми-техники наилиййятляри тятбиг едян савадлы вя варлы кяндлиляр кяндин симасына чеврилдиляр. 20 ясрин яввялляриндя Д.-да бир чох ъящятиня эюря дцнйанын ян мцтярягги вя йцксяк инкишаф етмиш аграр-сянайе комплекси формалашды. Бунунла йанашы чохсайлы тиъарят вя няглиййат сящмдар ъямиййятляри йаранды. К.т.-нын вя тиъарятин тялябатлары сянайенин инкишафына тякан верди. 1870-ъи иллярин яввялляриндя ири тярсанялярин вя машынгайырма заводларынын бцнювряси гойулду. Шящярляр сцрятля инкишаф едирди; 20 ясрин яввялляриндя Копенщаэенин ящалиси 400 мин няфяря чатды, Д.-да кянд ящалисинин хцсуси чякиси 60%-я гядяр азалды.

     “Й.Ф. Струенсенин едамы”. Гравцрa. 18 яср.

    19 ясрин икинъи йарысында Д.-да сабит чохпартийалы систем формалашды. Бу системдя бюйцк щиссяси милли либераллардан ибарят Мцщафизякарлар партийасы (Щюйре, 1849) вя кянд буржуазийасы иля варлы кяндли нцмайяндялярини бирляшдирян либерал-демократик Венстре апарыъы рол ойнайырды. Сосиал-демократик щярякат инкишаф етмяйя башлады. 1870-ъи иллярдя Д.-да илк щямкарлар иттифаглары (1898 илдя Щямкарлар Иттифаглары Бирлийи йарадылды), 1871 илдя реформист мювгедя олан Данимарка Сосиал-Демократ Партийасы (ДСДП) тяшкил едилди. 1884 илдя ДСДП нцмайяндяляри фолкетингя сечилдиляр. 19 ясрин сон онилликляриндя щакимиййят кралын дястяйи иля щюкумяти формалашдыран мцщафизякарларын ялиндя иди (Й.Б. Еструп кабинети). 1872 илдян парламентдя цстцнлцк тяшкил едян Венстре иля щюкумят арасында узунмцддятли мцнагишя (1875–94) баш верди. Еструп щюкумяти юлкяни тясдиг олунмамыш бцдъя иля 10 ил (1885–94) идаря етди. Бу мцддят ярзиндя либераллар щюкумятин парламентдя чохлугда оланлар тяряфиндян тяшкилини тяляб едирдиляр. 1894 илдя Еструп истефа верся дя, Щюйре 1901 илядяк щакимиййятдя галды. 1905 илдя Венстре парчаланды вя йени Радикал Венстре (Дет Радикале Венстре) йаранды. 1913 ил сечкиляриндя галиб эялмиш ДСДП иля Радикал Венстренин формалашдырдыглары сосиал-либерал щюкумят 1920 илядяк щакимиййятдя галды.


    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Д.-да бир сыра мцщцм сосиал-игтисади ислащат кечирилди: эялир вя ямлак верэиляри, фящлялярин бядбяхт щадисялярдян сыьорталанмасы, торпагсыз кяндлиляря торпаг сащяляринин алынмасы цчцн кредитлярин верилмяси тятбиг едилди. 1907 илдя дювлят ишсизляря малиййя йардымы эюстяряъяйиня зяманят верди, 1910 илдян ямяк мцнагишяляри цзря дювлят арбитражы вя мцнсифляр мящкямяси фяалиййятя башлады. 1908 илдя Д.-да гадынлар
    коммунал сечкилярдя, 1915 илдя ися фолкетингя сечкилярдя иштирак етмяк щцгугу газандылар.


    1864 илдян сонра Д. битяряфлик сийасяти йцрцдцрдц. Д. кралы ЫХ Кристиан [1863– 1906] Авропанын бир чох щюкмдарлары иля гощум иди. Онун гызы Дагмар Русийа императору ЫЫЫ Александра яря эетди, оьлу Вилщелм Ы Эеорг ады иля Йунаныстан, нявяси Карл ися ВЫЫ Щокон ады иля Норвеч кралы олду.


    Данимарка 1914–45 иллярдя. Д. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя иштирак етмяди. Буна бахмайараг 275-дян чох тиъарят эямисини итирди. 1914 илин августундан юлкядя гиймятляр вя ярзаг цзяриндя ъидди нязарят тятбиг едилди. 1918 ил декабрын 1-дя Исландийа Данимарка иля унийада олан мцстягил краллыг статусуну алды. Алманийанын мяьлуб олмасы Д.-йа Шлезвигин гайтарылмасы мясялясини галдырмаг имканы верди. Версал сцлщцнцн (1919) шяртляриня уйьун олараг 1920 илдя кечирилмиш цмумхалг референдумунун нятиъяляриня эюря Шимали Шлезвиг (данимаркалылар йашайан ярази) Д.-йа бирляшдирилди. 1919 илдя Д. Миллятляр Ъямиййятиня дахил олду.


    1917 илдян сонра Авропадакы ингилаби вя демократик щярякатын йцксялиши Д.-йа да тясир эюстярди. 1918–20 иллярдя фящляляр 8 саатлыг иш эцнцня кечилмясиня наил олдулар. ДСДП-нин нцфузу вя тясири артды, онун нцмайяндяляри парламентдя даща фяал рол ойнамаьа башладылар. 1918 илин апрелиндя ДСДП-нин сол ганады Данимарка Сосиалист Фящля Партийасына (ДСФП) чеврилди, 1919 илин нойабрында ися онун ясасында Данимарка Сол Сосиалист Партийасы йарадылды [1920 илдя Коминтерня дахил олдугдан сонра Данимарка Коммунист Партийасы (ДКП) адланды].

    1919 илдя радикаллар вя сосиалистляр щюкумятинин гярары иля торпаглар йенидян бюлцшдцрцлдц, 6 миндян чох хырда тясяррцфат йарадылды. 1920 илин мартында Д.-нын мцщафизякар даиряляри сосиал-либерал щюкумятин истефасына наил олдулар. Х Кристиан конститусийаны позараг мцщафизякарлардан ибарят “ишэцзар щюкумят”и тяйин етди. 1920 илин майында Венстренин саь ганадынын лидери Н. Нейергорун формалашдырдыьы щюкумят щакимиййятя эялди. Ящалинин Нейергор щюкумятинин игтисади сийасятиндян наразылыьы 1924 илин апрелиндя онун истефасы иля нятиъялянди. Сосиал-демократлардан тяшкил олунмуш Т. Стаунинг щюкумяти 1942 илин яввялляринядяк (1926–29 илляр истисна олмагла) щакимиййятдя галды.


    1920-ъи иллярин сону – 1930-ъу иллярин яввялляриндя баш вермиш дцнйа игтисади бющраны Д.-йа аьыр зярбя вурду. 1932 илдя ишсизлик 40%-я чатды. Йалныз 1933 илин йанварында Стаунинг щюкумяти дювлятин игтисадиййата фяал мцдахилясини нязярдя тутан “Бющран ялейщиня милли програм”ынын бюйцк дястяк газанмасына наил олду. Игтисади бющран заманы радикал партийа вя щярякатларын нцфузу артды. 1931 илдя саь ъинащда олдугъа фяал “Кянд сащибкарлары бирлийи” йаранды. Сонралар онун цзвляри тяряфиндян тяшкил олунан бир сыра фашист вя миллятчи-сосиал груплашмалар илк дяфя 1939 илдя парламентдя йер алдылар. Цмумиййятля радикал партийа вя щярякатлар 1920– 30-ъу иллярдя Д.-нын сийаси сящнясиндян кянарда галмышлар.

    “23 октйабр 1848-ъи илдя Данимарка Мцяссисляр Мяълисинин ачылышы”. Ряссам
                                                                                                                                                   К. Щансен. (1860–64).

    Игтисади бющрандан сонра Д.-нын сянайеляшдирилмясиндя мцщцм аддымлар атылды: машынгайырма сащяляри, кимйа вя резин сянайеси йарадылды; Д. дцнйа базарында дизел, эями, щямчинин семент сянайеси цчцн аваданлыьын ири тядарцкчцляриндян бириня чеврилди.


    1930-ъу иллярдя Д. Алманийа иля Б.Британийа арасында баланслашдырылмыш сийасят йцрцдцрдц. Д. щюкумяти Шимали Авропа битяряф дювлятляр бирлийинин йарадылмасы иля баьлы данышыгларда иштирак едирди. 1939 илдя Алманийанын тяклифи иля щцъум етмямяк щаггында мцгавиляни имзалады.


    1939 илин сентйабрында Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланмасы иля Д. юз битяряфлийини елан ется дя, 1940 ил апрелин 9-да Алманийа Д.-ны ишьал едяряк ону юзцнцн ярзаг базасына чевирди. Ишьал идарячилийи Д.-нын дахили ишляриня гарышмырды, онун ярази бцтювлцйц вя мцстягиллийиня хцсуси меморандумла зяманят верирди. Диэяр ишьал едилмиш юлкялярдян фяргли олараг, Д.-да 1943 илядяк насистляшдирилмя щяйата кечирилмяди. Орду, донанма, полис, еляъя дя тящсил Д.-нын нязарятиндя иди, демократик гурулуш давам едирди. Щямкарлар иттифаглары вя тяшкилатларынын фяалиййяти гадаьан едилмямишди. 1941 илин августунда ДКП гадаьан олунду.


    Ишьал дюврцндя Д.-нын игтисадиййаты, ясасян, Алманийайа ихраъата (к.т. мящсуллары вя кюмцр) йюнялди. Дяйяри 3 млрд. кронайа чатан бу ихраъатын щяъми Д. ящалисинин алыъылыг габилиййятинин артмасына мцсбят тясир эюстярди. Алман щярбчиляринин иншаат лайищяляри (илк нювбядя аеродромларын тикинтиси) Д. Милли банкына тягр. 5 млрд. кронайа баша эялди. Алманийа щюкумятинин тязйиги иля Д. болшевизмя гаршы мцбаризя цчцн “Данимарка кюнцллцляр корпусу”нун (Фрикорпс Данмарк) йарадылмасына разылыг верди. 1941 илин декабрында Д. “Антикоминтерн пакты”на гошулду. Коалисийа щюкумяти коллаборасионизм сийасяти йцрцдцрдц. 1942 илдя Т.Стаунингин юлцмцндян сонра сосиал-демократ В. Бул баш назир олду. Бу заман юлкядя игтисади вязиййят сабитляшмиш, кронанын рейхсмаркайа нисбятян мязянняси мющкямлянмиш, данимаркалы фящлялярин Алманийанын щяйата кечирдийи тикинти ишляриня ъялб олунмасы нятиъясиндя ишсизлик хейли азалмышды. Алманийанын ССРИ-йя щцъумундан сонра коммунистляр Мцгавимят щярякатында апарыъы гцввя олдулар. Онларын Мцщафизякар халг партийасы иля бирликдя “Фрит Данмарк” адлы эизли гязети няшр олунурду. 1942 илин апрелиндян кцтляви саботаж актлары башлады. 1943 илдя фолкетинг сечкиляриндя коалисийа щюкумятиня дахил олан партийалар (ДСДП, Венстре вя Мцщафизякар халг партийасы) сяслярин 93,4%-ни, насионал-сосиалистляр ися ъями 3,3%-ни топладылар. 1943 илдя Щитлер Алманийасынын мяьлубиййятляри вя данимаркалыларын “ишьалдан безмяси” нятиъясиндя юлкянин алманларла ямякдашлыьы зяифляди. Тятилляр вя саботаж актлары артды. Алманийа команданлыьынын Д. ордусунун тярк-силащ олунмасы, фювгяладя вязиййятин тятбиг едилмяси вя саботажчыларын едам олунмасы тялябляриня Д. щюкумятинин етиразы Алманийа-Данимарка мцнасибятляриндя дюнцш нюгтяси олду. 1943 ил августун 29-да Д. щюкумяти истефа верди, эестапо Мцгавимят щярякаты иштиракчыларыны тягиб етмяйя башлады. Алманлар щабеля эямилярини батырмыш данимаркалы щярбчи вя дянизчиляри юлкя дахилиндя нязарятя эютцрдцляр. Юлкя Д. Али мящкямясинин тясдиг етдийи сярянъамлар васитясиля дювлят катибляри тяряфиндян идаря олунмаьа башлады, иътимаи щяйат насистляшдирилди. 1943 илин сентйабрында Азадлыг шурасы (Фрищедсрåдет) вя онун эизли силащлы дястяляри йарадылды (силащлар Б.Британийа вя Исвечдян эюндярилирди). 1944 илин ийун-ийул айларында баш вермиш цмуми тятилдя Д. сийасятчиляри иля Азадлыг Шурасы арасындакы данышыгларда Д.-нын азад олунмасындан сонра щакимиййятя эяляъяк коалисийа щюкумяти щаггында мцзакиряляр башлады. Бу гцввяляр Д.-ны мцттяфиг кими танымаг хащиши иля Антищитлер коалисийасына мцраъият етди, лакин онун мцраъияти ССРИ-нин етиразы иля гаршылашды. 1944 илдя Д.-да ясл диверсийа мцщарибяси (д.й.-ларында, завод, эями вя тярсанялярдя партлайышларын тюрядилмяси) башлады. Ишьал заманы тягр. 7 мин данимаркалы щялак олду. 1944 илин октйабрындан ишьалчылара гаршы мцбаризяни Д. ордусунун айры-айры дястяляри апарырды.

     1944-ъц ilin йайында Копенщаэендя (Нюрребро даирясиндя)
    тятилляр.


    1944 илин майында кечирилмиш референдума ясасян Исландийа ийунун 17-дя республика елан олунду. 1945 ил майын 5-дя Д.-дакы алман ишьалчы гошунлары инэилисляря тяслим олду. Юлкядя эениш Мцгавимят щярякаты олдуьуна эюря Д. Бирляшмиш Миллят- ляр Тяшкилатынын тясисчиляриндян бири ола билди. Ишьалдан азад олдугдан сонра Д.-датезликля демократик гурулуш бярпа едилди. 


    Данимарка 1945 илдян сонра. 1945 илин майында 1944 ил разылашмаларына ясасян В. Булун коалисийа щюкумяти йарадылды. Фолкетингя сечкиляр заманы (1945, 30 октйабр) К. Кристенсен башда олмагла Вен- стре щюкумяти щакимиййятя эялди. Онун тяркибиня кющня сийаси партийаларын вя Мцгавимят щярякатынын нцмайяндяляри дахил олдулар. Д.-нын игтисади йцксялишиндя 1948–53 иллярдя АБШ-дан 350 млн. доллар мябляьиндя алынмыш йардым (Маршалл планына уйьун олараг) бюйцк рол ойнады.


    Д. сосиал-демократлары тезликля яввялки мювгелярини бярпа едя билдиляр. Коммунистляр ися “сойуг мцщарибя” шяраитиндя юз популйарлыгларыны итирирдиляр. 1948 ил мартын 23-дя Фарер а-ры дахили юзцнцидаряетмя щцгугу газандылар. 1947 илдя Данимарка-Алманийа сярщяди гяти олараг мцяййян едилди. 1955 илин мартында Шлезвигдяки азсайлы халгларын щцгуглары вя статусу барядя Данимарка-Алманийа разылашмасы ялдя олунду. Скандинавийа дювлятляринин Шимал мцдафия иттифагыны йаратмаг ъящди алынмадыгдан сонра Д. Норвечля бирэя 1949 ил апрелин 4-дя НАТО тясисчиляриндян бири олду. Д.-нын силащлы гцввяляри НАТО-нун сцлщмярамлы аксийаларында, о ъцмлядян Сцвейшдя (1956–57), Конгода (1960–64) вя Кипрдя (1964 илдян) иштирак етдиляр.


    1950–60-ъы илляр сцрятли игтисади инкишаф вя Д.-нын “цмуми рифащ дювляти” кими формалашмасы дюврц иди. Бир чох эюстяриъиляря (адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъминя, щяйат сявиййясиня вя кейфиййятиня) эюря Д. Авропа вя дцнйада биринъиляр сырасына чыхды.


    1953 ил ийунун 5-дя гцввяйя минмиш йени конститусийайа ясасян бирпалаталы парламент (фолкетинг) йарадылды, Д. тахтына варислик щцгугу кишилярля йанашы гадынлара да верилди, йерли идаряетмя органларынын ролу артды. Гренландийа Д. краллыьынын бир щиссясиня чеврилди (бах Гренландийа мягалясиня). 1958 илдя Д. щюкумяти АБШ тяййаряляринин Гренландийа яразиси цзяриндян учушларына иъазя верди.


    Скандинавийа юлкяляри иля ямякдашлыг сийасятини щяйата кечирян Д. 1952 илдя Шимал шурасынын йарадылмасында иштирак етди. Д.-нын Авропа Игтисади Бирлийиня (АИБ) гябул едилмяси щаггында 1961 илдя башлайан данышыглар 1963 илдя дайандырылды, 1969 илдя ися йенидян давам етдирилди. Мцгавиля 1972 илдя имзаланды вя цмумхалг референдумунда сясвермядян сонра 1973 ил йанварын 1-дян гцввяйя минди. 1977–88 иллярдя Д.-да НАТО-нун Гярби Авропа юлкяляриндя нцвя силащынын йерляшдирилмясиня гаршы вя Шимали Авропанын нцвя силащларындан азад зонайа чеврилмяси уьрунда щярякат башланды. 1972 илин йанварында ЫЫ Маргрете Д. краличасы олду. 1979 илдя Гренландийайа дахили юзцнцидаряетмя щцгугу верилди.


    Д. игтисадиййатынын сабит инкишафы 1970-ъи иллярин яввялляриндяки нефт бющраны сябябиндян позулду. Бющран нятиъясиндя башлайан игтисади тяняззцл, артан ишсизлик вя инфлйасийа яняняви партийаларын мювгейини сарсытды. Адятян сечиъилярин 90%-инин сясини газанан партийалар 1973 ил сечки- ляриндя сяслярин 58%-ини топладылар. Ян чох иткиляря мяруз галанлар сосиал-демократлар вя мцщафизякарлар олдулар. Сечкилярдя М.Глиструпун популист Тярягги партийасы галиб эялди. 1973–82 иллярдя Д.-да давамлы коалисийа щюкумяти йаратмаг мцмкцн олмурду, кабинетляр чох вахт парламентдяки азлыглардан формалашырды (мяс., 1979 илдя А. Йорэенсенин кабинети). Йалныз 1982 илдя сийаси вязиййят сабитляшди. П. Шлцтерин баш назир олдуьу (1993 илядяк) йени щюкумятин тяркибиня гейри-сосиалист партийаларын нцмайяндяляри дахил иди. О, бир сыра мцщцм игтисади вя сосиал ислащатлар кечирди; 200 миндян чох йени иш йери йарадылды. Бунунла беля ишсизлик сявиййяси, еляъя дя Д.-нын хариъи боръу артырды. 1993 илдя Д.-нын Шимал дянизиндя нефт вя газ щасилатына башламасы иля йенидян игтисади артым баш верди.


    Д. щюкумяти хариъи сийасятдя Мяркязи Авропада щярби гаршыдурманын вя нцвя силащларынын ялейщиня чыхыш едирди. 1986 илдя кечирилмиш референдумда данимаркалылар цмумавропа базарынын ислащат йолу иля дяйишдирилмясиня, 1988 ил сечкиляриндя ися Д.-нын НАТО тяркибиндя галмасы лещиня сяс вердиляр. ССРИ-нин вя сосиалист системинин даьылмасы заманы Д. Балтикайаны республикалары фяал шякилдя дястякляди, Шярги Авропадакы кечмиш сосиалист дювлятляринин тезликля АБ-ня интеграсийасына тяряфдар чыхды. 1994 илдя щакимиййятя эялян сосиал-демократ П. Нцруп-Расмуссенин коалисийа щюкумяти гошунларыны сцлщмярамлы континэентин тяркибиндя Балканлара эюндярди. Маастрихт мцгавиляси 1992 илин ийунунда кечирилмиш референдумда дястяклянмяся дя, тякрар сясвермя (1993, май) заманы бязи шяртлярля гябул едилди. 1998 ил референдумунда данимаркалылар Авропайа интеграсийаны дяринляшдирян Амстердам мцгавилясиня сяс вердиляр, лакин 2000 илдя авронун юлкядя дювриййяйя бурахылмасындан имтина етдиляр. Д. силащлы гцввяляри НАТО-нун Йугославийайа гаршы щярби ямялиййатында (1999), Яфганыстан мцщарибясиндя (2002–2013), Ирага гаршы мцщарибядя (2003–2007) вя Ливийайа щярби мцдахилясиндя (2013) иштирак етдиляр.


    2000-ъи иллярин яввялляриндя енержи дашыйыъыларынын бащалашмасына бахмайараг, Д. игтисадиййаты ирялилямякдя давам етмишдир. Д.-нын баш назири вязифясиндя Венстренин лидерляри А.Ф.Расмуссен (2001– 2009) вя Л.Л.Расмуссен (2009–2011) олмуш, 2011 илин октйабрындан сосиал-демократ Х. Торнинг-Шмиттдир.


                                                                                  Тясяррцфат


    Д. Авропанын стабил инкишаф едян игтисадиййата малик, йцксяк инкишаф етмиш кичик юлкяляри групуна аиддир. ЦДМ-ин щяъми 244,9 млрд. доллардыр (алыъылыг габилиййяти паритети цзря, 2013); адамбашына дцшян эялиря эюря (43,8 мин доллар) Д. дцнйада 7-ъи (БВФ-нин мялуматына эюря), АИ юлкяляри арасында (Лцксембург вя Ирландийадан сонра) 3-ъц йери тутур. Инсан инкишафы индекси 0,900 (2013; 187 юлкя арасында 10-ъу йер); реал ЦДМ артымы 0,4% (2013) тяшкил едир.

    Игтисадиййаты ян габагъыл постсянайе юлкяляри цчцн сяъиййяви олан структура маликдир: ЦДМ-ин 77,5%-и хидмят сферасында, 21,2%-и сянайе вя тикинтидя, 1,3%-и мешя вя кянд тясяррцфатында, балыгчылыгда йараныр (2014). Д. бейнялхалг игтисади ялагялярдя фяал иштирак едир; дахили базары мящдуддур (кичикдир). Сянайе бир сыра ихтисаслашмыш елмтутумлу истещсала (енерэетика, яъзачылыг, биоложи вя информасийа тех- нолоэийалары вя с.) маликдир. Йцксяк сямяряли к.т. игтисадиййатын апарыъы секторларындан бири вя ихраъат эялирляринин мцщцм мянбяйидир. Д. ири балыгчылыг дювлятидир.


    Авропада сосиал тяминатын ян габагъыл системляриндян бири Д.-дадыр: сосиал хяръляр ЦДМ-ин 31,3%-ни (2003; адамбашына илдя 8223 авро; данимаркалыларын
    тягр. 1/4-и мцхтялиф юдямяляр алыр) тяшкил едир. Инкишафын инновасийа истигамяти еколоэийа иля эетдикъя сых узлашыр. ЕТТКИ- йя сярф олунан хяръляр (ЦДМ-ин 2,6%-и, 2003) ЦДМ вя сянайе истещсалынын инкишафы иля мцгайисядя йцксялян темпля артыр; ширкятлярин эялиринин хейли щиссяси тядгигат секторуна йюнялдилир. Енержийя гянаят едян (1980-ъи иллярдян енержи истещлакы, демяк олар ки, дяйишмяздир) вя тябияти мцщафизя едян (о ъцмлядян еколожи вязиййятин йахшылашдырылмасына истигамятлянмиш) технолоэийаларын инкишафына вя онларын сцрятли тятбигиня бюйцк ящямиййят верилир. Кцляк енержиси, суйун, торпаьын тямизлянмяси, туллантыларын йенидян емалы кими сащялярдя юлкянин бейнялхалг мювгейи олдугъа йцксякдир.

    Сянайе. 1990–2004 иллярдя сянайе мящсулу истещсалынын щяъми 21% артмышдыр; йени йцксяктехнолоэийалы истещсал сащяляри даща сцрятля инкишаф етмишдир. Сянайе истещсалынын артым темпи 2014 илдя 1% олмушдур. ЦДМ-ин 17%-и вя ишляйянлярин 20,3%-и (2011) емал сянайеси сащяляринин пайына дцшцр. Пайтахт реэионундан истещсал тядриъян юлкянин г. реэионларына (Фцн а., Йутландийа й-а; 21 ясрин яввялляриндя истещсал ширкятляринин артыг тягр. 2/3-и бурада йерляшдирилмишдир) кючцрцлцр; Копенщаэен вя Исвечля сярщядин йахынлыьында Ересунн реэионунун Д.-йа мяхсус щиссяси йцксяктехнолоэийалы истещсалын (електрон, телекоммуникасийа комплексляри) ъямляшдийи ясас райондур.

    Торсщавн шящяриндян эюрцнцш. Фарер адалары.

    Эениш номенклатуралы мямулат истещсал едян кичик вя орта мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир. Истещсалын чох щиссяси ихраъ йюнцмлцдцр. Адамбашына дцшян ямтяя ихраъынын дяйяриня эюря (2006 илдя 17 599 доллар) Д. дцнйа лидерляри онлуьуна дахилдир. Ихраъ едилян мящсуллар арасында кимйа (85%-ядяк, яъзачылыг да дахил олмагла), машынгайырма (орта щесабла 75%), мебел (тягр. 63%), йейинти (55%-дян йухары) вя йцнэцл (55%-дян йухары) сянайе сащяляринин пайы даща йцксякдир.


    Сянайедя сатыш дяйяринин 9,2%-и минерал хаммал щасилатынын пайына дцшцр (2005). 1970-ъи иллярин яввялляриня гядяр Д. йалныз тикинти материалларынын (гум, табашир, ящянэдашы, чынгыл) истещсалы вя шцшя-файанс сянайеси (эил) цчцн юз хаммалындан истифадя едирди. 1960-ъы иллярин сонларында Шимал дянизинин Д. секторунда нефт вя газ йатаглары ашкарланды. Йатаг- ларын ишлянилмясиня 1972 илдя башланылды, бу хаммал нювляри иля юзцнцтямината 1997 илдя наил олунду. Нефт [эцндялик 27,8 т (2013); Д. сащяляриндя ашкарланмыш нефт ещтийатлары 125,5 млрд. т; 2014], тябии газ (4,845 млрд. м3; ещтийатлары 43,01 млрд. м3; 2013) щасил едилир. Дан, Горм вя с. (ъями 19; тягр. 50 платформа вя тягр. 280 гуйу) йатаглар ишлянилир. Щасилатын тягр. 80%-и (15 йатаг) ДУЪ консорсиумунун (“Данск Ундерэрундс Ъонсортиум”; онун тяркибиня 10 ширкят, о ъцмлядян “Сщелл” – щасилатын 36,4%-и, “Мæрск Олие оэ Эас А/С” “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен”я аиддир – 30,9%-и, “Техаъо” – 11,9%-и дахилдир), тягр. 8%-и “ДОНЭ Енерэй” дювлят консернинин (3 йатаг; газын нягли, сахланмасы вя пайлашдырылмасы сащясиндя инщисарчыдыр), тягр. 6%-и “Щесс Ъорпоратион”ун пайына дцшцр. Енержи ресурсларынын щасилаты дахили тялябаты цстяляйир. Д. нефт вя тябии газын нетто-ихраъатчысыдыр. Нефт ихраъы 14,9 млн. т (2004; о ъцмлядян 39%-и Исвечя, 25%-и Нидерланда, тягр. 10%-и Финландийайа, щямчинин Франса вя Алманийайа), газ 5,2 млрд. м3 (о ъцмлядян 43%-и Алманийайа, 2004 илдян 40%-и Нидерланда, 17%-и Исвечя) тяшкил едир. 2005 илдя газ ихраъы илк дяфя дахили тялябаты цстялямишдир. Кюмцря олан тялябат тамамиля идхал щесабына (щяр ил тягр. 9 млн. т; ясасян, ЪАР, Колумбийа, Русийа вя Полшадан) юдянилир. Нефт емалы мцяссисяляри Фредерисийа вя Стигснес шящярляриндя йерляшир.


    Електрик ст.-ларынын мцяййян олунмуш эцъц тягр. 13,51 мин МВт-дыр (2011). Електрик енержиси истещсалы 29,85 млрд. кВт.саат, тялябаты 32,62 млрд. кВт.саат-дыр (2012). Истещсалын 83%-и ИЕС-лярин (ян ириси Ъянуби Йутландийада Обенро фйорду йахынлыьында “Анстед” ИЕС-идир, кюмцрля ишляйир), 17%-и гейри-яняняви мянбялярин пайына дцшцр. Д. електрик енержисини (истещсалын 7%-индян чохуну) Алманийа вя Норвечя ихраъ едир; ейни заманда ону Исвечдян идхал едир. Електрик енержиси истещсалына юлкянин гярб районларында (Йутландийа й-а, Фцн а. вя она битишик адалар) ЕЛСАМ ширкяти, шярг районларында (Зеландийа, Фалстер вя Лолланн адалары) “Енерэи Е2” ширкяти (щяр 2 ширкят електрик енержисинин тягр. 80%-ини истещсал едян “ДОНЭ Енерэй” структуруна дахилдир) нязарят едир. ИЕС-лярин чоху мцхтялиф йа- наъаг нювляринин истифадяси цчцн нязярдя тутулмушдур; цмумиликдя нефт вя кюмцр истещлакы тядриъян азалыр, газ истещлакы ися артыр. Диэяр Скандинавийа юлкяляри иля мцгайисядя Д. истилик вя електрик енержисинин еколожи тямиз эенерасийасы нювлярининин инкишафына даща чох йюнялмишдир. Цмуми истещсал вя истещлакда бярпа олунан мянбяляр (о ъцмлядян кцляк енерэетикасы гурьулары, туллантыларын йандырылмасы вя тякрар емалы, биоложи кцтля) щесабына истещсал едилян енержинин пайы артыр. Кцляк енержисиндян истифадя цзря Д. дцнйада апарыъы йерлярдян бирини тутур. “Щорнс Рев” (Шимал дянизиндя, сащилдян 14–20 км мясафядя, Блованнс-Щук бурнуна гаршы тяряфдя; эцъц 160 МВт) дцнйанын ян ири кцляк паркыдыр; диэярляри: “Нйстед” (Лолланн а-ндан 10 км ъ.-да), “Самсø” (Самсю а-нын 3,5 км-лийиндя), “Мидделэрунден” (Копенщаэендян ш.-дя, сащилдян 2 км мясафядя), “Тунø Кноб” (Орхусдан ъ.-да, Йутландийа сащили иля Туню а. арасында), “Виндебй” (Лолланн а.-ндан шм.-да). Биоложи йанаъагдан (Щолстебро ш. йахынлыьында, Йутландийанын г.-индя суйун тямизлянилмясиндян сонра галан к.т. туллантылары вя чюкцнтцдян енержи истещсалы цзря дцнйанын ян ири мцяссисяляриндян бири тикилмишдир, 2006), дяниз дальаларынын енержисиндян (Йутландийанын шм.-г.-индя, Ниссум-Бреднинг фйорду районунда тяърцбя стансийасы) вя эцняш енержисиндян истифадя сащяляриндя ишлянилмяляр эениш тятбиг олунур.


    Металлурэийа (метал емалы да дахил олмагла; сатыш дяйяринин 7,4%-и) идхал хаммалына ясасланыр. Ян ири мцяссисяси “ДанСтеел А/С” поладйайма ширкятинин комбинатыдыр (Фредериксверк ш.; Русийа ширкяти “Новолипетск металлурэийа комбинаты”на мяхсусдур; полад лювщя истещсалы 432 мин т, 2005).

    Сянайе мящсулу сатышынын 25%-и машынгайырманын (електрон мямулатлар вя нягл. васитяляри дя дахил олмагла) пайына дцшцр. Эямигайырма, енерэетика вя сойудуъу аваданлыг, електротехника мящсуллары, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг, тибби ъищаз вя алятляринин истещсалы, телекоммуникасийа комплекси сащяляриндя Д.-нын мювгейи яняняви олараг эцълцдцр. 20 ясрин сонларындан башлайараг эямигайырма бющран кечирир; дцнйа эями истещсалында Д.-нын пайы
    0,8%-ядяк азалмышдыр (2004). Мящсулун бюйцк щиссясини ихраъ сифаришляри (мцхтялиф нювлц вя тоннажлы эямиляр) тяшкил едир. Копенщаэен вя Олборг ясас эями- гайырма вя эями тямири мяркязляридир. Ясас эямигайырма мцяссисяляри “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен”я мяхсусдур. Д.-нын ян бюйцк тярсаняси Оденседя йерляшян “Оденсе Стаалскибсвæрфт Эроуппен”дир; бурада контейнердашыйан эямиляр [о ъцмлядян 4 минядяк ИФЕ контейнер дашымаьа гадир олан; 2006 илдя дцнйада ян ири контейнердашыйан “Емма Мæрск” (11 мин ИФЕ контейнер) истифадяйя верилди], кабелгурашдырыъылар, танкерляр, йедякляр инша едилир. Контейнер истещсалы иля “Мæрск Ъонтаинер А/С” мяшьул олур. Мцщяррикляр (о ъцмлядян эями дизели), насослар, радиостансийалар, radаr гурьулары вя с. нювдя эями аваданлыьы истещсал едян заводлар тярсаняляр иля ялагялидирляр.

     “Щорнс Рев” кцляк эенераторлары. Шимал дянизи.


    Енерэетика аванданлыьы вя технолоэийаларынын истещсалында “Эрундфос А/С” (насос аваданлыьынын – цмумиликдя илдя тягр. 10 млн. насос, щямчинин електрик моторларынын вя онлар цчцн електрон аваданлыьын, су тяъщизаты вя су тямизляйиъи, гыздырыъы, кондисионерляшдирмя вя с. системляр цчцн аваданлыьын апарыъы истещсалчысыдыр) вя “Данфосс А/С” (мяишят вя сянайе гурьулары, истилик тяъщизаты вя кондисионерляшдирмя цчцн компрессорлар; истилик тяъщизаты системляри, ири сойудуъу гурьулар, истещсал хятляри цчцн нязарят гурьулары; “Данфосс Агуаз А/С” тюрямя ширкяти дяниз суйундан вя йа щяр щансы ичмяк цчцн йарарлы олмайан диэяр судан тямиз ичмяли су ялдя етмяйя имкан верян мембран технолоэийаларынын ишляниб тамамланмасы вя истещсалы иля мяшьул олур) консернляри ирялидядир. Кцляк енержиси сащясиндя аваданлыг вя технолоэийалар истещсалы цзря Д. АБШ вя Алманийа иля бирликдя дцнйа лидерляри сырасына дахилдир. Кцляк гурьулары цчцн турбинлярин ян ири истещсалчылары “Вестас Wинд Сйстемс А/С” (2004 илдя “НЕЭ Миъон А/С” ширкятини ялдя етмишдир; 2005 илдя дцнйа истещсалынын тягр. 28%-и), “Сиеменс Wинд Поwер А/С” (тягр. 5%) вя “ЛМ Эласфибер А/С” ширкятляридир. Турбинлярин тягр. 90%-и ихраъ едилир (ясасян, Авропа юлкяляриня).


    Сойудуъу аваданлыгларынын апарыъы истещсалчылары “Вестфрост” (Есбйерг; “Есб- жерэ Эроуп”а мяхсусдур), “Эрам А/С” (Полша ширкяти “Амиъа”йа мяхсусдур; о ъцмлядян гяннады сянайеси, дондурма истещсалы цчцн гурьулар, кондисионерляр) ширкятляридир. Тибби ъищазлар вя материаллар сащясиндя Д. ширкятляри дцнйа базарында ящямиййятли йер тутур. “ЭН РеСоунд” (“ЭН Сторе Норд”ун тяркибиндядир; дцнйа цзря ешитмя апараты истещсалынын тягр. 25%-и; щямчинин diaqnostika аваданлыьы вя с. дя истещсал едир) вя “Ъолопласт” (йцксяккейфиййятли sarğı materialı вя с. тибби мящсул истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян бири) танынмыш ширкятлярдир.

    Д. йейинти сянайеси, хцсусиля дя сцд емалы цчцн аваданлыг истещсалы цзря гядим яняняйя маликдир. Мящсулларын тягр. 75%-и “Анщйдро Эроуп” консернинин (о ъцмлядян сцд заводларынын там лайищяляндирилмяси вя гурашдырылмасы; пендир, пивя, ширяляр, ушаг гидасы вя с. истещсалы цчцн аваданлыгларын бурахылышы; мящсулун тягр. 80%-и ихраъ едилир) пайына дцшцр. К.т. (elektrik sağıcı апаратлары вя с.), ят вя балыг емалы цчцн аваданлыгларын, лак, бойа, семент истещсалы кими яняняви сащяляр горунуб сахланылмышдыр.


    Електрон мящсулларын Д. истещсалчылары арасында “ЭН Сторе Норд” ширкятляри групу (фярди ялагя васитяляри базарында дцнйа лидерляриндян бири) вя “Банэ & Олуфсен” фирмасы (мяишят аудио вя видео техникасы, акустик системляр, телефонлар вя с.) ирялидядир.

     
    “Lego” ушаг конструкторлары щазырлайан сехляриндян бири. “Леэо Эроуп” компанийасы.

    Щярби техника вя комплектлярин истещсалы цзря ян ири ширкятляр: “Терма А/С” (мянзил-гярарэащы Орхус йахынлыьындакы Лцструпда йерляшир; йцксяктехнолоэийалы компонентляр, о ъцмлядян радар системляри, щярби тяййаря вя щеликоптерляр цчцн радиоелектрон мцдафия системляри, космосда тятбиг олунмаг цчцн аваданлыг, мцлки щава эямиляри цчцн компонентляр, гуру гошунлары, ЩЩГ вя ЩДГ цчцн команда вя нязарят аваданлыглары; фирма дювриййясинин 87%-и хариъи мцгавилялярин пайына дцшцр), “ЭПВ Принтъа А/С” (щярби техника вя космик эямиляр цчцн електрон компонентляр), “Сйстематиъ Софтwаре Енэинееринэ” (щярби ещтийаълар цчцн ко- манда вя нязарят системляри).


    Кимйа сянайеси (яъзачылыг да дахил ол- магла сатышын тягр. 17,8%-и) мящсулларынын чешиди эениш дейилдир, лакин, айры-айры истещсал сащяляри цзря Д. Авропада нязярячар- паъаг дяряъядя юндядир. “Щалдор Топсøе А/С” ширкяти сулфат туршусунун (дцнйа цзря истещсалын тягр. 25%-и; онун туллантысыз истещсалы технолоэийасыны ишляйиб щазырламышдыр), “Леэо Эроуп” – пластик кцтлянин (о ъцмлядян “Леэо” ушаг конструкторлары цчцн), “Суперфос” – пластик штамплашдырылмыш габлашдырмаларын (о ъцмлядян яъзачылыг мящсуллары цчцн), “Ъщеминова А/С” ширкятляр групу – биткилярин мцдафияси васитяляринин ири тядарцкчцсцдцр. Яняняви олараг лак вя бойалар (о ъцмлядян эямиляр цчцн) истещсал едилир. Яъзачылыг (тягр. 18 мин няфяр мяшьулдур, 2004) апарыъы вя сцрятля инкишаф едян (1995 – 2005 иллярдя мящсулун щяъми 2,5 дяфядян чох артмышдыр) сащялярдян биридир. 1980-ъи иллярдян истещсал биотехноложи методлар (башлыъа олараг Д.-Исвеч сярщядйаны районунда) ясасында инкишаф едир. Апарыъы яъзачылыг консерни олан “Ново Нордиск” (дцнйадакы яъзачылыг ширкятляри арасында 22-ъи йер) инсулин (дцнйа цзря истещсалын тягр. 50%-и), щямчинин сянайе ензимляри, щормонявязляйиъи терапийа, байтарлыг вя щематоложи препаратлары, антибиотикляр, витаминляр, мцхтялиф диагностик васитялярин истещсалы цзря дцнйада лидердир. “Щ.Лундбеък А/С” ширкятинин ясас мящсуллары психи хястяликлярин вя мяркязи синир системи хястяликляринин мцалиъяси цчцн препаратлар, антидепрес- сантлар вя аьрыкясиъи васитялярдир. Д. яъзачылыг ихраъатынын ясас щиссясини инсулин (40%), диэяр щормонлар (29%), витамин препаратлары (10%), антибиотикляр (6%) тяшкил едир. Ясас алыъылары Алманийа, Исвеч, Б.Британийа,
    Белчика, Нидерланд вя Ирландийадыр (ихраъатын 60%-индян чоху).

     “Ново Нордск” яъзачылыг консернинин мянзил-гярарэащы. Баксвер (Копенщаэен).


    Аьаъ емалы вя мебел (селлцлоз-каьыз да дахил олмагла, сатыш дяйяринин 13,5%-и) сянайесиндя тягр. 20 мин няфяр ишляйир, 500-дян чох ширкят фяалиййят эюстярир. Мцяссисяляри, ясасян, кичикдир вя аз мигдарда истещсал эцъцня маликдир. Ихтисаслашдырылмыш ири мцяссисяляр “Жунъкерс Индустриер” (мцхтялиф нюв паркетляр, дюшямя тахталары вя с) ширкятиня вя “Фритз Щансен А/С” мебел консерниня аиддир. Истещсал хяръляри йцксяк олдуьундан, одунъаглар емал цчцн Шярги Авропа (о ъцмлядян мцяссисяляри йцксяксявиййяли техники аваданлыьа малик Балтикайаны юлкяляря) вя Асийа юлкяляриня эюндярилир. Д., яняняви олараг, одунъаьы Исвеч вя Финландийадан идхал едир.

    Сатыш дяйяринин тягр. 1,6%-и тикиш, тохуъулуг вя эюн-дяри сянайесинин пайына дцшцр. Дябли эейим истещсалы цзря Д. Скандинавийа юлкяляри арасында лидердир. Сащя цзря кичик мцяссисяляр (ясасян, 25– 100 олур) Йутландийанын мяркязиндя вя г.-индя ъямляшмишдир, башлыъа мяркязи Рингкюбинг, диэярляри ися Вайле, Копенщаэен вя Олборгдур. Д.-да эейим ихраъынын тягр. 75%-и 3 ян ири – “Бестселлер А/С” (Веро Мода, Жаък&Жонес, ТДК, О·Н·Л·Й вя с. брендляр), “БТХ Эроуп” (Б-Йоунэ, Ъеро, Ерла, Фреезе, Сиэнатуре, Wики, 4Йоу, Бленд оф Америъа, Кабооки, щямчинин интерйер вя ев текстили мямулатлары) вя “ЫЪ Ъомпанй” (МЕХХ, ЫнWеар, Матинигуе вя с.) консернляринин пайына дцшцр. Дизайн цзря фирмаларын чоху Д.-да йерляшир; бир сыра ширкят тикиш вя мямулатларын габлашдырылмасы цзря мцяссисялярини Шярги Авропа юлкяляриня (ясасян, Полша вя Украйнайа), Щиндистан, Чин вя Тцркийяйя кючцрцр. Щазыр эейим (2,4 млрд. доллар, 2005; ясасян, Алманийа, Исвеч вя Норвечя) ихраъаты артыр, тохуъулуг мямулатларынын ися яксиня азалыр. Д. ширкяти “Еъъо” танынмыш айаггабы истещсалчыларындан (цмумиликдя тягр. 13 млн. ъцт, 2005) биридир. Яняняви олараг габ-гаъаг (Копенщаэендя “Ройал Поръелаин Фаъторй”) вя интерйер яшйалары истещсал едилир.

    Йейинти сянайеси (цмуми сатышын 22,4%-и) инкишаф етмишдир; гида мящсулларынын истещсалы цзря Д. АИ-дя 5–6-ъы йери (адамбашына дцшян истещсал щяъминя эюря 1-ъи йер) тутур. Д. донуз ятинин (дцнйа ихраъатынын тягр. 17%-и), бекон вя ветчинанын (22%), пендир (истещсал 355 мин т, ихраъат 258 мин т тяшкил едир, дцнйада 4-ъц йер; 2005), кяря йаьы, гуру сцд вя с. сцд мящсулларынын ири ихраъатчыларындан биридир. Д.-Исвеч консерни “Арла Фоодс” (сцд мящсулларынын, о ъцмлядян пендирин АИ-дя ян ири ихраъатчысы), “Данисщ Ъроwн АмбА” консерни (донуз яти вя донуз ятиндян мящсулларын, о ъцмлядян мяшщур Д. беконунун истещсалы цзря Авропада лидер; “Стефф Щоулберэ” вя “Тулип” ят емалы заводлары консернин тяркибиня дахилдир) вя “Данисъо А/С” ширкяти (йейинти сянайесиндя истифадя едилян мцхтялиф ялавялярин: шякярявязляйиъиляр, стабилизаторлар, ароматизаторлар, биоконсерваторлар, емулгаторлар, рянэляйиъиляр вя с.-нин дцнйа цзря ири истещсалчысы) апарыъы мювге тутур. 80 пивябиширмя мцяссисяси фяалиййят эюстярир (2006); апарыъы истещсалчылары: “Ъарлсберэ А/Ъ” (дцнйанын ян ири пивябиширян ширкятляриндян бири, илдя 8,3 млрд. л пивя истещсал едир вя сатыр; ян мяшщур маркалары “Ъарлсберэ” вя “Туборэ”), “Ройал Унибреw” (“Фахе”, “Ъерес” маркалары) вя “Щарбоес Брйээери А/С”. Гяннады мямулатлары (“ДанЪаке”, “Антон Берэ”), “Стиморол” вя “Дирол” саггызлары (“ЭумЛинк А/С”), мейвя консервляри истещсал едилир. Сащянин мцяссисяляри (сцд, ят консервляри, унцйцдян, чюрякбиширян, пивябиширян, консерв, гяннады, тцтцн вя с.) юлкя яразисиндя кифайят гядяр бярабяр йерляшдирилмишдир. Шякяр заводларынын чоху шякяр чуьундуру якилян районларда (Д.- нын ъ.-ш.-индя), балыг консерви заводларыися Йутландийанын г.-индя вя шм-ында йерляшир.

     Копенщаэен йахынлыьында чийяляк плантасийасы.


    Кянд тясяррцфаты. Йцксяк интенсивлийя вя мящсулдарлыьа малик к.т. юлкя игтисадиййатынын апарыъы секторларындандыр. Истещсал едилян аграр (ясасян, щейвандарлыг) мящсулун щяъми дахили тялябаты, демяк олар ки, 3 дяфя цстяляйир, мящсулун тягр. 2/3-си ихраъ едилир. К.т. истещсалынын ясасыны аиля фермалары тяшкил едир. Фер- маларын орта щесабла сащ. 58 ща-дыр (АИ цзря орта щяддян йцксяк). Сащяви ихтисаслашманын эцълянмяси, тясяррцфатларын (2004 илдя ъями 45,6 мин), фермерляря хидмят эюстярян вя к.т. мящсулуну емал едян мцяссисялярин бирляшдириляряк бюйцмяси давам едир. Тясяррцфатларын цмуми сайынын тягр. 49%-ни кичик фермалар (30 ща-йадяк) тяшкил едир; беъярилян торпагларын тягр. 12%-и онлара мяхсусдур. Ири фермаларын (50 ща-дан чох; тясяррцфатларын сайынын 37%-и) пайына торпагларын 79%-и дцшцр. Бцтцн аграр тясяррцфатларын тягр. 60%-и щейвандарлыг (онларын йалныз 6%-и чохсащялидир, ейни заманда донуз вя гарамал йетишдирир), 40%-и ися биткичилик мящсуллары цзря ихтисаслашмышдыр. Аграр секторда фермерляр тяряфиндян тяшкил олунмуш тягр. 300 кооператив ъямиййят, бирлик, мцяссися вя ассосиасийалар фяалиййят эюстярир. Кооперативляр мящсулун алгы-сатгысы, к.т. техникасынын тямири вя с. иля мяшьул олур.


    Технолоэийа вя аграр техниканын йцксяк сявиййясиня к.т.-нын идаря едилмясиндя ян габагъыл методларын тятбиги васитясиля наил олунур; мящсулун истещсалы вя емалынын бцтцн мярщяляляри механикляшдирилмиш вя автоматлашдырылмышдыр. Минерал эцбрялярдян истифадя (2004 илдя 286,8 мин т) азалыр. Еколожи тямиз технолоэийаларын тятбиги (2004 илдя фермаларын цмуми сайынын 7%-и, беъярилян торпагларын тягр. 6%-и) сцрятля эенишлянир.


    Д.-да АСК-нын мящсул ихраъы 9,6 млрд. доллар (о ъцмлядян донуз яти 4,65 мрлд. доллар, сцд мящсуллары 1,8 млрд. доллар, хяз маллары 0,67 млрд. доллар, 2005) тяшкил едир. Ясас алыъылары Алманийа, Б.Британийа, Йапонийа вя Исвечдир; аграр мящсулун Шярги Авропа юлкяляриня ихраъы сцрятля артмагдадыр.


    К.т.-нын апарыъы сащяси щ е й в а  н д а р  л ы г д ы р (аграр мящсул дяйяринин 65,5%-и, 2004). Донузчулуг вя сцдлцк щейвандарлыг даща чох инкишаф етмишдир: сащянин мящсул дяйяринин 60,2%-ни ят вя дири щейван (о ъцмлядян донуз яти тягр. 50%), 29,4%-ини сцд тяшкил едир. Ихтисаслашдырылмыш ири донузчулуг тясяррцфатлары (орта щесабла 1200 баш; 2004) даща чохдур. Ясасян йцксяк мящсулдар ландрас ъинсиндян олан донузларын сайы 13,5 млн. башдыр (2005). Донуз яти истещсалына эюря Д. дцнйада 6-ъы (тягр. 2 млн. кг, 2004) йердя, ихраъаты цзря (1,6 млн. кг-дан чох) илк сыраларда, адамбашына дцшян истещлакы вя ихраъы цзря Авропада 1-ъи йери тутур. Яняняви олараг сянайе гушчулуьу (2005 илдя 17,5 млн. тойуг) инкишаф етмишдир. Гарамалын сайы (мал вя дана яти истещсалы 2005 илдя 145 мин т) азалыр, о ъцмлядян Ъянуби Америка мал яти тядарцкчцляри иля артан рягабят сябябиндян. Ясас сцдлцк щейвандарлыг р-ну Йутландийадыр. 1980-ъи иллярин орталарындан сцд истещсалы (4,58 млн. т, 2005) АИ квотасы иля мящдудлашдырылыр. Сцд фермер тясяррцфатларына мяхсус кооператив бирликлярин ири сцд заводларында емал едилир. Щейвандарлыг мящсуллары дяйяринин 8,3%-и хяз малларынын пайына дцшцр. Хязлик гяфяс щейвандарлыьы (су самурунун йетишдирилмяси цзря 1786 ферма) даща чох балыг туллантыларынын истифадяси ясасында инкишаф едир. Д. су самуру хязинин истещсалы (12,9 млн., 2004) вя онун ихраъы (дцнйа истещсалынын тягр. 40%-и) цзря дцнйа лидерляриндяндир. Копенщаэен хяз щярраъы (Копенщаэен Фур) Авропада ян бюйцк, дцнйада ися (илдя 5 щярраъ кечирир, щяр бириндя 2–3 млн. су самуру дяриси сатылыр) ян бюйцкляриндян биридир.


    Б и т к и ч и л и к (аграр мящсул дяйяринин 34,5%-и, 2004) даща чох щейвандарлыьын тялябатына ъаваб верир: йемлик битки вя от якилмиш сащяляр ярзаг биткиси якинлярини цстяляйир. Беъярилян торпагларын (ъями 2645,3 мин ща, юлкя яразисинин тягр. 65%-и) структурунун 56,2%-и дянли биткилярин, 30,3%-и от вя йашыл йемин, 3,6%-и кюкцмейвялилярин (о ъцмлядян картоф, шякяр чуьундуру вя йемлик чуьундур), 0,8%-и тярявяз, мейвя вя эилямейвялярин пайына дцшцр. Сащянин башлыъа истигамятляри гида мящсуллары, щейван цчцн йем, эцл вя декоратив биткилярин истещсалыдыр. 

    Фарер адаларында акваферма.

    Ясас дянли биткиляри (сащя мящсулларынын цмуми дяйяринин 37,5%-и), арпа (донуз йеми кими вя пивя истещсалында истифадя едилир) вя буьдадыр; човдар, йулаф да якилир. Биткичилик мящсуллары дяйяринин 18%-и йемлик биткилярин (чуьундур, от вя с. йашыл йемляр, о ъцмлядян гарьыдалы, гарайонъа, йонъа), 15,9%-и эцл, декоратив дибчяк (о ъцмлядян кактус) вя с. биткиля- рин, 6,8%-и тярявяз, мейвя вя эилямейвя- нин, 5,4%-и картофун, 5%-и шякяр чуьундурунун, 4,5%-и тохумларын пайына дцшцр (2004). Д. тохум цзря (о ъцмлядян чямян биткиляри – йонъа, гарамуг вя с., шякяр чуьундуру, картоф) дцнйада ири ихраъатчыдыр. Биткилярин орта мящсулдарлыьы йцксякдир (с/ща, 2005): дянли биткиляр 61 (о ъцмлядян пайызлыг буьда сортлары 72, арпа 60, йулаф 47, човдар 50), картоф 350, шякяр чуьундуру 587. Йыьым (мин т, 2005): дянли биткиляр 9239, о ъцмлядян буьда 4829, арпа 3794; рапс (ясас йаьлы битки) 341; картоф 1587, о ъцмлядян тохумлуг 144, ун истещсалы цчцн 891, ярзаг мящсулу кими 552; шякяр чуьундуру 2757, йемлик чуьундур 377; от вя йашыл йемляр 21630, о ъцмлядян гарьыдалы 4606, нювбяли якинли от вя йашыл йемляр 10 958. Човдар вя йулаф, ясасян, Йутландийанын г., шм. вя мяркязи районларында, арпа – бярабяр шякилдя бцтцн юлкя яразиси цзря, буьда (ясасян, пайызлыг) – Данимарка архипелагы адаларынын мящсулдар торпагларында вя Йутландийанын ш.-индя; шякяр чуьундуру – ясасян, юл- кянин ъ.-ш.-индя (Лолланн, Фалстер, Мюн, Зеландийа адалары, Фцн а.-нын ъ.-у), кар- тоф (ярзаг сортлары), демяк олар ки, щяр йердя (лакин йыьымын тягр. 4/5-ц Йутландийанын мяркязи районларынын пайына дцшцр) беъярилир. Баьчылыг (алма аьаълары цстцнлцк тяшкил едир) башлыъа олараг Данимарка архипелагы адаларында инкишаф етмишдир; мейвя вя эилямейвяляр (ясасян, чийяляк) даща чох мейвя консервляри истещсалында истифадя олунур; тярявяз биткиляриндян помидор, йеркюкц, кярявиз цстцнлцк тяшкил едир. Истихана тясяррцфатларында (цмуми сащ. тягр. 500 ща) эцл, декоратив биткиляр, тярявяз, эилямейвя вя эюбяляк беъярилир. Баь, бостан вя истихана тясяррцфатларынын чоху ири шящярлярин (Копенщаэен, Орхус, Олборг) йахынлыьында йерляшир.


    Сащилбойу суларда (ясасян, Шимал дянизиндя, балыг овунун 74%-и) балыговланыр; чайларда вя акваферма эюлляриндя алабалыг, анэвил, сомьа, гызылбалыг йетишдирилир. Балыгчылыг сащясиндя тягр. 13 мин няфяр чалышыр вя 4058 мцяссися (о ъцмлядян, 3363-ц балыг ову цзря, 458-и балыгйетишдирмя цзря, 237-си балыг емалы цзря) вар, онлардан да ишчиляринин цмуми сайы тягр. 10 мин олан 250 балыговлайан вя 50 балыг емалы мцяссисяси ири щесаб олунур (2004). Балыгчылыг донанмасында 3420 эями (70%-индян чоху уз. 10 м-дян аз олан кичик эямилярдир) вар. Дяниз балыьы ову тягр. 1 млн. т (2005) тяшкил едир, ясасян, сийяняк, килкя, скумбрийа, камбала, треска овланыр. Овун тягр. 70%-индян балыг уну вя балыг йаьы истещсал едилир. Ян ири балыгчылыг портлары: Щиртсщалс, Тцборюн, Скаэен, Щанстщолм, Есбйерг. Балыг сянайесинин инкишафына комплекс йанашма, ян йени технолоэийаларын тятбиги вя истещлака щазыр йцксяккейфиййятли мящсулларын бурахылышына эюря Д. дцнйада ян ири балыг емалы юлкяляринин онлуьуна дахилдир. Балыг ову вя балыгчылыг мящсулларынын (балыг консервлярсиз илдя тягр. 1 млн. т) ихраъы цзря Д. дцнйада 3-ъц йери тутур. Гуруда йерляшян балыг емалы мцяссисяляринин даими йцклянмясини тямин етмяк цчцн Д. балыг вя дяниз мящсуллары идхал едир.


    Диэяр Скандинавийа юлкяляриндян фяргли олараг, Д.-да мешя тясяррцфаты инки- шаф етмямишдир. Мешяляр юлкя яразисинин тягр. 12%-ини (63%-дян чоху ийняйарпаглы аьаъ ъинсляридир) тутур. Мешя тясяррцфатынын инкишафында одунъаг тядарцкц дейил, мешялярин бярпасы, юлкянин мешя фондунун горунмасы вя мешялярин кейфиййят бахымындан тяркибинин сахланмасы олдугъа ящямиййятлидир. Мешясалма сащяляри даим артыр (41%-ини кцкнарлыг тяшкил едир).

    Хидмят сферасы Д. игтисадиййатынын ян бюйцк вя динамик инкишаф едян секторудур; ЦДМ-ин вя мяшьуллуьун структурунда онун пайы дурмадан артыр. Ян мцщцм сащяси малиййя вя ишэцзар хидмятляридир. И ш э ц з а р х и д м я т л я р секторунда (ишляйянлярин 77,1%-и; 2011) ян йцксяк инкишаф темпи информасийа-компцтер технолоэийалары (информасийанын емалы, компцтер програмы тяминаты вя с.) сегментиндя гейд едилир. 2004 илдя йени информасийа технолоэийаларынын алынмасы- на Д. ширкятляри 4,7 млрд. доллар хярълямишдир; юлкя цзря цмуми хярълярин 41%-и малиййя секторунун, 23%-и сянайенин, 21%-и
    нягл.-ын, 15%-и тиъарятин, хидмят сферасынын диэяр секторларынын вя тикинтинин пайына дцшцр. Ящалисинин компцтер, интернет вя мобил ялагя иля тямин олунмасы цзря Д. дцнйада илк бешлийя дахилдир. Д. мцяссисяляри вя тяшкилатларынын 97%-инин интернетя чыхышы, 82%-инин юз веб-сайты вар (2005). Д. аиляляринин 92%-инин мобил телефону, 84%-инин фярди компцтери, 73%-инин интернетя чыхышы вар. Юлкянин ян ири телекоммуникасийа хидмятляри эюстярян провайдери ТДК А/С ширкятидир (1998 илдя юзялляшдирилмишдир).


    С а щ и б к а р л  ы г  в я в а с и т я  ч и л и к   х и д м  я т л я р и  (ясасян, мцщяндислик, тикинти, нягл., енерэетика, компцтер технолоэийалары, щямчинин аудитор, мцщасибат, лизинг, тящлцкясизлийин тямин едилмяси, менеъмент хидмятляри, маркетинг вя реклам сащяляриндя) сектору да инкишаф етмишдир. Апарыъы мцщяндис-консалтинг ширкятляри: “Ъарл Бро” (2006 ildя Нидерланд ширкяти “Эронтмиж”ин тяркибиня дахил олмушду; бирляшдирилдикдян сонра Авропанын ян ири мцщяндис ширкятляриндян биридир), “Рамболл Денмарк” (“Рамболл Эроуп”ун тяркибиндядир), ЪОWЫ. М а л и й й я  х и д м я т л я р и секторунда банк-кредит мцяссисяляри (ъями 548, онлардан 178-и банк, о ъцмлядян 18-и хариъи банкдыр; 2003) шябякяси ясас йер тутур. “Данске Банк А/С” (банк хидмятляри базарында пайы 48%; сыьорта, дашынмаз ямлак тиъаряти, лизинг вя с. иля дя мяшьул олур) банк групу мцщцм рол ойнайыр; Д.-нын малиййя базарынын диэяр ири иштиракчысы Д.-Исвеч-Финландийа- Норвеч банк групу “Нордеа”дыр. Гиймятли каьызлар базарында Копенщаэен фонд вя фйучерс (Д.-да йеэаня) биржалары вя Д. гиймятли каьызлар мяркязи апарыъы мювгейя маликдир.


    Д. сосиал-игтисади сийасятинин приоритетляриндян бири дя елм, технолоэийа вя инновасийаларын инкишафыдыр. ЕТТКИ сферасынын малиййяляшдирилмяси (ЦДМ-ин 2,6%-и; 2003) Авропадакы орта эюстяриъидян (1,9) даща йахшыдыр. ЕТТКИ хяръляри структурунун тягр. 69%-ини юзял фирмаларын инвестисийалары тяшкил едир. Сярщядйаны ири Д.-Исвеч инновасийалы инкишаф зонасы (Копенщаэен району – Сконе вил.) “Медиъон Валлй” (АБШ-ын Калифорнийадакы “Силиъон Валлей”ин аналогу; яразиси 100 км2, 150-дян чох ширкят вя фирма; 5 фяалиййятдя, 2 тикилмякдя олан елм паркы; 12 ун-т, 26 щоспитал вя с. вар; лабораторийаларында 5 миндян, мцяссисяляриндя 40 миндян чох ишчиси вар; 2004) биотехнолоэийаларын, яъзачылыьын, информасийа комплекси сащяляринин инкишафы цзря ихтисаслашмышдыр; коммерсийа тятбигини тапан биотехнолоэийалар сащя- синдя ихтираларын сайына эюря дцнйада юн сыралардадыр.

    Няглиййат. Д. Мяркязи Авропа иля Шимали Авропа юлкяляри арасында стратежи нягл. говшаьыдыр, трансавропа дашымаларынын бир щиссясини щяйата кечирир. Гуру вя дяниз нягл.-нын комбинасийа едилмиш системи йарадылмышдыр: ян ишляк истигамятлярдя адалар тунел-кюрпцляр васитясиля ялагялидир. Кичик Белт вя Бюйцк Белт боьазлары цзя- риндя салынмыш кюрпцляр Йутландийаны Фцн вя Зеландийа адалары иля бирляшдирир. Копенщаэен иля Малмю ш.-ни (Исвеч; 2000; цмуми уз. 15,8 км, Авропанын ян узун кюрпцляриндяндир) бирляшдирян Ересунн (Зунд) боьазы цзяриндяки кюрпцнцн тикинтиси Скандинавийа юлкяляриндян Алманийайа бирбаша автомобил йолу вя д.й. дящлизинин йарадылмасыны баша чатдырды. Исвеч (Щелсинэюр – Щелсингборг; Фредериксщавн – Эютеборг, Грено – Варберг), Норвеч (Щанстщолм – Берэен; Щиртсщалс – Крис- тиансанн) вя Алманийа (Рюдбц – Путтгарден, Эесер – Росток) иля бяря хятти хидмяти мцщцм ящямиййят кясб едир. Бяря васитясиля 19,9 млн. т йцк (ясасян Д. иля Исвеч арасында) дашыныр; Ересунн (Зунд) боьазы цзяриндяки кюрпцнцн ачылышындан сонра бяря иля йцкдашымаларын щяъми азалмышдыр. Хариъи йцкдашымаларын тягр. 75%-и дяниз, тягр. 17%-и автомобил вя тягр. 8%-и д.й. нягл.-нын пайына дцшцр. Юлкядахили йцк вя сярнишин дашымаларынын чох щиссяси автомобил нягл. васитясиля щяйата кечирилир. Автомобил йолларынын уз. 73929 км тяшкил едир, онун 1143 км-и автомаэистраллардыр (2012). Юлкянин автопаркы 2621,9 мин нягл. васитясиндян (о ъцмлядян 75%-и миник автомобили) ибарятдир; щяр 1000 аиляйя 674 миник автомобили дцшцр (2006). Иътимаи нягл. системи йахшы инкишаф етмишдир.

     Орхус контейнер порту.


    Д.й.-ларынын уз. 2667 км-дир (640 км-и електрикляшдирилмишдир; 2008). Ясас д.й. маэистраллары Копенщаэендян башлайыр: бири ъ.-а (Зеландийадан кечяряк Фалстер вя Лолланн адаларына, даща сонра бяря кечиди иля Алманийайа), диэяри ися Зеландийа вя Фцн адаларындан кечяряк Йутландийайа узаныр. Шябякянин бюйцк щиссяси ДСБ дювлят ширкятиня, 449 км-и юзял ширкятляря хидмят эюстярир.


    Хариъи йцкдашымаларын тягр. 75%-ини вя дахили йцкдашымаларын тягр. 1/5-ни дяниз донанмасы щяйата кечирир. Д. байраьы алтында цмуми тоннажы 8,1 млн. реэистр брутто-т-дан чох, (2006; о ъцмлядян контейнердашыйанлар – 4,4 млн. реэистр брутто-т-дан чох, танкерляр – тягр. 1,9 млн. реэистр брутто-т) олан 293 дяниз тиъарятэямиси(щяр биринин тоннажы1000 реэистр брутто-т-дан чох); диэяр юлкялярин байраглары алтында Д. эями сащибкарларына мяхсус 409 дяниз тиъарят эямиси 
    цзцр. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя тиъарят донанмасынын йенидян тяъщизаты сцрятли темпля щяйата кечирилмишдир: 10 илдян артыг истисмар олунан эямиляр йа сатылыр, йа да йарарсыз (10 илядяк олан эямиляр тоннажын 77%-я гядярини тяшкил едир) кими щесабдан силинир. 118 порт вя терминал (цмуми йцк дювриййяси 87,6 млн. т; 2004) фяалиййят эюстярир. Ян ири эями сащибкары “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен” (дцнйа цзря 40 дяниз контейнер терминалынын фяалиййятиня нязарят едир) ширкятляри конгломератыдыр; онун бюлмяси олан “Мæрск Лине” контейнер дашымалары (парк 500-дян чох эями, 1,4 млн.-дан чох дяниз контейнериндян ибарятдир) цзря дцнйада юн йердядир. Диэяр ири эямичилик ширкяти ДФДС-дир (ясасян Шимал дянизи иля йцкдашымалар). Ясас портлары: Орхус (ян ири контейнер порту – контейнерлярин милли йцк дювриййясинин тягр. 2/3-си; йцк дюврий- йяси 11,3 млн. т вя 876 мин ИФЕ контейнер тяшкил едир), Фредерисийа (17,2 млн. т йцк; 2004), Копенщаэен (15 млн. т), Оденсе вя Олборг. Мцнтязям сярнишин дашымаларыны 74 порт щяйата кечирир; ян ириляри Щелсинэюр (сярнишин дювриййясинин 24%-и) вя Рюдбцдцр (14%, 2004).

    Д.-да 80 аеропорт вар, онлардан 28-инин ениш-учуш золаьы бяркюртцклцдцр (2013). Ири бейнялхалг аеропортлары: Копенщаэендяки Каструп, Биллунн (Вайле- дян г.-дя), Орхус вя Оденсе. Апарыъы авиадашыйыъы “САС” Исвеч-Норвеч-Д. авиаширкятидир (илдя тягр. 13 млн. сярнишин).

    Хариъи тиъарят. Дцнйа ихраъатынын тягр. 1,1%-и вя идхалатынын 0,9%-и Д.-нын пайына дцшцр, бу ися юлкянин дцнйа ЦДМ-индяки пайыны (0,6%) цстяляйир. Хариъи тиъарят ямтяя дювриййясинин щяъми 213,3 млрд. доллар, о ъцмлядян ихраъат 109,7 млрд. доллар, идхалат 101,5 млрд. доллар тяшкил едир (2013). Машынгайырма (о ъцмлядян енерэетика, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг, щямчинин телекоммуникасийа ава- данлыьы, рабитя васитяляри, эями вя с.), кимйа вя яъзачылыг сянайеси, ярзаг мящсуллары (о ъцмлядян ят вя сцд мящсуллары, балыг, тахыл), енержи дашыйыъылары вя с. ихраъатда мцщцм йер тутур. Бязи ямтяя нювляринин дцнйа ихраъатында хцсуси чякиси бюйцкдцр. Д. сянайе аваданлыьы, автомобил, ком- пцтер техникасы вя офис аваданлыьы, сянайе цчцн хаммал вя йарымфабрикатлар (о ъцмлядян метал, пластик кцтля, селлцлоз вя одунъаг), кимйа препаратлары, щейван цчцн йем, истещлак маллары, чатышмайан ярзаг нювляри (мейвя, тярявяз, гящвя, чай вя с.) вя с. идхал едир. Ихраъат дяйяринин тягр. 70%-и вя идхалатын 72%-и АИ юлкяляринин пайына дцшцр. Ясас тиъарят тяряфдашлары: Алманийа (ихраъын 17,3%-и вя идхалын 21,3%-и), Исвеч (12,4% вя 13,2%), Б.Британийа (6,2% вя 5,4%), щямчинин Нидерланд (4,7% вя 7,8%), Норвеч (6,2% вя 6,8%), АБШ (6,2% вя 2,8%); ъями 10 ири тяряфдашын пайына Д.-нын тиъарят дювриййясинин тягр. 71%-и дцшцр (2013). Чин ямтяяляри идхалынын чохалмасы щесабына бу юлкя иля ямтяя дювриййяси сцрятля артмагдадыр: Д. ихраъатынын ъями 1,1%-ини, идхалатынын ися 6%-ини тяшкил едир (2013).

     Ересунн боьазы цзяриндя кюрпц.


    Азярб. иля Д. арасында игтисади ялагяляр инкишаф етмякдядир. Азярб. Респ.-нын Д. иля тиъарят дювриййясинин щяъми 2014 илдя 19,89 млн. доллар (2013 илдя 25,85 млн. доллар), о ъцмлядян идхалатын щяъми 19,13 млн. доллар (2013 илдя 25,54 млн. доллар), ихраъатын щяъми 0,76 млн. доллар (2013 илдя 0,31 млн. доллар) олмушдур. 2014 илдя Азярб.-ын хариъи тиъарят дювриййясиндя Д.-нын пайы 0,06% (2013 илдя 0,07%) тяшкил етмиш, 2013 илля мцгайисядя Д.-йа ихраъат 2,43 дяфя артмышдыр.

                                                                                   Силащлы гцввяляр


    Д.-ын силащлы гцввяляри (СГ) гуру гошунлары (ГГ), ЩЩГ, ЩДГ (ъями тягр. 18 мин няфяр, 2006), щямчинин щярбиляшдирилмиш кюнцллц Щемверн тяшкилатындан (59,3 мин няфяр) ибарятдир. 

    СГ-нин али баш команданы монархдыр. Щярби гуруъулуг мясялялярини парламент вя щюкумят щялл едир. СГ-йя рящбярлийи СГ-нин баш команданы вя Щемверн команданы васитясиля мцдафия назири (мцлки шяхс) щяйата кечирир. СГ-нин баш команданы гошунлара мцдафия гярарэащы, еляъя дя ГГ-нин оператив команданлыьы, тактики авиасийа команданлыьы вя ЩДГ-нин оператив команданлыьынын команданлары васитясиля билаваситя рящбярлик едир.


    ГГ-нин дюйцш тяркиби (10 мин няфяр) Данимарка механикляшдирилмиш дивизийасындан, механикляшдирилмиш ялащиддя чевик бригададан, ЩЩМ щиссяляри вя бюлмяляриндян, артиллерийа, кяшфиййат, рабитя, мц- щяндис, арха ъябщя вя кяшфиййат щеликоптерляриндян ибарятдир. ГГ тягр. 240 танк, тягр. 370 щярби зирещли машын, 405 артиллерийа топу, 12 йайлым атяши реактив системи (ЙАРС), 140 танк ялейщиня идаряолунан ракет атяш гурьусу (ТЯИРАГ), 250 зенит васитяси, о ъцмлядян 160 “Стинэер” дашынан зенит ракет комплекси (ДЗРК), 25 щеликоптер (о ъцмлядян 12 дюйцш щеликоптери) иля силащланмышдыр. ЩЩГ (4,2 мин няфяр) 3 щярби авиасийа тяййаряси ескадрилйасындан, няглиййат ескадрилйасындан, зенит ракет баталйонундан (60 дюйцш тяййаряси; 36 “Щок” идаряолунан зенит ракет атяш гурьусундан (ИЗРАГ) ибарятдир. ЩДГ-нин (3,8 мин няфяр) тяркибиня дюйцш эямиляри вя катерляриндян ибарят 4 ескадра (4 суалты гайыг, 7 фрегат, 14 корвет, 7 дюйцш катери вя 20 йардымчы эями) дахилдир. Д. яразисиндя НАТО Бирляшмиш Силащлы Гцввяляринин “Шимал-Шярг” субреэионал команданлыьынын гярарэащы йерляшир (Каруп ш.).


    СГ щярби мцкялляфиййят вя мцгавиля ясасында комплектляшдирилир. Сырави тяркибдя щярби хидмят мцддяти 4–10 ай, бязи категорийалар цчцн 24 айдыр. Забит щейяти СГ-нин мяктябляриндя, щярби академийада, НАТО-нун щярби коллеъиндя (Рома, Италийа), АБШ, Б.Британийа, Алманийада щазырланыр. СГ-нин ещтийат щиссяляри 64,9 мин няфяр, сяфярбярлик ещтийатлары 1,3 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар 1,1 млн. няфяр тяшкил едир. 

                                                                                         Сящиййя


    Д.-да ящалинин щяр 100 мин няфяриня 370 щяким, 1036 орта тибб ишчиси, 83 стоматолог, 49 яъзачы, 22 мама (2002), 400 хястяхана чарпайысы (2003) дцшцр. Сящиййяйя гойулан хяръ УДМ-ин 9%-ини (бцдъя щесабына 83%, юзял сектор щесабына 17% малиййяляшдирмя; 2003) тяшкил едир. Сящиййя мяркязляшдирилмямишдир, щамы йаарлана билир. Хястяхана йардымы вя цмуми щяким йардымы пулсуздур (йардымын эюстярилмяси вя малиййяляшдирилмя графлыг сявиййясиндя щяйата кечирилир). Патронаж баъысы ишини вя мяктяб тибби ишини бялядиййя тямин едир. Ящалинин 30%-я гядяри ялавя кюнцллц тибби сыьорта алыр. Сящиййя системи саьлам гидаланмайа, физики активлийя, щямчинин сигаретчякмя, алкогол алудялийи, артыг чяки, травматизм, цряк-дамар хястяликляри, остеопороз, астма вя диэяр хястяликляр иля мцбаризяйя йюнялдилмишдир. 

    Йашлы ящали юлцмцнцн ясас сябябляри хярчянэ (26%), цряк-дамар хястяликляри (17%), мяишят травматизмидир (2000). Курортлары: Силкеборг, Фаню вя с.

                                                                                           Идман


    1896 илдя Копенщаэендя Данимарка щявяскар идман федерасийалары бирлийи (ДЫФ) йарадылмышдыр. Сонралар юлкянин ян бюйцк щявяскар идман тяшкилатына чеврилмиш ДЫФ бцтцн щявяскар федерасийалары вя идман клубларыны юз ятрафында бирляшдирмишдир. 20 ясрин 2-ъи йарысындан Д.-да 3 милли идман тяшкилаты фяалиййят эюстярир: Д. иътимаи идман федерасийасы (0,8 млн. няфяр), юлкяни бейнялхалг олимпийа федерасийаларында тямсил едян Д. идман ассосиасийасы (тягр.1,6 млн. няфяр), Д. эимнастика вя диэяр идман нювляри ассосиасийасы (тягр.1,6 млн. няфяр). Гейри-щюкумят тяшкилатлары олдуьу цчцн малиййя вясаитини Д. милли лотерейасыны кечирмякля ялдя едир- ляр. Д.-да идман мяркязляри (щяр 2852 ня- фяря бир мяркяз), цзэцчцлцк щовузлары (щяр 14072 няфяря бир щовуз),
    футбол мейдан- чалары (щяр 1013 няфяря бир мейданча) вя теннис кортлары (щяр 2878 няфяря бир корт) вардыр.


    Футбол, щяндбол, эимнастика, бад- минтон, аварчякмя, велосипед вя йелкян идманы, камандан охатма, боулинг, цзэцчцлцк, йцнэцл атлетика, теннис, шащмат вя с. ян популйар идман нювляридир. Д. Милли Олимпийа Комитясинин ясасы 1905 илдя гойулмушдур. Д. идманчылары 1896 илдян бцтцн Олимпийа Ойунларында иштирак етмишляр (1904 ил истисна олунмагла). 1896–2006 иллярдя онлар цмумиликдя 164 медал (40 гызыл, 61 эцмцш, 63 бцрцнъ) газанмышлар. Илк Олимпийа чемпиону 1896 илдя аьыр атлет В. Йенсен олмушдур. Гыш Олимпийа Ойунларында Д. идманчылары 1948 илдян иштирак едирляр вя бир эцмцш медал (1998 илдя кюрлинг цзря гадынлардан ибарят команда) газанмышлар.


    Мяшщур идманчылар арасында: йахтсменляр П. Елвстрюм (1948, 1952, 1956, 1960 иллярдя кечирилмиш Олимпийа Ойунларынын галиби, он ики дяфя дцнйа чемпиону), О. Бирх (1963–70 иллярдя кечирилмиш “Гызыл кубок” йарышларынын йедди дяфя галиби); Р. Вегер – цзэцчцлцйцн сярбяст нювц цзря дяфялярля дцнйа рекордчусу, цч фянн цзря Авропа (1938) чемпиону; велосипедчиляр: В. Фалк-Щансен – Олимпийа вя дцнйа (1928), пешякарлар арасында дцнйа (1931) чемпиону вя Н. Фредборг – Олимпийа (1972), дцнйа (1967, 1968, 1970) чемпиону; байдаркачы Е.Щансен – Олимпийа (1960), дцнйа (1963) вя Авропа (1963, 1965) чемпиону. 1910-ъу иллярин сонундан мяшщур шащмат нязяриййячиси, дцнйа биринъилийиня иддиачы, гроссмейстер А. Нимтсович Д.-да йашамышдыр. Гроссмейстер Б. Ларсен 1960–70-ъи иллярдя дцнйанын ян эцълц шащматчыларындан бири, дцнйа биринъилийиня иддиачыларын 1966, 1969, 1972 иллярдя кечирилмиш ойунларынын иштиракчысы олмушдур. 1990-ъы иллярдя орта мясафяляря гачышда дцнйанын ян эцълц идманчыларындан бири, 800 м мясафяйя гачышда дцнйа (1995, 1997, 1999) чемпиону, Д. вятяндашлыьыны гябул етмиш У. Кипкетер (Кенийада доьулмушдур) иди. 2001 илдя Авропа Боулинг Федерасийасынын (ЕТБФ) гадынлар арасында рейтинг ъядвялиня данимаркалы Б. Лунд башчылыг етмишдир.


    Д.-нын щяндбол цзря гадынлардан ибарят йыьма командасы Олимпийа Ойунларынын (1996, 2004) вя дцнйа (1997) чемпионатынын галиби олмушдур. Футбол цзря кишилярдян ибарят Д. йыьма командасы бейнялхалг йарышларда бюйцк уьурлар ялдя етмишдир: 1908, 1912 вя 1960 иллярдя кечирилмиш Олимпийа Ойунларынын эцмцш медалларыны газанмыш, 1964 вя 1984 иллярдя Авропа чемпионатынын йарымфинал ойунларында чыхыш етмиш, 1992 илдя ися Авропа чемпионатынын финал ойунунда Алманийа йыьмасына галиб эялмишдир. Юлкянин эцълц футбол клублары олан “Брондбц” вя “Копенщаэен” дяфялярля Чемпионлар лигасы ойунларынын иштиракчысыдыр.


    Д.-да ири бейнялхалг йарышлар, о ъцмлядян велосипед идманы, байдарка вя каноедя аварчякмя, атчылыг вя йелкян идманы, идман эимнастикасы вя с.; Колдингдя кишиляр арасында яняняви теннис турнирляри, Копенщаэендя шащмат турнирляри (1907, 1923, 1924, 1960, 1965 вя 1979 илдян); Копенщаэенин мяркязи стадиону “Паркен”дя Кубоклар кубоку (1994) вя УЕФА кубокунун (2000) финал ойунлары кечирилмишдир. 2008 илдя Пекиндя тяшкил олунмуш 29-ъу Йай Олимпийа Ойунларында Д. идманчылары 2 гызыл, 2 эцмцш, 3 бцрцнъ; 2012 илдя Лондонда кечирилмиш 30-ъу Йай Олимпийа Ойунларында ися Д. идманчылары 2 гызыл, 4 эцмцш, 3 бцрцнъ медал газанмышлар.

                                                                  Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри


    Бцтцн тящсил мцяссисяляриня цмуми рящбярлик Тящсил Назирлийи тяряфиндян щяйата кечирилир; али тящсил мцяссисяляри щям дя Елм, Технолоэийа вя Инновасийалар Назирлийинин вя Мядяниййят Назирлийинин табелийиндядир. Мяктябягядяр мцяссисяляр Ямяк вя Сосиал Тяминат Назирлийинин сярянъамындадыр. Тящсил щаггында гануна (2003) ясасян 2004 илдя Д.-да тящсил ислащаты кечирилмишдир. Тящсил системиня мяк- тябягядяр мцяссисяляр (кюрпяляр еви вя ушаг баьчалары), цмуми орта мяктябляр, эимназийалар, йашлылар цчцн халг мяктябляри, али мяктябляр дахилдир. Мяктяб тядриси 7 йашдан башлайыр. Цмуми орта тящсили 3 пиллядян ибарят ващид иъбари мяктяб верир: бириллик щазырлыг синифляри, 9 иллик ясас мяктябляр вя тящсиллярини эимназийада (тящсил мцддяти 3 ил) давам етдирмяк истяйянляр цчцн ялавя 10-ъу синифляр вя йахуд али тящсил мцяссисяляриня дахил олмаг истяйянляр цчцн 2 иллик щазырлыг курслары. Дювлят мяктябляри иля йанашы, юзял мяктябляр вя дювлят тяряфиндян гисмян малиййяляшдирилян чох сайда мяктябляр – азад мяктябляр, Р.Штайнер мяктябляри (бах Валдорф педагоэикасы), Монтессори мяктябляри вя с., щямчинин техники пешя мяктябляри вя лисейляр шябякяси фяалиййят эюстярир. 2005 илдя кюрпяляр евиндя 29 мин, ушаг баьчаларында 16 мин ушаг тярбийя олунмуш, мяктябйашлы ушагларын 88%-и дювлят мяктябляриндя, 11%-и юзял тящсил мцяссисяляриндя, тягр. 1%-и евдя тящсил алмышдыр.


    Д.-нын али пешя тящсили системиня ун-тляр, игтисад, бизнес вя хариъи дилляр али мяктябляри, яъзачылыг, китабханачылыг, педагожи вя стоматоложи коллеъляр вя техники ин-тлар дахилдир. Д.-нын ян ири али мяктябляри: Копенщаэендя ун-т (1479), Данимарка Крал Зяриф Сянятляр Академийасы (1754), Лцнгбцдя Техники Ун-т (1829), Данимарка Крал Мусиги Академийасы (1867); Роскиллдя Университет мяркязи (1970), Фредериксборгда Крал Байтарлыг вя К. Т. Ун-ти (1856), Орхусда (1928), Оденседя (1964), Олборгда (1974) ун-тляр, Оденсе (1929), Олборг (1930) вя Есбйергдя (1946) мусиги академийалары.

     Копенщаэен Университети.


    Елми тядгигатлар Копенщаэендяки Данимарка Крал Елм вя Ядябиййат Академийасында (1742), Лцнгбцдя Данимарка Техники Елмляр Академийасында (1937); 120-дян артыг елми ъямиййят, ассосиасийа вя елми тядгигат мцяссисясиндя, о ъцмлядян Крал К. Т. Ъямиййяти (1769), Тябиятшцнаслыьы Щявясляндирмя Ъямиййяти (1824), Тябиййат Тарихи Ъямиййяти (1833), Тарих Ассосиасийасы (1839) вя Мешя Ъямиййятиндя (1888); Метеоролоэийа Ин-ту (1872), Н.Бор ад. Астрономийа, Физика вя Эеофизика Ин-ту (1920), НОРДЫТА (Цмумскандинавийа Нязяри Физика Ин-ту, 1957) вя Ураниборг Рясядханасында (1576) апарылыр. Ян ири китабханалары: Милли Китабхана (Крал китабханасы, ясасы 1653 илдя гойулмушдур), Дяниз китабханасы (1765), Кцтляви китабхана (1885) – щамысы Копенщаэендя, ун-т китабханалары Орхусда (1902), Оденседя (1965). 100-дян чох музей, о ъцмлядян Копенщаэендя Эеолоэийа музейи (1772), Милли музей (1807), Крал арсеналы (1838), Торвалдсенин музейи (1839 вя 1848 илляр арасы), Ботаника баьы (1874), Тябиййат-тарих музейи (1877), Декоратив-сянят музейи (1890), Театр музейи (1912); Олборгда (1863) вя Фредериксборгда (1878) тарих музейляри, Копенщаэендя Карлсбергин Йени глиптотекасы (1888); Оденседя Щ.К.Андерсенин ев-музейи фяалиййят эюстярир.

     Милли Китабхана (Крал китабханасы). Копенщаэен.

     


                                                                     Кцтляви информасийа васитяляри


    Д.-нын Ритзаус Буреау Ы/С (1866) ясас мцстягил информасийа аэентлийи Рюйтер вя Скандинавийанын цч информасийа аэентлийи иля сых ямякдашлыг едир. Мянзил-гярарэащы Копенщаэендя, редаксийалары Орхус, Брцссел вя Берлиндя йерляшир.


    Илк Д. гязети “Ден данске Меркуриус” 1666 илдя няшр едилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысында йерли мятбуат йаранмышдыр. 35 гязет, о ъцмлядян 7 цмуммилли, 23 йерли вя 2 таблоид (онлардан сяккизинин щяфтясону бурахылышы чыхыр) няшр олунур (2006). Милли гязетлярин цмуми эцндялик тиражы 767,3 мин нцсхя тяшкил едир. “Берлинэске Тиденде” цмуммилли гязети (1749 илдян Копенщаэендя няшр олунур, 1841 илдян эцндялик чыхыр; тиражы 125 мин нцсхя, 2006) 2000 илдян “Оркла Медиа АС” Норвеч конгломератынын тяркибиня гатылмыш “Дет Берлинэске Оффиъин А/С” Д. медиаконсерниня мяхсусдур. 1971 илдян гязетин “Wеекендависен Берлинэске Афтен” (60 мин нцсхя, 2004) щяфтясону бурахылышы няшр олунур. Д.-нын ян ири эцндялик гязети “Морэенависен Жйлландс-Постен” (150 мин нцсхя) 2003 илдян “ЖП/Политикенс Щус” сящмдар ъямиййятиня (2003 илдя тясис едилмишдир) мяхсусдур. “Политикен” (1884 илдян; тиражы 190 мин нцсхя; щяфтялик ялавяси 5 мин нцсхя тяшкил едир) вя “Екстра Бладет” (1904 илдян; эцндялик тиражы 111 мин нцсхя, 2005) гязетлярини дя бурахыр. Популйар йерли гязетляр: Фцн а.-нда йайылан “Фйенс Стифтстиденде” (1841 илдян; щяфтяичи 60 мин нцсхя вя щяфтясону 80 мин нцсхя; “Фйенс Стифтстиденде А/С” медиа-ширкятиня мяхсусдур); 1869 илдян Фленсбург ш.-ндя алман вя Данимарка дилляриндя чыхан “Фленсборэ Авис” (Шлезвигдяки данимаркалы азлыьын чыхардыьы гязет, 7 мин нцсхя). Цмуми тиражы 1,9 млн. нцсхя тяшкил едян 14 щяфтялик вя 19 айлыг журнал (1998) бурахылыр. 2001 илдя йени мятбуат нювц – 37 пулсуз йерли гязет (цмуми щяфтялик тиражы 5 млн. нцсхядян чох) йаранмышдыр (мяс., Д.-да “МетроХпресс” ады иля чыхан ян ири пулсуз бейнялхалг няшр “Метро Ынтернатионал С.А.” Исвеч консерниня мяхсусдур).

     Данимарка Милли Дяниз Музейи. Щелсинэер. Архада Кронборг гясри.

    Радио верилишляриня 1920-ъи иллярдян башланылмышдыр. 1925 илдя “Статсрадиофониен” Д. дювлят радиосу, 1959 илдян ися иътимаи-щцгуги тяшкилат статусуна малик “Данмаркс Радио” (ДР) йаранмышдыр. 1964 илдя радио верилишляри цзяриндя дювлят инщисары ляьв олунмушдур. “Радио 2” коммерсийа радиосу цмуммилли мигйасда верилишляр йайымлайыр (1997 илдян).


    1951 илдян телевизийа фяалиййят эюстярир, 1988 илядяк телеверилишляр цзяриндя дювлят инщисары мювъуд иди. ДР ики канала сащибдир: ДР1 (информасийа вя иътимаи-сийаси програмлар), ДР2 (1996 илдян; ясасян, мядяниййят верилишляри). ДР-дян асылы олмайан вя мцстягил фяалиййят эюстярян ТВ2 иътимаи-щцгуги телевизийасы 8 реэионал стансийайа маликдир, Оденсе ш.-ндян (Фцн а.) ефиря чыхыр (1.10.1988 илдян). 2000 илдя йаранмыш икинъи ТВ2 каналы сящмдар ъямиййятя чеврилмишдир (2003 илдян). 1988 ил йанварын 1-дян ТВ3 коммерсийа телеканалы (мянзил-гярарэащы Лондонда; пейкля йайымланыр) фяалиййят эюстярир. 1997 илдян телешябякялярин йарадылмасына башланылмышдыр. Онлардан ян ириси ТвДанимарк 1997 илин апрелиндян Д.-нын 8 реэионунда ефиря чыхыр; 2000 илдян 2 канала сащибдир. Иътимаи-щцгуги статус алмыш Сжóнварп Фøройа (Фарер а-ры ТВ) 1984 илдян Фарер дилиндя верилишляр йайымлайыр.

                                                                               Ядябиййат 

    Ядябиййат Данимарка дилиндя инкишаф едир. Илк ядяби абидяляр руна йазысыны сыхышдырыб арадан чыхаран латын дилиндя йарадылмышдыр. Oнларыn арасында tарихи (хроникалар) vя йа дини мязмунлу ясярляр мцщцм йер тутур. Саксон Грамматикин Д.-нын тарихиня даир мялуматлардан вя яфсаняви гящряманлар щаггында рявайятлярдян (о ъцмлядян У. Шекспирин истифадя етдийи шащзадя Aмлет щаггында rяvayяt) ибарят “Данимаркалыларын яmяlляrи” топлусу (1208 илдя тамамлаnмыш, 1514 илдя чап едилмишдир) Д. латындилли ядябиййатынын ян мцщцм ясяридир. Орта ясрляр дини поезийасы, hяmчiнin Мярйям ананын шяряфиня щимнляr (“Мярйямин няьмяляри”) вя Андерс Сунесенин латын щекзаметриндя йазылмыш “Алты эцн” (12 – 13 ясрляр) поемасы иля тямсил олунур; мцяллифи Сорюдян эялмиш ращиб Нилс ещтимал едилян “Данимарка гафийяли хроникасы” (тягр. 1470, 1495 илдя чап олунмушдур) адлы епос да бу дювря аиддир. Франсыз рягс-мащны яняняsи ясасында Д. дилиндя йарадылан балладалар эениш йайылмышды.


    16 ясрдя bир сыра teolojи ясярлярин мцяллифи, Библийаныn Д. дилинdя тяръцмяsini чap етdиrяn (1550) К. Педерсенин милли дилин инкишафында хидмяти бюйцкдцр. 1530-ъу иллярдя Щ. Таусен лцтеран vяzляриндян ибарят топлу няшр етдирmiшдиr. Йепископ П. Палладиусун Д. яйалятинин мядяни вя дини щяйатыны canlandыran “Sяfярlяr китабы” (няшрi 1887) вя Х. Томесенин “Данимарка psalmлар китабы” (1569) дюврцн ян яhяmiyyяtli ядяби абидяляриdir. Реформасийанын сон мярщялясиндя мяктяб драмы Д.-да апарыъы ядяби жанрлардан бири oлur. 17 яср ядябиййаты, ясасян, франсыз шаири G. Дц Бартасын “Йедди эцн” поемасына тяглид формасында йазылмыш “Алты эцн” (няшрi 1661) ясяринин мцяллифи А. Арребонун дини поезийасы иля тямсил олунур. Д.-да барокко принсипляринин yayыlmasы тяръцмячи С. Тюркелсенин вя Д.-да илк сийаси гязетин (айлыг mяnzum “Данске Меръуриус”, 1666–77) banisi шаир А. Бордингин йарадыъылыьы иля баьлыдыr. Т. Кингонун дини поезийасы Д. бароккосунун зирвясиdиr. Няср, ясасян, мемуарларdan ibarяt idi; onlardan ян яhяmiyyяtlisi К. Улфелдтin, “Hцznlц хатиряляр” (няшри 1869) яsяridir.


    18 ясрин яввялляриндя Д.-да Маарифчилик идейалары йайылды; барокко классисизм иля явяз олунду. 1700 илдя Т. Реyенберг Н. Буалойа bяnzяtmя formasыnda yazыlmыш “Арс поетиъа” (“Поеzиya сянятi”) дидактик поемасында классистik поетиканын програмыны irяli sцrdц. Философ, тарихчи, драматург вя сатирик Л.Щолберг (яslяn норвечли) Д. милли театрынын yaradыcыsыdыr; юз пйесляриндя о, Молйерин вя италйан дел арте комедийасынын тяърцбясиндян истифадя едирди. 18 ясрин 1-ъи йарысы Д. ядябиййатынын яn эюркямли лирик шаири N.A.Brorson psalm вя щимнlяrdяn ibarяt bir neчя топлунuн мцяллифиdir. Д. сентиментализминин мцждячиси А. Стубun лирикаsы janr baxы- mыndan daha mцxtяlifdir. Й.Х. Вессел вя Й. Евалд 18 ясрин 2-ъи йарысынын яn эюркямли Д. шаир vя dramaturqlarы олмушлар. Франсыз классисизминин йцксяк цслублу фаъиясини пародийа едян “Corabsыz мящяббят” (1772) комедийасы Вессел йарадыъылыьынын зирвясидиr. 18 ясрин сонларында Франса ингилабынын тясири altыnda Д. ядябиййатында сатирик вя тянгиди мейилляр эцълянди (Y. Баггесенин erkяn йарадыъылыьы).


    19 ясрин яввялляриндя Д. ядябиййатында романтизм мющкямлянди: А. Еленшлеэерин сцжети гядим Скандинавийа тарихи вя ядябиййатындан алынмыш драм ясярляри; Б. Инgеманныn тарихи романлары; С.С. Бли- керин новеллалары; H. Щертсин романтик-лирик драмлары. Мящяббят вя пейзаж лирикасынын парлаг нцмунялярини йарадан К.Винтер, Е.Ереструп, Л.Бюдткер Д. поезийасынын инкишафында мцщцм рол ойнамышлар. Д. романтизминин классик мярщялясинин ясас tяmsilчisi наьылы universal, mяzmuнуna gюrя чoxcяhяtli, фялсяфи вя дини-яхлаги ideyalarla zяngin janra чеви- рян Щ.К.Андерсен олмушдур. 
    F.Paludan-Mцller vя S.Kyerkeqar rомантизмин сон мярщялясинin яn gюrkяmli nцmayяndяlяridir.


    1870-ъи иллярдя Д. ядябиййатында Э.Брандесин иътимаи вя ядяби-тянгиди фяалиййяти иля шяrtlяnяn реализмя dюnцш йаранды. Y.П. Йакобсен Д. ядябиййатында реалист ъяряйанын яsasыны гойду. Психоложи роман жанрынын сонракы инкишафы G. Банг вя К.А. Qyеллерупун яsяrlяri иля баьлыdыr. 1890-ъы иллярдя реалист мейилляр Щ.Понтоппиданын йарадыъылыьында aшkara чыxды. 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя Д. ядябиййатына кяндли вя ya фящля мцщитиндян чыxan йазычылар эялди: Й. Скйолборг, Й. Окйер, Й.В. Йенсен, Й. Кнудсен, М. Андерсен-Нексю. Символизм Й.Йюрэенсен, A. Роде, В. Стуккенберг, С. Клауссен, С. Микаелис вя б.-нын йарадыъылыьы иля тямсил олунурду. Э. Видин йарадыъылыьында натурализм естетикасынын тясири duyulurdu. 

     Борребц гясри. Зеландийа адасы.


    1-ъи dцнйа мцщарибясиндян сонра Д. ядябиййатында авангардизм ъяряйанlarы йаранды. Е.Бeннелцкке, Ф. Нцгор, Н. Петерсен вя T. Кристенсенин експрессионист лирикасында pessimist ovqat цстцнлцк тяшкил едирди. 1920–30-cu иллярдя реалист сосиал-тянгиди няср (Щ.Р. Кирк, В. Щейнесен, К. Беккер, Щ. Шерфиг) йцксялиш дюврцнц йашайырды. Сосиал романларла yaradыcыlыьa baшlayan М.А. Щансен вя Щ.К. Браннер сонралар Д. психоложи нясринин эюркямли нцмайяндяляри олдулар. 1930-ъу илляр Д. ядябиййатында новеллалары дцнйа шющряти газанмыш Ф.К. Бликсенин йарадыъылыьы хцсуси йер тутурду. К. Абелл, К. Мунк, К.Е. Сойа D. dramaturgiyasыna bюyцk tюhfяlяr vermiшlяr. 1940-ъы иллярин сонунда Д. ядябиййатында екзистенсиализм идейалары юz яksini tapdы. “Щеретиъа” журналы ятрафында бирляшян шаирляр (П. Ла Кур, О. Вивел, О. Сарвиг, Е. Кнудсен, Т. Бyoрнвиг, Й.Г. Брандт) расионализм янянялярини инкар едяряк, дини сцжет вя мифляря mцraciяt edirdilяr. Publisistikasыnda vя bяdii yaraдыcыlыьыnda (“Чыlpaq aьaclar”, 1957) сосиал активлийя вя мясулиййятя сясляйян T. Skou-Hansen fяrdiyyяtчiliyя вя gerчяklikdяn гачмаьа гаршы чыхыш edirdi. H.Л.Йепсен, Т. Дитлевсен, К. Сюеннербц йарадыъылыгларында иътимаи проблемляря toxunurdular. 1950-ъи илляр Д. mодерnizmi абсурд ядябиййаты янянялярини давам етдирян В. Сюренсенин, С.О. Мадсен, С. Hолм vя b.-nыn нясри иля тямсил олунурду. К. Рифбйергин йарадыъылыьында Э. Брандес идейаларынын тясири инэилис-американ няср тяърцбясиnin mяnimsяnilmяsi ilя birlяшirdi. 1960–70-ci иллярin реалист ядябиййатыnда сянядли няср mцhцm йер тутурду; фящля мювзусу intensiv инкишаф едирди. Драматурэийа hяmчinin радио-пйес жанры иля тямсил олунурду (Е.Б. Ол- сен). 20 ясрин сонларыныn яn gюrkяmli шairlяri arasыnda И. Кристенсен вя П. Hойhолт var. 1980–90-cы илляр ядябиййатында постмодернист тямайцлляр (С.У. Томсен вя Щ. Нордбрандын поезийасы, H. Станэеруп вя И. Михаелин латын-американ маэик реализминин тясири щисс олунан романлары), форма минимализмinя мейил (С. Балле вя П. Hултбергин нясри) нязяря чарпырды. П. Hюгцн йарадыъылыьында реалист яняняyя baьlыlыq цслуби експериментлярля birlяшiрди. С. Бюдкер вя Б. Реутерин ушаглар цчцн йаздыьы китаблар Д. vя онун щцдудларындан кянарда bюyцk populyarlыq qazanmышdыr. Щ.К. Андерсенин наьыллары, С. Ийенсин “Палле дцнйада тяк- дир”, С. Финин “Тарзан” щекайяляри вя с. Азярб. дилиня тяръцмя олунмушдур.


                                                             Мемарлыг вя тясвири сянят


    Д. яразисиндяки ян еркян мядяниййят абидяляри е.я. 8-ъи миниллийя аиддир: Неолит вя Тунъ дюврцня аид кромлехляр вя долменляр; Борнщолм а.-нда Тунъ дюврцня аид мцщарибя вя ов сящняляринин гайацстц тясвирляри; Дямир дюврцня аид эцмцш габлар. Викингляр дюврцндян Зеландийа а.-нда Треллеборг, Лимфйорд йахынлыьында Аээерсборг галаларынын галыглары, щямчинин руна йазысы вя “щейвани цслубда” орнамент олан даш стелалар сахланылмышдыр. Д.-да еркян феодал краллыьынын йаранмасы вя христианлыьын гябул едилмясиндян сонра аьаъдан, 11 ясрин орталарындан ися даш килсяляр инша едилмяйя башлады. 12 ясрин 2-ъи йарысындан тикинтидя кярпиъдян (Калуннборгда кился) истифадя олунурду. Борнщолм а.-ндакы 12–13 ясрляря аид килсяляр айрыъа груп тяшкил едир. Йутландийа й-а-ны Алманийадан айыран Даневирке диварынын кярпичдян олан мяркязи щиссяси (9 ясрдян), Зеландийа а.-нда Сюборг вя Вордингборг галалары роман дюврцнцн мцдафия тикилиляридир.

    Готик дюврцндя (13 ясрин яввялляри – 1530-ъу илляр) Роскилле вя Оденседя бюйцк килсяляр, щямчинин дцзбуъаглы планда, мющкям диварлары вя гцлляляри олан гясрляр йарадылырды (Виборг районунда Спютруп). 13 ясрдя мейдана эялян шящярляр торпаг сядд вя хяндяклярля ящатя олунурду. Евляр, ясасян, аьаъ вя фахверкдян, бязян кярпичдян (14 ясрдян) тикилирди. 15–16 ясрлярдя су долдурулмуш хяндяклярля ящатя олунан вя йа адада йерляшян (Борребц, Егесков вя с.) Ренессанс цслубунда мющкямляндирилмиш гясрляр инша едилирди. Д.-да Нидерланд вя франсыз сяняткарлары ишляйирдиляр. Дцнйяви мемарлыг эениш вцсят алмышды (биржа, 1619–25 вя Росенборг сарайы, 1606–1634, Копенщаэен; Зеландийа а.-нда Кронборг вя Фредериксборг гяср-игамятэащларынын тикинтисиндя нидерландлы мемарлар Х. вя Л. Стенвинкел иштирак етмишляр).

     Даш цзяриндя руна йазылары. Йелинг.


    18 ясрдя, ясасян, данимаркалы, щямчинин хариъи мемарлар тяряфиндян барокко вя рококо цслубунда тямтяраглы сарайлар вя сарай-парк ансамбллары (Зеландийа а-нда Шарлоттенборг, Фреденсборг; Копенщаэен йахынлыьында Ермитаж, 1734–36, мемар Л. Тура) йарадылырды. Бу дюврцн ян ящямиййятли мемарлыг тикилиси Копенщаэендяки Амалийенборг сарай ансамблыдыр (1749, мемарлар Н. Ейтвед, Н. Жарден). 1754 илдя Крал Ряссамлыг Академийасынын тясис едилмяси тясвири сянятдя милли классисизм мяктябинин формалашмасына ряваъ верди. Щейкялтяраш Б.Торвалдсен бу мяктябин эюркямли нцмайяндяси олмушдур. Тарихи мювзуда ишляйян рянэкар вя декоратор Н.А. Абилгор, щейкялтяраш Й. Видевелт, мемарлар К.Ф. Щарсдорф, К.Ф. Щансен (Мцг. Мярйям килсяси, 1811–29; сарай килсяси, 1826–28, щяр икиси Копенщаэендядир), М.Г. Биннесбюл (Копенщаэендя Торвалдсен музейи, 1839–48) классисизмин эюркямли нцмайяндяляридир. Ясас мювзусу шимал тябиятинин язямятли эюзяллийи олан Д. романтик пейзаж мяктяби дя Ряссамлыг Академийасында формалашмышдыр.

     Фредериксборг гясри. Зеландийа адасы.


    19 ясрин 1-ъи йарысында Д. рянэкарлыьында К.В. Еккерсберг вя онун ардыъыллары К. Кюбке, В. Бендс, И.Т. Лунб апарыъы рол ойнамышлар. 1880-ъи иллярдян Д. чиниси (сервиз вя кичик щейкялляр) йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды. Франсыз пленер бойакарлыьы сонракы нясил Д. ряссамларынын йарадыъылыьына бюйцк тясир эюстярмишдир. Балыгчы гясябяси Скаэендя (Шм. Йутландийа) тяшкил едилмиш ряссамлыг колонийасынын цзвляри ишыг вя щава мцщитинин тясирини юйрянирдиляр. П.С. Крюйер, В. Йощансен, Т.Е. Филипсен, А.К. вя М.П. Анкерлярин ясярляри юз бядиилийи вя лиризми иля сечилирди. Фцн а.-нда йашайан ряссамлар да (ясасян, мянзяря усталары вя анималистляр П. Щансен, Ф. Сцберг, Й. Ларсен вя б.) щямин рущда ясярляр йарадырдылар. Символизм вя йуэендстиля йахын ряссамлыг ъяряйаны мейдана эялмишди (В. Щам- мерсщой, Й.Ф. Виллумсен, Й.Ф. вя Н.К. Сковгор гардашлары). К. Сартман романтик емосионаллыгла зянэин олан тарихи жанрда таблолар чякмишдир. Мемарлыгда романтик цслубун милли варианты эениш йайылмышды: йени Ратуша (1892–1905, мемар М. Нцроп), Грундтвиг килсяси (1921–40, мемарлар П.В. Енсен-Клинт, К. Клинт; щяр икиси Копенщаэендядир).

     В. Ериксен. “Данимарка краличасы Йулиана-Марийанын портрети”. 1776. Дювлят Инъясянят Музейи. Копенщаэен.


    1920-ъи илляр мемарлыьында неоклассисизм нцмайяндяляри габагъыл мювгелярини сахлайырдылар: К. Петерсен (Фоборгда музей, 1913–15), Щ. Кампманн (Глип- тотеканын йени щиссяси, 1901–06 вя Копенщаэендя полис идарясинин бинасы, 1919– 24, О. Рафн иля бирэя) вя б.; С. Е. Расмуссен вя б.-нын лайищяляриндя Д.-да мцасир шящярсалманын ясаслары гойулурду. 1930 ил Стокщолм сярэиси мемарлыьынын тясири иля (мемар Е. Г. Асплунд) функсионализмин Д. варианты йаранмаьа башлады (Орхусда ун-т бинасы, 1932–46, мемар К.О. Фискер вя б.).

     Амалийенборг сарай ансамблы. Копенщаэен. Арха планда Опера Театры.


    Бойакарлыгда йени франсыз инъясянятиня, о ъцмлядян П. Сезанн йарадыъылыьына (Щ. Гирсинг, Е. Вейе), кубизмя (О. Руде, В. Лундстрюм вя б.), сонралар сцрреализмя (В. Бйерке-Петерсен, В. Фредди) мараг юзцнц эюстярирди. 20 ясрин 1-ъи йарысында неоклассистик тенденсийаларла баьлы олан щейкялтярашлыг сащясиндя К. Нилсен, Ж. Гоэен, Й.К. Бйерг вя б. чалышырдылар; графикайа мараг хейли артмышды (А. Йюрэенсен, П. Кристенсен, Е. Фредериксен); сийаси вя мяишят карикатурасы жанрында Щ. Бидструп ишляйирди.

     Е. Ериксен. “Су пяриси”. 1913. Копенщаэен.

    2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Оденсе, Копенщаэен шящярляри йенидян гурулур, Рюнне вя Нексю бярпа едилирди. Йашайыш евляринин тикинтисиндя азмяртябяли, щямчинин ортамяртябяли евляр цстцнлцк тяшкил едирди. Иътимаи биналарын иншасында бейнялмилял цслуб (Рюдоврда ратуша, 1957, мемар А. Йакобсен; Щумлебекдя “Луизиана” Мцасир Инъясянят Музейи, 1957– 58, мемарлар Й. Бо, В. Волерт, сонракы ялавя тикилиляр 1960-ъы илляр –1998) мющ- кямлянир, ону сярбяст форма йарадан модернизм (Й. Утзонун лайищяляри вя с.) вя постмодернизм тямайцлляри явяз едир. Д. ряссамларынын йарадыъылыьында абстракт експрессионизм (А. Йорн, “Кобра” бейнялхалг групунун лидери), поп-арт, флцксус (А. Кюпке), инсталлйасийалар; фигуративистлярин йарадыъылыьы (И. Еллегор, К. Карстенсен вя б.) “йени вящшиляр” алман бойакарларынын ясярляри иля сясляшир. 21 ясрин яввялляриндя мцхтялиф жанрда чалышан сяняткарлары бирляшдирян ири монументал тикилиляр йарадылыр: Копенщаэендя Операнын йени бинасы (2004, мемар Щ. Ларсен, щейкялтяраш П. Киркеби, О. Елиассонун бядии чыраглары, ряссамлар Т. Розенсвейг, Е.А. Франдсен, С. Тронборг вя б.).

                                                                                           Мусиги


    Тунъ луралар (е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысы) Д. яразисиндя ян гядим мусиги мядяниййяти абидяляридир. Орта ясрляр дюврц цчцн скалдларын мащнылары сяъиййявидир. Христианлыьын йайылмасы иля Григори хоралы эениш вцсят алмаьа башлады. Д. дини мусигисинин илк нцмуняляри 12 ясря аиддир. 13–14 ясрлярдя Д.-да франсыз вя инэилис куплет мащнысы баллада йайылмаьа башлады. 16 ясрдя Нидерланд мяктябинин эцълц тясири олмушдур (бястякарлардан Й. Престен, А.П. Коклико вя б. бу истигамятдя ишлямишляр). Щямин дюврдя илк сарай капеллалары йаранмыш вя илк мусиги ясярляри няшр олунмушдур; Щ. Томесенин “Данимарка псалмлар китабы” (1569) вя Н. Есперсюнцн “Градиал”ы (1573) ян ящямиййятли няшрляр иди. Щяйатыны алман мусиги мядяниййяти иля баьлайан Д. Букстещуде 17 яср – 18 ясрин яввялляринин ян эюркямли мусигичиси иди. 18 ясрин сонларына гядяр Д. пешякар мусигисиндя юлкядя алман, франсыз вя италйан опера труппаларынын фяалиййяти иля шяртлянян хариъи тясирляр цстцнлцк тяшкил едирди. Д. дилиндя илк операларын мцяллифи Ъ. Сарти олмушдур (“Бядхащлыг вя гялбин хиласы”, 1756; “Севэи мяктублары”, 1775). К.Е.Ф. Вайсе Д. милли романсынын йарадыъысыдыр. 19 ясрин яввялляриндян Д. мусигичиляри йерли фолклорун юйрянилмясиня мараг эюстярирдиляр. А.П. Берггрен бир сыра Д. халг мащны вя мелодийалары топлулары вя антолоэийаларыны няшр етдирмишдир. Н. Гаде (8 симфонийа), Й.П.Е. Щартман (илк милли опера “Балаъа Кирстен”, 1846, Щ.К. Андерсенин ясяри цзря), К. Щорнеман, П. Щайсе (“Крал вя маршал” операсы, 1878) Д. мусиги романтизминин нцмайяндяляридир. 19 ясрин 2-ъи йарысында Копенщаэендяки консерваторийа (1867 илдя П.В. Молленщауер тяряфиндян йарадылмышдыр) вя Мусиги бирлийи (“Мусикфоренинг”, 1836) Д. мусиги мядяниййятинин мяркязляри иди (щяр ики мцяссисянин мцвяффягиййятли фяалиййятиндя Гаде бюйцк рол ойнамышды). 20 ясрин 1-ъи йарысы Д. бястякарларына Д. мусигисинин классики К.Нилсенин бюйцк тясири олмушдур. 20 ясрин танынмыш бястякарлары арасында Н.В. Бентсон, Е. Щамерик, В. Щолмбу (14 симфонийа), П. Нюргор (електрон мусиги сащясиндя експеримент апармышдыр), И. Нюрщолм (неоромантизм нцмайяндяси) вя б. вар. 20 ясрин бязи бястякарлары (Й. Мегор, Б. Лорентсен, Щ. Колдинг-Йюрэенсен, П. Гудмундсен-Щолмгрен вя б.) юз йарадыъылыгларында авангардизм мусигиси техникасындан эениш истифадя едирдиляр. Дирижорлар О. Шмидт, Т. Йенсен, мцьянниляр Л. Мелхиор, Щ. Росвенэе, органчалан Ф. Видерю, ъаз контрабасчаланы Н.Щ. Ерстед-Педерсен Д.-нын эюркямли ифачылары, К. Еппесен вя Й. Растед ися мусигишцнасларыдыр. Опера тамашалары, ясасян, Копенщаэендяки Крал театрынын кющня вя тязя (2004) сящняляриндя, Йутландийа Операсында (Орхус, 1947) эюстярилир. Симфоник оркестрляр: Д. Радиосунун (ян бюйцк орк., 1925 илдя йарадылмышдыр), Орхус (1935), Олборг (1943), Оденсе орк.-ляри (1946), Ъянуби Йутландийа орк. (1963), Тиволи орк. (1843; 1965 илдян гыш мювсцмляриндя Зеландийанын симфоник орк. ады алтында фяалиййят эюстярир). Копенщаэендя щяр ил бейнялхалг ъаз фестивалы кечирилир.

                                                                        Театр


    Д.-да илк театрлашдырылмыш тамашалар щаггында мялуматлар 16 ясрин яввялляриня (Рингстеддя “Мцг. щерсог Кнуд щаггында тамаша”) аиддир. Латын мяктябляриндя мцяллимлярин (онлардан чоху Д.-нын илк драматурглары олду: М. Бюруп, К. Щансен, П. Щеглунн, Щ. Стен) рящбярлийи иля тамашалар щазырланырды. Бурада ъя- миййятдяки нюгсанлары яля салан “тялябя комедийалары” – шян фарслар йаранмышды. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Виборг кешиши И. Ранх актуал щадисяляри аллегорик тярздя ъанландыран театрлашдырылмыш тамашалар тяшкил едирди (“Чар Соломонун анды” вя с.).


    16 ясрин икинъи йарысында Д.-да пешякар гастролчулар мейдана эялди. 1586 илдя ЫЫ Фредерикин сарайында инэилис труппасы тамашалар эюстярирди. Сонралар У. Шекспирин Лондон труппасында чыхыш едян актйор У. Кемп дя бу труппанын тяркибиня дахил иди. ЫВ Кристианын щакимиййяти дюврцндя щюкмдары тяряннцм едян тамашалар тяшкил олунурду. 17 ясрин сонларында Д.-да щям сарайда, щям дя кцтляви тамашалар верян франсыз труппалары гастрола эялирди. 1686 илдя Д.-йа эялмиш Ж.Б. Молйерин шаэирди Р. Манйон де Монтеэу 1700 илдя Копенщаэендя крал труппасына рящбярлик етмишдир. 1712 илдя ЫВ Фредерик сарайда театр (Венесийа театрлары кими) йаратмышды вя бурада Монтеэу аллегорик, ясасян, франсыз пйеслярини сящняляшдирирди. 1722 илдя Монтеэу йени пайтахт театрына рящбярлик етмиш вя бурада илк дяфя орижинал Д. пйеслярини, о ъцмлядян Л. Щолберэин ясярлярини тамашайа гоймушдур.

     Пантомима театры. Копенщаэен.


    1748 илдя Копенщаэендя ачылмыш театр 1770 илдя Данимарка Крал Театры адландырылмышдыр. 18 ясрдя театрын репертуарына Щолберэин комедийалары, щямчинин Й. Евалдын тарихи вя мифоложи сцжетли драмлары, Волтер, Молйер, П. Бомарше, Р. Шеридан вя Г. Е. Лессингин пйесляри дахил иди. Милли актйор сянятинин ясасыны Г. Лон- неман, М.У. Щортулан, Н. Клементин, К. Валтер, К.А. Эйелструп, П.Й.Фрцдендал, М. Росинг вя б. гоймушлар. 19 ясрин яввялляриндя театрда хариъи драматурэийа цстцнлцк тяшкил едирди, лакин 1820-ъи иллярдя милли романтик драмын (А. Еленшлеэер, Щ. Щерс, Щ.К. Андерсен) бяргярар олмасы иля Д. театрынын инкишафында йени дювр башланды. Й.К. Щострупун мяишят комедийалары вя Й.Л. Щейберэин водевилляри бюйцк популйарлыг газанды. Й.Л. Щейберг, Н.П. Нилсен, Й.К. Рцэе, А. Нилсен, К. Росенкилле, И.Л. Фистер бу дюврцн эюркямли актйорлары идиляр.


    19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялляриндя репертуарда Щ. Ибсенин драмлары ящямиййятли йер тутурду (1879 илдя Крал театрынын сящнясиндя “Кукла еви” тамашасынын премйерасы олду). Бу тамашаларда реж. У. Блохун рящбярлийи алтында чалышан Е. Поулсен, Б. Щеннингс, П. Йерндорф, Й.Сюдринг вя б. актйорларын усталыьы цзя чыхырды. Копенщаэендя Крал театры иля йанашы “Казино” (1848–1937), Халг театры (1857), “Александртеатр” (1870), “Дагмартеатр” (1883–1937), Йени театр (1908), щямчинин Оденсе, Орхус вя диэяр шящярлярдя дя театрлар уьурла фяалиййят эюстярирди. 1920-ъи иллярин сонунда башламыш йени йцксялиш дюврц 1930-ъу иллярдя театр сянятинин вя драматурэийанын инкишафына тякан верди. Бу просесдя эянъ данимаркалы вя хариъи мцяллифлярин пйесляринин тамашайа гойулдуьу “Бетти Нансен театры”нын (1917), “Фящля театры”нын (1924), “Сосиал театр”ын (1931) бюйцк ролу олду. Д. театрынын йениляшмяси, ясасян, К.Мунк, К.Е. Сойа вя, К. Абеллин (онун щявяскар театрлардан бириндя эюстярилмиш “Итирилмиш мелодийа” комедийасы 1920– 30-ъу иллярдя Д. сящнясинин ян бюйцк уьуруна чеврилди) ясярляринин тамашасы иля баьлы олмушдур. Реж. вя актйорлар Щ.Габриелсен, С. Бесеков, П. Кнутсон, Б. Нансен, П. Пюймерт, Б. Ипсен, К. Понтоппидан, А. Ларсен, Й. Поулсен бу дюврцн апарыъы театр хадимляри идиляр. 1940–45 иллярдя сящнядя милли классика цстцнлцк тяшкил едирди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Д. театрында франсыз абсурд драмы вя инэилис сосиал реализминдян ибарят мцасир репертуар формалашмаьа башлады. 1960-ъы иллярдя Д. театры, ясасян, ики истигамятдя – Б. Брехтин вя А. Артонун идейаларынын тясири алтында инкишаф едирди. Актйорлар арасында ян мяшщурлары: М.Вит, Щ.Бентсон, Е.Роде, Б.Квистгор, П. Рей- щардт, Б. Кйер, И. Брамс, Щ. Виркнер, Л.Рингщейм, Щ. Моритсен, Е. Мюрк, А.Вийом, Б. Федерспил, Г. Нюрбц, Ф.Щелмут, П. Кйерулф-Шмидт, О. Уссинг, А. Андерсен. Кичик естрада театрларынын тамашаларында К. Петерсен, Л. Броберг, Д. Пассер йцксяк комедийа мящаряти нцмайиш етдирирдиляр. 1960–70-ъи иллярдя юлкядя ушаглар цчцн чохлу театр ачылмышдыр. Щолстебро ш.-ндя Е. Барбанын “Один- театр”ы мцщцм щадися олмушдур.


    1980–90-ъы иллярдя йени реж.-лар нясли (П. Лангдал, Н. Факкини вя б.) мейдана эялмиш, онларын цслуб вя жанр сащясиндя форма ахтарышлары Д.-нын театр палитрасыны даща да рянэарянэ етмишдир. Експериментал труппалар арасында “Доктор Данте”, “Про Форма щотели”, “Кантабиле 2” вар. Крал театры да 1990-ъы иллярин сонларындан эянъ реж. вя тамашачыларла даща сых ялагя гурмушдур. Яввялляр олдуьу кими, онун репертуарында цстцнлцк тяшкил едян классик ясярляр мцасир интерпретасийада тягдим едилир. Актйорларын щазырланмасыны Копенщаэендяки Дювлят драм сяняти мяктяби щяйата кечирир (1886–1967 иллярдя Крал театры няздиндя фяалиййят эюстярмишдир).

                                                                              Балет


    Д.-нын балет сяняти тамашаларына кичик рягс сящняъикляри дахил олан мяктяб театрларындан башламышдыр (“Мори ахмаглар рягси”, 1500). Сарай балети 17 ясрдя инкишаф етмишдир; 1634 илдя А. фон Кцкелсом тя- ряфиндян шащзадя Кристианын тойу цчцн щазырланмыш тамаша мялумдур. 18 ясрдя сарай театры сящнясиндя Ж.Б. Молйерин комедийа-балетляри эюстярилирди. 1723–28 иллярдя бурада Ж.Б. Ланде чалышырды. Д.Крал театрында яввялляр, ясасян, хариъилярдян ибарят балет ансамблы фяалиййят эюстярирди (1748; бах Данимарка Крал балети). 1754 илдя театрын няздиндя А. Комонун тяшкил етдийи рягс синифлярини 1771 илдя П.Лоран балет мяктябиня чевирмишди. Мяктябдя франсыз вя италйан мцяллимляри дярс дейирди. 1775–1816 иллярдя Крал театрында В. Галеоттинин фяалиййяти балет сянятинин инкишафында бюйцк рол ойнамышдыр. О, Д. артистляринин илк няслини (А. Фрюлих, М.Бйюрн, М. Шалл) йетишдирмишдир.


    Д. балет сянятинин йцксялиши юз тамашаларында (“Щарданэердя той гатары”, Щ.С. Паулли, 1853; “Халг рявайяти”, Н.В. Гаде вя Й.П.Е. Щартман, 1854) Скандинавийа мифоложи сцжетляриня мцраъият едян А. Бурнонвилин ады иля баьлыдыр. Бурнонвилдян сонра онун труппайа рящбярлик етмиш шаэирдляринин [Л. Гаде (1877–90) вя Щ. Бек (1894–1915)] сяйи нятиъясиндя Д. балет сяняти классик ирси вя варислик янянялярини сахламышдыр.


    20 ясрин яввялляриндя Е. Прайс, Е. Йорэен-Йенсен, Г. Улендорф мяшщур идиляр. 19–20 ясрлярдя тяърид олунмуш шякилдя инкишаф едян Д. балети М.М. Фокин (1925–26; репертуара Ф. Шопенин мусигиси ясасында щазырланмыш “Шопениана”, И.Ф. Стравинскинин “Петрушка” ясярляри дахил едилмишдир) вя Ъ. Баланчинин (1930–31) эялиши иля 1920–30-ъу иллярдя йенилянмя дюврцнц йашамышдыр. Д. балетинин инкишафында мцщцм мярщяля 1931–51 иллярдя Крал балет театрына рящбярлик етмиш Щ.Ландерин ады иля баьлыдыр. Юз сяляфляри кими, Ландер милли тамашаларын стилистикасына ещтийатла йанашмыш, ейни заманда репертуара мцасир хореографларын (Л.Ф. Мйасин вя б.) тамашаларыны да дахил етмишдир. Ландерин гурулушларында милли яняняляр мцасир балет формалары иля бирляширди (“Карртсилуни”, К. Рисаэер, 1942 вя б.). 20 ясрин икинъи йарысында илк гастроллар вя Д. ряггасларынын башга юлкялярин балет тамашаларында иштиракы сайясиндя Д. балети дцнйа шющряти газанды (хцсусян Е. Брун танынмышды). Копенщаэендя Б. Кулберг, Р. Пети, Ф. Аштон вя б. хореографлар фяалиййят эюстярирдиляр. 1966–78 иллярдя Крал балет театрына рящбярлик етмиш Ф. Флиндт модерн рягс нцмайяндяляриня (П. Тейлор, Щ. Лимон) театрын гапыларыны ачды. М.Ландер, К. Ралов, М. Вангсо, К. Симоне, М. Шанне, Т. Ландер, Н.Б. Ларсен, Б.Ралов, Щ. Кронстам, П. Мартинс 1920–60-ъы иллярдя Д.-нын танынмыш балет артистляри идиляр. 20 ясрин икинъи йарысында дцнйанын мцхтялиф рягс мяктябляринин нцмайяндяляри Крал балет труппасында чыхыш етмяк щцгугуну газандылар (мяс., А.О. Ратмански). 1980-ъи иллярдя Д.-нын щцдудларындан кянарда олан театрлар илк дяфя юз репертуарларына А. Бурнонвилин балетлярини дахил етмяйя башлады. Д. ряггасларынын сянятиндя ися Ъ.Ноймайерин вя Ъ.Кранконун мцщцм тясири юзцнц эюстярди. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляринин танынмыш артистляри арасында А. Леркесен, Г. Боесен, К. Кавалло, Т. Щюйлунн, Т. Лунн, М. Блангструп, Н. Щцббе вя б. вар.

     Данимарка Крал Балети. “Неапол” балетиндян (А. Бурновилл) сящня.


    2000-ъи иллярин Крал балети репертуарында Д., рус, франсыз классикасындан мцасир рягсин мцхтялиф ъяряйанларынадяк дцнйа балет сянятинин бцтцн тарихини якс етдирян дцнйанын апарыъы коллективляриндян биридир. Копенщаэендя Тиволи яйлянъя баьында 1844 илдян Пантомима театры фяалиййят эюстярир. Бурада италйан дел арте комедийасы рущунда кющня тамашаларла йанашы, мцасир рягс тамашалары да гойулур (о ъцмлядян 2003 илдя илк дяфя щип-щоп цслубунда пантомима тамашасы щазырланмышдыр).


    Копенщаэендяки Йени Данимарка рягс театры (1981), “Рягс сящняси”, (1993); Щолстебродакы П. Шауфусун труппасы (1979); Орхусдакы – “Эранщаж Данс” (1989) вя с. мцасир рягс коллективляридир. 1950 илдян Копенщаэендя щяр ил рягс фестиваллары кечирилир.

                                                                                  Кино


    Лцмйер гардашлары филмляринин илк нцмайиши 1896 илдя Копенщаэендя олмушдур, бир нечя айдан сонра ися фотограф П. Елфелт илк Д. хроника филмлярини чякмишдир. О, щям дя 1903 илдя “Едам” адлы илк гыса-метражлы бядии филмини йаратмышдыр. 20 ясрин яввялляриндя игтисади ъящятдян инкишаф етмиш Авропа юлкяляри арасында Д. кинематографийа сащясиндя апарыъы йерлярдян бирини тутурду. Сяссиз кинонун тарихи, ясасян, мцнтязям кино истещсалына башламыш “Нордиск Филм” (1906) ширкятинин тяшкилатчыларындан бири О. Олсенин ады иля баьлыдыр. Сонралар юзцнцн шяхси фирмасыны йаратмыш Б. Кристенсен Олсеня гошулмушдур. 1909 илдя “Биорама” вя “Фоторама”, 1910 илдя ися “Кинографа” вя “Косморама” киноширкятляри йаранмышдыр. Ф. Щолэер-Мадсен (“Рядд олсун силащ”, 1914) вя Авропа киносунун илк улдузларындан олан А. Нил-сенин истедадыны цзя чыхармыш П.У. Гад (“Учурум”, 1910; “Вятянсиз гыз”, 1912; “Испан мящяббяти”, 1913) 1910-ъу иллярин реж.-лары идиляр. 1-ъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Д. киносу бющран кечирирди. Ясасян, сентиментал драмлар чякилирди: А. Бломун “Вятян уьрунда” (1914), “Дцнйанын ахыры” (1915), Щолэер-Мадсенин “Ябяди сцлщ” (1916), “Сяма эямиси” (1918). Б. Кристенсенин “Сирли икс” (1913) вя “Гисас эеъяси” (1916) филмляри бюйцк мцвяффягиййят газанмышды. 1920 илдя Д. кинематографынын дцнйа шющряти газанмыш реж.-ларындан бири К.Т. Дрейерин мяшщур “Иблисин китабындан сящифяляр” филми екранлара чыхмышды. Щямин илдя Р.С.Петерсен “Цч адамъыьаз” адлы илк Д. анимасийа филмини чякмишдир. Г. Шневойтун илк сясли “Ескимос” (1930) филми онун сонракы “Вейлбцлц пастор” (1931) филминдян фяргли олараг мцвяффягиййят газанмамышды. 1930-ъу иллярдя АБШ филмляринин юлкяйя идхалы иля ялагядар рягабятя давам эятирмяйян Д. бядии филмляринин истещсалы азалды. Ейни заманда сянядли, елми-кцтляви вя тядрис филмляринин истещсалы артды.

     “Бабеттанын зийафяти” филминдян кадр.


    Ишьал дюврцндя (1940–45) чохсайлы йцнэцл комедийа филмляри фонунда ъидди филмляр дя чякилирди: С. Метлингин “Йай севинъляри” (1940), Б. Ипсен вя Л. Лауритсенин (оьул) “Йолуну азмыш гыз” (1942) вя с. 1943 илдя Д.-нын ян йахшы филмляриндян олан К.Т. Дрейерин “Гязяб эцнц” (орта ясрлярдя Норвечдя баш вермиш ъадуэярляр овуна даир тарихи фактлар насист ишьалынын реаллыьы иля сясляширди) мейдана эялди. 2-ъи дцнйа мцщарибяси баша чатдыгдан сонра да ишьал мювзусу Д. кинематографында ясас йерлярдян бирини тутурду: Ипсен вя Лауритсенин (оьул) “Гырмызы чямянляр” (1945), “Эюзяэюрцнмяз орду” (1945) вя Й. Йакобсенин “Йад адам гапыны дюйцр” (1959), Т. Кристенсенин “Сющбят сянин азадлыьындан эедир” (1946) вя с. филмляр. М. Андерсен-Нексюнцн ясяри цзря реж. Б. Щеннинг-Йенсенин “Бяшяр ювлады Дитте” (1946, Венесийа Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), А. Щеннинг-Йенсенин “Палле дцнйада тякдир” (1949, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты) вя “Пау” (1959) филмляри классик ясярляр ясасында чякилмишдир. 1956 илдя илк Д. рянэли филмини (“Киспус”) чякмиш Е. Баллинг халг комедийасы жанрында ишлямишдир: “Инам, цмид вя сещирбазлыг” (1960), “Мещрибан аиля” (1962), “Биринъи сян вур, Фреди!” (1965) вя “Кристиансщаун щаггында баллада” (1971). Г. Аксел пародийа филмляри чякирди: “Щяр шей Йелена цчцн” (1958) вя “Гызыл вя йашыл чямянляр” (1959). 1960-ъы иллярдя шяхсиййят иля ъямиййятин гаршылыглы ялагя проблемляриня мараг артды. “Йени дальа”нын тясири алтында Д. реж.-лары мцхтялиф ифадя васитяляриня мцраъият едирдиляр: П. Кйерулф-Шмидтин “Уикенд” (1962), Щ. Карлсенин “Дилемма” (1962, Н. Гордимерин ясяри цзря) вя “Аълыг” (1966, К. Гамсунун ясяри цзря), Й. Летин “Камил инсан” (1967) филмляри. Д. киносунун чичяклянмя дюврц 1970-ъи иллярин сонларындан, кинематографа дювлят дястяйи щаггында ганун гябул едилдик- дян сонра башлады: Б. Августун “Бал айы” (1978), “Истилачы Пеле” (1987, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцкафаты, “Оскар” мцкафаты), “Хош ниййятляр” (1991, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцкафаты); Г. Акселин “Бабеттанын зийафяти” (1987, “Оскар” мцкафаты); Т.Винтерберэин “Тянтяня” (1999, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), “Язиз Венди” (2005) филмляри. Бу реж.- ларын, щямчинин Л. фон Трийерин фяалиййяти Д. милли киносунун дцнйа
    кинопросесиня интеграсийасына эцълц тякан верди. Фон Трийер вя Винтербеэин “Ещкам 95” манифестинин щяйат вердийи азбцдъяли кино 20 ясрин сонларынын ян парлаг бядии щадисяляриндян бириня чеврилди.


    20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Д.-да С. Краг-Йакобсен (“Гуш кцчясиндя адаъыг”, 1997, “Мифуненин сон няьмяси”, 1999, щяр икиси Берлин Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафатыны алмышдыр, “Скаэеррак”, 2003, Москва Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), К. Левринг (“Крал саьдыр”, 2000), А. Рюннов-Кларлунн (“Марионеткалар”, 2004), С. Бйер (“Ачыг црякляр”, 2002, “Гардашлар”, 2004), К. Бойе (“Йенидянгурма”, 2003, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), К. Мцллеруп (“Йайын ортасы”, 2003), Н.В. Рефн (“Икс” горхусу”, 2003; “ЫЫ Пушер”, башга ады “Ялляримдяки ган”, 2004), С. Стахо (“Эцндцз вя эеъя”, 2004), П.Ф. Кристенсен (“Сабун”, 2005, Берлин Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты) кими кинорежиссорлар фяалиййят эюстярирляр.


    Копенщаэендя 1940 илдя Д. кино музейи, 1966 илдя Милли кино мяктяби, 1972 илдя Д. кино институту йарадылмышдыр.


    Яд.:
    С л о н и м с к и й  Ю. Балетмейстер Бурнонвиль. Бранде Э., А. Бурнонвиль // Классики хореографии. Л.; М., 1937; К р и с т е н с е н  С.М. Датская литература 1918 – 1952 гг. М., 1963; Г о з е н п у д А.А. Датский театр // История западноевропейского театра. М., 1957–1964, Т.2.4; К о м а р о в С.В. Кинематография Дании (1906– 1920)// История зарубежного кино. М., 1965; М о х о в Н.Н. Некоторые страницы истории датской музыки. М., 1980; К р а с о в с к а я  В.М. Западноевропейский балетный театр. Очерки истории. Романтизм. М., 1996; Данск литтератур: мидделалдер. Кбщ., 1998; Bd 1–2; Данисщ wритерс фром тще Реформатион то деъаденъе, 1550 – 1900. Детроит, 2004.

     




     

     









    DANİMARKA

    DANİMÁRKA (Danmark), D a n i m a r ­k a    K r a l l ı ğ ı (Kongeriget Danmark).

     Крал эерби                      Дювлят эерби


                                                                                                   Ümumi məlumat


    Şimali Avropada dövlət. Yutlandiya y-­a, Danimarka arxipelaqı a-­rı (ən böyük ada­ları: Zelandiya, Fün, Lollann, Falster, Lan­gelann, Men), həmçinin Baltika dənizindəki Bornholm a. və Şimali Friz a­rının şm. his­səsindəki adalarda (cəmi 407 ada, 99-u məskunlaşmışdır) yerləşir. Farer adaları və Qrenlandiya a. -da D.­nın tərkibinə da­хildir. Q.­-dən Şimal dənizi, c.­-ş.­-dən Baltika dənizi ilə sərhədlənir; şm.-­da Skagerrak boğazı onu Norveçdən, şm.­-ş.­-də Katte­qat və Eresunn (Zund) boğazları isə İsveçdən ayırır. C.­-da AFR ilə həmsər­ həddir (quru sərhədinin uz. 68 km). Sah. 43,1 min km2 (Qrenlandiya və Farer a-рı istisna olunmaqla). Әh. 5,6 mln. (2013). Paytaxtı Kopenhagen ş.­-dir. Rəsmi dil Danimarka dili, pul vahidi Danimarka kronasıdır. İnzibati cəhətdən 5 regiona, 14 amta bölünür.


    D. BMT­-nin (1945), AŞ­-nin (1949), AB­-nin (1973), BVF­-nin (1946), BYİB-­in (1946), ÜTT-­nin (1995), ATӘT-­in (1973), NATO-­nun (1949) üzvüdür.

                                                                          Дювлят гурулушу


    Д. унитар дювлятдир. Конститусийасы (Ясас гануну) 5.6.1953 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламентар монархийадыр. Дювлят башчысы кралдыр (краличaдыр). Крал ганунвериъи щакимиййяти фолкетинг (халг мяълиси) иля, иъраедиъи щакимиййяти ися Дювлят шурасы иля бирликдя щяйата кечирир. Йеванэелист лцтеран кился Д.-нын рясми килсясидир. Крал бу килсяйя мянсуб олмалыдыр. Крал али щакимиййятини бу щакимиййят цчцн мясулиййят дашыйан назирляр васитясиля щяйата кечирир – онун актлары мясул назирлярин контрасигнатурасындан кечмялидир. Крал баш назири вя диэяр назирляри тяйин едир, истефайа эюндярир.

    Али ганунвериъи орган цмуми сясвермя йолу иля 4 ил мцддятиня сечилян бирпалаталы парламентдир (фолкетинг). Депутатларын сайы 179-дан чох олмур (о ъцмлядян 2 депутат Фарер а-ындан вя 2 депутат Гренландийа а.-ндан). Крал, щюкумятин тяйин олунмасы иля баш назирин фолкетингя тягдим едилмяси арасындакы дювр истисна олмагла, истянилян заман йени сечкиляр тяйин едя биляр.

    Али иъраедиъи орган тахт-таъын йеткинлик йашына чатмыш вялиящди вя баш назирин башчылыьы иля назирлярдян (Назирляр шурасындан) ибарят олан Дювлят шурасыдыр. Крал, яэяр мясялялярин нязярдян кечирилмясини Назирляр шурасына тапшырмайырса, Дювлят шурасынын йыьынъагларыны юзц апарыр. Назирляр фолкетингин етимадыны алмалыдырлар. Етимадсызлыг вотуму назирин, вотум баш назиря аид олдугла ися бцтцн щюкумятин (яэяр фолкетингя йени цмуми сечкиляр тяйин олунмазса) истефасы иля нятиъялянир.


    Фарер а-ы вя Гренландийа а. хцсуси идарячилийя маликдир. Фарер а-ы мухтариййят статусу дашыйыр. Йерли ганунвериъи органы лагтингдир. Хариъи сийасят, мцдафия вя валйута сийасяти мясяляляри, щямчинин полисин вя мящкямя органларынын фяалиййяти мяркязи Данимарка щакимиййятинин сялащиййятляриня аиддир. Гренландийа а. “Данимарка дювляти тяркибиндя юзцнцидаряедян яразидир”. Йерли парламент ландстингдир. Гренландийа а.-нын юзцнцидаряетмя статусу Фарер а-рынын мухтариййяти иля аналожидир.


    Д.-да чохпартийалы систем мювъуддур. Ясас сийаси партийалар: Христиан халг партийасы, Мцщафизякар халг партийасы, Данимарка халг партийасы, Венстре, Радикал Венстре, Данимарка сосиал-демократ партийасы, Сосиалист халг партийасы, Гырмызыларын вя йашылларын алйансы, Азлыьын партийасы.


                                                                                 Təbiət


    D.­nın Baltika dənizi sahilləri enli da­ yaz körfəzlərlə güclü parçalanmışdır. Yut­landiya y­a­nın şm.­-ş. sahillərinin ayrı­-ayrı yerlərində, Zelandiya və Men adaları sahillərində Üst Tabaşir yaşlı əhəngdaşı çıxıntıları hündür sıldırımlı kliflərlə müşayiət olunur. D.­-nın sahil xəttinin konfi­qurasiyası tarix boyunca dəyişilmələrə məruz qalmışdır; 1865 ildə baş vermiş güclü fırtına nəticəsində yaranan Langerak boğazı Yutlandiyay­a­nın şm. hissəsini adaya (Vennsüssel­Ti a.) çevirmişdir.


    Relyef. D.­nın səthi dərə­təpəli düzən­likdir; əsasən, buzlaq, şm.­-da isə dəniz çö­küntüləri ilə örtülmüşdür. Sahilləri q. və şm.­-q.­-də dünlərlə əhatə olunmuşdur. Şimal dənizi sahillərini, əsasən, düzənliklər tutur. C.-­q. sahilində marşlar və vattlar var. Nis­bətən yüksək sahəsi Yutlandiyay­a­nın mərkəzi hissəsi boyu submeridional uzan­mış moren tirələrindən ibarətdir. D.­-nın ən hündür nöqtəsi (173 m) İdinq­Skov d.­-dır. Moren tirələrindən q.­-də torfluqlar və bataq­lıqların üstünlük təşkil etdiyi qumlu düzən­liklər yerləşir.


    Geoloji quruluş və faydalı qazıntılar. D.­-nın ərazisi Şərqi Avropa platformasının q. hissəsində yerləşir. Burada platforma örtüyünü Pleystosen buzlaşmasının buzlaq və su­buzlaq çöküntüləri ilə örtülmüş Üst Tabaşir və Kaynozoyun karbonatlı, sili­ simlu və terrigen süxurları təşkil edir. Born­ holm a.­nda platforma bünövrəsinin Kem­briyəqədər yaşlı kristallik süxurları səthə çıxır. Faydalı qazıntıları: neft, yanar qaz (Mərkəzi Avropa neftli­-qazlı hövzəsinin Danimarka sektorunda), qonur kömür, daş­ duz, kalium duzu, diatomit (Yutlandiya y­-a­-nda), həmçinin əhəngdaşı, gil, fosforit, torf.

     Зеландийа адасында табаширли клифляр.


    İqlim. Mülayim dəniz iqlimi var; qışı yumşaq (yanvarın orta temp­ru 0–0,5°C), yayı sərin (iyulun orta temp­ru 15,5–17°C) keçir. Dumanlı və buludlu hava səciyyəvi­dir. İllik yağıntı q.­-də 700–800 mm, ş.­-də 500–600 mm-­dir. Nazik qar örtüyü 30 günə­dək qalır.

     Борнщолм адасы сащилляри.


    Daxili sular. Çay şəbəkəsi olduqca sıx­ dır. Yağış suları ilə qidalanan kiçik çaylar üstünlük təşkil edir. Çayların çoxu kanallar­la tənzimlənir. Әsas çayları: Yutlandiya y-­a­-nda Qudeno, Varde­-O, Zelandiya a.-­nda Su­ so, Fün a.­-nda Odense­-O. Әsasən, buzlaq mənşəli çoxlu göl var. Şimal dənizi sahilbo­yunda laqun gölləri yayılmışdır. 2000 ilədək D.­da 200 min ha bataqlıq və bataqlıqlaşmış ərazi qurudulmuşdur.


    Ölkənin bərpa olunan illik su ehtiyatı 6 km3 təşkil edir. Bunun 21%­i k.t.-­nın, kom­munal-­məişət təsərrüfatının, sənayenin tələbatına sərf olunur. Adambaşına illik su təmi­natı 1,1 min m3­-dir.

     Гудено чайы.

    Торпаглар, битки юртцйц вя щейванлар алями. Йутландийа й-а-нын г. щиссяси цчцн азмящсулдар гумлу подзол торпаглар сяъиййявидир; Йутландийанын ш.-индя вя Д.-нын ада щиссясинин щцдудларында беъярилян гонур торпаглар цстцнлцк тяшкил едир. Дянизин гурудулмуш сащилляриндя йцксяк мящсулдар марш торпаглары формалашмышдыр.


    Д. яразисиндяки йерли енлийарпаглы мешяляр (фыстыг вя палыд мешяляри) узунсцрян вя интенсив тясяррцфат фяалиййяти нятиъясиндя мящв едилмишдир. Мцасир ландшафтлар к.т. йерляри, битки групларындан (ясасян, икинъили) ибарят мешясиз сащяляр вя мешя якинляри иля бирликдя тямсил олунур. Мешяляр юлкя яразисинин 11,8%-ни тутур (2005); щяр ил онларын сащяси сцни мешя салынмасы щесабына 3 мин ща артыр. Йутландийа й-а-нда ийняйарпаглы аьаъ ъинсляри (башлыъа олараг Авропа кцкнары вя мцхтялиф шамаэаъы нювляри) якинляри, адаларда беъярилян енлийарпаглы мешяляр (ясасян, палыд мешяляри) цстцнлцк тяшкил едир. Йутландийа
    й-а-нын шм. вя г. щиссяляриндя йемишан вя ардыъдан ибарят мешяалтлыьы олан палыд сейрякмешялийи сащяляри раст эялинир. Д.-нын аьаъ биткиляринин бюйцк бир щиссяси туршу йаьышларынын тясири алтында тяняззцля уьрайыр. Юлкя язазисинин тягр. 9%-ни тяшкил едян мешясиз битки груплары ерика мяндяъярликляри, мцхтялиф типли чямян вя батаглыгларла тямсил олунур. Сащил бойу щалофит чямянлярин йерляшдийи сащяляря раст эялинир.


    Д.-нын щейванлар алями вя битки юртцйц адяти йашайыш йерляринин фрагментасийасы вя мящв едилмяси нятиъясиндя чох касадлашмышдыр; 1850 илдян 2000 илядяк юлкя яразисиндя 350-ядяк абориэен (йерли) щейван вя битки нювц йох олмушдур. Мешялярдя Сибир ъцйцрц вя няъиб марал, Шимал дянизинин сащил суларында итмяк тящлцкясиндя олан Балтика суитиси, ади вя узунсифят суити галмышдыр.

     Тйу Милли Паркы. Йутландийа.


    Д.-да цмуми сащ. 933 мин ща (2004) олан 183 мцщафизя едилян тябии ярази (бунларын 72-си дяниз резерватларыдыр) вар. Чохлу су гушларынын йувалама вя динъялмя йерляринин мцщафизяси цчцн йарадылмыш, сащ. 737 мин ща олан (акваторийалар дахил едилмякля) 27 фауна резерваты (Бювлинг- фйорд, Ставнс-фйорд вя с.) бейнялхалг ящямиййятли су-батаглыг йерляриня аид едилмишдир. Мцщафизя олунан бир нечя яразидя 1998 илдян чай гундузунун йенидян иглимя уйьунлашдырылмасы ишляри апарылыр.


                                                                                                       Ящали


    Д.-нын ясас ящалиси данимаркалылардыр (90%-дян чох); фарерлиляр – 0,9%, Гренландийа ескимослары – 0,1% тяшкил едир. Ящалинин тягр. 8,5%-и иммигрантлар вя онларын нясилляридир, онлардан 50%-дян чоху Авропа (о ъцмлядян Тцркийядян 12%, кечмиш Йугославийа республикаларындан 9,7%, Алманийадан 5,6%), 35%-и Асийа (Ирандан 5,8%, Ливандан 4,9%, Пакистандан 4,2%), 9,4%-и ися Африка (даща чох Сомалидян) юлкяляриндян эялянлярдир.


    19 ясрин яввялляриндян Д. ящалисинин сайы сцрятля артырды (1801 илдя 929 мин няфяр; 1850 илдя 1414,6 мин няфяр; 1901 илдя 2249,5 мин няфяр; 1950 илдя 4281,3 мин няфяр; 1970 илдя 4937,6 мин няфяр). 1970-ъи иллярдян тябии артым темпи азалды (1970 илдя 0,77%; 1980 илдя 0,21%; 1990 илдя 0,11%); 21 ясрин яввялляриндя илдя орта щесабла 0,3% (2006 илдя 0,33%) тяшкил едир. Доьум сявиййяси ашаьы дцшцр: 2005 илдя 1000 няфяря 11,9 няфяр (1970–80 иллярдя орта щесабла 16,6 няфяр; 1991–2000 иллярдя 12,8 няфяр); фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,8 ушагдыр (АБ юлкяляри цчцн бу эюстяриъи орта щесабла 1,5 ушагдыр). Юлцм сявиййяси 1000 няфяря 10,1 няфярдир (1991–2000 ил- лярдя 11,5 няфяр); ушаг юлцмц 1000 няфяр дири доьулан ушаьа 4,47 няфярдир. Ящали артымы гисмян иммиграсийа щесабынадыр (миграсийа салдосу 1000 няфяря 2,52 няфярдир).


    Д.-нын демографик проблеми ящалинин “гоъалмасы”дыр. Сакинлярин орта йаш щядди 39,7 илдир (2006; 1980 илдя 36,7 ил). Ащылларын (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 15,2% (1980 илдя 14,3%), 15 йашадяк олан ушагларын хцсуси чякиси 18,7% (1980 илдя 21,1%), ямяк габилиййятли ящалинин (15–64 йаш) хцсуси чякиси 66,1%-дир (1980 илдя 64,4%). Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 77,8 илдир (кишилярдя 75,5; гадынларда 80,2 ил). Щяр 100 гадына орта щесабла 98 киши дцшцр.


    Д. Авропанын шм.-ында ян сых мяскунлашмыш юлкядир; ящалинин орта сыхлыьы (1 км2-дя 126,2 няфяр, 2007) г.-дян ш.-я доьру артыр; Зеландийа (1 км2-дя тягр. 240 няфяр) вя Фцн (1 км2-дя 137 няфяр) адалары сых, Йутландийа й-а-нын г. р-нлары ися сейряк (1 км2-дя тягр. 60 няфяр) мяскунлашмышдыр. Ящалинин 85,4%-и шящярлярдя йашайыр (2006). Ири ш.-ляри: Копенщаэен (Бюйцк Копенщаэендя 1094 мин няфяр, 2007; Д. ящалисинин 20%-индян чоху), Орхус (230,1 мин няфяр), Оденсе (146,6 мин няфяр), Олборг (123,4 мин няфяр).


    Д. игтисадиййатында ишляйянлярин сайы 2710 мин няфярдир, онлардан 75%-и хидмят сащясиндя (о ъцмлядян топдан вя пяракяндя сатыш, иътимаи иашя вя мещманхана бизнеси – 18%, няглиййат, рабитя вя телекоммуникасийа – 6,3%), 15,7%-и сянайедя (електрик, газ вя су тяъщизаты дахил олмагла), 6,3%-и тикинтидя, 3%-и к.т.-нда чалышыр; ишсизлярин сайы 157,4 мин няфярдир (2005).


    Диндарларын яксяриййяти христиандыр, мцсялманлар да (тягр. 2%) вар.


                                                                             Тарихи очерк 


    Д. гядим дюврдян ерамызын 9 ясринин орталарынадяк. Д. яразисиндя илк инсан изляри (йягин ки, спорадик) Рисс-Вцрм бузлагарасы дюврцня аиддир. Аьыр ямяк аляти иля йарылмыш халлы маралын сцмцкляринин тапынтысы бу дювря тясадцф едир. Йашайыш мяскянляри Цст Палеолитин сонларындан (Бромме), бузлаьын шм.-а чякилмясиндян сонра мялумдур. Мезолит дюврц Маглемозе мядяниййяти, щямчинин ареалы Шимали Алманийа вя Ъянуби Исвечя йайылмыш Лингби (Лингбц; Зеландийа а.-ндакы абидялярин ады иля адландырылмышдыр) мядяниййяти иля тямсил олунур. Мезолитин сону – Неолитин яввялляриндя Ертебюлле мядяниййяти йайылды. Енеолит вя Неолит дюврляриндя гыфвары гядящляр мядяниййяти, гайтанлы керамика мядяниййяти, зянэвары гядящляр мядяниййяти мейдана эялди.

     Гуннеструпдан ашкар едилмиш эцмцш тийан. Е.я. 1 яср. Данимарка Милли Музейи. Копенщаэен


    Д. яразисиндя йайылмыш Сон Тунъ дюврц мядяниййятляри “Шимал зонасы”на аид едилир. Бу мядяниййятлярдя бир нечя мярщяля вя локал груп мцяййянляшдирилир, мядяни ялагялярин мцхтялиф истигамятляри гейд олунур. Еркян Дямир дюврцндя бир нечя яняня, щямчинин Щалштат вя Латен мядяниййятляринин тясири излянилир; ерамызын илк ясрляриня аид хейли сайда Ромадан идхал олунмуш яшйалар тапылмышдыр. Бу дюврляря Д. торфлугларында тапылмыш гурбанэащлар, щямчинин Йортспрингдя (Щюртспинг) ашкар олунмуш, уз. 13 м-дян чох, 20 няфяр дюйцшчц (150 ядяд аьаъ галхан, тягр. 200-я йахын дямир вя сцмцкдян низя уълуьу, 8 гылынъ вя с.) цчцн нязярдя тутулмуш аьаъдан дцзялдилмиш эями, аьаъ араба деталлары, юлдцрцлмцш (ещтимал ки, гурбан верилмиш) инсанларын мумийаланмыш ъясядляри, лурлар, тунъ вя гызыл габ дяфиняляри вя с. аиддир. Труннщолмдан (Трундщолм) тапылмыш “Эцняш арабасы”, Гуннеструп (Гундеструп)
    вя Бродан (Бра) ашкар едилмиш габарыг тясвирли тийанлар вя с. надир инъясянят ясярляридир. Торфлугларда олдуьу кими, юлцлярин палыд аьаъындан дцзялдилмиш табутларда дяфн едилдийи бязи курганларда да цзви материаллардан, о ъцмлядян аьаъдан дцзялдилмиш мямулатлар: цзяри ойма нахышлы гылынъ гынлары, гатлама стуллар, габ-гаъаг горунуб сахланылмышдыр. Йашайыш мяскянляриндян башга гядим тарлаларын мярзлянмя изляри дя тядгиг олунмушдур. Рома тясири дюврцня торфлугларда (Вимос, Торсберг, Нидам, Иллеруп вя с.) ашкарланмыш зянэин силащ нцмуняляри, дюйцш лявазиматы вя с. аиддир.

     Труннщолмда ашкар едилмиш “Эцняш арабасы”. Тунъ, гызыл. Е.я. 18–17 ясрляр. Данимарка                                                                                                                                                Милли Музейи. Копенщаэен.


    Д.-нын ян гядим халгларына (е.я. 1-ъи миниллийин сонлары) йазылы мянбялярдя ады чякилян, Йутландийа й-а-ндакы тевтонларла гоншу олан кимврляр аиддир. Сонралар бурада йутлар вя англлар олмушлар. Ерамызын 5–6 ясрляриндя онлар Британийайа кючмцш, торпагларында ися Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундан эялмиш данлар (юлкянин ады да бурадандыр) мяскунлашмышлар. Кюч заманы онлар эерман тайфаларындан олан эерулларын бир щиссясини ъянуба доьру сыхышдырмышлар. Йазылы гайнагларда 6 ясрин яввялляриндя данларла гоншу олан варнларын ады чякилир. Ещтимал ки, шящяр йерляриндя ашкар олунмуш чохлу дяфиня вя даьынты изляри бу щадисялярля баьлыдыр. Халгларын бюйцк кючц заманы щакимиййят мяркязляриндян бири гиймятли металлардан щазырланмыш яшйаларын вя “сарай” галыгларынын ашкар олундуьу Гудмедя (Фцн а.) йерляширди.

     Викинглярин эцмцш бязяк яшйалары. Данимарка Милли Музейи. Копенщаэен.


    Йазылы мянбялярдя данлар щаггында илк мялумат 6–7 ясрляря аиддир. Онлар тайфа иттифагларында бирляшмиш, Йутландийада илк “дружиналы” протодювляти гурумларыны йаратмышлар. 8 ясрдя данлар йарымаданын йерли ящалисинин галыгларыны ассимилйасийайа уьратдылар. Бу дюврдя онлар Фрисландийа, Франса вя Инэилтярянин сащилйаны яразиляринин даща чох зяряр чякдийи дяниз йцрцшляриня чыхмаьа башладылар. Бюйцк Карлын данлары табе етмяк ъящди Франк дювляти цчцн уьурсузлугла нятиъялянди. Франклара гаршы мцбаризянин башында дуран конунг Гудфред Д.-нын ъ. сярщядлярини мющкямляндирди (Даневирке сядди) вя ярази иттифаглары ясасында Д.-ны, Исвечин ъ.-уну – Сконени (17 ясрин орталарынадяк Д.-нын тяркибиндя иди) вя Шлезвигин бир щиссясини ящатя едян илк Д. краллыьыны йаратды. 810 илдя Гудфредин юлдцрцлмясиндян вя узунмцддятли дахили мцщарибядян сонра 827 илдя Ы Горик (Гудфредин оьлу) данларын йеэаня щюкмдары олду. Артыг 9 ясрин сонларындан “Д.” адына йазылы гайнагларда раст эялинир.


    8 ясрин сонлары – 9 ясрин яввялляриндя данларын гябиля яйанларынын вя щярби башчыларын (конунгларын) нцфузу артмаьа башлады. Башчылар ири торпаг мцлкляриня, шяхси щярби дястяляря (лидляря) малик идиляр, бязян дини функсийалары да йериня йетирирдиляр. Д. ъямиййятиндя азад силащлы иъмачыларын (бондларын) ролу бюйцк иди. Бурада феодал мцнасибятляринин диэяр Скандинавийа юлкяляриня нисбятян даща тез инкишафынын сябяби Йутландийада якинчилийин сцрятли инкишафы, кянд иъмасына кечид вя диэяр юлкялярля даща сых ялагялярин йарадылмасы иди. Йутландийа й-а-нын ъ. щиссяси тядриъян Гярби Авропа, Скандинавийа иля Шярги Балтикайаны яразиляр арасында мцбадиля тиъарятинин мяркязиня чеврилди. Яввялляр фризлярин мяшьул олдуьу бу тиъарят Щедебцдя ъямляшмишди. Диэяр мцщцм тиъарят мяркязляри Рибе вя Данкирке шящярляри иди.


    Данимарка 9 ясрин сонларындан 16 ясрин орталарынадяк. Данимаркалылар викинглярин йцрцшляринин ян фяал иштиракчыларындан бири идиляр. Йцрцшлярдя дружинник- лярля (хирдманларла) йанашы, бондлар да иштирак едирдиляр; йцрцшляря гябиля башчылары, сонралар ися краллар рящбярлик едирдиляр. Данимаркалылар конунг Гутрумун [879– 890] башчылыьы иля Инэилтярянин ш.-индя вя шм.-ш.-индя эениш яразиляри (бах Денло) табе етмиш, Рагнар Лодброк [тягр. 770– 785] вя Роллонун (юл. тягр. 930 вя йа 932) башчылыьы иля Сена чайынын ашаьы ахарларыны (911 илдян Франса краллыьындан лен асылылыьында олан Нормандийа щерсоглуьу) тутмушдулар. Конунг Гоъа Гормун (юл. тягр. 950) вя онун варисляринин дюврцндя Д.-нын Инэилтярядяки мцлкляри эенишлянмиш, онлардан данеэелд (пул верэиси) алынмаьа башланмышды. Бюйцк Кнуд бцтцн Инэилтяряни фятщ етмиш, 1016 илдя Инэилтяря, 1028 илдя Норвеч кралы олмагла Данимарка империйасыны йаратмыш, Шимал дянизини империйанын дахили дянизиня чевирмишди. Мцгяддяс Рома империйасынын императору ЫЫ Конрад Шлезвиг маркасыны данимаркалылара эцзяштя эетмяйя мяъбур олмушду. Бюйцк Кнудун юлцмцндян сонра 1035 илдя онун йаратдыьы империйа парчаланды. 12 ясрин орталарында данимаркалыларын ишьалчы йцрцшляри кясилди.


    Йцрцшляр заманы ялдя олунан гянимят вя гула чеврилян щярби ясир ахыны Д. ъямиййятинин тябягяляшмясиня эятириб чыхартды. 10 ясрдя крал щакимиййятинин мющкямлянмяси онун хариъи експансийадакы ролу вя ишьал олунмуш йени торпагларын данимаркалыларын табелийиндя галмасы иля баьлы иди. 10 –11 ясрлярдя Д.-да йени шящярляр салынмагла йанашы, кющня шящярляр дя бюйц- йцрдц вя онлар илк нювбядя тиъарят мяркязляри (Виборг, Оденсе, Орхус, Олборг вя с.) ролуну ойнайырды. Д. кралларынын ясас игамятэащы Йеллинг шящяри олду; Роскилле вя Лунд шящярляри дя крал игамятэащлары иди.


    Мяркязи щакимиййятин мющкямляндирилмясинин башлыъа амилляриндян бири дя кралын кился иля иттифагы иди. Тягр. 965 илдя христианлыг Д.-да рясми дин елан едилди. 11–12 ясрлярдя феодаллашма просесиндя кечмиш нясли яйанларын йерини торпаг сащибляри олмуш кралын гуллуг адамлары (ледунг щярби-дяниз гошуну ъянэавяр дястяляри иля явязлянди), варланмыш бондлар вя католик рущаниляр тутду. Бондларын бир гисми торпаг сащибляриндян асылы вязиййятя дцшдц, йахуд крал кяндлиляри елан олунду. 1086 илдя баш вермиш цсйан нятиъясиндя крал Мцг. ЫЫ Кнудун юлдцрцлмяси иля Д.-да щяръ-мярълик дюврц башлады.


    1157 илдя щакимиййятя эялмиш Валдемарлар сцлалясинин дюврцндя Д.-да крал щакимиййяти мющкямлянди, онун сярщядляри Балтика дянизинин ъ. вя ш. сащилляринин истиласы щесабына эенишлянди. Ы Валдемар [1157–82] Аслан Щенрихя гаршы мцбаризядя 1162 илдя Алманийа императору Ы Фридрих Барбароссанын сцзеренлийини гябул етди вя венедляря гаршы йцрцшляр нятиъясиндя тягр. 1169 илдя Рцэен а-ны ишьал етди. Онун оьлу ВЫ Кнуд [1182– 1202] 1187 илдя Померанийа вя Мекленбургу, 1201 илдя Щолштейни табе етди, Алманийа императорларынын асылылыьындан азад олду. Ондан сонра щакимиййятя эялян ЫЫ Валдемар Галиб 1219–20 иллярдя Шимали Естонийанын (Естлйандийа; 1346 илядяк Д.-нын табелийиндя иди) сащилйаны торпагларыны ишьал етди. Лакин 1227 илдя Шимали Алманийа кнйазларынын мцттяфиг гошунларына мяьлуб олмасындан сонра Д.-нын Балтика дянизинин ъ. вя ш. р-нларына експансийасына сон гойулду.


    Д.-нын уьурлу хариъи сийасяти игтисади тярягги, ямтяя-пул мцнасибятляринин инкишафы, эюмрцк рцсумунун артырылмасы иля мцшайият олунурду. 12 ясрин сону – 13 ясрин яввялляриндя Д.-да мцнтязям верэилярин топланмасына башланылды: хязиня цчцн торпаг верэиси, щяйятбашы верэи вя щярби хидмят явязиня ордунун сахланмасы цчцн натурал верэи (лединг). Тиъарят вя эямичилик уьурла инкишаф едирди, чохсайлы, илк нювбядя крал гясрляринин тикинтиси апарылырды. Бу дюврдя Д.-да торпагларын 15%-и- ня малик олан азад кяндлиляр тябягяси сахланылырды; кянд иъмасы сабит сосиал институт кими 18 ясрин сонларынадяк мювъуд иди. Кянд иъмасынын йыьынъаьы (тинг) илкин мящкямя органы сайылырды. 12 ясрин сонла- рында Зеландийанын, 13 ясрин яввялляриндя ися Сконенин вилайят щцгугу цмумиляшдирилди, 1241 илдя илк цмумданимарка ганунлар кцллиййаты олан “Йутландийа гануну” (“Жуске Лов”) тяртиб едилди. 13 ясрдя Д. краллыьы торпагларынын мцфяссял сийащысы “Жордебог” щазырланды.

    13 ясрин орталарындан Д.-да феодализмин инкишафы кяскин дахили чякишмялярля мцшайият олунурду. Бу дюврдя кился чох вахт задяэанларла иттифагда крала гаршы чыхыш едирди. ЫЫ Валдемарын юлцмцндян сонра 100 ил (1241–1340) давам едян дахили иьтишашлар Д.-ны сарсытды. 1282 илдя яйанлар крал В Ерик Клиппинги [1259–86] крал щакимиййятини мящдудлашдыран хартийаны имзаламаьа мяъбур етдиляр. Крал щяр ил данещофу чаьырмалы вя мящкямя гярарларына ъидди ямял етмяли иди. Онун хартийадан имтина етмяк вя муздлу алман гошунларынын кюмяйи иля феодал мцхалифятини гырмаг ъящди уьурсуз олду; крал юлдцрцлдц. ВЫ Ерик Менвед [1286–1319] крал щакимиййятинин мювгейини мцвяггяти эцъляндиря билди. О, Д.-нын Балтика дянизинин ъ. сащилляриня експансийасыны бярпа етмяйя чалышды, Мекленбург щерсогу вя хырда алман кнйазлары иля иттифага эиряряк Щанза шящярлярини формал олараг табе етди вя Исвечин ишляриня фяал гарышмаьа башлады. Щярби хяръляр вя кралын исрафчылыьы хязинянин тцкянмясиня вя кралын нцфуздан дцшмясиня сябяб олду. ВЫ Ерик Менвед йени верэиляр вя верэи системинин низамланмасы щесабына малиййя вязиййятини йахшылашдырмаьа чалышды. Бу мягсядля Д.-да инзибати-ярази ислащаты кечирилди. Лакин хязиняни долдурмаг мцмкцн олмады. Йени крал ЫЫ Кристофер [1319/1320–26, 1330–32] пул вясаити ялдя етмяк мягсядиля дювлят торпагларыны эиров олараг алман феодалларына пайлады. 1325 илдя юлкянин йарыдан чоху эировда иди. 1332 илдя Д.-да крал щакимиййяти фактики олараг ляьв едил- ди, юлкя Исвечин вя Щолштейнин щакимиййятиня кечди.


    1340 илдя ЫВ Валдемар Аттердагын дюврцндя [1340–75] крал щакимиййяти йенидян бярпа олунараг мющкямлянди. Табе олмайан феодаллары итаятя эятирмяк цчцн онларын торпагларынын мцсадиря едилмяси 1357 вя 1360 иллярдя Йутландийада яйанларын цсйанларына сябяб олду. 1360 илдя крал эиров торпаглары эери гайтара билди. Мцхалиф задяэанларла барышмаг мягсяди- ля ЫВ Валдемар Аттердаг данещофу чаьырды вя силклярля “Торпаг мцгавиляси”ни (“Ландефред”) имзалады. Мцгавиляйя эюря халг крала табе олмалы, крал ися, о вя онун варисляри гануну позмайанадяк, халгы идаря етмяли иди. Силкляр юлкяни хариъи тялцкялярдян горумалы, юз юлкясинин зийанына гоншу дювлятляря йардым етмямяли, крал ися верэилярин йыьылмасы вя щярби хидмят мясяляляриндя “гайда”лара, щямчинин юлкя ганунларына риайят етмяли иди. Бу “милли разылашма” Д.-нын бирлийини, крал щакимиййятини вя силки монархийа системини мющкямляндирди. ЫВ Валдемар Аттердагын хариъи сийасяти ися беля уьурлу дейилди. Онун Балтика дянизинин г. щиссясиндя Д. аьалыьыны бяргярар етмяк сяйляри Щанза иля тоггушмайа сябяб олду. Данимарка- Щанза мцщарибяси (1367–70) Д.-нын мяьлубиййяти иля нятиъялянди. 1370 ил Штралзунд сцлщцня эюря Щанза Балтика дянизиндяки мювгелярини эцъляндирди вя Д. кралларынын сечилмясиндя иштирак етмяк щцгугу газанды.


    14 ясрдя Д. Щанзайа гаршы мцбаризядя Исвеч вя Норвечля йахынлашмаьа башлады. 1380 илдя Валдемар Аттердагын гызы Ы Маргретенин Норвеч кралы ВЫ Щоконла никащы иля Данимарка-Норвеч унийасы баьланды (1814 илядяк давам етмишдир). Ы Маргретенин Исвеч краличасы сечилмясиндян сонра баьланмыш Калмар унийасы (1397–1523) нятиъясиндя бцтцн Скандинавийа юлкяляри Д. кралларынын щакимиййяти алтына дцшдц. Д. унийада апарыъы рола малик иди, Копенщаэен ися ири Авропа дювлятинин пайтахты статусуну газанды. Лакин йени дювляти гурумун чох да эцълц олмадыьыны унийа дахилиндяки краллыглар арасында баш верян мцщарибяляр дя тясдиг едирди. 1460 илдя Д. кралы Ы Кристианын Шлезвиг щерсогу вя Щолштейн графы сечилмяси иля бу кнйазлыгларла Д. арасында шяхси унийа йаранды.


    Дахили чякишмяляр нятиъясиндя баш вермиш тяняззцлдян сонра, 14 ясрин икинъи йарысындан етибарян Д.-нын игтисади йцксялиш дюврц башлады. Ясас тясяррцфат сащясинин малдарлыг олдуьу Йутландийада пул рентасы артырылды, бийар азалдылды. Бурада вя Фцн а.-нда кяндли торпаг сащиблийи системи (фесте) бяргярар олду. Якинчилийин вя бийарын мцщцм рол ойнадыьы, лакин ящалинин шящярляря эцълц ахынынын мцшащидя олундуьу Зеландийада мцлкядарлар кяндлиляри торпаьа тящким едя билдиляр (ворнедскаб), дювлят торпагларынын сащяси артды. Кралдан дястяк алан Д. шящярляри Щанза иля рягабятдя уьур газанмаьа башлады.


    15 ясрин сону – 16 ясрин яввялляриндя Д.-да крал вя ригсрод (дцнйяви вя дини феодалларын нцмайяндяли органы) арасында щакимиййят бюлэцсц апарылды. Кралы (1448 илдян Д.-да Олденбурглар сцлаляси щакимиййятдя иди) ригсродун цзвляри сечирдиляр. Щяр йени крал хцсуси фярманла (“капитулйасийа”) задяэанларын вя ригсродун имтийазларыны тясдигляйирди. Силки-нцмайяндяли мяълис олан ригсдаг (1468 илдян чаьырылырды, задяэанларын, рущанилярин, шящярлилярин вя азад кяндлилярин нцмайяндяляриндян ибарят иди) бюйцк нцфуза малик дейилди; онун функсийасы чох вахт кралын верэиляри артырмаг тялябини тясдиглямякдян ибарят олурду.


    Исвечдя Калмар унийасы ялейщдарларынын унийаны ляьв етмяк ъящдляри ЫЫ Кристиан тяряфиндян гяддарлыгла йатырылырды (1520). Хырда задяэанлара вя шящяр ящалисиня (онлара бир сыра имтийазлар верилмишди) архаланан кралын аристократийа вя ригсродун аьалыьыны сарсытмаг тяшяббцсц уьурсузлугла нятиъялянди. 1523 илдя задяэанлaрын суи-гясди нятиъясиндя ЫЫ Кристиан юлкядян говулду. Щакимиййятя Ы Фредерик кечди. Щямин ил Д.-дакы дахили щяръ-мяръликдян истифадя едян Ы Густав Данимарка-Исвеч сцлаля иттифагыны ляьв едяряк Исвеч кралы сечилди. Норвеч Атлантика океаны сащилляриндяки мцлкляри (Исландийа, Фарер а-ры, Гренландийа) иля бирликдя Д.-нын табелийиндя галды [бах Данимарка-Норвеч унийасы (1380–1814)]. 1533 илдя Ы Фредерикин юлцмц иля Д.-да мцбаризя кяскинляшди. Задяэанларын тахтда отуртдуглары ЫЫЫ Кристиан [1534–59] кяндлилярин вя шящярлилярин цсйаныны йатырараг крал щакимиййятинин игтисади вя сийаси мювгелярини мющкямляндирди. Онун щяйата кечирдийи крал Реформасийасы (1536) нятиъясиндя кился торпаглары кралын мцлкцня чеврилди.
    Щямин ил ЫЫЫ Кристианын “Капитулйасийа”сына Норвечин Д.-нын бир щиссяси олдуьуну тясдигляйян маддя ялавя едилди.


    Данимарка 16 ясрин сонлары – 19 ясрин яввялляриндя. 16 ясрин икинъи йарысындан башлайараг кяндли тясяррцфатларынын мянимсянилмяси щесабына ири задяэан торпаг сащиблийинин артмасы 1660–80-ъи иллярдя кулминасийа нюгтясиня чатды (дювлятин ялиндя, ясасян, мешя ов йерляри ъямляшмишди). Ейни заманда Балтика тиъарятинин, илк нювбядя тахыл сатышынын йени йцксялиши башлады. Щанзанын тяняззцлц шяраитиндя Д.- нын к.т. мящсулларынын ихраъы йерли мцлкядарларын ялиня кечди. 16 ясрин сонларында бу мящсулларын алышыны Нидерланд инщисара алды. 16 ясрин сонлары – 17 ясрин яввялляриндя 1740 илядяк давам едян сатыш бющраны башлады.


    Д. бу дюврдя аграр юлкя олараг галырды, мануфактура истещсалы, демяк олар ки, йох иди, Копенщаэендя хырда сяняткарлыг истещсалы, Норвечдя ися мядян иши инкишаф едирди. 17 ясрин сонларында щярби вязиййятля ялагядар Д.-да дювлят (крал) вя юзял мануфактуралар йаранды. Д.капиталы истещсалдан даща чох бейнялхалг тиъарятя гойулурду. К.т.-нда щейвандарлыг тядриъян якинчилийи сыхышдырырды, бийар ися эениш йайылмырды (кяндлилярин йалныз 18%-и 3 эцнлцк бийары йериня йетирирди).


    1563 илдян Д.-нын Балтика дянизиндя вя Скандинавийа й-а-нда аьалыг уьрунда Исвечля узунмцддятли мцнагишяси [бах Данимарка-Исвеч мцщарибяляри (16–19 ясрляр)] башланды. Мцщарибяляр Д.-нын мяьлубиййяти иля нятиъялянди. Д. мцлкляринин бир щиссясини, о ъцмлядян Сконени вя Шярги Норвечи итирди. Исвеч Балтика дянизиндя аьалыьыны бяргярар етди. 16 ясрдя Д. Щолштейни итирди (1773 илдя ЫЫ Йекатерина иля баьланмыш сазишя ясасян йенидян эери алды). Д.-нын ЫВ Кристианын дюврцндя, 1625–29 иллярдя Отузиллик мцщарибядя (1618–48) иштиракы да уьурсуз олду.


    17 ясрин орталарында даими мцщарибяляр шяраитиндя хязинянин долдурулмасы цчцн бирбаша верэилярин тятбиги вя онларын задяэанлара да шамил едилмяси тяляб олунурду. Задяэанларын вя онлара гошулан рущанилярин мцгавимяти эцълц антифеодал бцрэер-буржуа мцхалифятини йаратды. 1660 илдя ЫЫЫ Фредерик ригсдагы чаьырды. Мцхалифят задяэанларын бир сыра имтийазларынын ляьвини вя крал щакимиййятинин ирсян кечмясини (кралын ригсроддан асылылыьыны арадан галдырмаг мягсядиля) тяляб етди. Тялябляр гябул олунду, Д. ирси монархийа елан едилди. Д.-нын мцтлягиййятя кечмяси 1665 ил “Крал фярманы” иля тясдиглянди (1849 илядяк гцввядя галды). Бу сяняд ислащатлар (чоху В Кристиан вя ЫВ Фредерикин щакимиййят илляриня тясадцф едир) дюврцнцн башланьыъы олду. Ригсрод ляьв едилди, дювлятин мяркязляшдирилмяси цчцн бир сыра тядбирляр эюрцлдц, ригсдаг чаьырылмады. К.т.-нда вязиййятин писляшмяси иля торпаг сащибкарлары олан задяэанлар яввялки нцфузларыны итирдиляр. Д. мцтлягий- йятинин дайаьы йени мямур задяэанлар вя бцрэерляр (дювлят вязифяляриня шящярлиляри гябул етмяйя башладылар) олдулар. Щцгуг системи стандартлашдырылды, “Данске Лов” цмумданимарка ганунлар кцллиййаты дяръ едилди (1683), юлчц вя чяки ващидляринин ислащаты апарылды, ващид верэи системинин тятбиги цчцн бцтцн торпагларын кадастры тяртиб едилди. 1702 илдя ворнедскаб ляьв едилди, лакин 1733 илдя щярби тящким системи (ставносбонд) формасында тящкимчилик бярпа олунду.


    18 ясрин орталарындан Д. ъямиййятиндя к.т.-нын модернляшдирилмяси вя дахили ислащатларын кечирилмяси мясяляляри мцзакиря олунмаьа башлады. 1751–70 иллярдя щюкумятин фактики башчысы олан Й. Бернсторфун йцрцтдцйц меркантилизм сийасяти Д.-нын игтисади вя малиййя вязиййятини кяскин шякилдя аьырлашдырды. Хязиняни долдурмаг цчцн йени к.т. верэиси (щарткорн) тятбиг едилди, дювлят торпагларынын сатышына башланылды. Крал ВЫЫ Кристианын дюврцндя биринъи назир Й.Ф. Струенсе маарифчи мцтлягиййят характерли ислащатлар кечирди (1770–72). Назирлярин юз задяэан гощумларыны вязифяляря тяйин етмяк, сензура, щямчинин исtинтаг заманы ишэянъя тятбиг етмяк гадаьан едилди, инзибати апарат, малиййя идарячилийи, мящкямя системи садяляшдирилди, бийар эцнляри дягигляшдирилди, натурал верэиляр пул верэиляри иля явяз едилди. Задяэанларын суи-гясди нятиъясиндя Струенсе вязифясиндян кянарлашдырылды (сонра едам олунду), онун ислащатлары ися ляьв едилди. 1780-ъи иллярдя йени, даща дярин ислащатларын кечирилмяси башлады. Кралын гярарларынын разылашдырылдыьы Эизли дювлят шурасы йарадылды. Игтисади вя сийаси щяйатда задяэанлар арасындан вя бцрэерлярин али тябягясиндян чыхан тиъарят-сянайе буржуазийасынын ролу тядриъян артды. Тящкимчилик щцгугу 1788 илдя мящдудлашдырылды, 1800 илдя ися тамамиля ляьв олунду. Ян варлы кяндлиляр тясяррцфатларыны сатын алараг сащибкарлара (гордменляря), торпагсыз кяндлиляр (щусменляр) ися муздурлара чеврилдиляр. Бу дяйишикликляр Д. игтисадиййатында капиталист мцнасибятляринин даща эениш йайылмасына йол ачды.


    18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя Д. бир нечя дяфя щярби мцнагишялярдя иштирак етди: 1788 илдя Данимарка-Норвеч гошунлары Исвечя сохулду; 1801 илдя Б.Британийа Д. донанмасына щцъум етди, 1807 илдя ися Д.-нын пайтахты шиддятли бомбардмана мяруз галды [бах Инэилтяря-Данимарка мцщарибяси (1807–14)]. Д. буна ъаваб олараг Б.Британийайа мцщарибя елан етди, ВЫ Фредерик Ы Наполеонла иттифага эирди. Наполеон Франсасынын дармадаьын олунмасындан вя 1813 илин декабрында Исвеч гошунларынын Шлезвиг вя Щолштейня сохулмасындан сонра Д. мяьлубиййятини етираф етди. Кил сцлщ мцгавилясиня (1814) эюря Д. Щелголанд а.-ны Британийайа, Норвечи ися Исвечя эцзяштя эетди.


    Данимарка 19 ясрин орталары – 20 ясрин яввялляриндя. Вйана конгресинин (1814–15) гярарларына эюря Норвечи итирмиш Д. Атлантика мцлклярини (Исландийа, Фарер а-ры, Гренландийа), Шлезвиг, Щолштейн вя Лауенбург щерсоглугларыны ялиндя сахлайа билди. Щярби мяьлубиййят вя ярази иткиси 1820-ъи иллярин сонларынадяк давам едян игтисади чятинликляря сябяб олду. Гярби Авропада башланмыш сянайе чеврилиши Д. тясяррцфатынын модернляшдирилмясиня тякан верди. 1814 илдя иъбари ибтидаи тящсил щаггында гярарын гябул едилмясиндян сонра артыг 19 ясрин орталарында юлкянин бцтцн ящалиси савадлы иди.


    1830-ъу иллярин яввялляриндян Д.-нын щяйатында мцщцм дяйишикликляр баш верди: реэионал силки-нцмайяндяли мяшвярятчи мяълисляр (Шлезвиг, Щолштейн, Йутландийа вя адаларда) йарадылды, 1837–41 иллярдя коммунал юзцнцидаря тятбиг едилди. 1840–41 иллярдя ВЫЫЫ Кристианын апардыьы ислащатлар (натурал верэилярин ляьви, кянд юзцнцидарясинин тятбиги вя с.) кянд щяйатыны мцасирляшдирди. 1840 илдя Милли Либерал Партийа, 1846 илдя “Кяндли достлары ъямиййяти” йаранды. Бу дюврдя Шлезвиг вя Щолштейнин алман вя данимаркалы ящалиси арасында милли зиддиййятляр кяскинляшди. Милли либераллар Шлезвигин бцтцнлцкля Д.-нын тяркибиня гатылмасыны тяляб едирдиляр. Данимарка-Алманийа мцщарибяляри (1848–50, 1864) нятиъясиндя Д. Шлезвиги, Щолштейни вя Лауенбургу итирди.


    1848 илин ингилаби сарсынтылары Д.-дан да йан кечмяди. Пайтахтда баш верян кцтляви нцмайишляр ВЫЫ Фредерики Мцяссисляр мяълисини чаьырмаьа вадар етди. Мяълисин ишляйиб щазырладыьы Ийун конститусийасына (1849) эюря Д. икипалаталы парламенти (ригсдаг) вя кралын гаршысында мясулиййят дашыйан щюкумяти олан мящдуд монархийайа чеврилди. 1855 илдя гябул олунмуш Октйабр конститусийасы крал щакимиййятини эцъляндирди, парламентин щцгугларыны ися мящдудлашдырды.


    19 ясрин икинъи йарысында Д.-нын аграр сащяси сцрятля инкишаф едирди. 1870-ъи иллярдя юлкя тахыл истещсалындан мящсуллары, ясасян, Б.Британийа вя Алманийайа ихраъ олунан щейвандарлыьа кечди. К.т. мящсуллары Д. ихраъатынын 85–90%-ни тяшкил едирди. Онун тяшкили цчцн к.т. бирликляри вя кооперативляр йарадылды. Елми-техники наилиййятляри тятбиг едян савадлы вя варлы кяндлиляр кяндин симасына чеврилдиляр. 20 ясрин яввялляриндя Д.-да бир чох ъящятиня эюря дцнйанын ян мцтярягги вя йцксяк инкишаф етмиш аграр-сянайе комплекси формалашды. Бунунла йанашы чохсайлы тиъарят вя няглиййат сящмдар ъямиййятляри йаранды. К.т.-нын вя тиъарятин тялябатлары сянайенин инкишафына тякан верди. 1870-ъи иллярин яввялляриндя ири тярсанялярин вя машынгайырма заводларынын бцнювряси гойулду. Шящярляр сцрятля инкишаф едирди; 20 ясрин яввялляриндя Копенщаэенин ящалиси 400 мин няфяря чатды, Д.-да кянд ящалисинин хцсуси чякиси 60%-я гядяр азалды.

     “Й.Ф. Струенсенин едамы”. Гравцрa. 18 яср.

    19 ясрин икинъи йарысында Д.-да сабит чохпартийалы систем формалашды. Бу системдя бюйцк щиссяси милли либераллардан ибарят Мцщафизякарлар партийасы (Щюйре, 1849) вя кянд буржуазийасы иля варлы кяндли нцмайяндялярини бирляшдирян либерал-демократик Венстре апарыъы рол ойнайырды. Сосиал-демократик щярякат инкишаф етмяйя башлады. 1870-ъи иллярдя Д.-да илк щямкарлар иттифаглары (1898 илдя Щямкарлар Иттифаглары Бирлийи йарадылды), 1871 илдя реформист мювгедя олан Данимарка Сосиал-Демократ Партийасы (ДСДП) тяшкил едилди. 1884 илдя ДСДП нцмайяндяляри фолкетингя сечилдиляр. 19 ясрин сон онилликляриндя щакимиййят кралын дястяйи иля щюкумяти формалашдыран мцщафизякарларын ялиндя иди (Й.Б. Еструп кабинети). 1872 илдян парламентдя цстцнлцк тяшкил едян Венстре иля щюкумят арасында узунмцддятли мцнагишя (1875–94) баш верди. Еструп щюкумяти юлкяни тясдиг олунмамыш бцдъя иля 10 ил (1885–94) идаря етди. Бу мцддят ярзиндя либераллар щюкумятин парламентдя чохлугда оланлар тяряфиндян тяшкилини тяляб едирдиляр. 1894 илдя Еструп истефа верся дя, Щюйре 1901 илядяк щакимиййятдя галды. 1905 илдя Венстре парчаланды вя йени Радикал Венстре (Дет Радикале Венстре) йаранды. 1913 ил сечкиляриндя галиб эялмиш ДСДП иля Радикал Венстренин формалашдырдыглары сосиал-либерал щюкумят 1920 илядяк щакимиййятдя галды.


    19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Д.-да бир сыра мцщцм сосиал-игтисади ислащат кечирилди: эялир вя ямлак верэиляри, фящлялярин бядбяхт щадисялярдян сыьорталанмасы, торпагсыз кяндлиляря торпаг сащяляринин алынмасы цчцн кредитлярин верилмяси тятбиг едилди. 1907 илдя дювлят ишсизляря малиййя йардымы эюстяряъяйиня зяманят верди, 1910 илдян ямяк мцнагишяляри цзря дювлят арбитражы вя мцнсифляр мящкямяси фяалиййятя башлады. 1908 илдя Д.-да гадынлар
    коммунал сечкилярдя, 1915 илдя ися фолкетингя сечкилярдя иштирак етмяк щцгугу газандылар.


    1864 илдян сонра Д. битяряфлик сийасяти йцрцдцрдц. Д. кралы ЫХ Кристиан [1863– 1906] Авропанын бир чох щюкмдарлары иля гощум иди. Онун гызы Дагмар Русийа императору ЫЫЫ Александра яря эетди, оьлу Вилщелм Ы Эеорг ады иля Йунаныстан, нявяси Карл ися ВЫЫ Щокон ады иля Норвеч кралы олду.


    Данимарка 1914–45 иллярдя. Д. Биринъи дцнйа мцщарибясиндя иштирак етмяди. Буна бахмайараг 275-дян чох тиъарят эямисини итирди. 1914 илин августундан юлкядя гиймятляр вя ярзаг цзяриндя ъидди нязарят тятбиг едилди. 1918 ил декабрын 1-дя Исландийа Данимарка иля унийада олан мцстягил краллыг статусуну алды. Алманийанын мяьлуб олмасы Д.-йа Шлезвигин гайтарылмасы мясялясини галдырмаг имканы верди. Версал сцлщцнцн (1919) шяртляриня уйьун олараг 1920 илдя кечирилмиш цмумхалг референдумунун нятиъяляриня эюря Шимали Шлезвиг (данимаркалылар йашайан ярази) Д.-йа бирляшдирилди. 1919 илдя Д. Миллятляр Ъямиййятиня дахил олду.


    1917 илдян сонра Авропадакы ингилаби вя демократик щярякатын йцксялиши Д.-йа да тясир эюстярди. 1918–20 иллярдя фящляляр 8 саатлыг иш эцнцня кечилмясиня наил олдулар. ДСДП-нин нцфузу вя тясири артды, онун нцмайяндяляри парламентдя даща фяал рол ойнамаьа башладылар. 1918 илин апрелиндя ДСДП-нин сол ганады Данимарка Сосиалист Фящля Партийасына (ДСФП) чеврилди, 1919 илин нойабрында ися онун ясасында Данимарка Сол Сосиалист Партийасы йарадылды [1920 илдя Коминтерня дахил олдугдан сонра Данимарка Коммунист Партийасы (ДКП) адланды].

    1919 илдя радикаллар вя сосиалистляр щюкумятинин гярары иля торпаглар йенидян бюлцшдцрцлдц, 6 миндян чох хырда тясяррцфат йарадылды. 1920 илин мартында Д.-нын мцщафизякар даиряляри сосиал-либерал щюкумятин истефасына наил олдулар. Х Кристиан конститусийаны позараг мцщафизякарлардан ибарят “ишэцзар щюкумят”и тяйин етди. 1920 илин майында Венстренин саь ганадынын лидери Н. Нейергорун формалашдырдыьы щюкумят щакимиййятя эялди. Ящалинин Нейергор щюкумятинин игтисади сийасятиндян наразылыьы 1924 илин апрелиндя онун истефасы иля нятиъялянди. Сосиал-демократлардан тяшкил олунмуш Т. Стаунинг щюкумяти 1942 илин яввялляринядяк (1926–29 илляр истисна олмагла) щакимиййятдя галды.


    1920-ъи иллярин сону – 1930-ъу иллярин яввялляриндя баш вермиш дцнйа игтисади бющраны Д.-йа аьыр зярбя вурду. 1932 илдя ишсизлик 40%-я чатды. Йалныз 1933 илин йанварында Стаунинг щюкумяти дювлятин игтисадиййата фяал мцдахилясини нязярдя тутан “Бющран ялейщиня милли програм”ынын бюйцк дястяк газанмасына наил олду. Игтисади бющран заманы радикал партийа вя щярякатларын нцфузу артды. 1931 илдя саь ъинащда олдугъа фяал “Кянд сащибкарлары бирлийи” йаранды. Сонралар онун цзвляри тяряфиндян тяшкил олунан бир сыра фашист вя миллятчи-сосиал груплашмалар илк дяфя 1939 илдя парламентдя йер алдылар. Цмумиййятля радикал партийа вя щярякатлар 1920– 30-ъу иллярдя Д.-нын сийаси сящнясиндян кянарда галмышлар.

    “23 октйабр 1848-ъи илдя Данимарка Мцяссисляр Мяълисинин ачылышы”. Ряссам
                                                                                                                                                   К. Щансен. (1860–64).

    Игтисади бющрандан сонра Д.-нын сянайеляшдирилмясиндя мцщцм аддымлар атылды: машынгайырма сащяляри, кимйа вя резин сянайеси йарадылды; Д. дцнйа базарында дизел, эями, щямчинин семент сянайеси цчцн аваданлыьын ири тядарцкчцляриндян бириня чеврилди.


    1930-ъу иллярдя Д. Алманийа иля Б.Британийа арасында баланслашдырылмыш сийасят йцрцдцрдц. Д. щюкумяти Шимали Авропа битяряф дювлятляр бирлийинин йарадылмасы иля баьлы данышыгларда иштирак едирди. 1939 илдя Алманийанын тяклифи иля щцъум етмямяк щаггында мцгавиляни имзалады.


    1939 илин сентйабрында Икинъи дцнйа мцщарибясинин башланмасы иля Д. юз битяряфлийини елан ется дя, 1940 ил апрелин 9-да Алманийа Д.-ны ишьал едяряк ону юзцнцн ярзаг базасына чевирди. Ишьал идарячилийи Д.-нын дахили ишляриня гарышмырды, онун ярази бцтювлцйц вя мцстягиллийиня хцсуси меморандумла зяманят верирди. Диэяр ишьал едилмиш юлкялярдян фяргли олараг, Д.-да 1943 илядяк насистляшдирилмя щяйата кечирилмяди. Орду, донанма, полис, еляъя дя тящсил Д.-нын нязарятиндя иди, демократик гурулуш давам едирди. Щямкарлар иттифаглары вя тяшкилатларынын фяалиййяти гадаьан едилмямишди. 1941 илин августунда ДКП гадаьан олунду.


    Ишьал дюврцндя Д.-нын игтисадиййаты, ясасян, Алманийайа ихраъата (к.т. мящсуллары вя кюмцр) йюнялди. Дяйяри 3 млрд. кронайа чатан бу ихраъатын щяъми Д. ящалисинин алыъылыг габилиййятинин артмасына мцсбят тясир эюстярди. Алман щярбчиляринин иншаат лайищяляри (илк нювбядя аеродромларын тикинтиси) Д. Милли банкына тягр. 5 млрд. кронайа баша эялди. Алманийа щюкумятинин тязйиги иля Д. болшевизмя гаршы мцбаризя цчцн “Данимарка кюнцллцляр корпусу”нун (Фрикорпс Данмарк) йарадылмасына разылыг верди. 1941 илин декабрында Д. “Антикоминтерн пакты”на гошулду. Коалисийа щюкумяти коллаборасионизм сийасяти йцрцдцрдц. 1942 илдя Т.Стаунингин юлцмцндян сонра сосиал-демократ В. Бул баш назир олду. Бу заман юлкядя игтисади вязиййят сабитляшмиш, кронанын рейхсмаркайа нисбятян мязянняси мющкямлянмиш, данимаркалы фящлялярин Алманийанын щяйата кечирдийи тикинти ишляриня ъялб олунмасы нятиъясиндя ишсизлик хейли азалмышды. Алманийанын ССРИ-йя щцъумундан сонра коммунистляр Мцгавимят щярякатында апарыъы гцввя олдулар. Онларын Мцщафизякар халг партийасы иля бирликдя “Фрит Данмарк” адлы эизли гязети няшр олунурду. 1942 илин апрелиндян кцтляви саботаж актлары башлады. 1943 илдя фолкетинг сечкиляриндя коалисийа щюкумятиня дахил олан партийалар (ДСДП, Венстре вя Мцщафизякар халг партийасы) сяслярин 93,4%-ни, насионал-сосиалистляр ися ъями 3,3%-ни топладылар. 1943 илдя Щитлер Алманийасынын мяьлубиййятляри вя данимаркалыларын “ишьалдан безмяси” нятиъясиндя юлкянин алманларла ямякдашлыьы зяифляди. Тятилляр вя саботаж актлары артды. Алманийа команданлыьынын Д. ордусунун тярк-силащ олунмасы, фювгяладя вязиййятин тятбиг едилмяси вя саботажчыларын едам олунмасы тялябляриня Д. щюкумятинин етиразы Алманийа-Данимарка мцнасибятляриндя дюнцш нюгтяси олду. 1943 ил августун 29-да Д. щюкумяти истефа верди, эестапо Мцгавимят щярякаты иштиракчыларыны тягиб етмяйя башлады. Алманлар щабеля эямилярини батырмыш данимаркалы щярбчи вя дянизчиляри юлкя дахилиндя нязарятя эютцрдцляр. Юлкя Д. Али мящкямясинин тясдиг етдийи сярянъамлар васитясиля дювлят катибляри тяряфиндян идаря олунмаьа башлады, иътимаи щяйат насистляшдирилди. 1943 илин сентйабрында Азадлыг шурасы (Фрищедсрåдет) вя онун эизли силащлы дястяляри йарадылды (силащлар Б.Британийа вя Исвечдян эюндярилирди). 1944 илин ийун-ийул айларында баш вермиш цмуми тятилдя Д. сийасятчиляри иля Азадлыг Шурасы арасындакы данышыгларда Д.-нын азад олунмасындан сонра щакимиййятя эяляъяк коалисийа щюкумяти щаггында мцзакиряляр башлады. Бу гцввяляр Д.-ны мцттяфиг кими танымаг хащиши иля Антищитлер коалисийасына мцраъият етди, лакин онун мцраъияти ССРИ-нин етиразы иля гаршылашды. 1944 илдя Д.-да ясл диверсийа мцщарибяси (д.й.-ларында, завод, эями вя тярсанялярдя партлайышларын тюрядилмяси) башлады. Ишьал заманы тягр. 7 мин данимаркалы щялак олду. 1944 илин октйабрындан ишьалчылара гаршы мцбаризяни Д. ордусунун айры-айры дястяляри апарырды.

     1944-ъц ilin йайында Копенщаэендя (Нюрребро даирясиндя)
    тятилляр.


    1944 илин майында кечирилмиш референдума ясасян Исландийа ийунун 17-дя республика елан олунду. 1945 ил майын 5-дя Д.-дакы алман ишьалчы гошунлары инэилисляря тяслим олду. Юлкядя эениш Мцгавимят щярякаты олдуьуна эюря Д. Бирляшмиш Миллят- ляр Тяшкилатынын тясисчиляриндян бири ола билди. Ишьалдан азад олдугдан сонра Д.-датезликля демократик гурулуш бярпа едилди. 


    Данимарка 1945 илдян сонра. 1945 илин майында 1944 ил разылашмаларына ясасян В. Булун коалисийа щюкумяти йарадылды. Фолкетингя сечкиляр заманы (1945, 30 октйабр) К. Кристенсен башда олмагла Вен- стре щюкумяти щакимиййятя эялди. Онун тяркибиня кющня сийаси партийаларын вя Мцгавимят щярякатынын нцмайяндяляри дахил олдулар. Д.-нын игтисади йцксялишиндя 1948–53 иллярдя АБШ-дан 350 млн. доллар мябляьиндя алынмыш йардым (Маршалл планына уйьун олараг) бюйцк рол ойнады.


    Д. сосиал-демократлары тезликля яввялки мювгелярини бярпа едя билдиляр. Коммунистляр ися “сойуг мцщарибя” шяраитиндя юз популйарлыгларыны итирирдиляр. 1948 ил мартын 23-дя Фарер а-ры дахили юзцнцидаряетмя щцгугу газандылар. 1947 илдя Данимарка-Алманийа сярщяди гяти олараг мцяййян едилди. 1955 илин мартында Шлезвигдяки азсайлы халгларын щцгуглары вя статусу барядя Данимарка-Алманийа разылашмасы ялдя олунду. Скандинавийа дювлятляринин Шимал мцдафия иттифагыны йаратмаг ъящди алынмадыгдан сонра Д. Норвечля бирэя 1949 ил апрелин 4-дя НАТО тясисчиляриндян бири олду. Д.-нын силащлы гцввяляри НАТО-нун сцлщмярамлы аксийаларында, о ъцмлядян Сцвейшдя (1956–57), Конгода (1960–64) вя Кипрдя (1964 илдян) иштирак етдиляр.


    1950–60-ъы илляр сцрятли игтисади инкишаф вя Д.-нын “цмуми рифащ дювляти” кими формалашмасы дюврц иди. Бир чох эюстяриъиляря (адамбашына дцшян ЦДМ-ин щяъминя, щяйат сявиййясиня вя кейфиййятиня) эюря Д. Авропа вя дцнйада биринъиляр сырасына чыхды.


    1953 ил ийунун 5-дя гцввяйя минмиш йени конститусийайа ясасян бирпалаталы парламент (фолкетинг) йарадылды, Д. тахтына варислик щцгугу кишилярля йанашы гадынлара да верилди, йерли идаряетмя органларынын ролу артды. Гренландийа Д. краллыьынын бир щиссясиня чеврилди (бах Гренландийа мягалясиня). 1958 илдя Д. щюкумяти АБШ тяййаряляринин Гренландийа яразиси цзяриндян учушларына иъазя верди.


    Скандинавийа юлкяляри иля ямякдашлыг сийасятини щяйата кечирян Д. 1952 илдя Шимал шурасынын йарадылмасында иштирак етди. Д.-нын Авропа Игтисади Бирлийиня (АИБ) гябул едилмяси щаггында 1961 илдя башлайан данышыглар 1963 илдя дайандырылды, 1969 илдя ися йенидян давам етдирилди. Мцгавиля 1972 илдя имзаланды вя цмумхалг референдумунда сясвермядян сонра 1973 ил йанварын 1-дян гцввяйя минди. 1977–88 иллярдя Д.-да НАТО-нун Гярби Авропа юлкяляриндя нцвя силащынын йерляшдирилмясиня гаршы вя Шимали Авропанын нцвя силащларындан азад зонайа чеврилмяси уьрунда щярякат башланды. 1972 илин йанварында ЫЫ Маргрете Д. краличасы олду. 1979 илдя Гренландийайа дахили юзцнцидаряетмя щцгугу верилди.


    Д. игтисадиййатынын сабит инкишафы 1970-ъи иллярин яввялляриндяки нефт бющраны сябябиндян позулду. Бющран нятиъясиндя башлайан игтисади тяняззцл, артан ишсизлик вя инфлйасийа яняняви партийаларын мювгейини сарсытды. Адятян сечиъилярин 90%-инин сясини газанан партийалар 1973 ил сечки- ляриндя сяслярин 58%-ини топладылар. Ян чох иткиляря мяруз галанлар сосиал-демократлар вя мцщафизякарлар олдулар. Сечкилярдя М.Глиструпун популист Тярягги партийасы галиб эялди. 1973–82 иллярдя Д.-да давамлы коалисийа щюкумяти йаратмаг мцмкцн олмурду, кабинетляр чох вахт парламентдяки азлыглардан формалашырды (мяс., 1979 илдя А. Йорэенсенин кабинети). Йалныз 1982 илдя сийаси вязиййят сабитляшди. П. Шлцтерин баш назир олдуьу (1993 илядяк) йени щюкумятин тяркибиня гейри-сосиалист партийаларын нцмайяндяляри дахил иди. О, бир сыра мцщцм игтисади вя сосиал ислащатлар кечирди; 200 миндян чох йени иш йери йарадылды. Бунунла беля ишсизлик сявиййяси, еляъя дя Д.-нын хариъи боръу артырды. 1993 илдя Д.-нын Шимал дянизиндя нефт вя газ щасилатына башламасы иля йенидян игтисади артым баш верди.


    Д. щюкумяти хариъи сийасятдя Мяркязи Авропада щярби гаршыдурманын вя нцвя силащларынын ялейщиня чыхыш едирди. 1986 илдя кечирилмиш референдумда данимаркалылар цмумавропа базарынын ислащат йолу иля дяйишдирилмясиня, 1988 ил сечкиляриндя ися Д.-нын НАТО тяркибиндя галмасы лещиня сяс вердиляр. ССРИ-нин вя сосиалист системинин даьылмасы заманы Д. Балтикайаны республикалары фяал шякилдя дястякляди, Шярги Авропадакы кечмиш сосиалист дювлятляринин тезликля АБ-ня интеграсийасына тяряфдар чыхды. 1994 илдя щакимиййятя эялян сосиал-демократ П. Нцруп-Расмуссенин коалисийа щюкумяти гошунларыны сцлщмярамлы континэентин тяркибиндя Балканлара эюндярди. Маастрихт мцгавиляси 1992 илин ийунунда кечирилмиш референдумда дястяклянмяся дя, тякрар сясвермя (1993, май) заманы бязи шяртлярля гябул едилди. 1998 ил референдумунда данимаркалылар Авропайа интеграсийаны дяринляшдирян Амстердам мцгавилясиня сяс вердиляр, лакин 2000 илдя авронун юлкядя дювриййяйя бурахылмасындан имтина етдиляр. Д. силащлы гцввяляри НАТО-нун Йугославийайа гаршы щярби ямялиййатында (1999), Яфганыстан мцщарибясиндя (2002–2013), Ирага гаршы мцщарибядя (2003–2007) вя Ливийайа щярби мцдахилясиндя (2013) иштирак етдиляр.


    2000-ъи иллярин яввялляриндя енержи дашыйыъыларынын бащалашмасына бахмайараг, Д. игтисадиййаты ирялилямякдя давам етмишдир. Д.-нын баш назири вязифясиндя Венстренин лидерляри А.Ф.Расмуссен (2001– 2009) вя Л.Л.Расмуссен (2009–2011) олмуш, 2011 илин октйабрындан сосиал-демократ Х. Торнинг-Шмиттдир.


                                                                                  Тясяррцфат


    Д. Авропанын стабил инкишаф едян игтисадиййата малик, йцксяк инкишаф етмиш кичик юлкяляри групуна аиддир. ЦДМ-ин щяъми 244,9 млрд. доллардыр (алыъылыг габилиййяти паритети цзря, 2013); адамбашына дцшян эялиря эюря (43,8 мин доллар) Д. дцнйада 7-ъи (БВФ-нин мялуматына эюря), АИ юлкяляри арасында (Лцксембург вя Ирландийадан сонра) 3-ъц йери тутур. Инсан инкишафы индекси 0,900 (2013; 187 юлкя арасында 10-ъу йер); реал ЦДМ артымы 0,4% (2013) тяшкил едир.

    Игтисадиййаты ян габагъыл постсянайе юлкяляри цчцн сяъиййяви олан структура маликдир: ЦДМ-ин 77,5%-и хидмят сферасында, 21,2%-и сянайе вя тикинтидя, 1,3%-и мешя вя кянд тясяррцфатында, балыгчылыгда йараныр (2014). Д. бейнялхалг игтисади ялагялярдя фяал иштирак едир; дахили базары мящдуддур (кичикдир). Сянайе бир сыра ихтисаслашмыш елмтутумлу истещсала (енерэетика, яъзачылыг, биоложи вя информасийа тех- нолоэийалары вя с.) маликдир. Йцксяк сямяряли к.т. игтисадиййатын апарыъы секторларындан бири вя ихраъат эялирляринин мцщцм мянбяйидир. Д. ири балыгчылыг дювлятидир.


    Авропада сосиал тяминатын ян габагъыл системляриндян бири Д.-дадыр: сосиал хяръляр ЦДМ-ин 31,3%-ни (2003; адамбашына илдя 8223 авро; данимаркалыларын
    тягр. 1/4-и мцхтялиф юдямяляр алыр) тяшкил едир. Инкишафын инновасийа истигамяти еколоэийа иля эетдикъя сых узлашыр. ЕТТКИ- йя сярф олунан хяръляр (ЦДМ-ин 2,6%-и, 2003) ЦДМ вя сянайе истещсалынын инкишафы иля мцгайисядя йцксялян темпля артыр; ширкятлярин эялиринин хейли щиссяси тядгигат секторуна йюнялдилир. Енержийя гянаят едян (1980-ъи иллярдян енержи истещлакы, демяк олар ки, дяйишмяздир) вя тябияти мцщафизя едян (о ъцмлядян еколожи вязиййятин йахшылашдырылмасына истигамятлянмиш) технолоэийаларын инкишафына вя онларын сцрятли тятбигиня бюйцк ящямиййят верилир. Кцляк енержиси, суйун, торпаьын тямизлянмяси, туллантыларын йенидян емалы кими сащялярдя юлкянин бейнялхалг мювгейи олдугъа йцксякдир.

    Сянайе. 1990–2004 иллярдя сянайе мящсулу истещсалынын щяъми 21% артмышдыр; йени йцксяктехнолоэийалы истещсал сащяляри даща сцрятля инкишаф етмишдир. Сянайе истещсалынын артым темпи 2014 илдя 1% олмушдур. ЦДМ-ин 17%-и вя ишляйянлярин 20,3%-и (2011) емал сянайеси сащяляринин пайына дцшцр. Пайтахт реэионундан истещсал тядриъян юлкянин г. реэионларына (Фцн а., Йутландийа й-а; 21 ясрин яввялляриндя истещсал ширкятляринин артыг тягр. 2/3-и бурада йерляшдирилмишдир) кючцрцлцр; Копенщаэен вя Исвечля сярщядин йахынлыьында Ересунн реэионунун Д.-йа мяхсус щиссяси йцксяктехнолоэийалы истещсалын (електрон, телекоммуникасийа комплексляри) ъямляшдийи ясас райондур.

    Торсщавн шящяриндян эюрцнцш. Фарер адалары.

    Эениш номенклатуралы мямулат истещсал едян кичик вя орта мцяссисяляр цстцнлцк тяшкил едир. Истещсалын чох щиссяси ихраъ йюнцмлцдцр. Адамбашына дцшян ямтяя ихраъынын дяйяриня эюря (2006 илдя 17 599 доллар) Д. дцнйа лидерляри онлуьуна дахилдир. Ихраъ едилян мящсуллар арасында кимйа (85%-ядяк, яъзачылыг да дахил олмагла), машынгайырма (орта щесабла 75%), мебел (тягр. 63%), йейинти (55%-дян йухары) вя йцнэцл (55%-дян йухары) сянайе сащяляринин пайы даща йцксякдир.


    Сянайедя сатыш дяйяринин 9,2%-и минерал хаммал щасилатынын пайына дцшцр (2005). 1970-ъи иллярин яввялляриня гядяр Д. йалныз тикинти материалларынын (гум, табашир, ящянэдашы, чынгыл) истещсалы вя шцшя-файанс сянайеси (эил) цчцн юз хаммалындан истифадя едирди. 1960-ъы иллярин сонларында Шимал дянизинин Д. секторунда нефт вя газ йатаглары ашкарланды. Йатаг- ларын ишлянилмясиня 1972 илдя башланылды, бу хаммал нювляри иля юзцнцтямината 1997 илдя наил олунду. Нефт [эцндялик 27,8 т (2013); Д. сащяляриндя ашкарланмыш нефт ещтийатлары 125,5 млрд. т; 2014], тябии газ (4,845 млрд. м3; ещтийатлары 43,01 млрд. м3; 2013) щасил едилир. Дан, Горм вя с. (ъями 19; тягр. 50 платформа вя тягр. 280 гуйу) йатаглар ишлянилир. Щасилатын тягр. 80%-и (15 йатаг) ДУЪ консорсиумунун (“Данск Ундерэрундс Ъонсортиум”; онун тяркибиня 10 ширкят, о ъцмлядян “Сщелл” – щасилатын 36,4%-и, “Мæрск Олие оэ Эас А/С” “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен”я аиддир – 30,9%-и, “Техаъо” – 11,9%-и дахилдир), тягр. 8%-и “ДОНЭ Енерэй” дювлят консернинин (3 йатаг; газын нягли, сахланмасы вя пайлашдырылмасы сащясиндя инщисарчыдыр), тягр. 6%-и “Щесс Ъорпоратион”ун пайына дцшцр. Енержи ресурсларынын щасилаты дахили тялябаты цстяляйир. Д. нефт вя тябии газын нетто-ихраъатчысыдыр. Нефт ихраъы 14,9 млн. т (2004; о ъцмлядян 39%-и Исвечя, 25%-и Нидерланда, тягр. 10%-и Финландийайа, щямчинин Франса вя Алманийайа), газ 5,2 млрд. м3 (о ъцмлядян 43%-и Алманийайа, 2004 илдян 40%-и Нидерланда, 17%-и Исвечя) тяшкил едир. 2005 илдя газ ихраъы илк дяфя дахили тялябаты цстялямишдир. Кюмцря олан тялябат тамамиля идхал щесабына (щяр ил тягр. 9 млн. т; ясасян, ЪАР, Колумбийа, Русийа вя Полшадан) юдянилир. Нефт емалы мцяссисяляри Фредерисийа вя Стигснес шящярляриндя йерляшир.


    Електрик ст.-ларынын мцяййян олунмуш эцъц тягр. 13,51 мин МВт-дыр (2011). Електрик енержиси истещсалы 29,85 млрд. кВт.саат, тялябаты 32,62 млрд. кВт.саат-дыр (2012). Истещсалын 83%-и ИЕС-лярин (ян ириси Ъянуби Йутландийада Обенро фйорду йахынлыьында “Анстед” ИЕС-идир, кюмцрля ишляйир), 17%-и гейри-яняняви мянбялярин пайына дцшцр. Д. електрик енержисини (истещсалын 7%-индян чохуну) Алманийа вя Норвечя ихраъ едир; ейни заманда ону Исвечдян идхал едир. Електрик енержиси истещсалына юлкянин гярб районларында (Йутландийа й-а, Фцн а. вя она битишик адалар) ЕЛСАМ ширкяти, шярг районларында (Зеландийа, Фалстер вя Лолланн адалары) “Енерэи Е2” ширкяти (щяр 2 ширкят електрик енержисинин тягр. 80%-ини истещсал едян “ДОНЭ Енерэй” структуруна дахилдир) нязарят едир. ИЕС-лярин чоху мцхтялиф йа- наъаг нювляринин истифадяси цчцн нязярдя тутулмушдур; цмумиликдя нефт вя кюмцр истещлакы тядриъян азалыр, газ истещлакы ися артыр. Диэяр Скандинавийа юлкяляри иля мцгайисядя Д. истилик вя електрик енержисинин еколожи тямиз эенерасийасы нювлярининин инкишафына даща чох йюнялмишдир. Цмуми истещсал вя истещлакда бярпа олунан мянбяляр (о ъцмлядян кцляк енерэетикасы гурьулары, туллантыларын йандырылмасы вя тякрар емалы, биоложи кцтля) щесабына истещсал едилян енержинин пайы артыр. Кцляк енержисиндян истифадя цзря Д. дцнйада апарыъы йерлярдян бирини тутур. “Щорнс Рев” (Шимал дянизиндя, сащилдян 14–20 км мясафядя, Блованнс-Щук бурнуна гаршы тяряфдя; эцъц 160 МВт) дцнйанын ян ири кцляк паркыдыр; диэярляри: “Нйстед” (Лолланн а-ндан 10 км ъ.-да), “Самсø” (Самсю а-нын 3,5 км-лийиндя), “Мидделэрунден” (Копенщаэендян ш.-дя, сащилдян 2 км мясафядя), “Тунø Кноб” (Орхусдан ъ.-да, Йутландийа сащили иля Туню а. арасында), “Виндебй” (Лолланн а.-ндан шм.-да). Биоложи йанаъагдан (Щолстебро ш. йахынлыьында, Йутландийанын г.-индя суйун тямизлянилмясиндян сонра галан к.т. туллантылары вя чюкцнтцдян енержи истещсалы цзря дцнйанын ян ири мцяссисяляриндян бири тикилмишдир, 2006), дяниз дальаларынын енержисиндян (Йутландийанын шм.-г.-индя, Ниссум-Бреднинг фйорду районунда тяърцбя стансийасы) вя эцняш енержисиндян истифадя сащяляриндя ишлянилмяляр эениш тятбиг олунур.


    Металлурэийа (метал емалы да дахил олмагла; сатыш дяйяринин 7,4%-и) идхал хаммалына ясасланыр. Ян ири мцяссисяси “ДанСтеел А/С” поладйайма ширкятинин комбинатыдыр (Фредериксверк ш.; Русийа ширкяти “Новолипетск металлурэийа комбинаты”на мяхсусдур; полад лювщя истещсалы 432 мин т, 2005).

    Сянайе мящсулу сатышынын 25%-и машынгайырманын (електрон мямулатлар вя нягл. васитяляри дя дахил олмагла) пайына дцшцр. Эямигайырма, енерэетика вя сойудуъу аваданлыг, електротехника мящсуллары, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг, тибби ъищаз вя алятляринин истещсалы, телекоммуникасийа комплекси сащяляриндя Д.-нын мювгейи яняняви олараг эцълцдцр. 20 ясрин сонларындан башлайараг эямигайырма бющран кечирир; дцнйа эями истещсалында Д.-нын пайы
    0,8%-ядяк азалмышдыр (2004). Мящсулун бюйцк щиссясини ихраъ сифаришляри (мцхтялиф нювлц вя тоннажлы эямиляр) тяшкил едир. Копенщаэен вя Олборг ясас эями- гайырма вя эями тямири мяркязляридир. Ясас эямигайырма мцяссисяляри “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен”я мяхсусдур. Д.-нын ян бюйцк тярсаняси Оденседя йерляшян “Оденсе Стаалскибсвæрфт Эроуппен”дир; бурада контейнердашыйан эямиляр [о ъцмлядян 4 минядяк ИФЕ контейнер дашымаьа гадир олан; 2006 илдя дцнйада ян ири контейнердашыйан “Емма Мæрск” (11 мин ИФЕ контейнер) истифадяйя верилди], кабелгурашдырыъылар, танкерляр, йедякляр инша едилир. Контейнер истещсалы иля “Мæрск Ъонтаинер А/С” мяшьул олур. Мцщяррикляр (о ъцмлядян эями дизели), насослар, радиостансийалар, radаr гурьулары вя с. нювдя эями аваданлыьы истещсал едян заводлар тярсаняляр иля ялагялидирляр.

     “Щорнс Рев” кцляк эенераторлары. Шимал дянизи.


    Енерэетика аванданлыьы вя технолоэийаларынын истещсалында “Эрундфос А/С” (насос аваданлыьынын – цмумиликдя илдя тягр. 10 млн. насос, щямчинин електрик моторларынын вя онлар цчцн електрон аваданлыьын, су тяъщизаты вя су тямизляйиъи, гыздырыъы, кондисионерляшдирмя вя с. системляр цчцн аваданлыьын апарыъы истещсалчысыдыр) вя “Данфосс А/С” (мяишят вя сянайе гурьулары, истилик тяъщизаты вя кондисионерляшдирмя цчцн компрессорлар; истилик тяъщизаты системляри, ири сойудуъу гурьулар, истещсал хятляри цчцн нязарят гурьулары; “Данфосс Агуаз А/С” тюрямя ширкяти дяниз суйундан вя йа щяр щансы ичмяк цчцн йарарлы олмайан диэяр судан тямиз ичмяли су ялдя етмяйя имкан верян мембран технолоэийаларынын ишляниб тамамланмасы вя истещсалы иля мяшьул олур) консернляри ирялидядир. Кцляк енержиси сащясиндя аваданлыг вя технолоэийалар истещсалы цзря Д. АБШ вя Алманийа иля бирликдя дцнйа лидерляри сырасына дахилдир. Кцляк гурьулары цчцн турбинлярин ян ири истещсалчылары “Вестас Wинд Сйстемс А/С” (2004 илдя “НЕЭ Миъон А/С” ширкятини ялдя етмишдир; 2005 илдя дцнйа истещсалынын тягр. 28%-и), “Сиеменс Wинд Поwер А/С” (тягр. 5%) вя “ЛМ Эласфибер А/С” ширкятляридир. Турбинлярин тягр. 90%-и ихраъ едилир (ясасян, Авропа юлкяляриня).


    Сойудуъу аваданлыгларынын апарыъы истещсалчылары “Вестфрост” (Есбйерг; “Есб- жерэ Эроуп”а мяхсусдур), “Эрам А/С” (Полша ширкяти “Амиъа”йа мяхсусдур; о ъцмлядян гяннады сянайеси, дондурма истещсалы цчцн гурьулар, кондисионерляр) ширкятляридир. Тибби ъищазлар вя материаллар сащясиндя Д. ширкятляри дцнйа базарында ящямиййятли йер тутур. “ЭН РеСоунд” (“ЭН Сторе Норд”ун тяркибиндядир; дцнйа цзря ешитмя апараты истещсалынын тягр. 25%-и; щямчинин diaqnostika аваданлыьы вя с. дя истещсал едир) вя “Ъолопласт” (йцксяккейфиййятли sarğı materialı вя с. тибби мящсул истещсалы цзря дцнйа лидерляриндян бири) танынмыш ширкятлярдир.

    Д. йейинти сянайеси, хцсусиля дя сцд емалы цчцн аваданлыг истещсалы цзря гядим яняняйя маликдир. Мящсулларын тягр. 75%-и “Анщйдро Эроуп” консернинин (о ъцмлядян сцд заводларынын там лайищяляндирилмяси вя гурашдырылмасы; пендир, пивя, ширяляр, ушаг гидасы вя с. истещсалы цчцн аваданлыгларын бурахылышы; мящсулун тягр. 80%-и ихраъ едилир) пайына дцшцр. К.т. (elektrik sağıcı апаратлары вя с.), ят вя балыг емалы цчцн аваданлыгларын, лак, бойа, семент истещсалы кими яняняви сащяляр горунуб сахланылмышдыр.


    Електрон мящсулларын Д. истещсалчылары арасында “ЭН Сторе Норд” ширкятляри групу (фярди ялагя васитяляри базарында дцнйа лидерляриндян бири) вя “Банэ & Олуфсен” фирмасы (мяишят аудио вя видео техникасы, акустик системляр, телефонлар вя с.) ирялидядир.

     
    “Lego” ушаг конструкторлары щазырлайан сехляриндян бири. “Леэо Эроуп” компанийасы.

    Щярби техника вя комплектлярин истещсалы цзря ян ири ширкятляр: “Терма А/С” (мянзил-гярарэащы Орхус йахынлыьындакы Лцструпда йерляшир; йцксяктехнолоэийалы компонентляр, о ъцмлядян радар системляри, щярби тяййаря вя щеликоптерляр цчцн радиоелектрон мцдафия системляри, космосда тятбиг олунмаг цчцн аваданлыг, мцлки щава эямиляри цчцн компонентляр, гуру гошунлары, ЩЩГ вя ЩДГ цчцн команда вя нязарят аваданлыглары; фирма дювриййясинин 87%-и хариъи мцгавилялярин пайына дцшцр), “ЭПВ Принтъа А/С” (щярби техника вя космик эямиляр цчцн електрон компонентляр), “Сйстематиъ Софтwаре Енэинееринэ” (щярби ещтийаълар цчцн ко- манда вя нязарят системляри).


    Кимйа сянайеси (яъзачылыг да дахил ол- магла сатышын тягр. 17,8%-и) мящсулларынын чешиди эениш дейилдир, лакин, айры-айры истещсал сащяляри цзря Д. Авропада нязярячар- паъаг дяряъядя юндядир. “Щалдор Топсøе А/С” ширкяти сулфат туршусунун (дцнйа цзря истещсалын тягр. 25%-и; онун туллантысыз истещсалы технолоэийасыны ишляйиб щазырламышдыр), “Леэо Эроуп” – пластик кцтлянин (о ъцмлядян “Леэо” ушаг конструкторлары цчцн), “Суперфос” – пластик штамплашдырылмыш габлашдырмаларын (о ъцмлядян яъзачылыг мящсуллары цчцн), “Ъщеминова А/С” ширкятляр групу – биткилярин мцдафияси васитяляринин ири тядарцкчцсцдцр. Яняняви олараг лак вя бойалар (о ъцмлядян эямиляр цчцн) истещсал едилир. Яъзачылыг (тягр. 18 мин няфяр мяшьулдур, 2004) апарыъы вя сцрятля инкишаф едян (1995 – 2005 иллярдя мящсулун щяъми 2,5 дяфядян чох артмышдыр) сащялярдян биридир. 1980-ъи иллярдян истещсал биотехноложи методлар (башлыъа олараг Д.-Исвеч сярщядйаны районунда) ясасында инкишаф едир. Апарыъы яъзачылыг консерни олан “Ново Нордиск” (дцнйадакы яъзачылыг ширкятляри арасында 22-ъи йер) инсулин (дцнйа цзря истещсалын тягр. 50%-и), щямчинин сянайе ензимляри, щормонявязляйиъи терапийа, байтарлыг вя щематоложи препаратлары, антибиотикляр, витаминляр, мцхтялиф диагностик васитялярин истещсалы цзря дцнйада лидердир. “Щ.Лундбеък А/С” ширкятинин ясас мящсуллары психи хястяликлярин вя мяркязи синир системи хястяликляринин мцалиъяси цчцн препаратлар, антидепрес- сантлар вя аьрыкясиъи васитялярдир. Д. яъзачылыг ихраъатынын ясас щиссясини инсулин (40%), диэяр щормонлар (29%), витамин препаратлары (10%), антибиотикляр (6%) тяшкил едир. Ясас алыъылары Алманийа, Исвеч, Б.Британийа,
    Белчика, Нидерланд вя Ирландийадыр (ихраъатын 60%-индян чоху).

     “Ново Нордск” яъзачылыг консернинин мянзил-гярарэащы. Баксвер (Копенщаэен).


    Аьаъ емалы вя мебел (селлцлоз-каьыз да дахил олмагла, сатыш дяйяринин 13,5%-и) сянайесиндя тягр. 20 мин няфяр ишляйир, 500-дян чох ширкят фяалиййят эюстярир. Мцяссисяляри, ясасян, кичикдир вя аз мигдарда истещсал эцъцня маликдир. Ихтисаслашдырылмыш ири мцяссисяляр “Жунъкерс Индустриер” (мцхтялиф нюв паркетляр, дюшямя тахталары вя с) ширкятиня вя “Фритз Щансен А/С” мебел консерниня аиддир. Истещсал хяръляри йцксяк олдуьундан, одунъаглар емал цчцн Шярги Авропа (о ъцмлядян мцяссисяляри йцксяксявиййяли техники аваданлыьа малик Балтикайаны юлкяляря) вя Асийа юлкяляриня эюндярилир. Д., яняняви олараг, одунъаьы Исвеч вя Финландийадан идхал едир.

    Сатыш дяйяринин тягр. 1,6%-и тикиш, тохуъулуг вя эюн-дяри сянайесинин пайына дцшцр. Дябли эейим истещсалы цзря Д. Скандинавийа юлкяляри арасында лидердир. Сащя цзря кичик мцяссисяляр (ясасян, 25– 100 олур) Йутландийанын мяркязиндя вя г.-индя ъямляшмишдир, башлыъа мяркязи Рингкюбинг, диэярляри ися Вайле, Копенщаэен вя Олборгдур. Д.-да эейим ихраъынын тягр. 75%-и 3 ян ири – “Бестселлер А/С” (Веро Мода, Жаък&Жонес, ТДК, О·Н·Л·Й вя с. брендляр), “БТХ Эроуп” (Б-Йоунэ, Ъеро, Ерла, Фреезе, Сиэнатуре, Wики, 4Йоу, Бленд оф Америъа, Кабооки, щямчинин интерйер вя ев текстили мямулатлары) вя “ЫЪ Ъомпанй” (МЕХХ, ЫнWеар, Матинигуе вя с.) консернляринин пайына дцшцр. Дизайн цзря фирмаларын чоху Д.-да йерляшир; бир сыра ширкят тикиш вя мямулатларын габлашдырылмасы цзря мцяссисялярини Шярги Авропа юлкяляриня (ясасян, Полша вя Украйнайа), Щиндистан, Чин вя Тцркийяйя кючцрцр. Щазыр эейим (2,4 млрд. доллар, 2005; ясасян, Алманийа, Исвеч вя Норвечя) ихраъаты артыр, тохуъулуг мямулатларынын ися яксиня азалыр. Д. ширкяти “Еъъо” танынмыш айаггабы истещсалчыларындан (цмумиликдя тягр. 13 млн. ъцт, 2005) биридир. Яняняви олараг габ-гаъаг (Копенщаэендя “Ройал Поръелаин Фаъторй”) вя интерйер яшйалары истещсал едилир.

    Йейинти сянайеси (цмуми сатышын 22,4%-и) инкишаф етмишдир; гида мящсулларынын истещсалы цзря Д. АИ-дя 5–6-ъы йери (адамбашына дцшян истещсал щяъминя эюря 1-ъи йер) тутур. Д. донуз ятинин (дцнйа ихраъатынын тягр. 17%-и), бекон вя ветчинанын (22%), пендир (истещсал 355 мин т, ихраъат 258 мин т тяшкил едир, дцнйада 4-ъц йер; 2005), кяря йаьы, гуру сцд вя с. сцд мящсулларынын ири ихраъатчыларындан биридир. Д.-Исвеч консерни “Арла Фоодс” (сцд мящсулларынын, о ъцмлядян пендирин АИ-дя ян ири ихраъатчысы), “Данисщ Ъроwн АмбА” консерни (донуз яти вя донуз ятиндян мящсулларын, о ъцмлядян мяшщур Д. беконунун истещсалы цзря Авропада лидер; “Стефф Щоулберэ” вя “Тулип” ят емалы заводлары консернин тяркибиня дахилдир) вя “Данисъо А/С” ширкяти (йейинти сянайесиндя истифадя едилян мцхтялиф ялавялярин: шякярявязляйиъиляр, стабилизаторлар, ароматизаторлар, биоконсерваторлар, емулгаторлар, рянэляйиъиляр вя с.-нин дцнйа цзря ири истещсалчысы) апарыъы мювге тутур. 80 пивябиширмя мцяссисяси фяалиййят эюстярир (2006); апарыъы истещсалчылары: “Ъарлсберэ А/Ъ” (дцнйанын ян ири пивябиширян ширкятляриндян бири, илдя 8,3 млрд. л пивя истещсал едир вя сатыр; ян мяшщур маркалары “Ъарлсберэ” вя “Туборэ”), “Ройал Унибреw” (“Фахе”, “Ъерес” маркалары) вя “Щарбоес Брйээери А/С”. Гяннады мямулатлары (“ДанЪаке”, “Антон Берэ”), “Стиморол” вя “Дирол” саггызлары (“ЭумЛинк А/С”), мейвя консервляри истещсал едилир. Сащянин мцяссисяляри (сцд, ят консервляри, унцйцдян, чюрякбиширян, пивябиширян, консерв, гяннады, тцтцн вя с.) юлкя яразисиндя кифайят гядяр бярабяр йерляшдирилмишдир. Шякяр заводларынын чоху шякяр чуьундуру якилян районларда (Д.- нын ъ.-ш.-индя), балыг консерви заводларыися Йутландийанын г.-индя вя шм-ында йерляшир.

     Копенщаэен йахынлыьында чийяляк плантасийасы.


    Кянд тясяррцфаты. Йцксяк интенсивлийя вя мящсулдарлыьа малик к.т. юлкя игтисадиййатынын апарыъы секторларындандыр. Истещсал едилян аграр (ясасян, щейвандарлыг) мящсулун щяъми дахили тялябаты, демяк олар ки, 3 дяфя цстяляйир, мящсулун тягр. 2/3-си ихраъ едилир. К.т. истещсалынын ясасыны аиля фермалары тяшкил едир. Фер- маларын орта щесабла сащ. 58 ща-дыр (АИ цзря орта щяддян йцксяк). Сащяви ихтисаслашманын эцълянмяси, тясяррцфатларын (2004 илдя ъями 45,6 мин), фермерляря хидмят эюстярян вя к.т. мящсулуну емал едян мцяссисялярин бирляшдириляряк бюйцмяси давам едир. Тясяррцфатларын цмуми сайынын тягр. 49%-ни кичик фермалар (30 ща-йадяк) тяшкил едир; беъярилян торпагларын тягр. 12%-и онлара мяхсусдур. Ири фермаларын (50 ща-дан чох; тясяррцфатларын сайынын 37%-и) пайына торпагларын 79%-и дцшцр. Бцтцн аграр тясяррцфатларын тягр. 60%-и щейвандарлыг (онларын йалныз 6%-и чохсащялидир, ейни заманда донуз вя гарамал йетишдирир), 40%-и ися биткичилик мящсуллары цзря ихтисаслашмышдыр. Аграр секторда фермерляр тяряфиндян тяшкил олунмуш тягр. 300 кооператив ъямиййят, бирлик, мцяссися вя ассосиасийалар фяалиййят эюстярир. Кооперативляр мящсулун алгы-сатгысы, к.т. техникасынын тямири вя с. иля мяшьул олур.


    Технолоэийа вя аграр техниканын йцксяк сявиййясиня к.т.-нын идаря едилмясиндя ян габагъыл методларын тятбиги васитясиля наил олунур; мящсулун истещсалы вя емалынын бцтцн мярщяляляри механикляшдирилмиш вя автоматлашдырылмышдыр. Минерал эцбрялярдян истифадя (2004 илдя 286,8 мин т) азалыр. Еколожи тямиз технолоэийаларын тятбиги (2004 илдя фермаларын цмуми сайынын 7%-и, беъярилян торпагларын тягр. 6%-и) сцрятля эенишлянир.


    Д.-да АСК-нын мящсул ихраъы 9,6 млрд. доллар (о ъцмлядян донуз яти 4,65 мрлд. доллар, сцд мящсуллары 1,8 млрд. доллар, хяз маллары 0,67 млрд. доллар, 2005) тяшкил едир. Ясас алыъылары Алманийа, Б.Британийа, Йапонийа вя Исвечдир; аграр мящсулун Шярги Авропа юлкяляриня ихраъы сцрятля артмагдадыр.


    К.т.-нын апарыъы сащяси щ е й в а  н д а р  л ы г д ы р (аграр мящсул дяйяринин 65,5%-и, 2004). Донузчулуг вя сцдлцк щейвандарлыг даща чох инкишаф етмишдир: сащянин мящсул дяйяринин 60,2%-ни ят вя дири щейван (о ъцмлядян донуз яти тягр. 50%), 29,4%-ини сцд тяшкил едир. Ихтисаслашдырылмыш ири донузчулуг тясяррцфатлары (орта щесабла 1200 баш; 2004) даща чохдур. Ясасян йцксяк мящсулдар ландрас ъинсиндян олан донузларын сайы 13,5 млн. башдыр (2005). Донуз яти истещсалына эюря Д. дцнйада 6-ъы (тягр. 2 млн. кг, 2004) йердя, ихраъаты цзря (1,6 млн. кг-дан чох) илк сыраларда, адамбашына дцшян истещлакы вя ихраъы цзря Авропада 1-ъи йери тутур. Яняняви олараг сянайе гушчулуьу (2005 илдя 17,5 млн. тойуг) инкишаф етмишдир. Гарамалын сайы (мал вя дана яти истещсалы 2005 илдя 145 мин т) азалыр, о ъцмлядян Ъянуби Америка мал яти тядарцкчцляри иля артан рягабят сябябиндян. Ясас сцдлцк щейвандарлыг р-ну Йутландийадыр. 1980-ъи иллярин орталарындан сцд истещсалы (4,58 млн. т, 2005) АИ квотасы иля мящдудлашдырылыр. Сцд фермер тясяррцфатларына мяхсус кооператив бирликлярин ири сцд заводларында емал едилир. Щейвандарлыг мящсуллары дяйяринин 8,3%-и хяз малларынын пайына дцшцр. Хязлик гяфяс щейвандарлыьы (су самурунун йетишдирилмяси цзря 1786 ферма) даща чох балыг туллантыларынын истифадяси ясасында инкишаф едир. Д. су самуру хязинин истещсалы (12,9 млн., 2004) вя онун ихраъы (дцнйа истещсалынын тягр. 40%-и) цзря дцнйа лидерляриндяндир. Копенщаэен хяз щярраъы (Копенщаэен Фур) Авропада ян бюйцк, дцнйада ися (илдя 5 щярраъ кечирир, щяр бириндя 2–3 млн. су самуру дяриси сатылыр) ян бюйцкляриндян биридир.


    Б и т к и ч и л и к (аграр мящсул дяйяринин 34,5%-и, 2004) даща чох щейвандарлыьын тялябатына ъаваб верир: йемлик битки вя от якилмиш сащяляр ярзаг биткиси якинлярини цстяляйир. Беъярилян торпагларын (ъями 2645,3 мин ща, юлкя яразисинин тягр. 65%-и) структурунун 56,2%-и дянли биткилярин, 30,3%-и от вя йашыл йемин, 3,6%-и кюкцмейвялилярин (о ъцмлядян картоф, шякяр чуьундуру вя йемлик чуьундур), 0,8%-и тярявяз, мейвя вя эилямейвялярин пайына дцшцр. Сащянин башлыъа истигамятляри гида мящсуллары, щейван цчцн йем, эцл вя декоратив биткилярин истещсалыдыр. 

    Фарер адаларында акваферма.

    Ясас дянли биткиляри (сащя мящсулларынын цмуми дяйяринин 37,5%-и), арпа (донуз йеми кими вя пивя истещсалында истифадя едилир) вя буьдадыр; човдар, йулаф да якилир. Биткичилик мящсуллары дяйяринин 18%-и йемлик биткилярин (чуьундур, от вя с. йашыл йемляр, о ъцмлядян гарьыдалы, гарайонъа, йонъа), 15,9%-и эцл, декоратив дибчяк (о ъцмлядян кактус) вя с. биткиля- рин, 6,8%-и тярявяз, мейвя вя эилямейвя- нин, 5,4%-и картофун, 5%-и шякяр чуьундурунун, 4,5%-и тохумларын пайына дцшцр (2004). Д. тохум цзря (о ъцмлядян чямян биткиляри – йонъа, гарамуг вя с., шякяр чуьундуру, картоф) дцнйада ири ихраъатчыдыр. Биткилярин орта мящсулдарлыьы йцксякдир (с/ща, 2005): дянли биткиляр 61 (о ъцмлядян пайызлыг буьда сортлары 72, арпа 60, йулаф 47, човдар 50), картоф 350, шякяр чуьундуру 587. Йыьым (мин т, 2005): дянли биткиляр 9239, о ъцмлядян буьда 4829, арпа 3794; рапс (ясас йаьлы битки) 341; картоф 1587, о ъцмлядян тохумлуг 144, ун истещсалы цчцн 891, ярзаг мящсулу кими 552; шякяр чуьундуру 2757, йемлик чуьундур 377; от вя йашыл йемляр 21630, о ъцмлядян гарьыдалы 4606, нювбяли якинли от вя йашыл йемляр 10 958. Човдар вя йулаф, ясасян, Йутландийанын г., шм. вя мяркязи районларында, арпа – бярабяр шякилдя бцтцн юлкя яразиси цзря, буьда (ясасян, пайызлыг) – Данимарка архипелагы адаларынын мящсулдар торпагларында вя Йутландийанын ш.-индя; шякяр чуьундуру – ясасян, юл- кянин ъ.-ш.-индя (Лолланн, Фалстер, Мюн, Зеландийа адалары, Фцн а.-нын ъ.-у), кар- тоф (ярзаг сортлары), демяк олар ки, щяр йердя (лакин йыьымын тягр. 4/5-ц Йутландийанын мяркязи районларынын пайына дцшцр) беъярилир. Баьчылыг (алма аьаълары цстцнлцк тяшкил едир) башлыъа олараг Данимарка архипелагы адаларында инкишаф етмишдир; мейвя вя эилямейвяляр (ясасян, чийяляк) даща чох мейвя консервляри истещсалында истифадя олунур; тярявяз биткиляриндян помидор, йеркюкц, кярявиз цстцнлцк тяшкил едир. Истихана тясяррцфатларында (цмуми сащ. тягр. 500 ща) эцл, декоратив биткиляр, тярявяз, эилямейвя вя эюбяляк беъярилир. Баь, бостан вя истихана тясяррцфатларынын чоху ири шящярлярин (Копенщаэен, Орхус, Олборг) йахынлыьында йерляшир.


    Сащилбойу суларда (ясасян, Шимал дянизиндя, балыг овунун 74%-и) балыговланыр; чайларда вя акваферма эюлляриндя алабалыг, анэвил, сомьа, гызылбалыг йетишдирилир. Балыгчылыг сащясиндя тягр. 13 мин няфяр чалышыр вя 4058 мцяссися (о ъцмлядян, 3363-ц балыг ову цзря, 458-и балыгйетишдирмя цзря, 237-си балыг емалы цзря) вар, онлардан да ишчиляринин цмуми сайы тягр. 10 мин олан 250 балыговлайан вя 50 балыг емалы мцяссисяси ири щесаб олунур (2004). Балыгчылыг донанмасында 3420 эями (70%-индян чоху уз. 10 м-дян аз олан кичик эямилярдир) вар. Дяниз балыьы ову тягр. 1 млн. т (2005) тяшкил едир, ясасян, сийяняк, килкя, скумбрийа, камбала, треска овланыр. Овун тягр. 70%-индян балыг уну вя балыг йаьы истещсал едилир. Ян ири балыгчылыг портлары: Щиртсщалс, Тцборюн, Скаэен, Щанстщолм, Есбйерг. Балыг сянайесинин инкишафына комплекс йанашма, ян йени технолоэийаларын тятбиги вя истещлака щазыр йцксяккейфиййятли мящсулларын бурахылышына эюря Д. дцнйада ян ири балыг емалы юлкяляринин онлуьуна дахилдир. Балыг ову вя балыгчылыг мящсулларынын (балыг консервлярсиз илдя тягр. 1 млн. т) ихраъы цзря Д. дцнйада 3-ъц йери тутур. Гуруда йерляшян балыг емалы мцяссисяляринин даими йцклянмясини тямин етмяк цчцн Д. балыг вя дяниз мящсуллары идхал едир.


    Диэяр Скандинавийа юлкяляриндян фяргли олараг, Д.-да мешя тясяррцфаты инки- шаф етмямишдир. Мешяляр юлкя яразисинин тягр. 12%-ини (63%-дян чоху ийняйарпаглы аьаъ ъинсляридир) тутур. Мешя тясяррцфатынын инкишафында одунъаг тядарцкц дейил, мешялярин бярпасы, юлкянин мешя фондунун горунмасы вя мешялярин кейфиййят бахымындан тяркибинин сахланмасы олдугъа ящямиййятлидир. Мешясалма сащяляри даим артыр (41%-ини кцкнарлыг тяшкил едир).

    Хидмят сферасы Д. игтисадиййатынын ян бюйцк вя динамик инкишаф едян секторудур; ЦДМ-ин вя мяшьуллуьун структурунда онун пайы дурмадан артыр. Ян мцщцм сащяси малиййя вя ишэцзар хидмятляридир. И ш э ц з а р х и д м я т л я р секторунда (ишляйянлярин 77,1%-и; 2011) ян йцксяк инкишаф темпи информасийа-компцтер технолоэийалары (информасийанын емалы, компцтер програмы тяминаты вя с.) сегментиндя гейд едилир. 2004 илдя йени информасийа технолоэийаларынын алынмасы- на Д. ширкятляри 4,7 млрд. доллар хярълямишдир; юлкя цзря цмуми хярълярин 41%-и малиййя секторунун, 23%-и сянайенин, 21%-и
    нягл.-ын, 15%-и тиъарятин, хидмят сферасынын диэяр секторларынын вя тикинтинин пайына дцшцр. Ящалисинин компцтер, интернет вя мобил ялагя иля тямин олунмасы цзря Д. дцнйада илк бешлийя дахилдир. Д. мцяссисяляри вя тяшкилатларынын 97%-инин интернетя чыхышы, 82%-инин юз веб-сайты вар (2005). Д. аиляляринин 92%-инин мобил телефону, 84%-инин фярди компцтери, 73%-инин интернетя чыхышы вар. Юлкянин ян ири телекоммуникасийа хидмятляри эюстярян провайдери ТДК А/С ширкятидир (1998 илдя юзялляшдирилмишдир).


    С а щ и б к а р л  ы г  в я в а с и т я  ч и л и к   х и д м  я т л я р и  (ясасян, мцщяндислик, тикинти, нягл., енерэетика, компцтер технолоэийалары, щямчинин аудитор, мцщасибат, лизинг, тящлцкясизлийин тямин едилмяси, менеъмент хидмятляри, маркетинг вя реклам сащяляриндя) сектору да инкишаф етмишдир. Апарыъы мцщяндис-консалтинг ширкятляри: “Ъарл Бро” (2006 ildя Нидерланд ширкяти “Эронтмиж”ин тяркибиня дахил олмушду; бирляшдирилдикдян сонра Авропанын ян ири мцщяндис ширкятляриндян биридир), “Рамболл Денмарк” (“Рамболл Эроуп”ун тяркибиндядир), ЪОWЫ. М а л и й й я  х и д м я т л я р и секторунда банк-кредит мцяссисяляри (ъями 548, онлардан 178-и банк, о ъцмлядян 18-и хариъи банкдыр; 2003) шябякяси ясас йер тутур. “Данске Банк А/С” (банк хидмятляри базарында пайы 48%; сыьорта, дашынмаз ямлак тиъаряти, лизинг вя с. иля дя мяшьул олур) банк групу мцщцм рол ойнайыр; Д.-нын малиййя базарынын диэяр ири иштиракчысы Д.-Исвеч-Финландийа- Норвеч банк групу “Нордеа”дыр. Гиймятли каьызлар базарында Копенщаэен фонд вя фйучерс (Д.-да йеэаня) биржалары вя Д. гиймятли каьызлар мяркязи апарыъы мювгейя маликдир.


    Д. сосиал-игтисади сийасятинин приоритетляриндян бири дя елм, технолоэийа вя инновасийаларын инкишафыдыр. ЕТТКИ сферасынын малиййяляшдирилмяси (ЦДМ-ин 2,6%-и; 2003) Авропадакы орта эюстяриъидян (1,9) даща йахшыдыр. ЕТТКИ хяръляри структурунун тягр. 69%-ини юзял фирмаларын инвестисийалары тяшкил едир. Сярщядйаны ири Д.-Исвеч инновасийалы инкишаф зонасы (Копенщаэен району – Сконе вил.) “Медиъон Валлй” (АБШ-ын Калифорнийадакы “Силиъон Валлей”ин аналогу; яразиси 100 км2, 150-дян чох ширкят вя фирма; 5 фяалиййятдя, 2 тикилмякдя олан елм паркы; 12 ун-т, 26 щоспитал вя с. вар; лабораторийаларында 5 миндян, мцяссисяляриндя 40 миндян чох ишчиси вар; 2004) биотехнолоэийаларын, яъзачылыьын, информасийа комплекси сащяляринин инкишафы цзря ихтисаслашмышдыр; коммерсийа тятбигини тапан биотехнолоэийалар сащя- синдя ихтираларын сайына эюря дцнйада юн сыралардадыр.

    Няглиййат. Д. Мяркязи Авропа иля Шимали Авропа юлкяляри арасында стратежи нягл. говшаьыдыр, трансавропа дашымаларынын бир щиссясини щяйата кечирир. Гуру вя дяниз нягл.-нын комбинасийа едилмиш системи йарадылмышдыр: ян ишляк истигамятлярдя адалар тунел-кюрпцляр васитясиля ялагялидир. Кичик Белт вя Бюйцк Белт боьазлары цзя- риндя салынмыш кюрпцляр Йутландийаны Фцн вя Зеландийа адалары иля бирляшдирир. Копенщаэен иля Малмю ш.-ни (Исвеч; 2000; цмуми уз. 15,8 км, Авропанын ян узун кюрпцляриндяндир) бирляшдирян Ересунн (Зунд) боьазы цзяриндяки кюрпцнцн тикинтиси Скандинавийа юлкяляриндян Алманийайа бирбаша автомобил йолу вя д.й. дящлизинин йарадылмасыны баша чатдырды. Исвеч (Щелсинэюр – Щелсингборг; Фредериксщавн – Эютеборг, Грено – Варберг), Норвеч (Щанстщолм – Берэен; Щиртсщалс – Крис- тиансанн) вя Алманийа (Рюдбц – Путтгарден, Эесер – Росток) иля бяря хятти хидмяти мцщцм ящямиййят кясб едир. Бяря васитясиля 19,9 млн. т йцк (ясасян Д. иля Исвеч арасында) дашыныр; Ересунн (Зунд) боьазы цзяриндяки кюрпцнцн ачылышындан сонра бяря иля йцкдашымаларын щяъми азалмышдыр. Хариъи йцкдашымаларын тягр. 75%-и дяниз, тягр. 17%-и автомобил вя тягр. 8%-и д.й. нягл.-нын пайына дцшцр. Юлкядахили йцк вя сярнишин дашымаларынын чох щиссяси автомобил нягл. васитясиля щяйата кечирилир. Автомобил йолларынын уз. 73929 км тяшкил едир, онун 1143 км-и автомаэистраллардыр (2012). Юлкянин автопаркы 2621,9 мин нягл. васитясиндян (о ъцмлядян 75%-и миник автомобили) ибарятдир; щяр 1000 аиляйя 674 миник автомобили дцшцр (2006). Иътимаи нягл. системи йахшы инкишаф етмишдир.

     Орхус контейнер порту.


    Д.й.-ларынын уз. 2667 км-дир (640 км-и електрикляшдирилмишдир; 2008). Ясас д.й. маэистраллары Копенщаэендян башлайыр: бири ъ.-а (Зеландийадан кечяряк Фалстер вя Лолланн адаларына, даща сонра бяря кечиди иля Алманийайа), диэяри ися Зеландийа вя Фцн адаларындан кечяряк Йутландийайа узаныр. Шябякянин бюйцк щиссяси ДСБ дювлят ширкятиня, 449 км-и юзял ширкятляря хидмят эюстярир.


    Хариъи йцкдашымаларын тягр. 75%-ини вя дахили йцкдашымаларын тягр. 1/5-ни дяниз донанмасы щяйата кечирир. Д. байраьы алтында цмуми тоннажы 8,1 млн. реэистр брутто-т-дан чох, (2006; о ъцмлядян контейнердашыйанлар – 4,4 млн. реэистр брутто-т-дан чох, танкерляр – тягр. 1,9 млн. реэистр брутто-т) олан 293 дяниз тиъарятэямиси(щяр биринин тоннажы1000 реэистр брутто-т-дан чох); диэяр юлкялярин байраглары алтында Д. эями сащибкарларына мяхсус 409 дяниз тиъарят эямиси 
    цзцр. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя тиъарят донанмасынын йенидян тяъщизаты сцрятли темпля щяйата кечирилмишдир: 10 илдян артыг истисмар олунан эямиляр йа сатылыр, йа да йарарсыз (10 илядяк олан эямиляр тоннажын 77%-я гядярини тяшкил едир) кими щесабдан силинир. 118 порт вя терминал (цмуми йцк дювриййяси 87,6 млн. т; 2004) фяалиййят эюстярир. Ян ири эями сащибкары “А.П. Мøллер-Мæрск Эроуппен” (дцнйа цзря 40 дяниз контейнер терминалынын фяалиййятиня нязарят едир) ширкятляри конгломератыдыр; онун бюлмяси олан “Мæрск Лине” контейнер дашымалары (парк 500-дян чох эями, 1,4 млн.-дан чох дяниз контейнериндян ибарятдир) цзря дцнйада юн йердядир. Диэяр ири эямичилик ширкяти ДФДС-дир (ясасян Шимал дянизи иля йцкдашымалар). Ясас портлары: Орхус (ян ири контейнер порту – контейнерлярин милли йцк дювриййясинин тягр. 2/3-си; йцк дюврий- йяси 11,3 млн. т вя 876 мин ИФЕ контейнер тяшкил едир), Фредерисийа (17,2 млн. т йцк; 2004), Копенщаэен (15 млн. т), Оденсе вя Олборг. Мцнтязям сярнишин дашымаларыны 74 порт щяйата кечирир; ян ириляри Щелсинэюр (сярнишин дювриййясинин 24%-и) вя Рюдбцдцр (14%, 2004).

    Д.-да 80 аеропорт вар, онлардан 28-инин ениш-учуш золаьы бяркюртцклцдцр (2013). Ири бейнялхалг аеропортлары: Копенщаэендяки Каструп, Биллунн (Вайле- дян г.-дя), Орхус вя Оденсе. Апарыъы авиадашыйыъы “САС” Исвеч-Норвеч-Д. авиаширкятидир (илдя тягр. 13 млн. сярнишин).

    Хариъи тиъарят. Дцнйа ихраъатынын тягр. 1,1%-и вя идхалатынын 0,9%-и Д.-нын пайына дцшцр, бу ися юлкянин дцнйа ЦДМ-индяки пайыны (0,6%) цстяляйир. Хариъи тиъарят ямтяя дювриййясинин щяъми 213,3 млрд. доллар, о ъцмлядян ихраъат 109,7 млрд. доллар, идхалат 101,5 млрд. доллар тяшкил едир (2013). Машынгайырма (о ъцмлядян енерэетика, йейинти сянайеси цчцн аваданлыг, щямчинин телекоммуникасийа ава- данлыьы, рабитя васитяляри, эями вя с.), кимйа вя яъзачылыг сянайеси, ярзаг мящсуллары (о ъцмлядян ят вя сцд мящсуллары, балыг, тахыл), енержи дашыйыъылары вя с. ихраъатда мцщцм йер тутур. Бязи ямтяя нювляринин дцнйа ихраъатында хцсуси чякиси бюйцкдцр. Д. сянайе аваданлыьы, автомобил, ком- пцтер техникасы вя офис аваданлыьы, сянайе цчцн хаммал вя йарымфабрикатлар (о ъцмлядян метал, пластик кцтля, селлцлоз вя одунъаг), кимйа препаратлары, щейван цчцн йем, истещлак маллары, чатышмайан ярзаг нювляри (мейвя, тярявяз, гящвя, чай вя с.) вя с. идхал едир. Ихраъат дяйяринин тягр. 70%-и вя идхалатын 72%-и АИ юлкяляринин пайына дцшцр. Ясас тиъарят тяряфдашлары: Алманийа (ихраъын 17,3%-и вя идхалын 21,3%-и), Исвеч (12,4% вя 13,2%), Б.Британийа (6,2% вя 5,4%), щямчинин Нидерланд (4,7% вя 7,8%), Норвеч (6,2% вя 6,8%), АБШ (6,2% вя 2,8%); ъями 10 ири тяряфдашын пайына Д.-нын тиъарят дювриййясинин тягр. 71%-и дцшцр (2013). Чин ямтяяляри идхалынын чохалмасы щесабына бу юлкя иля ямтяя дювриййяси сцрятля артмагдадыр: Д. ихраъатынын ъями 1,1%-ини, идхалатынын ися 6%-ини тяшкил едир (2013).

     Ересунн боьазы цзяриндя кюрпц.


    Азярб. иля Д. арасында игтисади ялагяляр инкишаф етмякдядир. Азярб. Респ.-нын Д. иля тиъарят дювриййясинин щяъми 2014 илдя 19,89 млн. доллар (2013 илдя 25,85 млн. доллар), о ъцмлядян идхалатын щяъми 19,13 млн. доллар (2013 илдя 25,54 млн. доллар), ихраъатын щяъми 0,76 млн. доллар (2013 илдя 0,31 млн. доллар) олмушдур. 2014 илдя Азярб.-ын хариъи тиъарят дювриййясиндя Д.-нын пайы 0,06% (2013 илдя 0,07%) тяшкил етмиш, 2013 илля мцгайисядя Д.-йа ихраъат 2,43 дяфя артмышдыр.

                                                                                   Силащлы гцввяляр


    Д.-ын силащлы гцввяляри (СГ) гуру гошунлары (ГГ), ЩЩГ, ЩДГ (ъями тягр. 18 мин няфяр, 2006), щямчинин щярбиляшдирилмиш кюнцллц Щемверн тяшкилатындан (59,3 мин няфяр) ибарятдир. 

    СГ-нин али баш команданы монархдыр. Щярби гуруъулуг мясялялярини парламент вя щюкумят щялл едир. СГ-йя рящбярлийи СГ-нин баш команданы вя Щемверн команданы васитясиля мцдафия назири (мцлки шяхс) щяйата кечирир. СГ-нин баш команданы гошунлара мцдафия гярарэащы, еляъя дя ГГ-нин оператив команданлыьы, тактики авиасийа команданлыьы вя ЩДГ-нин оператив команданлыьынын команданлары васитясиля билаваситя рящбярлик едир.


    ГГ-нин дюйцш тяркиби (10 мин няфяр) Данимарка механикляшдирилмиш дивизийасындан, механикляшдирилмиш ялащиддя чевик бригададан, ЩЩМ щиссяляри вя бюлмяляриндян, артиллерийа, кяшфиййат, рабитя, мц- щяндис, арха ъябщя вя кяшфиййат щеликоптерляриндян ибарятдир. ГГ тягр. 240 танк, тягр. 370 щярби зирещли машын, 405 артиллерийа топу, 12 йайлым атяши реактив системи (ЙАРС), 140 танк ялейщиня идаряолунан ракет атяш гурьусу (ТЯИРАГ), 250 зенит васитяси, о ъцмлядян 160 “Стинэер” дашынан зенит ракет комплекси (ДЗРК), 25 щеликоптер (о ъцмлядян 12 дюйцш щеликоптери) иля силащланмышдыр. ЩЩГ (4,2 мин няфяр) 3 щярби авиасийа тяййаряси ескадрилйасындан, няглиййат ескадрилйасындан, зенит ракет баталйонундан (60 дюйцш тяййаряси; 36 “Щок” идаряолунан зенит ракет атяш гурьусундан (ИЗРАГ) ибарятдир. ЩДГ-нин (3,8 мин няфяр) тяркибиня дюйцш эямиляри вя катерляриндян ибарят 4 ескадра (4 суалты гайыг, 7 фрегат, 14 корвет, 7 дюйцш катери вя 20 йардымчы эями) дахилдир. Д. яразисиндя НАТО Бирляшмиш Силащлы Гцввяляринин “Шимал-Шярг” субреэионал команданлыьынын гярарэащы йерляшир (Каруп ш.).


    СГ щярби мцкялляфиййят вя мцгавиля ясасында комплектляшдирилир. Сырави тяркибдя щярби хидмят мцддяти 4–10 ай, бязи категорийалар цчцн 24 айдыр. Забит щейяти СГ-нин мяктябляриндя, щярби академийада, НАТО-нун щярби коллеъиндя (Рома, Италийа), АБШ, Б.Британийа, Алманийада щазырланыр. СГ-нин ещтийат щиссяляри 64,9 мин няфяр, сяфярбярлик ещтийатлары 1,3 млн. няфяр, о ъцмлядян щярби хидмятя йарарлы оланлар 1,1 млн. няфяр тяшкил едир. 

                                                                                         Сящиййя


    Д.-да ящалинин щяр 100 мин няфяриня 370 щяким, 1036 орта тибб ишчиси, 83 стоматолог, 49 яъзачы, 22 мама (2002), 400 хястяхана чарпайысы (2003) дцшцр. Сящиййяйя гойулан хяръ УДМ-ин 9%-ини (бцдъя щесабына 83%, юзял сектор щесабына 17% малиййяляшдирмя; 2003) тяшкил едир. Сящиййя мяркязляшдирилмямишдир, щамы йаарлана билир. Хястяхана йардымы вя цмуми щяким йардымы пулсуздур (йардымын эюстярилмяси вя малиййяляшдирилмя графлыг сявиййясиндя щяйата кечирилир). Патронаж баъысы ишини вя мяктяб тибби ишини бялядиййя тямин едир. Ящалинин 30%-я гядяри ялавя кюнцллц тибби сыьорта алыр. Сящиййя системи саьлам гидаланмайа, физики активлийя, щямчинин сигаретчякмя, алкогол алудялийи, артыг чяки, травматизм, цряк-дамар хястяликляри, остеопороз, астма вя диэяр хястяликляр иля мцбаризяйя йюнялдилмишдир. 

    Йашлы ящали юлцмцнцн ясас сябябляри хярчянэ (26%), цряк-дамар хястяликляри (17%), мяишят травматизмидир (2000). Курортлары: Силкеборг, Фаню вя с.

                                                                                           Идман


    1896 илдя Копенщаэендя Данимарка щявяскар идман федерасийалары бирлийи (ДЫФ) йарадылмышдыр. Сонралар юлкянин ян бюйцк щявяскар идман тяшкилатына чеврилмиш ДЫФ бцтцн щявяскар федерасийалары вя идман клубларыны юз ятрафында бирляшдирмишдир. 20 ясрин 2-ъи йарысындан Д.-да 3 милли идман тяшкилаты фяалиййят эюстярир: Д. иътимаи идман федерасийасы (0,8 млн. няфяр), юлкяни бейнялхалг олимпийа федерасийаларында тямсил едян Д. идман ассосиасийасы (тягр.1,6 млн. няфяр), Д. эимнастика вя диэяр идман нювляри ассосиасийасы (тягр.1,6 млн. няфяр). Гейри-щюкумят тяшкилатлары олдуьу цчцн малиййя вясаитини Д. милли лотерейасыны кечирмякля ялдя едир- ляр. Д.-да идман мяркязляри (щяр 2852 ня- фяря бир мяркяз), цзэцчцлцк щовузлары (щяр 14072 няфяря бир щовуз),
    футбол мейдан- чалары (щяр 1013 няфяря бир мейданча) вя теннис кортлары (щяр 2878 няфяря бир корт) вардыр.


    Футбол, щяндбол, эимнастика, бад- минтон, аварчякмя, велосипед вя йелкян идманы, камандан охатма, боулинг, цзэцчцлцк, йцнэцл атлетика, теннис, шащмат вя с. ян популйар идман нювляридир. Д. Милли Олимпийа Комитясинин ясасы 1905 илдя гойулмушдур. Д. идманчылары 1896 илдян бцтцн Олимпийа Ойунларында иштирак етмишляр (1904 ил истисна олунмагла). 1896–2006 иллярдя онлар цмумиликдя 164 медал (40 гызыл, 61 эцмцш, 63 бцрцнъ) газанмышлар. Илк Олимпийа чемпиону 1896 илдя аьыр атлет В. Йенсен олмушдур. Гыш Олимпийа Ойунларында Д. идманчылары 1948 илдян иштирак едирляр вя бир эцмцш медал (1998 илдя кюрлинг цзря гадынлардан ибарят команда) газанмышлар.


    Мяшщур идманчылар арасында: йахтсменляр П. Елвстрюм (1948, 1952, 1956, 1960 иллярдя кечирилмиш Олимпийа Ойунларынын галиби, он ики дяфя дцнйа чемпиону), О. Бирх (1963–70 иллярдя кечирилмиш “Гызыл кубок” йарышларынын йедди дяфя галиби); Р. Вегер – цзэцчцлцйцн сярбяст нювц цзря дяфялярля дцнйа рекордчусу, цч фянн цзря Авропа (1938) чемпиону; велосипедчиляр: В. Фалк-Щансен – Олимпийа вя дцнйа (1928), пешякарлар арасында дцнйа (1931) чемпиону вя Н. Фредборг – Олимпийа (1972), дцнйа (1967, 1968, 1970) чемпиону; байдаркачы Е.Щансен – Олимпийа (1960), дцнйа (1963) вя Авропа (1963, 1965) чемпиону. 1910-ъу иллярин сонундан мяшщур шащмат нязяриййячиси, дцнйа биринъилийиня иддиачы, гроссмейстер А. Нимтсович Д.-да йашамышдыр. Гроссмейстер Б. Ларсен 1960–70-ъи иллярдя дцнйанын ян эцълц шащматчыларындан бири, дцнйа биринъилийиня иддиачыларын 1966, 1969, 1972 иллярдя кечирилмиш ойунларынын иштиракчысы олмушдур. 1990-ъы иллярдя орта мясафяляря гачышда дцнйанын ян эцълц идманчыларындан бири, 800 м мясафяйя гачышда дцнйа (1995, 1997, 1999) чемпиону, Д. вятяндашлыьыны гябул етмиш У. Кипкетер (Кенийада доьулмушдур) иди. 2001 илдя Авропа Боулинг Федерасийасынын (ЕТБФ) гадынлар арасында рейтинг ъядвялиня данимаркалы Б. Лунд башчылыг етмишдир.


    Д.-нын щяндбол цзря гадынлардан ибарят йыьма командасы Олимпийа Ойунларынын (1996, 2004) вя дцнйа (1997) чемпионатынын галиби олмушдур. Футбол цзря кишилярдян ибарят Д. йыьма командасы бейнялхалг йарышларда бюйцк уьурлар ялдя етмишдир: 1908, 1912 вя 1960 иллярдя кечирилмиш Олимпийа Ойунларынын эцмцш медалларыны газанмыш, 1964 вя 1984 иллярдя Авропа чемпионатынын йарымфинал ойунларында чыхыш етмиш, 1992 илдя ися Авропа чемпионатынын финал ойунунда Алманийа йыьмасына галиб эялмишдир. Юлкянин эцълц футбол клублары олан “Брондбц” вя “Копенщаэен” дяфялярля Чемпионлар лигасы ойунларынын иштиракчысыдыр.


    Д.-да ири бейнялхалг йарышлар, о ъцмлядян велосипед идманы, байдарка вя каноедя аварчякмя, атчылыг вя йелкян идманы, идман эимнастикасы вя с.; Колдингдя кишиляр арасында яняняви теннис турнирляри, Копенщаэендя шащмат турнирляри (1907, 1923, 1924, 1960, 1965 вя 1979 илдян); Копенщаэенин мяркязи стадиону “Паркен”дя Кубоклар кубоку (1994) вя УЕФА кубокунун (2000) финал ойунлары кечирилмишдир. 2008 илдя Пекиндя тяшкил олунмуш 29-ъу Йай Олимпийа Ойунларында Д. идманчылары 2 гызыл, 2 эцмцш, 3 бцрцнъ; 2012 илдя Лондонда кечирилмиш 30-ъу Йай Олимпийа Ойунларында ися Д. идманчылары 2 гызыл, 4 эцмцш, 3 бцрцнъ медал газанмышлар.

                                                                  Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри


    Бцтцн тящсил мцяссисяляриня цмуми рящбярлик Тящсил Назирлийи тяряфиндян щяйата кечирилир; али тящсил мцяссисяляри щям дя Елм, Технолоэийа вя Инновасийалар Назирлийинин вя Мядяниййят Назирлийинин табелийиндядир. Мяктябягядяр мцяссисяляр Ямяк вя Сосиал Тяминат Назирлийинин сярянъамындадыр. Тящсил щаггында гануна (2003) ясасян 2004 илдя Д.-да тящсил ислащаты кечирилмишдир. Тящсил системиня мяк- тябягядяр мцяссисяляр (кюрпяляр еви вя ушаг баьчалары), цмуми орта мяктябляр, эимназийалар, йашлылар цчцн халг мяктябляри, али мяктябляр дахилдир. Мяктяб тядриси 7 йашдан башлайыр. Цмуми орта тящсили 3 пиллядян ибарят ващид иъбари мяктяб верир: бириллик щазырлыг синифляри, 9 иллик ясас мяктябляр вя тящсиллярини эимназийада (тящсил мцддяти 3 ил) давам етдирмяк истяйянляр цчцн ялавя 10-ъу синифляр вя йахуд али тящсил мцяссисяляриня дахил олмаг истяйянляр цчцн 2 иллик щазырлыг курслары. Дювлят мяктябляри иля йанашы, юзял мяктябляр вя дювлят тяряфиндян гисмян малиййяляшдирилян чох сайда мяктябляр – азад мяктябляр, Р.Штайнер мяктябляри (бах Валдорф педагоэикасы), Монтессори мяктябляри вя с., щямчинин техники пешя мяктябляри вя лисейляр шябякяси фяалиййят эюстярир. 2005 илдя кюрпяляр евиндя 29 мин, ушаг баьчаларында 16 мин ушаг тярбийя олунмуш, мяктябйашлы ушагларын 88%-и дювлят мяктябляриндя, 11%-и юзял тящсил мцяссисяляриндя, тягр. 1%-и евдя тящсил алмышдыр.


    Д.-нын али пешя тящсили системиня ун-тляр, игтисад, бизнес вя хариъи дилляр али мяктябляри, яъзачылыг, китабханачылыг, педагожи вя стоматоложи коллеъляр вя техники ин-тлар дахилдир. Д.-нын ян ири али мяктябляри: Копенщаэендя ун-т (1479), Данимарка Крал Зяриф Сянятляр Академийасы (1754), Лцнгбцдя Техники Ун-т (1829), Данимарка Крал Мусиги Академийасы (1867); Роскиллдя Университет мяркязи (1970), Фредериксборгда Крал Байтарлыг вя К. Т. Ун-ти (1856), Орхусда (1928), Оденседя (1964), Олборгда (1974) ун-тляр, Оденсе (1929), Олборг (1930) вя Есбйергдя (1946) мусиги академийалары.

     Копенщаэен Университети.


    Елми тядгигатлар Копенщаэендяки Данимарка Крал Елм вя Ядябиййат Академийасында (1742), Лцнгбцдя Данимарка Техники Елмляр Академийасында (1937); 120-дян артыг елми ъямиййят, ассосиасийа вя елми тядгигат мцяссисясиндя, о ъцмлядян Крал К. Т. Ъямиййяти (1769), Тябиятшцнаслыьы Щявясляндирмя Ъямиййяти (1824), Тябиййат Тарихи Ъямиййяти (1833), Тарих Ассосиасийасы (1839) вя Мешя Ъямиййятиндя (1888); Метеоролоэийа Ин-ту (1872), Н.Бор ад. Астрономийа, Физика вя Эеофизика Ин-ту (1920), НОРДЫТА (Цмумскандинавийа Нязяри Физика Ин-ту, 1957) вя Ураниборг Рясядханасында (1576) апарылыр. Ян ири китабханалары: Милли Китабхана (Крал китабханасы, ясасы 1653 илдя гойулмушдур), Дяниз китабханасы (1765), Кцтляви китабхана (1885) – щамысы Копенщаэендя, ун-т китабханалары Орхусда (1902), Оденседя (1965). 100-дян чох музей, о ъцмлядян Копенщаэендя Эеолоэийа музейи (1772), Милли музей (1807), Крал арсеналы (1838), Торвалдсенин музейи (1839 вя 1848 илляр арасы), Ботаника баьы (1874), Тябиййат-тарих музейи (1877), Декоратив-сянят музейи (1890), Театр музейи (1912); Олборгда (1863) вя Фредериксборгда (1878) тарих музейляри, Копенщаэендя Карлсбергин Йени глиптотекасы (1888); Оденседя Щ.К.Андерсенин ев-музейи фяалиййят эюстярир.

     Милли Китабхана (Крал китабханасы). Копенщаэен.

     


                                                                     Кцтляви информасийа васитяляри


    Д.-нын Ритзаус Буреау Ы/С (1866) ясас мцстягил информасийа аэентлийи Рюйтер вя Скандинавийанын цч информасийа аэентлийи иля сых ямякдашлыг едир. Мянзил-гярарэащы Копенщаэендя, редаксийалары Орхус, Брцссел вя Берлиндя йерляшир.


    Илк Д. гязети “Ден данске Меркуриус” 1666 илдя няшр едилмишдир. 19 ясрин 2-ъи йарысында йерли мятбуат йаранмышдыр. 35 гязет, о ъцмлядян 7 цмуммилли, 23 йерли вя 2 таблоид (онлардан сяккизинин щяфтясону бурахылышы чыхыр) няшр олунур (2006). Милли гязетлярин цмуми эцндялик тиражы 767,3 мин нцсхя тяшкил едир. “Берлинэске Тиденде” цмуммилли гязети (1749 илдян Копенщаэендя няшр олунур, 1841 илдян эцндялик чыхыр; тиражы 125 мин нцсхя, 2006) 2000 илдян “Оркла Медиа АС” Норвеч конгломератынын тяркибиня гатылмыш “Дет Берлинэске Оффиъин А/С” Д. медиаконсерниня мяхсусдур. 1971 илдян гязетин “Wеекендависен Берлинэске Афтен” (60 мин нцсхя, 2004) щяфтясону бурахылышы няшр олунур. Д.-нын ян ири эцндялик гязети “Морэенависен Жйлландс-Постен” (150 мин нцсхя) 2003 илдян “ЖП/Политикенс Щус” сящмдар ъямиййятиня (2003 илдя тясис едилмишдир) мяхсусдур. “Политикен” (1884 илдян; тиражы 190 мин нцсхя; щяфтялик ялавяси 5 мин нцсхя тяшкил едир) вя “Екстра Бладет” (1904 илдян; эцндялик тиражы 111 мин нцсхя, 2005) гязетлярини дя бурахыр. Популйар йерли гязетляр: Фцн а.-нда йайылан “Фйенс Стифтстиденде” (1841 илдян; щяфтяичи 60 мин нцсхя вя щяфтясону 80 мин нцсхя; “Фйенс Стифтстиденде А/С” медиа-ширкятиня мяхсусдур); 1869 илдян Фленсбург ш.-ндя алман вя Данимарка дилляриндя чыхан “Фленсборэ Авис” (Шлезвигдяки данимаркалы азлыьын чыхардыьы гязет, 7 мин нцсхя). Цмуми тиражы 1,9 млн. нцсхя тяшкил едян 14 щяфтялик вя 19 айлыг журнал (1998) бурахылыр. 2001 илдя йени мятбуат нювц – 37 пулсуз йерли гязет (цмуми щяфтялик тиражы 5 млн. нцсхядян чох) йаранмышдыр (мяс., Д.-да “МетроХпресс” ады иля чыхан ян ири пулсуз бейнялхалг няшр “Метро Ынтернатионал С.А.” Исвеч консерниня мяхсусдур).

     Данимарка Милли Дяниз Музейи. Щелсинэер. Архада Кронборг гясри.

    Радио верилишляриня 1920-ъи иллярдян башланылмышдыр. 1925 илдя “Статсрадиофониен” Д. дювлят радиосу, 1959 илдян ися иътимаи-щцгуги тяшкилат статусуна малик “Данмаркс Радио” (ДР) йаранмышдыр. 1964 илдя радио верилишляри цзяриндя дювлят инщисары ляьв олунмушдур. “Радио 2” коммерсийа радиосу цмуммилли мигйасда верилишляр йайымлайыр (1997 илдян).


    1951 илдян телевизийа фяалиййят эюстярир, 1988 илядяк телеверилишляр цзяриндя дювлят инщисары мювъуд иди. ДР ики канала сащибдир: ДР1 (информасийа вя иътимаи-сийаси програмлар), ДР2 (1996 илдян; ясасян, мядяниййят верилишляри). ДР-дян асылы олмайан вя мцстягил фяалиййят эюстярян ТВ2 иътимаи-щцгуги телевизийасы 8 реэионал стансийайа маликдир, Оденсе ш.-ндян (Фцн а.) ефиря чыхыр (1.10.1988 илдян). 2000 илдя йаранмыш икинъи ТВ2 каналы сящмдар ъямиййятя чеврилмишдир (2003 илдян). 1988 ил йанварын 1-дян ТВ3 коммерсийа телеканалы (мянзил-гярарэащы Лондонда; пейкля йайымланыр) фяалиййят эюстярир. 1997 илдян телешябякялярин йарадылмасына башланылмышдыр. Онлардан ян ириси ТвДанимарк 1997 илин апрелиндян Д.-нын 8 реэионунда ефиря чыхыр; 2000 илдян 2 канала сащибдир. Иътимаи-щцгуги статус алмыш Сжóнварп Фøройа (Фарер а-ры ТВ) 1984 илдян Фарер дилиндя верилишляр йайымлайыр.

                                                                               Ядябиййат 

    Ядябиййат Данимарка дилиндя инкишаф едир. Илк ядяби абидяляр руна йазысыны сыхышдырыб арадан чыхаран латын дилиндя йарадылмышдыр. Oнларыn арасында tарихи (хроникалар) vя йа дини мязмунлу ясярляр мцщцм йер тутур. Саксон Грамматикин Д.-нын тарихиня даир мялуматлардан вя яфсаняви гящряманлар щаггында рявайятлярдян (о ъцмлядян У. Шекспирин истифадя етдийи шащзадя Aмлет щаггында rяvayяt) ибарят “Данимаркалыларын яmяlляrи” топлусу (1208 илдя тамамлаnмыш, 1514 илдя чап едилмишдир) Д. латындилли ядябиййатынын ян мцщцм ясяридир. Орта ясрляр дини поезийасы, hяmчiнin Мярйям ананын шяряфиня щимнляr (“Мярйямин няьмяляри”) вя Андерс Сунесенин латын щекзаметриндя йазылмыш “Алты эцн” (12 – 13 ясрляр) поемасы иля тямсил олунур; мцяллифи Сорюдян эялмиш ращиб Нилс ещтимал едилян “Данимарка гафийяли хроникасы” (тягр. 1470, 1495 илдя чап олунмушдур) адлы епос да бу дювря аиддир. Франсыз рягс-мащны яняняsи ясасында Д. дилиндя йарадылан балладалар эениш йайылмышды.


    16 ясрдя bир сыра teolojи ясярлярин мцяллифи, Библийаныn Д. дилинdя тяръцмяsini чap етdиrяn (1550) К. Педерсенин милли дилин инкишафында хидмяти бюйцкдцр. 1530-ъу иллярдя Щ. Таусен лцтеран vяzляриндян ибарят топлу няшр етдирmiшдиr. Йепископ П. Палладиусун Д. яйалятинин мядяни вя дини щяйатыны canlandыran “Sяfярlяr китабы” (няшрi 1887) вя Х. Томесенин “Данимарка psalmлар китабы” (1569) дюврцн ян яhяmiyyяtli ядяби абидяляриdir. Реформасийанын сон мярщялясиндя мяктяб драмы Д.-да апарыъы ядяби жанрлардан бири oлur. 17 яср ядябиййаты, ясасян, франсыз шаири G. Дц Бартасын “Йедди эцн” поемасына тяглид формасында йазылмыш “Алты эцн” (няшрi 1661) ясяринин мцяллифи А. Арребонун дини поезийасы иля тямсил олунур. Д.-да барокко принсипляринин yayыlmasы тяръцмячи С. Тюркелсенин вя Д.-да илк сийаси гязетин (айлыг mяnzum “Данске Меръуриус”, 1666–77) banisi шаир А. Бордингин йарадыъылыьы иля баьлыдыr. Т. Кингонун дини поезийасы Д. бароккосунун зирвясиdиr. Няср, ясасян, мемуарларdan ibarяt idi; onlardan ян яhяmiyyяtlisi К. Улфелдтin, “Hцznlц хатиряляр” (няшри 1869) яsяridir.


    18 ясрин яввялляриндя Д.-да Маарифчилик идейалары йайылды; барокко классисизм иля явяз олунду. 1700 илдя Т. Реyенберг Н. Буалойа bяnzяtmя formasыnda yazыlmыш “Арс поетиъа” (“Поеzиya сянятi”) дидактик поемасында классистik поетиканын програмыны irяli sцrdц. Философ, тарихчи, драматург вя сатирик Л.Щолберг (яslяn норвечли) Д. милли театрынын yaradыcыsыdыr; юз пйесляриндя о, Молйерин вя италйан дел арте комедийасынын тяърцбясиндян истифадя едирди. 18 ясрин 1-ъи йарысы Д. ядябиййатынын яn эюркямли лирик шаири N.A.Brorson psalm вя щимнlяrdяn ibarяt bir neчя топлунuн мцяллифиdir. Д. сентиментализминин мцждячиси А. Стубun лирикаsы janr baxы- mыndan daha mцxtяlifdir. Й.Х. Вессел вя Й. Евалд 18 ясрин 2-ъи йарысынын яn эюркямли Д. шаир vя dramaturqlarы олмушлар. Франсыз классисизминин йцксяк цслублу фаъиясини пародийа едян “Corabsыz мящяббят” (1772) комедийасы Вессел йарадыъылыьынын зирвясидиr. 18 ясрин сонларында Франса ингилабынын тясири altыnda Д. ядябиййатында сатирик вя тянгиди мейилляр эцълянди (Y. Баггесенин erkяn йарадыъылыьы).


    19 ясрин яввялляриндя Д. ядябиййатында романтизм мющкямлянди: А. Еленшлеэерин сцжети гядим Скандинавийа тарихи вя ядябиййатындан алынмыш драм ясярляри; Б. Инgеманныn тарихи романлары; С.С. Бли- керин новеллалары; H. Щертсин романтик-лирик драмлары. Мящяббят вя пейзаж лирикасынын парлаг нцмунялярини йарадан К.Винтер, Е.Ереструп, Л.Бюдткер Д. поезийасынын инкишафында мцщцм рол ойнамышлар. Д. романтизминин классик мярщялясинин ясас tяmsilчisi наьылы universal, mяzmuнуna gюrя чoxcяhяtli, фялсяфи вя дини-яхлаги ideyalarla zяngin janra чеви- рян Щ.К.Андерсен олмушдур. 
    F.Paludan-Mцller vя S.Kyerkeqar rомантизмин сон мярщялясинin яn gюrkяmli nцmayяndяlяridir.


    1870-ъи иллярдя Д. ядябиййатында Э.Брандесин иътимаи вя ядяби-тянгиди фяалиййяти иля шяrtlяnяn реализмя dюnцш йаранды. Y.П. Йакобсен Д. ядябиййатында реалист ъяряйанын яsasыны гойду. Психоложи роман жанрынын сонракы инкишафы G. Банг вя К.А. Qyеллерупун яsяrlяri иля баьлыdыr. 1890-ъы иллярдя реалист мейилляр Щ.Понтоппиданын йарадыъылыьында aшkara чыxды. 19 ясрин сону–20 ясрин яввялляриндя Д. ядябиййатына кяндли вя ya фящля мцщитиндян чыxan йазычылар эялди: Й. Скйолборг, Й. Окйер, Й.В. Йенсен, Й. Кнудсен, М. Андерсен-Нексю. Символизм Й.Йюрэенсен, A. Роде, В. Стуккенберг, С. Клауссен, С. Микаелис вя б.-нын йарадыъылыьы иля тямсил олунурду. Э. Видин йарадыъылыьында натурализм естетикасынын тясири duyulurdu. 

     Борребц гясри. Зеландийа адасы.


    1-ъи dцнйа мцщарибясиндян сонра Д. ядябиййатында авангардизм ъяряйанlarы йаранды. Е.Бeннелцкке, Ф. Нцгор, Н. Петерсен вя T. Кристенсенин експрессионист лирикасында pessimist ovqat цстцнлцк тяшкил едирди. 1920–30-cu иллярдя реалист сосиал-тянгиди няср (Щ.Р. Кирк, В. Щейнесен, К. Беккер, Щ. Шерфиг) йцксялиш дюврцнц йашайырды. Сосиал романларла yaradыcыlыьa baшlayan М.А. Щансен вя Щ.К. Браннер сонралар Д. психоложи нясринин эюркямли нцмайяндяляри олдулар. 1930-ъу илляр Д. ядябиййатында новеллалары дцнйа шющряти газанмыш Ф.К. Бликсенин йарадыъылыьы хцсуси йер тутурду. К. Абелл, К. Мунк, К.Е. Сойа D. dramaturgiyasыna bюyцk tюhfяlяr vermiшlяr. 1940-ъы иллярин сонунда Д. ядябиййатында екзистенсиализм идейалары юz яksini tapdы. “Щеретиъа” журналы ятрафында бирляшян шаирляр (П. Ла Кур, О. Вивел, О. Сарвиг, Е. Кнудсен, Т. Бyoрнвиг, Й.Г. Брандт) расионализм янянялярини инкар едяряк, дини сцжет вя мифляря mцraciяt edirdilяr. Publisistikasыnda vя bяdii yaraдыcыlыьыnda (“Чыlpaq aьaclar”, 1957) сосиал активлийя вя мясулиййятя сясляйян T. Skou-Hansen fяrdiyyяtчiliyя вя gerчяklikdяn гачмаьа гаршы чыхыш edirdi. H.Л.Йепсен, Т. Дитлевсен, К. Сюеннербц йарадыъылыгларында иътимаи проблемляря toxunurdular. 1950-ъи илляр Д. mодерnizmi абсурд ядябиййаты янянялярини давам етдирян В. Сюренсенин, С.О. Мадсен, С. Hолм vя b.-nыn нясри иля тямсил олунурду. К. Рифбйергин йарадыъылыьында Э. Брандес идейаларынын тясири инэилис-американ няср тяърцбясиnin mяnimsяnilmяsi ilя birlяшirdi. 1960–70-ci иллярin реалист ядябиййатыnда сянядли няср mцhцm йер тутурду; фящля мювзусу intensiv инкишаф едирди. Драматурэийа hяmчinin радио-пйес жанры иля тямсил олунурду (Е.Б. Ол- сен). 20 ясрин сонларыныn яn gюrkяmli шairlяri arasыnda И. Кристенсен вя П. Hойhолт var. 1980–90-cы илляр ядябиййатында постмодернист тямайцлляр (С.У. Томсен вя Щ. Нордбрандын поезийасы, H. Станэеруп вя И. Михаелин латын-американ маэик реализминин тясири щисс олунан романлары), форма минимализмinя мейил (С. Балле вя П. Hултбергин нясри) нязяря чарпырды. П. Hюгцн йарадыъылыьында реалист яняняyя baьlыlыq цслуби експериментлярля birlяшiрди. С. Бюдкер вя Б. Реутерин ушаглар цчцн йаздыьы китаблар Д. vя онун щцдудларындан кянарда bюyцk populyarlыq qazanmышdыr. Щ.К. Андерсенин наьыллары, С. Ийенсин “Палле дцнйада тяк- дир”, С. Финин “Тарзан” щекайяляри вя с. Азярб. дилиня тяръцмя олунмушдур.


                                                             Мемарлыг вя тясвири сянят


    Д. яразисиндяки ян еркян мядяниййят абидяляри е.я. 8-ъи миниллийя аиддир: Неолит вя Тунъ дюврцня аид кромлехляр вя долменляр; Борнщолм а.-нда Тунъ дюврцня аид мцщарибя вя ов сящняляринин гайацстц тясвирляри; Дямир дюврцня аид эцмцш габлар. Викингляр дюврцндян Зеландийа а.-нда Треллеборг, Лимфйорд йахынлыьында Аээерсборг галаларынын галыглары, щямчинин руна йазысы вя “щейвани цслубда” орнамент олан даш стелалар сахланылмышдыр. Д.-да еркян феодал краллыьынын йаранмасы вя христианлыьын гябул едилмясиндян сонра аьаъдан, 11 ясрин орталарындан ися даш килсяляр инша едилмяйя башлады. 12 ясрин 2-ъи йарысындан тикинтидя кярпиъдян (Калуннборгда кился) истифадя олунурду. Борнщолм а.-ндакы 12–13 ясрляря аид килсяляр айрыъа груп тяшкил едир. Йутландийа й-а-ны Алманийадан айыран Даневирке диварынын кярпичдян олан мяркязи щиссяси (9 ясрдян), Зеландийа а.-нда Сюборг вя Вордингборг галалары роман дюврцнцн мцдафия тикилиляридир.

    Готик дюврцндя (13 ясрин яввялляри – 1530-ъу илляр) Роскилле вя Оденседя бюйцк килсяляр, щямчинин дцзбуъаглы планда, мющкям диварлары вя гцлляляри олан гясрляр йарадылырды (Виборг районунда Спютруп). 13 ясрдя мейдана эялян шящярляр торпаг сядд вя хяндяклярля ящатя олунурду. Евляр, ясасян, аьаъ вя фахверкдян, бязян кярпичдян (14 ясрдян) тикилирди. 15–16 ясрлярдя су долдурулмуш хяндяклярля ящатя олунан вя йа адада йерляшян (Борребц, Егесков вя с.) Ренессанс цслубунда мющкямляндирилмиш гясрляр инша едилирди. Д.-да Нидерланд вя франсыз сяняткарлары ишляйирдиляр. Дцнйяви мемарлыг эениш вцсят алмышды (биржа, 1619–25 вя Росенборг сарайы, 1606–1634, Копенщаэен; Зеландийа а.-нда Кронборг вя Фредериксборг гяср-игамятэащларынын тикинтисиндя нидерландлы мемарлар Х. вя Л. Стенвинкел иштирак етмишляр).

     Даш цзяриндя руна йазылары. Йелинг.


    18 ясрдя, ясасян, данимаркалы, щямчинин хариъи мемарлар тяряфиндян барокко вя рококо цслубунда тямтяраглы сарайлар вя сарай-парк ансамбллары (Зеландийа а-нда Шарлоттенборг, Фреденсборг; Копенщаэен йахынлыьында Ермитаж, 1734–36, мемар Л. Тура) йарадылырды. Бу дюврцн ян ящямиййятли мемарлыг тикилиси Копенщаэендяки Амалийенборг сарай ансамблыдыр (1749, мемарлар Н. Ейтвед, Н. Жарден). 1754 илдя Крал Ряссамлыг Академийасынын тясис едилмяси тясвири сянятдя милли классисизм мяктябинин формалашмасына ряваъ верди. Щейкялтяраш Б.Торвалдсен бу мяктябин эюркямли нцмайяндяси олмушдур. Тарихи мювзуда ишляйян рянэкар вя декоратор Н.А. Абилгор, щейкялтяраш Й. Видевелт, мемарлар К.Ф. Щарсдорф, К.Ф. Щансен (Мцг. Мярйям килсяси, 1811–29; сарай килсяси, 1826–28, щяр икиси Копенщаэендядир), М.Г. Биннесбюл (Копенщаэендя Торвалдсен музейи, 1839–48) классисизмин эюркямли нцмайяндяляридир. Ясас мювзусу шимал тябиятинин язямятли эюзяллийи олан Д. романтик пейзаж мяктяби дя Ряссамлыг Академийасында формалашмышдыр.

     Фредериксборг гясри. Зеландийа адасы.


    19 ясрин 1-ъи йарысында Д. рянэкарлыьында К.В. Еккерсберг вя онун ардыъыллары К. Кюбке, В. Бендс, И.Т. Лунб апарыъы рол ойнамышлар. 1880-ъи иллярдян Д. чиниси (сервиз вя кичик щейкялляр) йцксяк инкишаф мярщялясиня чатмышды. Франсыз пленер бойакарлыьы сонракы нясил Д. ряссамларынын йарадыъылыьына бюйцк тясир эюстярмишдир. Балыгчы гясябяси Скаэендя (Шм. Йутландийа) тяшкил едилмиш ряссамлыг колонийасынын цзвляри ишыг вя щава мцщитинин тясирини юйрянирдиляр. П.С. Крюйер, В. Йощансен, Т.Е. Филипсен, А.К. вя М.П. Анкерлярин ясярляри юз бядиилийи вя лиризми иля сечилирди. Фцн а.-нда йашайан ряссамлар да (ясасян, мянзяря усталары вя анималистляр П. Щансен, Ф. Сцберг, Й. Ларсен вя б.) щямин рущда ясярляр йарадырдылар. Символизм вя йуэендстиля йахын ряссамлыг ъяряйаны мейдана эялмишди (В. Щам- мерсщой, Й.Ф. Виллумсен, Й.Ф. вя Н.К. Сковгор гардашлары). К. Сартман романтик емосионаллыгла зянэин олан тарихи жанрда таблолар чякмишдир. Мемарлыгда романтик цслубун милли варианты эениш йайылмышды: йени Ратуша (1892–1905, мемар М. Нцроп), Грундтвиг килсяси (1921–40, мемарлар П.В. Енсен-Клинт, К. Клинт; щяр икиси Копенщаэендядир).

     В. Ериксен. “Данимарка краличасы Йулиана-Марийанын портрети”. 1776. Дювлят Инъясянят Музейи. Копенщаэен.


    1920-ъи илляр мемарлыьында неоклассисизм нцмайяндяляри габагъыл мювгелярини сахлайырдылар: К. Петерсен (Фоборгда музей, 1913–15), Щ. Кампманн (Глип- тотеканын йени щиссяси, 1901–06 вя Копенщаэендя полис идарясинин бинасы, 1919– 24, О. Рафн иля бирэя) вя б.; С. Е. Расмуссен вя б.-нын лайищяляриндя Д.-да мцасир шящярсалманын ясаслары гойулурду. 1930 ил Стокщолм сярэиси мемарлыьынын тясири иля (мемар Е. Г. Асплунд) функсионализмин Д. варианты йаранмаьа башлады (Орхусда ун-т бинасы, 1932–46, мемар К.О. Фискер вя б.).

     Амалийенборг сарай ансамблы. Копенщаэен. Арха планда Опера Театры.


    Бойакарлыгда йени франсыз инъясянятиня, о ъцмлядян П. Сезанн йарадыъылыьына (Щ. Гирсинг, Е. Вейе), кубизмя (О. Руде, В. Лундстрюм вя б.), сонралар сцрреализмя (В. Бйерке-Петерсен, В. Фредди) мараг юзцнц эюстярирди. 20 ясрин 1-ъи йарысында неоклассистик тенденсийаларла баьлы олан щейкялтярашлыг сащясиндя К. Нилсен, Ж. Гоэен, Й.К. Бйерг вя б. чалышырдылар; графикайа мараг хейли артмышды (А. Йюрэенсен, П. Кристенсен, Е. Фредериксен); сийаси вя мяишят карикатурасы жанрында Щ. Бидструп ишляйирди.

     Е. Ериксен. “Су пяриси”. 1913. Копенщаэен.

    2-ъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Оденсе, Копенщаэен шящярляри йенидян гурулур, Рюнне вя Нексю бярпа едилирди. Йашайыш евляринин тикинтисиндя азмяртябяли, щямчинин ортамяртябяли евляр цстцнлцк тяшкил едирди. Иътимаи биналарын иншасында бейнялмилял цслуб (Рюдоврда ратуша, 1957, мемар А. Йакобсен; Щумлебекдя “Луизиана” Мцасир Инъясянят Музейи, 1957– 58, мемарлар Й. Бо, В. Волерт, сонракы ялавя тикилиляр 1960-ъы илляр –1998) мющ- кямлянир, ону сярбяст форма йарадан модернизм (Й. Утзонун лайищяляри вя с.) вя постмодернизм тямайцлляри явяз едир. Д. ряссамларынын йарадыъылыьында абстракт експрессионизм (А. Йорн, “Кобра” бейнялхалг групунун лидери), поп-арт, флцксус (А. Кюпке), инсталлйасийалар; фигуративистлярин йарадыъылыьы (И. Еллегор, К. Карстенсен вя б.) “йени вящшиляр” алман бойакарларынын ясярляри иля сясляшир. 21 ясрин яввялляриндя мцхтялиф жанрда чалышан сяняткарлары бирляшдирян ири монументал тикилиляр йарадылыр: Копенщаэендя Операнын йени бинасы (2004, мемар Щ. Ларсен, щейкялтяраш П. Киркеби, О. Елиассонун бядии чыраглары, ряссамлар Т. Розенсвейг, Е.А. Франдсен, С. Тронборг вя б.).

                                                                                           Мусиги


    Тунъ луралар (е.я. 1-ъи миниллийин 1-ъи йарысы) Д. яразисиндя ян гядим мусиги мядяниййяти абидяляридир. Орта ясрляр дюврц цчцн скалдларын мащнылары сяъиййявидир. Христианлыьын йайылмасы иля Григори хоралы эениш вцсят алмаьа башлады. Д. дини мусигисинин илк нцмуняляри 12 ясря аиддир. 13–14 ясрлярдя Д.-да франсыз вя инэилис куплет мащнысы баллада йайылмаьа башлады. 16 ясрдя Нидерланд мяктябинин эцълц тясири олмушдур (бястякарлардан Й. Престен, А.П. Коклико вя б. бу истигамятдя ишлямишляр). Щямин дюврдя илк сарай капеллалары йаранмыш вя илк мусиги ясярляри няшр олунмушдур; Щ. Томесенин “Данимарка псалмлар китабы” (1569) вя Н. Есперсюнцн “Градиал”ы (1573) ян ящямиййятли няшрляр иди. Щяйатыны алман мусиги мядяниййяти иля баьлайан Д. Букстещуде 17 яср – 18 ясрин яввялляринин ян эюркямли мусигичиси иди. 18 ясрин сонларына гядяр Д. пешякар мусигисиндя юлкядя алман, франсыз вя италйан опера труппаларынын фяалиййяти иля шяртлянян хариъи тясирляр цстцнлцк тяшкил едирди. Д. дилиндя илк операларын мцяллифи Ъ. Сарти олмушдур (“Бядхащлыг вя гялбин хиласы”, 1756; “Севэи мяктублары”, 1775). К.Е.Ф. Вайсе Д. милли романсынын йарадыъысыдыр. 19 ясрин яввялляриндян Д. мусигичиляри йерли фолклорун юйрянилмясиня мараг эюстярирдиляр. А.П. Берггрен бир сыра Д. халг мащны вя мелодийалары топлулары вя антолоэийаларыны няшр етдирмишдир. Н. Гаде (8 симфонийа), Й.П.Е. Щартман (илк милли опера “Балаъа Кирстен”, 1846, Щ.К. Андерсенин ясяри цзря), К. Щорнеман, П. Щайсе (“Крал вя маршал” операсы, 1878) Д. мусиги романтизминин нцмайяндяляридир. 19 ясрин 2-ъи йарысында Копенщаэендяки консерваторийа (1867 илдя П.В. Молленщауер тяряфиндян йарадылмышдыр) вя Мусиги бирлийи (“Мусикфоренинг”, 1836) Д. мусиги мядяниййятинин мяркязляри иди (щяр ики мцяссисянин мцвяффягиййятли фяалиййятиндя Гаде бюйцк рол ойнамышды). 20 ясрин 1-ъи йарысы Д. бястякарларына Д. мусигисинин классики К.Нилсенин бюйцк тясири олмушдур. 20 ясрин танынмыш бястякарлары арасында Н.В. Бентсон, Е. Щамерик, В. Щолмбу (14 симфонийа), П. Нюргор (електрон мусиги сащясиндя експеримент апармышдыр), И. Нюрщолм (неоромантизм нцмайяндяси) вя б. вар. 20 ясрин бязи бястякарлары (Й. Мегор, Б. Лорентсен, Щ. Колдинг-Йюрэенсен, П. Гудмундсен-Щолмгрен вя б.) юз йарадыъылыгларында авангардизм мусигиси техникасындан эениш истифадя едирдиляр. Дирижорлар О. Шмидт, Т. Йенсен, мцьянниляр Л. Мелхиор, Щ. Росвенэе, органчалан Ф. Видерю, ъаз контрабасчаланы Н.Щ. Ерстед-Педерсен Д.-нын эюркямли ифачылары, К. Еппесен вя Й. Растед ися мусигишцнасларыдыр. Опера тамашалары, ясасян, Копенщаэендяки Крал театрынын кющня вя тязя (2004) сящняляриндя, Йутландийа Операсында (Орхус, 1947) эюстярилир. Симфоник оркестрляр: Д. Радиосунун (ян бюйцк орк., 1925 илдя йарадылмышдыр), Орхус (1935), Олборг (1943), Оденсе орк.-ляри (1946), Ъянуби Йутландийа орк. (1963), Тиволи орк. (1843; 1965 илдян гыш мювсцмляриндя Зеландийанын симфоник орк. ады алтында фяалиййят эюстярир). Копенщаэендя щяр ил бейнялхалг ъаз фестивалы кечирилир.

                                                                        Театр


    Д.-да илк театрлашдырылмыш тамашалар щаггында мялуматлар 16 ясрин яввялляриня (Рингстеддя “Мцг. щерсог Кнуд щаггында тамаша”) аиддир. Латын мяктябляриндя мцяллимлярин (онлардан чоху Д.-нын илк драматурглары олду: М. Бюруп, К. Щансен, П. Щеглунн, Щ. Стен) рящбярлийи иля тамашалар щазырланырды. Бурада ъя- миййятдяки нюгсанлары яля салан “тялябя комедийалары” – шян фарслар йаранмышды. 16 ясрин сону – 17 ясрин яввялляриндя Виборг кешиши И. Ранх актуал щадисяляри аллегорик тярздя ъанландыран театрлашдырылмыш тамашалар тяшкил едирди (“Чар Соломонун анды” вя с.).


    16 ясрин икинъи йарысында Д.-да пешякар гастролчулар мейдана эялди. 1586 илдя ЫЫ Фредерикин сарайында инэилис труппасы тамашалар эюстярирди. Сонралар У. Шекспирин Лондон труппасында чыхыш едян актйор У. Кемп дя бу труппанын тяркибиня дахил иди. ЫВ Кристианын щакимиййяти дюврцндя щюкмдары тяряннцм едян тамашалар тяшкил олунурду. 17 ясрин сонларында Д.-да щям сарайда, щям дя кцтляви тамашалар верян франсыз труппалары гастрола эялирди. 1686 илдя Д.-йа эялмиш Ж.Б. Молйерин шаэирди Р. Манйон де Монтеэу 1700 илдя Копенщаэендя крал труппасына рящбярлик етмишдир. 1712 илдя ЫВ Фредерик сарайда театр (Венесийа театрлары кими) йаратмышды вя бурада Монтеэу аллегорик, ясасян, франсыз пйеслярини сящняляшдирирди. 1722 илдя Монтеэу йени пайтахт театрына рящбярлик етмиш вя бурада илк дяфя орижинал Д. пйеслярини, о ъцмлядян Л. Щолберэин ясярлярини тамашайа гоймушдур.

     Пантомима театры. Копенщаэен.


    1748 илдя Копенщаэендя ачылмыш театр 1770 илдя Данимарка Крал Театры адландырылмышдыр. 18 ясрдя театрын репертуарына Щолберэин комедийалары, щямчинин Й. Евалдын тарихи вя мифоложи сцжетли драмлары, Волтер, Молйер, П. Бомарше, Р. Шеридан вя Г. Е. Лессингин пйесляри дахил иди. Милли актйор сянятинин ясасыны Г. Лон- неман, М.У. Щортулан, Н. Клементин, К. Валтер, К.А. Эйелструп, П.Й.Фрцдендал, М. Росинг вя б. гоймушлар. 19 ясрин яввялляриндя театрда хариъи драматурэийа цстцнлцк тяшкил едирди, лакин 1820-ъи иллярдя милли романтик драмын (А. Еленшлеэер, Щ. Щерс, Щ.К. Андерсен) бяргярар олмасы иля Д. театрынын инкишафында йени дювр башланды. Й.К. Щострупун мяишят комедийалары вя Й.Л. Щейберэин водевилляри бюйцк популйарлыг газанды. Й.Л. Щейберг, Н.П. Нилсен, Й.К. Рцэе, А. Нилсен, К. Росенкилле, И.Л. Фистер бу дюврцн эюркямли актйорлары идиляр.


    19 ясрин 2-ъи йарысы – 20 ясрин яввялляриндя репертуарда Щ. Ибсенин драмлары ящямиййятли йер тутурду (1879 илдя Крал театрынын сящнясиндя “Кукла еви” тамашасынын премйерасы олду). Бу тамашаларда реж. У. Блохун рящбярлийи алтында чалышан Е. Поулсен, Б. Щеннингс, П. Йерндорф, Й.Сюдринг вя б. актйорларын усталыьы цзя чыхырды. Копенщаэендя Крал театры иля йанашы “Казино” (1848–1937), Халг театры (1857), “Александртеатр” (1870), “Дагмартеатр” (1883–1937), Йени театр (1908), щямчинин Оденсе, Орхус вя диэяр шящярлярдя дя театрлар уьурла фяалиййят эюстярирди. 1920-ъи иллярин сонунда башламыш йени йцксялиш дюврц 1930-ъу иллярдя театр сянятинин вя драматурэийанын инкишафына тякан верди. Бу просесдя эянъ данимаркалы вя хариъи мцяллифлярин пйесляринин тамашайа гойулдуьу “Бетти Нансен театры”нын (1917), “Фящля театры”нын (1924), “Сосиал театр”ын (1931) бюйцк ролу олду. Д. театрынын йениляшмяси, ясасян, К.Мунк, К.Е. Сойа вя, К. Абеллин (онун щявяскар театрлардан бириндя эюстярилмиш “Итирилмиш мелодийа” комедийасы 1920– 30-ъу иллярдя Д. сящнясинин ян бюйцк уьуруна чеврилди) ясярляринин тамашасы иля баьлы олмушдур. Реж. вя актйорлар Щ.Габриелсен, С. Бесеков, П. Кнутсон, Б. Нансен, П. Пюймерт, Б. Ипсен, К. Понтоппидан, А. Ларсен, Й. Поулсен бу дюврцн апарыъы театр хадимляри идиляр. 1940–45 иллярдя сящнядя милли классика цстцнлцк тяшкил едирди. Икинъи дцнйа мцщарибясиндян сонра Д. театрында франсыз абсурд драмы вя инэилис сосиал реализминдян ибарят мцасир репертуар формалашмаьа башлады. 1960-ъы иллярдя Д. театры, ясасян, ики истигамятдя – Б. Брехтин вя А. Артонун идейаларынын тясири алтында инкишаф едирди. Актйорлар арасында ян мяшщурлары: М.Вит, Щ.Бентсон, Е.Роде, Б.Квистгор, П. Рей- щардт, Б. Кйер, И. Брамс, Щ. Виркнер, Л.Рингщейм, Щ. Моритсен, Е. Мюрк, А.Вийом, Б. Федерспил, Г. Нюрбц, Ф.Щелмут, П. Кйерулф-Шмидт, О. Уссинг, А. Андерсен. Кичик естрада театрларынын тамашаларында К. Петерсен, Л. Броберг, Д. Пассер йцксяк комедийа мящаряти нцмайиш етдирирдиляр. 1960–70-ъи иллярдя юлкядя ушаглар цчцн чохлу театр ачылмышдыр. Щолстебро ш.-ндя Е. Барбанын “Один- театр”ы мцщцм щадися олмушдур.


    1980–90-ъы иллярдя йени реж.-лар нясли (П. Лангдал, Н. Факкини вя б.) мейдана эялмиш, онларын цслуб вя жанр сащясиндя форма ахтарышлары Д.-нын театр палитрасыны даща да рянэарянэ етмишдир. Експериментал труппалар арасында “Доктор Данте”, “Про Форма щотели”, “Кантабиле 2” вар. Крал театры да 1990-ъы иллярин сонларындан эянъ реж. вя тамашачыларла даща сых ялагя гурмушдур. Яввялляр олдуьу кими, онун репертуарында цстцнлцк тяшкил едян классик ясярляр мцасир интерпретасийада тягдим едилир. Актйорларын щазырланмасыны Копенщаэендяки Дювлят драм сяняти мяктяби щяйата кечирир (1886–1967 иллярдя Крал театры няздиндя фяалиййят эюстярмишдир).

                                                                              Балет


    Д.-нын балет сяняти тамашаларына кичик рягс сящняъикляри дахил олан мяктяб театрларындан башламышдыр (“Мори ахмаглар рягси”, 1500). Сарай балети 17 ясрдя инкишаф етмишдир; 1634 илдя А. фон Кцкелсом тя- ряфиндян шащзадя Кристианын тойу цчцн щазырланмыш тамаша мялумдур. 18 ясрдя сарай театры сящнясиндя Ж.Б. Молйерин комедийа-балетляри эюстярилирди. 1723–28 иллярдя бурада Ж.Б. Ланде чалышырды. Д.Крал театрында яввялляр, ясасян, хариъилярдян ибарят балет ансамблы фяалиййят эюстярирди (1748; бах Данимарка Крал балети). 1754 илдя театрын няздиндя А. Комонун тяшкил етдийи рягс синифлярини 1771 илдя П.Лоран балет мяктябиня чевирмишди. Мяктябдя франсыз вя италйан мцяллимляри дярс дейирди. 1775–1816 иллярдя Крал театрында В. Галеоттинин фяалиййяти балет сянятинин инкишафында бюйцк рол ойнамышдыр. О, Д. артистляринин илк няслини (А. Фрюлих, М.Бйюрн, М. Шалл) йетишдирмишдир.


    Д. балет сянятинин йцксялиши юз тамашаларында (“Щарданэердя той гатары”, Щ.С. Паулли, 1853; “Халг рявайяти”, Н.В. Гаде вя Й.П.Е. Щартман, 1854) Скандинавийа мифоложи сцжетляриня мцраъият едян А. Бурнонвилин ады иля баьлыдыр. Бурнонвилдян сонра онун труппайа рящбярлик етмиш шаэирдляринин [Л. Гаде (1877–90) вя Щ. Бек (1894–1915)] сяйи нятиъясиндя Д. балет сяняти классик ирси вя варислик янянялярини сахламышдыр.


    20 ясрин яввялляриндя Е. Прайс, Е. Йорэен-Йенсен, Г. Улендорф мяшщур идиляр. 19–20 ясрлярдя тяърид олунмуш шякилдя инкишаф едян Д. балети М.М. Фокин (1925–26; репертуара Ф. Шопенин мусигиси ясасында щазырланмыш “Шопениана”, И.Ф. Стравинскинин “Петрушка” ясярляри дахил едилмишдир) вя Ъ. Баланчинин (1930–31) эялиши иля 1920–30-ъу иллярдя йенилянмя дюврцнц йашамышдыр. Д. балетинин инкишафында мцщцм мярщяля 1931–51 иллярдя Крал балет театрына рящбярлик етмиш Щ.Ландерин ады иля баьлыдыр. Юз сяляфляри кими, Ландер милли тамашаларын стилистикасына ещтийатла йанашмыш, ейни заманда репертуара мцасир хореографларын (Л.Ф. Мйасин вя б.) тамашаларыны да дахил етмишдир. Ландерин гурулушларында милли яняняляр мцасир балет формалары иля бирляширди (“Карртсилуни”, К. Рисаэер, 1942 вя б.). 20 ясрин икинъи йарысында илк гастроллар вя Д. ряггасларынын башга юлкялярин балет тамашаларында иштиракы сайясиндя Д. балети дцнйа шющряти газанды (хцсусян Е. Брун танынмышды). Копенщаэендя Б. Кулберг, Р. Пети, Ф. Аштон вя б. хореографлар фяалиййят эюстярирдиляр. 1966–78 иллярдя Крал балет театрына рящбярлик етмиш Ф. Флиндт модерн рягс нцмайяндяляриня (П. Тейлор, Щ. Лимон) театрын гапыларыны ачды. М.Ландер, К. Ралов, М. Вангсо, К. Симоне, М. Шанне, Т. Ландер, Н.Б. Ларсен, Б.Ралов, Щ. Кронстам, П. Мартинс 1920–60-ъы иллярдя Д.-нын танынмыш балет артистляри идиляр. 20 ясрин икинъи йарысында дцнйанын мцхтялиф рягс мяктябляринин нцмайяндяляри Крал балет труппасында чыхыш етмяк щцгугуну газандылар (мяс., А.О. Ратмански). 1980-ъи иллярдя Д.-нын щцдудларындан кянарда олан театрлар илк дяфя юз репертуарларына А. Бурнонвилин балетлярини дахил етмяйя башлады. Д. ряггасларынын сянятиндя ися Ъ.Ноймайерин вя Ъ.Кранконун мцщцм тясири юзцнц эюстярди. 20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляринин танынмыш артистляри арасында А. Леркесен, Г. Боесен, К. Кавалло, Т. Щюйлунн, Т. Лунн, М. Блангструп, Н. Щцббе вя б. вар.

     Данимарка Крал Балети. “Неапол” балетиндян (А. Бурновилл) сящня.


    2000-ъи иллярин Крал балети репертуарында Д., рус, франсыз классикасындан мцасир рягсин мцхтялиф ъяряйанларынадяк дцнйа балет сянятинин бцтцн тарихини якс етдирян дцнйанын апарыъы коллективляриндян биридир. Копенщаэендя Тиволи яйлянъя баьында 1844 илдян Пантомима театры фяалиййят эюстярир. Бурада италйан дел арте комедийасы рущунда кющня тамашаларла йанашы, мцасир рягс тамашалары да гойулур (о ъцмлядян 2003 илдя илк дяфя щип-щоп цслубунда пантомима тамашасы щазырланмышдыр).


    Копенщаэендяки Йени Данимарка рягс театры (1981), “Рягс сящняси”, (1993); Щолстебродакы П. Шауфусун труппасы (1979); Орхусдакы – “Эранщаж Данс” (1989) вя с. мцасир рягс коллективляридир. 1950 илдян Копенщаэендя щяр ил рягс фестиваллары кечирилир.

                                                                                  Кино


    Лцмйер гардашлары филмляринин илк нцмайиши 1896 илдя Копенщаэендя олмушдур, бир нечя айдан сонра ися фотограф П. Елфелт илк Д. хроника филмлярини чякмишдир. О, щям дя 1903 илдя “Едам” адлы илк гыса-метражлы бядии филмини йаратмышдыр. 20 ясрин яввялляриндя игтисади ъящятдян инкишаф етмиш Авропа юлкяляри арасында Д. кинематографийа сащясиндя апарыъы йерлярдян бирини тутурду. Сяссиз кинонун тарихи, ясасян, мцнтязям кино истещсалына башламыш “Нордиск Филм” (1906) ширкятинин тяшкилатчыларындан бири О. Олсенин ады иля баьлыдыр. Сонралар юзцнцн шяхси фирмасыны йаратмыш Б. Кристенсен Олсеня гошулмушдур. 1909 илдя “Биорама” вя “Фоторама”, 1910 илдя ися “Кинографа” вя “Косморама” киноширкятляри йаранмышдыр. Ф. Щолэер-Мадсен (“Рядд олсун силащ”, 1914) вя Авропа киносунун илк улдузларындан олан А. Нил-сенин истедадыны цзя чыхармыш П.У. Гад (“Учурум”, 1910; “Вятянсиз гыз”, 1912; “Испан мящяббяти”, 1913) 1910-ъу иллярин реж.-лары идиляр. 1-ъи дцнйа мцщарибяси илляриндя Д. киносу бющран кечирирди. Ясасян, сентиментал драмлар чякилирди: А. Бломун “Вятян уьрунда” (1914), “Дцнйанын ахыры” (1915), Щолэер-Мадсенин “Ябяди сцлщ” (1916), “Сяма эямиси” (1918). Б. Кристенсенин “Сирли икс” (1913) вя “Гисас эеъяси” (1916) филмляри бюйцк мцвяффягиййят газанмышды. 1920 илдя Д. кинематографынын дцнйа шющряти газанмыш реж.-ларындан бири К.Т. Дрейерин мяшщур “Иблисин китабындан сящифяляр” филми екранлара чыхмышды. Щямин илдя Р.С.Петерсен “Цч адамъыьаз” адлы илк Д. анимасийа филмини чякмишдир. Г. Шневойтун илк сясли “Ескимос” (1930) филми онун сонракы “Вейлбцлц пастор” (1931) филминдян фяргли олараг мцвяффягиййят газанмамышды. 1930-ъу иллярдя АБШ филмляринин юлкяйя идхалы иля ялагядар рягабятя давам эятирмяйян Д. бядии филмляринин истещсалы азалды. Ейни заманда сянядли, елми-кцтляви вя тядрис филмляринин истещсалы артды.

     “Бабеттанын зийафяти” филминдян кадр.


    Ишьал дюврцндя (1940–45) чохсайлы йцнэцл комедийа филмляри фонунда ъидди филмляр дя чякилирди: С. Метлингин “Йай севинъляри” (1940), Б. Ипсен вя Л. Лауритсенин (оьул) “Йолуну азмыш гыз” (1942) вя с. 1943 илдя Д.-нын ян йахшы филмляриндян олан К.Т. Дрейерин “Гязяб эцнц” (орта ясрлярдя Норвечдя баш вермиш ъадуэярляр овуна даир тарихи фактлар насист ишьалынын реаллыьы иля сясляширди) мейдана эялди. 2-ъи дцнйа мцщарибяси баша чатдыгдан сонра да ишьал мювзусу Д. кинематографында ясас йерлярдян бирини тутурду: Ипсен вя Лауритсенин (оьул) “Гырмызы чямянляр” (1945), “Эюзяэюрцнмяз орду” (1945) вя Й. Йакобсенин “Йад адам гапыны дюйцр” (1959), Т. Кристенсенин “Сющбят сянин азадлыьындан эедир” (1946) вя с. филмляр. М. Андерсен-Нексюнцн ясяри цзря реж. Б. Щеннинг-Йенсенин “Бяшяр ювлады Дитте” (1946, Венесийа Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), А. Щеннинг-Йенсенин “Палле дцнйада тякдир” (1949, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты) вя “Пау” (1959) филмляри классик ясярляр ясасында чякилмишдир. 1956 илдя илк Д. рянэли филмини (“Киспус”) чякмиш Е. Баллинг халг комедийасы жанрында ишлямишдир: “Инам, цмид вя сещирбазлыг” (1960), “Мещрибан аиля” (1962), “Биринъи сян вур, Фреди!” (1965) вя “Кристиансщаун щаггында баллада” (1971). Г. Аксел пародийа филмляри чякирди: “Щяр шей Йелена цчцн” (1958) вя “Гызыл вя йашыл чямянляр” (1959). 1960-ъы иллярдя шяхсиййят иля ъямиййятин гаршылыглы ялагя проблемляриня мараг артды. “Йени дальа”нын тясири алтында Д. реж.-лары мцхтялиф ифадя васитяляриня мцраъият едирдиляр: П. Кйерулф-Шмидтин “Уикенд” (1962), Щ. Карлсенин “Дилемма” (1962, Н. Гордимерин ясяри цзря) вя “Аълыг” (1966, К. Гамсунун ясяри цзря), Й. Летин “Камил инсан” (1967) филмляри. Д. киносунун чичяклянмя дюврц 1970-ъи иллярин сонларындан, кинематографа дювлят дястяйи щаггында ганун гябул едилдик- дян сонра башлады: Б. Августун “Бал айы” (1978), “Истилачы Пеле” (1987, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцкафаты, “Оскар” мцкафаты), “Хош ниййятляр” (1991, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын баш мцкафаты); Г. Акселин “Бабеттанын зийафяти” (1987, “Оскар” мцкафаты); Т.Винтерберэин “Тянтяня” (1999, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), “Язиз Венди” (2005) филмляри. Бу реж.- ларын, щямчинин Л. фон Трийерин фяалиййяти Д. милли киносунун дцнйа
    кинопросесиня интеграсийасына эцълц тякан верди. Фон Трийер вя Винтербеэин “Ещкам 95” манифестинин щяйат вердийи азбцдъяли кино 20 ясрин сонларынын ян парлаг бядии щадисяляриндян бириня чеврилди.


    20 ясрин сону – 21 ясрин яввялляриндя Д.-да С. Краг-Йакобсен (“Гуш кцчясиндя адаъыг”, 1997, “Мифуненин сон няьмяси”, 1999, щяр икиси Берлин Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафатыны алмышдыр, “Скаэеррак”, 2003, Москва Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), К. Левринг (“Крал саьдыр”, 2000), А. Рюннов-Кларлунн (“Марионеткалар”, 2004), С. Бйер (“Ачыг црякляр”, 2002, “Гардашлар”, 2004), К. Бойе (“Йенидянгурма”, 2003, Канн Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты), К. Мцллеруп (“Йайын ортасы”, 2003), Н.В. Рефн (“Икс” горхусу”, 2003; “ЫЫ Пушер”, башга ады “Ялляримдяки ган”, 2004), С. Стахо (“Эцндцз вя эеъя”, 2004), П.Ф. Кристенсен (“Сабун”, 2005, Берлин Бейнялхалг кинофестивалынын мцкафаты) кими кинорежиссорлар фяалиййят эюстярирляр.


    Копенщаэендя 1940 илдя Д. кино музейи, 1966 илдя Милли кино мяктяби, 1972 илдя Д. кино институту йарадылмышдыр.


    Яд.:
    С л о н и м с к и й  Ю. Балетмейстер Бурнонвиль. Бранде Э., А. Бурнонвиль // Классики хореографии. Л.; М., 1937; К р и с т е н с е н  С.М. Датская литература 1918 – 1952 гг. М., 1963; Г о з е н п у д А.А. Датский театр // История западноевропейского театра. М., 1957–1964, Т.2.4; К о м а р о в С.В. Кинематография Дании (1906– 1920)// История зарубежного кино. М., 1965; М о х о в Н.Н. Некоторые страницы истории датской музыки. М., 1980; К р а с о в с к а я  В.М. Западноевропейский балетный театр. Очерки истории. Романтизм. М., 1996; Данск литтератур: мидделалдер. Кбщ., 1998; Bd 1–2; Данисщ wритерс фром тще Реформатион то деъаденъе, 1550 – 1900. Детроит, 2004.