Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DANİMARKA-İSVEÇ MÜHARİBƏLƏRİ (16-19 əsrlər)

    ДАНИМАРКА-ИСВЕЧ МЦЩАРИБЯЛЯРИ (16–19 ясрляр) – Калмар унийасынын (1397–1523) даьылмасындан сонра Балтика дянизиндя вя Шимали Авропада аьалыг вя Норвечя йийялянмяк уьрунда Данимарка иля Исвеч арасында мцщарибяляр.

    Д.-И. м. (1 5 6 3–7 0) (Ш и м а л и Й е д д и   и л л и к м ц щ а р и б я) Данимарка тяряфиндян Калмар унийасыны бярпа етмяк мягсядиля башланылмышды. Данимарканын мцттяфигляри Полша вя Лцбек иди. Хцсуси амансызлыгла апарылан щярби ямялиййатлар тяряфлярин дяйишкян цстцнлцйц шяраитиндя кечирди. Исвечляр бир нечя дяфя Норвечя вя Блекинэе яйалятиня сохулмушдулар, данимаркалылар ися г. сащилляриндя Исвечин йеэаня порту олан Елвсборгу яля кечирмишдиляр. Мцщарибя Штеттин сцлщц (1570) иля баша чатмыш, Данимарка кралы ЫЫ Фредерик Исвеч тахтына, ЫЫЫ Йущан ися Норвечя, Сконе яйалятиня вя Готланд а.-на олан иддиаларындан ял чякмишди. Мцщарибядян яввялки сярщядляр бярпа олунмуш, исвечляр Елвсборгу 150 мин далеря эери алмаьы ющдяляриня эютцрмцшдцляр. Данимаркалылар Нарвада тиъарят апармаг щцгугу ялдя етмишдиляр.


    Данимарканын Калмар ш.-ни тутмасы Д.- И. м. (1 6 1 1–1 3) (К а л м а р м ц щ а р и б я с и) цчцн бящаня олду. Данимарка цчцн, ясасян, уьурлу кечян щярби ямялиййатлар ейни заманда Полша вя Русийайа гаршы мцщарибя апаран Исвечин яразисиндя эедирди. 1612 илин майында данимаркалылар Елвсборгу яля кечиряряк Ис- вечи Гярби Авропа дювлятляри иля ялагялярдян мящрум етдиляр. Исвечин ш. сащилляриня щцъум едян Данимарка донанмасы Стокщолм шхерляринядяк (кичик адалар) ирялиляди. Мцщарибя Кнеред ш.-ндя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасы иля баша чатды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, Исвеч Елвсборгу эери алмаг цчцн бу дяфя 1 млн. далер юдямяли олду.


    Д.-И. м.-нин (1643–45) сябяби Отузиллик мцщарибя (1618–48) дюврцндя Данимарканын Исвеч ялейщиня дипломатик демаршлары иди. Исвеч ордусу Данимаркайа ъ.-дан сохулду вя Йутландийаны яля кечирди. Дяниздяки бязи уьурларына бахмайараг, Данимарка Брюмсебру сцлщцнц (1645) баьламаьа мяъбур олду. Мцгавиляйя эюря, Готланд вя Езел (Сааремаа) адаларыны, Норвечин Емтланд вя Щерйедален яйалятлярини, Данимарканын Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундакы Щалланд яйалятини Исвечя эцзяштя эетди вя Исвеч эямиляриндян Зунд рцсумуну алмагдан имтина етди.


    Д.- И. м. (1 6 5 7–5 8) Данимарка тяряфиндян башланылды. Крал ЫЫЫ Фредерик Полша вя Русийа иля мцщарибя нятиъясиндя Исвечдя йаранмыш аьыр вязиййятдян истифадя едяряк Брюмсебру сцлщцнцн (1645) шяртляриня йенидян бахылмасына наил олмаьа чалышырды. Исвеч кралы Х Карл Густав тез бир заманда юз гошунларыны Йутландийайа эюндярди вя донмуш боьазлардан кечиб Зеландийа а.-на чыхараг Данимарканы онун цчцн чох аьыр Роскилле сцлщцнц (1658) имзаламаьа мяъбур етди. Мцгавиляйя эюря, Данимарка Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундакы яйалятлярини (Сконе, Блекинэе), Борнщолм а.-ны, Норвечин Тронщейм вя Бощус вил.-лярини итирди.


    Д.- И. м.-ня (1 6 5 8–6 0) Исвеч тяряфи башлады. Исвеч кралы Х Карл Густав Данимарканы дармадаьын едяряк ону Исвечя бирляшдирмяк мягсяди эцдцрдц. Копенщаэен ш.-ни мцщасиряйя алан Исвеч гошунлары данимаркалыларын инадлы мцгавимяти иля цзляшдиляр. Нидерланд донанмасы Данимарканын кюмяйиня эялди, бу да исвечляри мцщасиряни дайандырмаьа мяъбур етди. Бундан сонра башламыш сцлщ данышыгларынын эедишиндя Исвеч кралы вяфат етди (1660, 13 феврал). Май айында имзаланан Копенщаэен сцлщцня (1660) эюря, Данимарка Борнщолм а.-ны вя Тронщейм вил.-ни эери гайтара билди.


    Д.- И. м. (1 6 7 5–7 9) (С к о н е  м ц щ а р и б я с и), ясасян, крал В Кристианын команданлыг етдийи Данимарка гошунларынын чыхарылдыьы Сконе яйалятинин яразисиндя эедирди. Щярби ямялиййатлар щямчинин Норвеч-Исвеч сярщядиндя апарылдыьы цчцн, Норвечдя бу мцщарибяни “Эцлденлюве мцщарибяси” (Норвечдяки Данимарка ъанишини вя Норвеч ордусу команданынын ады иля) дя адландырырлар. Исвеч кралы ХЫ Карл Данимарка ордусуну Сконе йахынлыьында мяьлубиййятя уьратды [Лунд йахынлыьында вурушма (1676, декабр)] вя данимаркалыларын Норвечдян Эютеборг истигамятиндя вя Емтланда щцъумунун гаршысыны ала билди. Сконе ящалисинин Исвеч аьалыьына гаршы цсйаны йатырылды. 1678 илдя данимаркалыларын Сконедяки сонунъу дайаг мянтягяси олан Кристианстад тутулду. Франсыз дипломатийасынын васитячилийи иля Лундда баьланмыш сцлщ мцгавиляси иля мцщарибя щеч бир ярази дяйишиклийи олмадан баша чатды.


    Шимал мцщарибясинин (1700–21) тяркиб щиссяси олан Д. - И. м. - н д я (1 7 0 0) Данимарка кралы ЫВ Фредерик Саксонийа курфцрстц, Полша кралы ЫЫ Август вя Русийа императору Ы Пйотрла иттифагда чыхыш едирди. Мцщарибя данимаркалыларын Щолштейндяки Тюннинэен галасына щцъуму иля башлады. Щямин яразийя Инэилтяря-Нидерланд донанмасынын дястяйи иля эянъ ХЫЫ Карлын команданлыьы алтында чыхарылмыш Исвеч десанты ЫВ Фредерики яввялъя барышыг имзаламаьа, 1700 илин августунда ися Травендал (Травентал) гясриндя Щолштейн-Готторп щерсогу иля сцлщ баьламаьа мяъбур етди. Данимарка Исвечя гаршы вурушмамаьы ющдясиня эютцрдц.


    Д.- И. м. (1709–2 0) ХЫЫ Карлын Полтава вурушмасында (1709) мяьлуб олмасындан сонра башлады. 1709 ил октйабрын 11-дя Данимарка кралы ЫВ Фредерик Русийа иля йени иттифаг мцгавиляси баьлады. Данимаркалылар Сконени яля кечирмяйя ъящд етдиляр, лакин онларын 1709 илин нойабрында чыхартдыглары десант артыг 1710 илин яввялиндя тяхлийя олунду. Сонра данимаркалылар ара-сыра гялябялярля Шимали Алманийада рус ордусунун дястяйи иля исвечляря гаршы щярби ямялиййатлар апардылар. 1716 илдя данимаркалылар Тюннинэени яля кечирдиляр вя Ы Пйотрун команданлыг етдийи рус донанмасы иля бирликдя Балтика дянизинин ъ.-унда юз гцввялярини нцмайиш етдирдиляр. 1716 илдя ХЫЫ Карлын Норвечи яля кечирмяк ъящди уьурсуз олду. 1718 илин пайызында Норвечя гаршы йени йцрцшдя ХЫЫ Карл Фредрикстен галасынын мцщасиряси заманы юлдцрцлдц. Исвеч иля Данимарка арасында щярби ямялиййатлар дайандырылды, 1720 илин ийунунда Фредриксборгда имзаланмыш сцлщ мцгавилясиня эюря, Данимарка юз гошунларыны Щолштейнин щерсоглуг щиссясиндян чыхартды, Шлезвиг Данимаркайа гайтарылды, исвечляр Зунд рцсумларыны юдямяйя разы олдулар вя Щолштейн-Готторп щерсогларыны дястяклямяйяъяклярини ющдяляриня эютцрдцляр.


    Д.- И. м. (1 7 8 8–8 9) (рясмян елан едилмямишди) Русийа-Исвеч мцщарибяси (1788–90) иля ейни заманда апарылырды. Иттифаг мцгавилясиня эюря, Данимарка Русийайа щярби йардым эюстярирди. Данимарка гошунлары Исвечя дахил олдулар вя Эютеборга доьру ирялилядиляр. Пруссийа вя Б.Британийанын тязйиги иля щярби ямялиййатлар тезликля дайандырылды.


    Д.- И. м. (1 8 0 8–0 9) 1808 илин февралында Данимарканын Ы Наполеонун тяряфиня кечмясиндян (бу вахт Исвеч Русийаиля мцщарибя шяраитиндя иди) сонра башлады. Щярби ямялиййатлар Исвеч-Норвеч сярщядиндяки тоггушмалар, дяниз дюйцшляри вя щяр ики тяряфин каперляринин (дяниз гулдурлары) дцшмянин тиъарят эямилярини яля кечирмяси иля мящдудлашырды. Исвечин Русийа иля барышыьындан сонра, 1809 илин декабрында Йюнчюпингдя Исвеч-Данимарка сцлщ мцгавиляси баьланды.


    Д.- И. м. (1 8 1 3–1 4) Данимарка кралы ВЫ Фредерикин Франса ялейщиня 6-ъы коалисийа иштиракчыларынын Норвечин Исвечя гайтарылмасы щаггында тялябини йериня йе- тирмякдян имтина етмяси нятиъясиндя баш верди. 1813 илин сентйабрында щяр ики тяряф рясмян мцщарибя елан етди. Лейпсиг вурушмасындан (1813) сонра Исвеч вялиящди Карл Йущанын (эяляъяк крал ХЫВ Карл Йущан) башчылыьы иля Исвеч, Русийа вя Пруссийа гошунлары Щолштейня сохулараг данимаркалылары мяьлубиййятя уьратдылар вя гысамцддятли данышыглардан сонра онлары 1814 ил йанварын 14-дя сцлщ баьламаьа мяъбур етдиляр [бах Кил сцлщ мцгавиляси (1814)]. Мцгавиляйя эюря, Норвеч Исвечин щакимиййяти алтына кечди, Данимарка ися онун мцгабилиндя Исвеч Померанийасыны ялдя етди.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DANİMARKA-İSVEÇ MÜHARİBƏLƏRİ (16-19 əsrlər)

    ДАНИМАРКА-ИСВЕЧ МЦЩАРИБЯЛЯРИ (16–19 ясрляр) – Калмар унийасынын (1397–1523) даьылмасындан сонра Балтика дянизиндя вя Шимали Авропада аьалыг вя Норвечя йийялянмяк уьрунда Данимарка иля Исвеч арасында мцщарибяляр.

    Д.-И. м. (1 5 6 3–7 0) (Ш и м а л и Й е д д и   и л л и к м ц щ а р и б я) Данимарка тяряфиндян Калмар унийасыны бярпа етмяк мягсядиля башланылмышды. Данимарканын мцттяфигляри Полша вя Лцбек иди. Хцсуси амансызлыгла апарылан щярби ямялиййатлар тяряфлярин дяйишкян цстцнлцйц шяраитиндя кечирди. Исвечляр бир нечя дяфя Норвечя вя Блекинэе яйалятиня сохулмушдулар, данимаркалылар ися г. сащилляриндя Исвечин йеэаня порту олан Елвсборгу яля кечирмишдиляр. Мцщарибя Штеттин сцлщц (1570) иля баша чатмыш, Данимарка кралы ЫЫ Фредерик Исвеч тахтына, ЫЫЫ Йущан ися Норвечя, Сконе яйалятиня вя Готланд а.-на олан иддиаларындан ял чякмишди. Мцщарибядян яввялки сярщядляр бярпа олунмуш, исвечляр Елвсборгу 150 мин далеря эери алмаьы ющдяляриня эютцрмцшдцляр. Данимаркалылар Нарвада тиъарят апармаг щцгугу ялдя етмишдиляр.


    Данимарканын Калмар ш.-ни тутмасы Д.- И. м. (1 6 1 1–1 3) (К а л м а р м ц щ а р и б я с и) цчцн бящаня олду. Данимарка цчцн, ясасян, уьурлу кечян щярби ямялиййатлар ейни заманда Полша вя Русийайа гаршы мцщарибя апаран Исвечин яразисиндя эедирди. 1612 илин майында данимаркалылар Елвсборгу яля кечиряряк Ис- вечи Гярби Авропа дювлятляри иля ялагялярдян мящрум етдиляр. Исвечин ш. сащилляриня щцъум едян Данимарка донанмасы Стокщолм шхерляринядяк (кичик адалар) ирялиляди. Мцщарибя Кнеред ш.-ндя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасы иля баша чатды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, Исвеч Елвсборгу эери алмаг цчцн бу дяфя 1 млн. далер юдямяли олду.


    Д.-И. м.-нин (1643–45) сябяби Отузиллик мцщарибя (1618–48) дюврцндя Данимарканын Исвеч ялейщиня дипломатик демаршлары иди. Исвеч ордусу Данимаркайа ъ.-дан сохулду вя Йутландийаны яля кечирди. Дяниздяки бязи уьурларына бахмайараг, Данимарка Брюмсебру сцлщцнц (1645) баьламаьа мяъбур олду. Мцгавиляйя эюря, Готланд вя Езел (Сааремаа) адаларыны, Норвечин Емтланд вя Щерйедален яйалятлярини, Данимарканын Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундакы Щалланд яйалятини Исвечя эцзяштя эетди вя Исвеч эямиляриндян Зунд рцсумуну алмагдан имтина етди.


    Д.- И. м. (1 6 5 7–5 8) Данимарка тяряфиндян башланылды. Крал ЫЫЫ Фредерик Полша вя Русийа иля мцщарибя нятиъясиндя Исвечдя йаранмыш аьыр вязиййятдян истифадя едяряк Брюмсебру сцлщцнцн (1645) шяртляриня йенидян бахылмасына наил олмаьа чалышырды. Исвеч кралы Х Карл Густав тез бир заманда юз гошунларыны Йутландийайа эюндярди вя донмуш боьазлардан кечиб Зеландийа а.-на чыхараг Данимарканы онун цчцн чох аьыр Роскилле сцлщцнц (1658) имзаламаьа мяъбур етди. Мцгавиляйя эюря, Данимарка Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундакы яйалятлярини (Сконе, Блекинэе), Борнщолм а.-ны, Норвечин Тронщейм вя Бощус вил.-лярини итирди.


    Д.- И. м.-ня (1 6 5 8–6 0) Исвеч тяряфи башлады. Исвеч кралы Х Карл Густав Данимарканы дармадаьын едяряк ону Исвечя бирляшдирмяк мягсяди эцдцрдц. Копенщаэен ш.-ни мцщасиряйя алан Исвеч гошунлары данимаркалыларын инадлы мцгавимяти иля цзляшдиляр. Нидерланд донанмасы Данимарканын кюмяйиня эялди, бу да исвечляри мцщасиряни дайандырмаьа мяъбур етди. Бундан сонра башламыш сцлщ данышыгларынын эедишиндя Исвеч кралы вяфат етди (1660, 13 феврал). Май айында имзаланан Копенщаэен сцлщцня (1660) эюря, Данимарка Борнщолм а.-ны вя Тронщейм вил.-ни эери гайтара билди.


    Д.- И. м. (1 6 7 5–7 9) (С к о н е  м ц щ а р и б я с и), ясасян, крал В Кристианын команданлыг етдийи Данимарка гошунларынын чыхарылдыьы Сконе яйалятинин яразисиндя эедирди. Щярби ямялиййатлар щямчинин Норвеч-Исвеч сярщядиндя апарылдыьы цчцн, Норвечдя бу мцщарибяни “Эцлденлюве мцщарибяси” (Норвечдяки Данимарка ъанишини вя Норвеч ордусу команданынын ады иля) дя адландырырлар. Исвеч кралы ХЫ Карл Данимарка ордусуну Сконе йахынлыьында мяьлубиййятя уьратды [Лунд йахынлыьында вурушма (1676, декабр)] вя данимаркалыларын Норвечдян Эютеборг истигамятиндя вя Емтланда щцъумунун гаршысыны ала билди. Сконе ящалисинин Исвеч аьалыьына гаршы цсйаны йатырылды. 1678 илдя данимаркалыларын Сконедяки сонунъу дайаг мянтягяси олан Кристианстад тутулду. Франсыз дипломатийасынын васитячилийи иля Лундда баьланмыш сцлщ мцгавиляси иля мцщарибя щеч бир ярази дяйишиклийи олмадан баша чатды.


    Шимал мцщарибясинин (1700–21) тяркиб щиссяси олан Д. - И. м. - н д я (1 7 0 0) Данимарка кралы ЫВ Фредерик Саксонийа курфцрстц, Полша кралы ЫЫ Август вя Русийа императору Ы Пйотрла иттифагда чыхыш едирди. Мцщарибя данимаркалыларын Щолштейндяки Тюннинэен галасына щцъуму иля башлады. Щямин яразийя Инэилтяря-Нидерланд донанмасынын дястяйи иля эянъ ХЫЫ Карлын команданлыьы алтында чыхарылмыш Исвеч десанты ЫВ Фредерики яввялъя барышыг имзаламаьа, 1700 илин августунда ися Травендал (Травентал) гясриндя Щолштейн-Готторп щерсогу иля сцлщ баьламаьа мяъбур етди. Данимарка Исвечя гаршы вурушмамаьы ющдясиня эютцрдц.


    Д.- И. м. (1709–2 0) ХЫЫ Карлын Полтава вурушмасында (1709) мяьлуб олмасындан сонра башлады. 1709 ил октйабрын 11-дя Данимарка кралы ЫВ Фредерик Русийа иля йени иттифаг мцгавиляси баьлады. Данимаркалылар Сконени яля кечирмяйя ъящд етдиляр, лакин онларын 1709 илин нойабрында чыхартдыглары десант артыг 1710 илин яввялиндя тяхлийя олунду. Сонра данимаркалылар ара-сыра гялябялярля Шимали Алманийада рус ордусунун дястяйи иля исвечляря гаршы щярби ямялиййатлар апардылар. 1716 илдя данимаркалылар Тюннинэени яля кечирдиляр вя Ы Пйотрун команданлыг етдийи рус донанмасы иля бирликдя Балтика дянизинин ъ.-унда юз гцввялярини нцмайиш етдирдиляр. 1716 илдя ХЫЫ Карлын Норвечи яля кечирмяк ъящди уьурсуз олду. 1718 илин пайызында Норвечя гаршы йени йцрцшдя ХЫЫ Карл Фредрикстен галасынын мцщасиряси заманы юлдцрцлдц. Исвеч иля Данимарка арасында щярби ямялиййатлар дайандырылды, 1720 илин ийунунда Фредриксборгда имзаланмыш сцлщ мцгавилясиня эюря, Данимарка юз гошунларыны Щолштейнин щерсоглуг щиссясиндян чыхартды, Шлезвиг Данимаркайа гайтарылды, исвечляр Зунд рцсумларыны юдямяйя разы олдулар вя Щолштейн-Готторп щерсогларыны дястяклямяйяъяклярини ющдяляриня эютцрдцляр.


    Д.- И. м. (1 7 8 8–8 9) (рясмян елан едилмямишди) Русийа-Исвеч мцщарибяси (1788–90) иля ейни заманда апарылырды. Иттифаг мцгавилясиня эюря, Данимарка Русийайа щярби йардым эюстярирди. Данимарка гошунлары Исвечя дахил олдулар вя Эютеборга доьру ирялилядиляр. Пруссийа вя Б.Британийанын тязйиги иля щярби ямялиййатлар тезликля дайандырылды.


    Д.- И. м. (1 8 0 8–0 9) 1808 илин февралында Данимарканын Ы Наполеонун тяряфиня кечмясиндян (бу вахт Исвеч Русийаиля мцщарибя шяраитиндя иди) сонра башлады. Щярби ямялиййатлар Исвеч-Норвеч сярщядиндяки тоггушмалар, дяниз дюйцшляри вя щяр ики тяряфин каперляринин (дяниз гулдурлары) дцшмянин тиъарят эямилярини яля кечирмяси иля мящдудлашырды. Исвечин Русийа иля барышыьындан сонра, 1809 илин декабрында Йюнчюпингдя Исвеч-Данимарка сцлщ мцгавиляси баьланды.


    Д.- И. м. (1 8 1 3–1 4) Данимарка кралы ВЫ Фредерикин Франса ялейщиня 6-ъы коалисийа иштиракчыларынын Норвечин Исвечя гайтарылмасы щаггында тялябини йериня йе- тирмякдян имтина етмяси нятиъясиндя баш верди. 1813 илин сентйабрында щяр ики тяряф рясмян мцщарибя елан етди. Лейпсиг вурушмасындан (1813) сонра Исвеч вялиящди Карл Йущанын (эяляъяк крал ХЫВ Карл Йущан) башчылыьы иля Исвеч, Русийа вя Пруссийа гошунлары Щолштейня сохулараг данимаркалылары мяьлубиййятя уьратдылар вя гысамцддятли данышыглардан сонра онлары 1814 ил йанварын 14-дя сцлщ баьламаьа мяъбур етдиляр [бах Кил сцлщ мцгавиляси (1814)]. Мцгавиляйя эюря, Норвеч Исвечин щакимиййяти алтына кечди, Данимарка ися онун мцгабилиндя Исвеч Померанийасыны ялдя етди.

    DANİMARKA-İSVEÇ MÜHARİBƏLƏRİ (16-19 əsrlər)

    ДАНИМАРКА-ИСВЕЧ МЦЩАРИБЯЛЯРИ (16–19 ясрляр) – Калмар унийасынын (1397–1523) даьылмасындан сонра Балтика дянизиндя вя Шимали Авропада аьалыг вя Норвечя йийялянмяк уьрунда Данимарка иля Исвеч арасында мцщарибяляр.

    Д.-И. м. (1 5 6 3–7 0) (Ш и м а л и Й е д д и   и л л и к м ц щ а р и б я) Данимарка тяряфиндян Калмар унийасыны бярпа етмяк мягсядиля башланылмышды. Данимарканын мцттяфигляри Полша вя Лцбек иди. Хцсуси амансызлыгла апарылан щярби ямялиййатлар тяряфлярин дяйишкян цстцнлцйц шяраитиндя кечирди. Исвечляр бир нечя дяфя Норвечя вя Блекинэе яйалятиня сохулмушдулар, данимаркалылар ися г. сащилляриндя Исвечин йеэаня порту олан Елвсборгу яля кечирмишдиляр. Мцщарибя Штеттин сцлщц (1570) иля баша чатмыш, Данимарка кралы ЫЫ Фредерик Исвеч тахтына, ЫЫЫ Йущан ися Норвечя, Сконе яйалятиня вя Готланд а.-на олан иддиаларындан ял чякмишди. Мцщарибядян яввялки сярщядляр бярпа олунмуш, исвечляр Елвсборгу 150 мин далеря эери алмаьы ющдяляриня эютцрмцшдцляр. Данимаркалылар Нарвада тиъарят апармаг щцгугу ялдя етмишдиляр.


    Данимарканын Калмар ш.-ни тутмасы Д.- И. м. (1 6 1 1–1 3) (К а л м а р м ц щ а р и б я с и) цчцн бящаня олду. Данимарка цчцн, ясасян, уьурлу кечян щярби ямялиййатлар ейни заманда Полша вя Русийайа гаршы мцщарибя апаран Исвечин яразисиндя эедирди. 1612 илин майында данимаркалылар Елвсборгу яля кечиряряк Ис- вечи Гярби Авропа дювлятляри иля ялагялярдян мящрум етдиляр. Исвечин ш. сащилляриня щцъум едян Данимарка донанмасы Стокщолм шхерляринядяк (кичик адалар) ирялиляди. Мцщарибя Кнеред ш.-ндя сцлщ мцгавилясинин имзаланмасы иля баша чатды. Мцгавилянин шяртляриня эюря, Исвеч Елвсборгу эери алмаг цчцн бу дяфя 1 млн. далер юдямяли олду.


    Д.-И. м.-нин (1643–45) сябяби Отузиллик мцщарибя (1618–48) дюврцндя Данимарканын Исвеч ялейщиня дипломатик демаршлары иди. Исвеч ордусу Данимаркайа ъ.-дан сохулду вя Йутландийаны яля кечирди. Дяниздяки бязи уьурларына бахмайараг, Данимарка Брюмсебру сцлщцнц (1645) баьламаьа мяъбур олду. Мцгавиляйя эюря, Готланд вя Езел (Сааремаа) адаларыны, Норвечин Емтланд вя Щерйедален яйалятлярини, Данимарканын Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундакы Щалланд яйалятини Исвечя эцзяштя эетди вя Исвеч эямиляриндян Зунд рцсумуну алмагдан имтина етди.


    Д.- И. м. (1 6 5 7–5 8) Данимарка тяряфиндян башланылды. Крал ЫЫЫ Фредерик Полша вя Русийа иля мцщарибя нятиъясиндя Исвечдя йаранмыш аьыр вязиййятдян истифадя едяряк Брюмсебру сцлщцнцн (1645) шяртляриня йенидян бахылмасына наил олмаьа чалышырды. Исвеч кралы Х Карл Густав тез бир заманда юз гошунларыны Йутландийайа эюндярди вя донмуш боьазлардан кечиб Зеландийа а.-на чыхараг Данимарканы онун цчцн чох аьыр Роскилле сцлщцнц (1658) имзаламаьа мяъбур етди. Мцгавиляйя эюря, Данимарка Скандинавийа й-а-нын ъ.-ундакы яйалятлярини (Сконе, Блекинэе), Борнщолм а.-ны, Норвечин Тронщейм вя Бощус вил.-лярини итирди.


    Д.- И. м.-ня (1 6 5 8–6 0) Исвеч тяряфи башлады. Исвеч кралы Х Карл Густав Данимарканы дармадаьын едяряк ону Исвечя бирляшдирмяк мягсяди эцдцрдц. Копенщаэен ш.-ни мцщасиряйя алан Исвеч гошунлары данимаркалыларын инадлы мцгавимяти иля цзляшдиляр. Нидерланд донанмасы Данимарканын кюмяйиня эялди, бу да исвечляри мцщасиряни дайандырмаьа мяъбур етди. Бундан сонра башламыш сцлщ данышыгларынын эедишиндя Исвеч кралы вяфат етди (1660, 13 феврал). Май айында имзаланан Копенщаэен сцлщцня (1660) эюря, Данимарка Борнщолм а.-ны вя Тронщейм вил.-ни эери гайтара билди.


    Д.- И. м. (1 6 7 5–7 9) (С к о н е  м ц щ а р и б я с и), ясасян, крал В Кристианын команданлыг етдийи Данимарка гошунларынын чыхарылдыьы Сконе яйалятинин яразисиндя эедирди. Щярби ямялиййатлар щямчинин Норвеч-Исвеч сярщядиндя апарылдыьы цчцн, Норвечдя бу мцщарибяни “Эцлденлюве мцщарибяси” (Норвечдяки Данимарка ъанишини вя Норвеч ордусу команданынын ады иля) дя адландырырлар. Исвеч кралы ХЫ Карл Данимарка ордусуну Сконе йахынлыьында мяьлубиййятя уьратды [Лунд йахынлыьында вурушма (1676, декабр)] вя данимаркалыларын Норвечдян Эютеборг истигамятиндя вя Емтланда щцъумунун гаршысыны ала билди. Сконе ящалисинин Исвеч аьалыьына гаршы цсйаны йатырылды. 1678 илдя данимаркалыларын Сконедяки сонунъу дайаг мянтягяси олан Кристианстад тутулду. Франсыз дипломатийасынын васитячилийи иля Лундда баьланмыш сцлщ мцгавиляси иля мцщарибя щеч бир ярази дяйишиклийи олмадан баша чатды.


    Шимал мцщарибясинин (1700–21) тяркиб щиссяси олан Д. - И. м. - н д я (1 7 0 0) Данимарка кралы ЫВ Фредерик Саксонийа курфцрстц, Полша кралы ЫЫ Август вя Русийа императору Ы Пйотрла иттифагда чыхыш едирди. Мцщарибя данимаркалыларын Щолштейндяки Тюннинэен галасына щцъуму иля башлады. Щямин яразийя Инэилтяря-Нидерланд донанмасынын дястяйи иля эянъ ХЫЫ Карлын команданлыьы алтында чыхарылмыш Исвеч десанты ЫВ Фредерики яввялъя барышыг имзаламаьа, 1700 илин августунда ися Травендал (Травентал) гясриндя Щолштейн-Готторп щерсогу иля сцлщ баьламаьа мяъбур етди. Данимарка Исвечя гаршы вурушмамаьы ющдясиня эютцрдц.


    Д.- И. м. (1709–2 0) ХЫЫ Карлын Полтава вурушмасында (1709) мяьлуб олмасындан сонра башлады. 1709 ил октйабрын 11-дя Данимарка кралы ЫВ Фредерик Русийа иля йени иттифаг мцгавиляси баьлады. Данимаркалылар Сконени яля кечирмяйя ъящд етдиляр, лакин онларын 1709 илин нойабрында чыхартдыглары десант артыг 1710 илин яввялиндя тяхлийя олунду. Сонра данимаркалылар ара-сыра гялябялярля Шимали Алманийада рус ордусунун дястяйи иля исвечляря гаршы щярби ямялиййатлар апардылар. 1716 илдя данимаркалылар Тюннинэени яля кечирдиляр вя Ы Пйотрун команданлыг етдийи рус донанмасы иля бирликдя Балтика дянизинин ъ.-унда юз гцввялярини нцмайиш етдирдиляр. 1716 илдя ХЫЫ Карлын Норвечи яля кечирмяк ъящди уьурсуз олду. 1718 илин пайызында Норвечя гаршы йени йцрцшдя ХЫЫ Карл Фредрикстен галасынын мцщасиряси заманы юлдцрцлдц. Исвеч иля Данимарка арасында щярби ямялиййатлар дайандырылды, 1720 илин ийунунда Фредриксборгда имзаланмыш сцлщ мцгавилясиня эюря, Данимарка юз гошунларыны Щолштейнин щерсоглуг щиссясиндян чыхартды, Шлезвиг Данимаркайа гайтарылды, исвечляр Зунд рцсумларыны юдямяйя разы олдулар вя Щолштейн-Готторп щерсогларыны дястяклямяйяъяклярини ющдяляриня эютцрдцляр.


    Д.- И. м. (1 7 8 8–8 9) (рясмян елан едилмямишди) Русийа-Исвеч мцщарибяси (1788–90) иля ейни заманда апарылырды. Иттифаг мцгавилясиня эюря, Данимарка Русийайа щярби йардым эюстярирди. Данимарка гошунлары Исвечя дахил олдулар вя Эютеборга доьру ирялилядиляр. Пруссийа вя Б.Британийанын тязйиги иля щярби ямялиййатлар тезликля дайандырылды.


    Д.- И. м. (1 8 0 8–0 9) 1808 илин февралында Данимарканын Ы Наполеонун тяряфиня кечмясиндян (бу вахт Исвеч Русийаиля мцщарибя шяраитиндя иди) сонра башлады. Щярби ямялиййатлар Исвеч-Норвеч сярщядиндяки тоггушмалар, дяниз дюйцшляри вя щяр ики тяряфин каперляринин (дяниз гулдурлары) дцшмянин тиъарят эямилярини яля кечирмяси иля мящдудлашырды. Исвечин Русийа иля барышыьындан сонра, 1809 илин декабрында Йюнчюпингдя Исвеч-Данимарка сцлщ мцгавиляси баьланды.


    Д.- И. м. (1 8 1 3–1 4) Данимарка кралы ВЫ Фредерикин Франса ялейщиня 6-ъы коалисийа иштиракчыларынын Норвечин Исвечя гайтарылмасы щаггында тялябини йериня йе- тирмякдян имтина етмяси нятиъясиндя баш верди. 1813 илин сентйабрында щяр ики тяряф рясмян мцщарибя елан етди. Лейпсиг вурушмасындан (1813) сонра Исвеч вялиящди Карл Йущанын (эяляъяк крал ХЫВ Карл Йущан) башчылыьы иля Исвеч, Русийа вя Пруссийа гошунлары Щолштейня сохулараг данимаркалылары мяьлубиййятя уьратдылар вя гысамцддятли данышыглардан сонра онлары 1814 ил йанварын 14-дя сцлщ баьламаьа мяъбур етдиляр [бах Кил сцлщ мцгавиляси (1814)]. Мцгавиляйя эюря, Норвеч Исвечин щакимиййяти алтына кечди, Данимарка ися онун мцгабилиндя Исвеч Померанийасыны ялдя етди.