Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BÖYÜK TERROR

    “БЮЙЦК ТЕРРОР”, мцасир тарихшцнаслыгда – 1937–38 иллярдя ССРИ-нин гейри-мящкямя органлары тяряфиндян кечирилян ян иримигйаслы сийаси репрессийалары билдирян анлайыш. Илк дяфя 1968 илдя Б.Британийа тарихчиси Р. Конквест тяряфиндян ишлядилмишдир; совет тарих-шцнаслыьында “Б.т.”ун синоними “йежовчулуг” иди. И.В. Сталинин “синфи мцбаризяни эенишляндирмяк, синифляри мящв етмяк, капиталист синфи галыгларыны ляьв етмяк йолу иля пролетариат диктатурасы органларыны мющкямляндирмякля, дахили вя хариъи дцшмянлярля мцбаризядя” сосиализмя доьру ирялилямяк тезисиня уйьун олараг ЦИК(б)П МК Сийаси Бцросунун гярарлары ясасында щяйата кечирилирди. 1936 ил Конститусийасына мцвафиг олараг ССРИ-дя мяркязи вя йерли органлара илк цмуми, бирбаша вя бярабяр сечкилярин кечирилмяси иля ейни вахта тясадцф едирди вя щакимиййят органларынын сечкилярдя лазыми нятиъяляри ялдя етмяк сяйляриня ъаваб верирди. “Б.т.”ун башлыъа мягсяди юлкя рящбярлийи тяряфиндян совет режиминя дцшмян щесаб едилян шяхслярин мящви вя йа тяърид олунмасы иди. 1920-ъи илляр – 1930-ъу иллярин биринъи йарысында халг тясяррцфатынын айры-айры сащяляриндя чалышан вя тяхрибатчылыгда, зийанчылыгда эцнащландырылан мцтяхяссислярин (“Шахта иши”, “Сянайя партийасы иши” вя с.), щямчинин “ъасус” тяшкилатларынын (“Контрол-К”, “Метрополитен-Виккерс”, Кима-Зайена вя с.) сахта мящкямя ишляринин апарылмасында тяърцбя газанмыш Халг Дахили Ишляр Комиссарлыьы (ХДИК) органлары тяряфиндян щяйата кечирилирди.“Б.т.” ЦИК(б)П МК-нын феврал-март пленумундан (1937) сонра башлады. Ийулун 2-дя Сийаси Бцро “голчомаг ямялиййаты”на щазырлыг вя онун кечирилмяси, цмуми шякилдя репрессийа олунаъаг шяхслярин категорийаларынын мцяййянляшдирилмяси щаггында гярар гябул етди. Ийул айында Сийаси Бцро ССРИ вил.-ляри цзря гейри-мящкямя репрессийа органларынын шяхси тяркибини (“цчлцк”ляри) тясдигляди. Сийаси Бцронун 31 ийул тарихли гярары иля ССРИ ХДИК-ин 00447 № ли ямри (халг дахили ишляр комиссары Н.И. Йежов вя халг комиссары мцавини М.П. Фриновскинин рящбярлийи иля ишляниб щазырланмышды) гцввяйя минди, репрессийа едиляъяк шяхслярин цмуми сайы (258 мин 950 няфяр) мцяййянляшдирилди. Ямря ясасян щябс олунанлар ики категорийайа бюлцнцрдцляр: 1-ъи категорийайа аид шяхсляр (“гаты дцшмянчилик ящвалрущиййясиндя олан цнсцрляр”) цчцн эцллялянмя, 2-ъи категорийайа аид шяхсляр (“бцтцн диэяр нисбятян аз фяал олан, лакин щяр щалда дцшмян цнсцрляр”) цчцн 10 иллик щябс ъязасы нязярдя тутулмушду. Ямялиййат 3 ай ярзиндя щяйата кечирилмяли иди. Ейни заманда айры-айры милли груплар цзря ямялиййат щяйата кечирилирди. Щакимиййят органлары онун сябябини баш веряъяк дцнйа мцщарибяси шяраитиндя потенсиал “бешинъи дястя”нин мящвинин зярурилийи иля изащ едирдиляр. Ямялиййат 1937 ил ийулун 20-дя И.В. Сталинин Йежова вердийи эюстяришя ясасян мцдафия мцяссисяляриндя чалышан бцтцн алманларын щябсиня даир ямрин щазырланмасы иля башланды. ЦИК(б)П МК Сийаси Бцросу ХДИК-ин 25 ийул тарихли 00439 №-ли (алманлара гаршы ямялиййат), 11 август тарихли 00485 №-ли (полшалылара гаршы ямялиййат), 20 сентйабр тарихли 00593 №-ли [“харбинлиляр”я гаршы ямялиййат; 1935 илдя ССРИ тяряфиндян Шярги Чин дямир йолунун (ШЧДЙ) (бах Чин Чанчун д.й.) сатылмасындан сонра ССРИ-йя гайытмыш совет вятяндашлары; онлара Йапонийанын потенсиал аэентляри кими бахырдылар] ямрлярини тясдиг етди. ХДИК-ин сярянъамлары иля ямялиййатын мигйасы вя миллятлярин сайы артырылды: нойабрын 30-да латышлар, декабрын 11-дя йунанлар, декабрын 14-дя вя 16-да финляр, естонлар, литвалылар, болгарлар, 1938 ил йанварын 29-да иранлылар вя б.-рына гаршы ямялиййатлар башлады. Щямин миллятляря мянсуб шяхслярдян “тямизлямя” илк нювбядя ХДИК органларында, Гырмызы ордунун кяшфиййат идарясиндя вя орду сыраларында, халг тясяррцфатынын мцдафия ящямиййятли мцяссися вя идаряляриндя, щямчинин онлара йахын яразилярдя апарылырды. Щябс олунанларын сийащылары Москвайа эюндярилирди, ХДИК рящбяри вя ССРИ прокурору тяряфиндян тясдигляняряк иъра едилмяси цчцн йерли органлара гайтарылырды. Милли мянсубиййятя эюря репрессийаларын диэяр формасы халгларын сярщядйаны районлардан юлкянин ичяриляриня депортасийасы иди. “Б.т.” заманы 1937–38 иллярдя “голчомаг” ады иля 1 млн. 575 мин няфяр, “айры-айры миллятляря гаршы ямялиййат”ын эедишиндя ися тягр. 1 млн. няфяр щябс олунду. 1 млн. 344 мин 923 няфяр (онлардан 1 млн. 210 мин 172 няфяри гейри-мящкямя органлары тяряфиндян) мящкум едилди. 668 мин 305 няфяр эцллялянди. “Б.т.” дюврцндяки репрессийа юзцндян яввялки (1936 илдя 131168 няфяр щябс едилмишди) вя сонракы (1939 илдя 44731 няфяр щябс едилмишди) иллярин репрессийасындан эениш мигйасы иля фярглянирди. “Б.т.” сийасяти йалныз 1938 илин пайызында дайандырылды. ЦИК(б)П МК вя ССРИ ХКС-нин 17.11.1938 ил тарихли “Щябсляр, прокурор нязаряти вя истинтаг ишинин апарылмасы щаггында” гярарына ясасян гейри-мящкямя органлары ляьв едилди, дювлят тящлцкясизлийи органлары просессуал норма вя ганунларын позулмасында тягсирли билинди. “Б.т.” Азярб. халгынын тарихиндя ганлы из бурахды. А.М. Шярифзадя, Б.В. Чобанзадя, Ъ.Ъ. Нахчывански, А.М. Султанова, Щ. Ъавид, Я. Ъавад, М.Мцшфиг вя йцзлярля б.-лары онун гурбанына чеврилдиляр. 16 Азярб. эен.-ы репрессийайа мяруз галды. И.В. Сталинин депортасийа сийасяти бюйцк фаъиялярин давамы олду. Тякъя 1937 илдя Азярб.-да “халг дцшмяни” кими 29 мин няфяр эцллялянди вя йа Сибиря сцрэцн едилди. 1937–38 illяrdя azяrb.-ларыn bир гисми guya Иran tяbяяsi olduqlarыna gюrя Иrana sцrgцn edildi. Азярб. Респ.-нын Газах.-дакы сяфирлийинин мялуматына эюря, Газах.-да 150 мин азярб. эцллялянмиш (онлардан 28 мин няфяриня юлцм щюкмцнц гейри-мящкямя органлары чыхармышдыр), йахуд сцрэцндя вя щябсдя вяфат етмишдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BÖYÜK TERROR

    “БЮЙЦК ТЕРРОР”, мцасир тарихшцнаслыгда – 1937–38 иллярдя ССРИ-нин гейри-мящкямя органлары тяряфиндян кечирилян ян иримигйаслы сийаси репрессийалары билдирян анлайыш. Илк дяфя 1968 илдя Б.Британийа тарихчиси Р. Конквест тяряфиндян ишлядилмишдир; совет тарих-шцнаслыьында “Б.т.”ун синоними “йежовчулуг” иди. И.В. Сталинин “синфи мцбаризяни эенишляндирмяк, синифляри мящв етмяк, капиталист синфи галыгларыны ляьв етмяк йолу иля пролетариат диктатурасы органларыны мющкямляндирмякля, дахили вя хариъи дцшмянлярля мцбаризядя” сосиализмя доьру ирялилямяк тезисиня уйьун олараг ЦИК(б)П МК Сийаси Бцросунун гярарлары ясасында щяйата кечирилирди. 1936 ил Конститусийасына мцвафиг олараг ССРИ-дя мяркязи вя йерли органлара илк цмуми, бирбаша вя бярабяр сечкилярин кечирилмяси иля ейни вахта тясадцф едирди вя щакимиййят органларынын сечкилярдя лазыми нятиъяляри ялдя етмяк сяйляриня ъаваб верирди. “Б.т.”ун башлыъа мягсяди юлкя рящбярлийи тяряфиндян совет режиминя дцшмян щесаб едилян шяхслярин мящви вя йа тяърид олунмасы иди. 1920-ъи илляр – 1930-ъу иллярин биринъи йарысында халг тясяррцфатынын айры-айры сащяляриндя чалышан вя тяхрибатчылыгда, зийанчылыгда эцнащландырылан мцтяхяссислярин (“Шахта иши”, “Сянайя партийасы иши” вя с.), щямчинин “ъасус” тяшкилатларынын (“Контрол-К”, “Метрополитен-Виккерс”, Кима-Зайена вя с.) сахта мящкямя ишляринин апарылмасында тяърцбя газанмыш Халг Дахили Ишляр Комиссарлыьы (ХДИК) органлары тяряфиндян щяйата кечирилирди.“Б.т.” ЦИК(б)П МК-нын феврал-март пленумундан (1937) сонра башлады. Ийулун 2-дя Сийаси Бцро “голчомаг ямялиййаты”на щазырлыг вя онун кечирилмяси, цмуми шякилдя репрессийа олунаъаг шяхслярин категорийаларынын мцяййянляшдирилмяси щаггында гярар гябул етди. Ийул айында Сийаси Бцро ССРИ вил.-ляри цзря гейри-мящкямя репрессийа органларынын шяхси тяркибини (“цчлцк”ляри) тясдигляди. Сийаси Бцронун 31 ийул тарихли гярары иля ССРИ ХДИК-ин 00447 № ли ямри (халг дахили ишляр комиссары Н.И. Йежов вя халг комиссары мцавини М.П. Фриновскинин рящбярлийи иля ишляниб щазырланмышды) гцввяйя минди, репрессийа едиляъяк шяхслярин цмуми сайы (258 мин 950 няфяр) мцяййянляшдирилди. Ямря ясасян щябс олунанлар ики категорийайа бюлцнцрдцляр: 1-ъи категорийайа аид шяхсляр (“гаты дцшмянчилик ящвалрущиййясиндя олан цнсцрляр”) цчцн эцллялянмя, 2-ъи категорийайа аид шяхсляр (“бцтцн диэяр нисбятян аз фяал олан, лакин щяр щалда дцшмян цнсцрляр”) цчцн 10 иллик щябс ъязасы нязярдя тутулмушду. Ямялиййат 3 ай ярзиндя щяйата кечирилмяли иди. Ейни заманда айры-айры милли груплар цзря ямялиййат щяйата кечирилирди. Щакимиййят органлары онун сябябини баш веряъяк дцнйа мцщарибяси шяраитиндя потенсиал “бешинъи дястя”нин мящвинин зярурилийи иля изащ едирдиляр. Ямялиййат 1937 ил ийулун 20-дя И.В. Сталинин Йежова вердийи эюстяришя ясасян мцдафия мцяссисяляриндя чалышан бцтцн алманларын щябсиня даир ямрин щазырланмасы иля башланды. ЦИК(б)П МК Сийаси Бцросу ХДИК-ин 25 ийул тарихли 00439 №-ли (алманлара гаршы ямялиййат), 11 август тарихли 00485 №-ли (полшалылара гаршы ямялиййат), 20 сентйабр тарихли 00593 №-ли [“харбинлиляр”я гаршы ямялиййат; 1935 илдя ССРИ тяряфиндян Шярги Чин дямир йолунун (ШЧДЙ) (бах Чин Чанчун д.й.) сатылмасындан сонра ССРИ-йя гайытмыш совет вятяндашлары; онлара Йапонийанын потенсиал аэентляри кими бахырдылар] ямрлярини тясдиг етди. ХДИК-ин сярянъамлары иля ямялиййатын мигйасы вя миллятлярин сайы артырылды: нойабрын 30-да латышлар, декабрын 11-дя йунанлар, декабрын 14-дя вя 16-да финляр, естонлар, литвалылар, болгарлар, 1938 ил йанварын 29-да иранлылар вя б.-рына гаршы ямялиййатлар башлады. Щямин миллятляря мянсуб шяхслярдян “тямизлямя” илк нювбядя ХДИК органларында, Гырмызы ордунун кяшфиййат идарясиндя вя орду сыраларында, халг тясяррцфатынын мцдафия ящямиййятли мцяссися вя идаряляриндя, щямчинин онлара йахын яразилярдя апарылырды. Щябс олунанларын сийащылары Москвайа эюндярилирди, ХДИК рящбяри вя ССРИ прокурору тяряфиндян тясдигляняряк иъра едилмяси цчцн йерли органлара гайтарылырды. Милли мянсубиййятя эюря репрессийаларын диэяр формасы халгларын сярщядйаны районлардан юлкянин ичяриляриня депортасийасы иди. “Б.т.” заманы 1937–38 иллярдя “голчомаг” ады иля 1 млн. 575 мин няфяр, “айры-айры миллятляря гаршы ямялиййат”ын эедишиндя ися тягр. 1 млн. няфяр щябс олунду. 1 млн. 344 мин 923 няфяр (онлардан 1 млн. 210 мин 172 няфяри гейри-мящкямя органлары тяряфиндян) мящкум едилди. 668 мин 305 няфяр эцллялянди. “Б.т.” дюврцндяки репрессийа юзцндян яввялки (1936 илдя 131168 няфяр щябс едилмишди) вя сонракы (1939 илдя 44731 няфяр щябс едилмишди) иллярин репрессийасындан эениш мигйасы иля фярглянирди. “Б.т.” сийасяти йалныз 1938 илин пайызында дайандырылды. ЦИК(б)П МК вя ССРИ ХКС-нин 17.11.1938 ил тарихли “Щябсляр, прокурор нязаряти вя истинтаг ишинин апарылмасы щаггында” гярарына ясасян гейри-мящкямя органлары ляьв едилди, дювлят тящлцкясизлийи органлары просессуал норма вя ганунларын позулмасында тягсирли билинди. “Б.т.” Азярб. халгынын тарихиндя ганлы из бурахды. А.М. Шярифзадя, Б.В. Чобанзадя, Ъ.Ъ. Нахчывански, А.М. Султанова, Щ. Ъавид, Я. Ъавад, М.Мцшфиг вя йцзлярля б.-лары онун гурбанына чеврилдиляр. 16 Азярб. эен.-ы репрессийайа мяруз галды. И.В. Сталинин депортасийа сийасяти бюйцк фаъиялярин давамы олду. Тякъя 1937 илдя Азярб.-да “халг дцшмяни” кими 29 мин няфяр эцллялянди вя йа Сибиря сцрэцн едилди. 1937–38 illяrdя azяrb.-ларыn bир гисми guya Иran tяbяяsi olduqlarыna gюrя Иrana sцrgцn edildi. Азярб. Респ.-нын Газах.-дакы сяфирлийинин мялуматына эюря, Газах.-да 150 мин азярб. эцллялянмиш (онлардан 28 мин няфяриня юлцм щюкмцнц гейри-мящкямя органлары чыхармышдыр), йахуд сцрэцндя вя щябсдя вяфат етмишдир.

    BÖYÜK TERROR

    “БЮЙЦК ТЕРРОР”, мцасир тарихшцнаслыгда – 1937–38 иллярдя ССРИ-нин гейри-мящкямя органлары тяряфиндян кечирилян ян иримигйаслы сийаси репрессийалары билдирян анлайыш. Илк дяфя 1968 илдя Б.Британийа тарихчиси Р. Конквест тяряфиндян ишлядилмишдир; совет тарих-шцнаслыьында “Б.т.”ун синоними “йежовчулуг” иди. И.В. Сталинин “синфи мцбаризяни эенишляндирмяк, синифляри мящв етмяк, капиталист синфи галыгларыны ляьв етмяк йолу иля пролетариат диктатурасы органларыны мющкямляндирмякля, дахили вя хариъи дцшмянлярля мцбаризядя” сосиализмя доьру ирялилямяк тезисиня уйьун олараг ЦИК(б)П МК Сийаси Бцросунун гярарлары ясасында щяйата кечирилирди. 1936 ил Конститусийасына мцвафиг олараг ССРИ-дя мяркязи вя йерли органлара илк цмуми, бирбаша вя бярабяр сечкилярин кечирилмяси иля ейни вахта тясадцф едирди вя щакимиййят органларынын сечкилярдя лазыми нятиъяляри ялдя етмяк сяйляриня ъаваб верирди. “Б.т.”ун башлыъа мягсяди юлкя рящбярлийи тяряфиндян совет режиминя дцшмян щесаб едилян шяхслярин мящви вя йа тяърид олунмасы иди. 1920-ъи илляр – 1930-ъу иллярин биринъи йарысында халг тясяррцфатынын айры-айры сащяляриндя чалышан вя тяхрибатчылыгда, зийанчылыгда эцнащландырылан мцтяхяссислярин (“Шахта иши”, “Сянайя партийасы иши” вя с.), щямчинин “ъасус” тяшкилатларынын (“Контрол-К”, “Метрополитен-Виккерс”, Кима-Зайена вя с.) сахта мящкямя ишляринин апарылмасында тяърцбя газанмыш Халг Дахили Ишляр Комиссарлыьы (ХДИК) органлары тяряфиндян щяйата кечирилирди.“Б.т.” ЦИК(б)П МК-нын феврал-март пленумундан (1937) сонра башлады. Ийулун 2-дя Сийаси Бцро “голчомаг ямялиййаты”на щазырлыг вя онун кечирилмяси, цмуми шякилдя репрессийа олунаъаг шяхслярин категорийаларынын мцяййянляшдирилмяси щаггында гярар гябул етди. Ийул айында Сийаси Бцро ССРИ вил.-ляри цзря гейри-мящкямя репрессийа органларынын шяхси тяркибини (“цчлцк”ляри) тясдигляди. Сийаси Бцронун 31 ийул тарихли гярары иля ССРИ ХДИК-ин 00447 № ли ямри (халг дахили ишляр комиссары Н.И. Йежов вя халг комиссары мцавини М.П. Фриновскинин рящбярлийи иля ишляниб щазырланмышды) гцввяйя минди, репрессийа едиляъяк шяхслярин цмуми сайы (258 мин 950 няфяр) мцяййянляшдирилди. Ямря ясасян щябс олунанлар ики категорийайа бюлцнцрдцляр: 1-ъи категорийайа аид шяхсляр (“гаты дцшмянчилик ящвалрущиййясиндя олан цнсцрляр”) цчцн эцллялянмя, 2-ъи категорийайа аид шяхсляр (“бцтцн диэяр нисбятян аз фяал олан, лакин щяр щалда дцшмян цнсцрляр”) цчцн 10 иллик щябс ъязасы нязярдя тутулмушду. Ямялиййат 3 ай ярзиндя щяйата кечирилмяли иди. Ейни заманда айры-айры милли груплар цзря ямялиййат щяйата кечирилирди. Щакимиййят органлары онун сябябини баш веряъяк дцнйа мцщарибяси шяраитиндя потенсиал “бешинъи дястя”нин мящвинин зярурилийи иля изащ едирдиляр. Ямялиййат 1937 ил ийулун 20-дя И.В. Сталинин Йежова вердийи эюстяришя ясасян мцдафия мцяссисяляриндя чалышан бцтцн алманларын щябсиня даир ямрин щазырланмасы иля башланды. ЦИК(б)П МК Сийаси Бцросу ХДИК-ин 25 ийул тарихли 00439 №-ли (алманлара гаршы ямялиййат), 11 август тарихли 00485 №-ли (полшалылара гаршы ямялиййат), 20 сентйабр тарихли 00593 №-ли [“харбинлиляр”я гаршы ямялиййат; 1935 илдя ССРИ тяряфиндян Шярги Чин дямир йолунун (ШЧДЙ) (бах Чин Чанчун д.й.) сатылмасындан сонра ССРИ-йя гайытмыш совет вятяндашлары; онлара Йапонийанын потенсиал аэентляри кими бахырдылар] ямрлярини тясдиг етди. ХДИК-ин сярянъамлары иля ямялиййатын мигйасы вя миллятлярин сайы артырылды: нойабрын 30-да латышлар, декабрын 11-дя йунанлар, декабрын 14-дя вя 16-да финляр, естонлар, литвалылар, болгарлар, 1938 ил йанварын 29-да иранлылар вя б.-рына гаршы ямялиййатлар башлады. Щямин миллятляря мянсуб шяхслярдян “тямизлямя” илк нювбядя ХДИК органларында, Гырмызы ордунун кяшфиййат идарясиндя вя орду сыраларында, халг тясяррцфатынын мцдафия ящямиййятли мцяссися вя идаряляриндя, щямчинин онлара йахын яразилярдя апарылырды. Щябс олунанларын сийащылары Москвайа эюндярилирди, ХДИК рящбяри вя ССРИ прокурору тяряфиндян тясдигляняряк иъра едилмяси цчцн йерли органлара гайтарылырды. Милли мянсубиййятя эюря репрессийаларын диэяр формасы халгларын сярщядйаны районлардан юлкянин ичяриляриня депортасийасы иди. “Б.т.” заманы 1937–38 иллярдя “голчомаг” ады иля 1 млн. 575 мин няфяр, “айры-айры миллятляря гаршы ямялиййат”ын эедишиндя ися тягр. 1 млн. няфяр щябс олунду. 1 млн. 344 мин 923 няфяр (онлардан 1 млн. 210 мин 172 няфяри гейри-мящкямя органлары тяряфиндян) мящкум едилди. 668 мин 305 няфяр эцллялянди. “Б.т.” дюврцндяки репрессийа юзцндян яввялки (1936 илдя 131168 няфяр щябс едилмишди) вя сонракы (1939 илдя 44731 няфяр щябс едилмишди) иллярин репрессийасындан эениш мигйасы иля фярглянирди. “Б.т.” сийасяти йалныз 1938 илин пайызында дайандырылды. ЦИК(б)П МК вя ССРИ ХКС-нин 17.11.1938 ил тарихли “Щябсляр, прокурор нязаряти вя истинтаг ишинин апарылмасы щаггында” гярарына ясасян гейри-мящкямя органлары ляьв едилди, дювлят тящлцкясизлийи органлары просессуал норма вя ганунларын позулмасында тягсирли билинди. “Б.т.” Азярб. халгынын тарихиндя ганлы из бурахды. А.М. Шярифзадя, Б.В. Чобанзадя, Ъ.Ъ. Нахчывански, А.М. Султанова, Щ. Ъавид, Я. Ъавад, М.Мцшфиг вя йцзлярля б.-лары онун гурбанына чеврилдиляр. 16 Азярб. эен.-ы репрессийайа мяруз галды. И.В. Сталинин депортасийа сийасяти бюйцк фаъиялярин давамы олду. Тякъя 1937 илдя Азярб.-да “халг дцшмяни” кими 29 мин няфяр эцллялянди вя йа Сибиря сцрэцн едилди. 1937–38 illяrdя azяrb.-ларыn bир гисми guya Иran tяbяяsi olduqlarыna gюrя Иrana sцrgцn edildi. Азярб. Респ.-нын Газах.-дакы сяфирлийинин мялуматына эюря, Газах.-да 150 мин азярб. эцллялянмиш (онлардан 28 мин няфяриня юлцм щюкмцнц гейри-мящкямя органлары чыхармышдыр), йахуд сцрэцндя вя щябсдя вяфат етмишдир.