Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DARGİNLƏR

    ДАРЭИНЛЯР (юзлярини д а р г а н л а р,д а р г а  н т и л я р, д  а р г в а л  а р адландырырлар; аваръа дарэийаллар, кумык дилиндя дарэиляр) – Орта Даьыстанда (РФ) йашайан Даьыстан халгларындан бири. Буйнакск, Леваши, Гуниб, Гарабудагкянд, Акуша, Сергогала, Дахадайев, Гайтаг, Агул р-нларында, щямчинин Ставропол дийары вя Калмыкийада йашайырлар. Цмуми сайлары 510,1 мин няфяр (2002), о ъцмлядян Даьыстанда 425,5 мин няфярдир. 1920-ъи иллярин сонларындан дил вя мядяни бахымдан Д.-я йахын олан гайтаглар вя кубачиляр дя чох вахт онларын тяркибиня дахил едилирляр. Дарэин дилляриндя данышырлар. Диндарлары мцсялмандыр.

       Дарэинляр


    “Д.” етноними 14 ясрдян мялумдур. Русийайа там илщаг олунанадяк (19 ясрин орталары) кянд иъмалары иттифагларынын чоху (Акуша, Тсудахар, Мекеэи, Усиша, Муэи, Урахи) Акуша-Дарго иттифагына, УсумиДарго – Гайтаг усмилийиня, Губден вя Дакар – Тарки шамхаллыьына, Меэеб – аварларын Андалал иттифагына, Буркун-Даргва – Газыгумух ханлыьына дахил иди. Кянд иъмалары (ъамаат) газы, аьсаггаллар, иърачылар (баруман), ъарчы (мангуш) вя кяндхудалар (халати) тяряфиндян идаря едилирди. Кумыкларла даима тиъарят ялагяляри сахлайырдылар. Шейх Шамилин имамлыьына дахил олмасалар да, Гафгаз мцщарибясиндя (1817–64) вя 1877 ил цсйанында иштирак етмишдиляр. 
    Мцщарибядян сонра дарэин кяндляринин чоху Дарэин вя Гайтаг-Табасаран даиряляриня дахил олду.

    Яняняви мядяниййятляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир (бах Асийа мягалясиня). Ясас мяшьулиййятляри якинчилик вя кючябя малдарлыьыдыр. Д.-ин тягр. 38%-и шящярлярдя йашайыр. Сяняткарлыг сащяляриндян аьаъ цзяриндя (мебел, карнизляр, щашийяляр, дайаг дирякляри) вя даш цзяриндя ойма (гябирцстц абидяляр), дямирчилик (Дахадайев р-нунун Харбук к.), силащгайырма, зярэярлик, зярбафлыг (Акуша вя диэяр к.-ляр), тикмя, тохума (Сергогала вя Акуша р-нлары: ясасян, щяндяси нахышлы ъораблар), халчачылыг (Леваши, Акуша, Дахадайев р-нлары), тумаъ (ясасян, Тсудахар к.), кечя вя мащуд, ширли сахсы габларын истещсалы вя с. йайылмышды. Яняняви гадын эейимляри, ясасян, туникайабянзяр кюйняк (хева, гурди, ава), дарбалаглы шалвардыр. Кишиляр вя гадынлар йаланчы голлары олан кцрк-чийинлик эейинирляр. Даьятяйи районларда бел щиссясиндян кясийи олан кюйняк (балхун-хева) вя дцймясиз палтар (валжаг, каптал-хева, бцзмя-хева, балхун-хева, кабалай, гурди, ляббадя) йайылмышдыр. Бир сыра кянддя чийинлик вя шал тохуйурдулар. Чухтанын бир нечя типи сяъиййявидир. Яняняви йемякляри чюряк [буьда вя арпа унундан, даьлыг йерлярдя тяндирдя (тарум) биширилирди]; шорбалар (ят, сцд, лобйа, балгабаг вя с.-дян), хянэял, колбаса (хяли сирисан), дюйцлмцш кятан тохумларынын балла гарышыьы (урбеш) вя с.-дир. Яняняви ичкиляри бузадыр (харуш). Тягвим байрамларына “Йазын эялиши”, “Илк шырым байрамы”, “Мящсул йыьымынын сону” аиддир. “Йаьышын чаьырылмасы вя кясилмяси”, “Эцняшин чаьырылмасы” вя диэяр мярасимляр йайылмышдыр.


    Фолклору рявайятляр, щейванлар щаггында наьыллар, тямсилляр, лятифяляр, аталар сюзляри вя зярби-мясяллярдян, балладалардан (аиля-мяишят, севэи, епик-гящрямани – “Айзанийя мцщарибяйя эедянляр щаггында”, “Холчвар пящляван”, “Камалцл-Бяшир” вя с.), щялак олмуш гящряманлара щяср едилмиш няьмяаьылардан вя с. ибарят- дир. Мусиги алятляри: аьаъ кумуз, чунгур (бармагла чалынан симли алятляр), зурна, идиофонлар вя мембранофонлар; гармоника игтибас едилмиш алятдир. Соло киши ифа яняняси, о ъцмлядян чунгурун мцшайияти иля охуйан чунгурчуларын йарадыъылыьы цстцнлцк тяшкил едир. Омарла Батырай, Тсудахарлы Щаъы 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляринин импровизячи мцьянниляри олмушлар. Ясас рягсляри лязэинканын мцхтялиф нювляридир. Киши той рягсляри характерикдир: тсудахарлыларда тонгал ятрафында даиряви (ширла делх), сцрэилярдя – ъярэяли (тугла айар) рягсляр. 17–19 ясрляр дарэин адятляриня аид чохлу йазылар сахланылмышдыр; ян мяшщуру Гайтаг усмиси Рцстям хана аид едилян кодексдир (17 яср). Меэебли Дамадан (1718 илдя вяфат етмишдир) вя Усишалы Давуд (1757 илдя вяфат етмишдир) мяшщур дарэин мцсялман алимляри олмушлар. 1992 илдя “Тсадеш” (“Бирлик”) дарэин демократик щярякаты мядяни ъямиййяти йарадылмышдыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DARGİNLƏR

    ДАРЭИНЛЯР (юзлярини д а р г а н л а р,д а р г а  н т и л я р, д  а р г в а л  а р адландырырлар; аваръа дарэийаллар, кумык дилиндя дарэиляр) – Орта Даьыстанда (РФ) йашайан Даьыстан халгларындан бири. Буйнакск, Леваши, Гуниб, Гарабудагкянд, Акуша, Сергогала, Дахадайев, Гайтаг, Агул р-нларында, щямчинин Ставропол дийары вя Калмыкийада йашайырлар. Цмуми сайлары 510,1 мин няфяр (2002), о ъцмлядян Даьыстанда 425,5 мин няфярдир. 1920-ъи иллярин сонларындан дил вя мядяни бахымдан Д.-я йахын олан гайтаглар вя кубачиляр дя чох вахт онларын тяркибиня дахил едилирляр. Дарэин дилляриндя данышырлар. Диндарлары мцсялмандыр.

       Дарэинляр


    “Д.” етноними 14 ясрдян мялумдур. Русийайа там илщаг олунанадяк (19 ясрин орталары) кянд иъмалары иттифагларынын чоху (Акуша, Тсудахар, Мекеэи, Усиша, Муэи, Урахи) Акуша-Дарго иттифагына, УсумиДарго – Гайтаг усмилийиня, Губден вя Дакар – Тарки шамхаллыьына, Меэеб – аварларын Андалал иттифагына, Буркун-Даргва – Газыгумух ханлыьына дахил иди. Кянд иъмалары (ъамаат) газы, аьсаггаллар, иърачылар (баруман), ъарчы (мангуш) вя кяндхудалар (халати) тяряфиндян идаря едилирди. Кумыкларла даима тиъарят ялагяляри сахлайырдылар. Шейх Шамилин имамлыьына дахил олмасалар да, Гафгаз мцщарибясиндя (1817–64) вя 1877 ил цсйанында иштирак етмишдиляр. 
    Мцщарибядян сонра дарэин кяндляринин чоху Дарэин вя Гайтаг-Табасаран даиряляриня дахил олду.

    Яняняви мядяниййятляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир (бах Асийа мягалясиня). Ясас мяшьулиййятляри якинчилик вя кючябя малдарлыьыдыр. Д.-ин тягр. 38%-и шящярлярдя йашайыр. Сяняткарлыг сащяляриндян аьаъ цзяриндя (мебел, карнизляр, щашийяляр, дайаг дирякляри) вя даш цзяриндя ойма (гябирцстц абидяляр), дямирчилик (Дахадайев р-нунун Харбук к.), силащгайырма, зярэярлик, зярбафлыг (Акуша вя диэяр к.-ляр), тикмя, тохума (Сергогала вя Акуша р-нлары: ясасян, щяндяси нахышлы ъораблар), халчачылыг (Леваши, Акуша, Дахадайев р-нлары), тумаъ (ясасян, Тсудахар к.), кечя вя мащуд, ширли сахсы габларын истещсалы вя с. йайылмышды. Яняняви гадын эейимляри, ясасян, туникайабянзяр кюйняк (хева, гурди, ава), дарбалаглы шалвардыр. Кишиляр вя гадынлар йаланчы голлары олан кцрк-чийинлик эейинирляр. Даьятяйи районларда бел щиссясиндян кясийи олан кюйняк (балхун-хева) вя дцймясиз палтар (валжаг, каптал-хева, бцзмя-хева, балхун-хева, кабалай, гурди, ляббадя) йайылмышдыр. Бир сыра кянддя чийинлик вя шал тохуйурдулар. Чухтанын бир нечя типи сяъиййявидир. Яняняви йемякляри чюряк [буьда вя арпа унундан, даьлыг йерлярдя тяндирдя (тарум) биширилирди]; шорбалар (ят, сцд, лобйа, балгабаг вя с.-дян), хянэял, колбаса (хяли сирисан), дюйцлмцш кятан тохумларынын балла гарышыьы (урбеш) вя с.-дир. Яняняви ичкиляри бузадыр (харуш). Тягвим байрамларына “Йазын эялиши”, “Илк шырым байрамы”, “Мящсул йыьымынын сону” аиддир. “Йаьышын чаьырылмасы вя кясилмяси”, “Эцняшин чаьырылмасы” вя диэяр мярасимляр йайылмышдыр.


    Фолклору рявайятляр, щейванлар щаггында наьыллар, тямсилляр, лятифяляр, аталар сюзляри вя зярби-мясяллярдян, балладалардан (аиля-мяишят, севэи, епик-гящрямани – “Айзанийя мцщарибяйя эедянляр щаггында”, “Холчвар пящляван”, “Камалцл-Бяшир” вя с.), щялак олмуш гящряманлара щяср едилмиш няьмяаьылардан вя с. ибарят- дир. Мусиги алятляри: аьаъ кумуз, чунгур (бармагла чалынан симли алятляр), зурна, идиофонлар вя мембранофонлар; гармоника игтибас едилмиш алятдир. Соло киши ифа яняняси, о ъцмлядян чунгурун мцшайияти иля охуйан чунгурчуларын йарадыъылыьы цстцнлцк тяшкил едир. Омарла Батырай, Тсудахарлы Щаъы 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляринин импровизячи мцьянниляри олмушлар. Ясас рягсляри лязэинканын мцхтялиф нювляридир. Киши той рягсляри характерикдир: тсудахарлыларда тонгал ятрафында даиряви (ширла делх), сцрэилярдя – ъярэяли (тугла айар) рягсляр. 17–19 ясрляр дарэин адятляриня аид чохлу йазылар сахланылмышдыр; ян мяшщуру Гайтаг усмиси Рцстям хана аид едилян кодексдир (17 яср). Меэебли Дамадан (1718 илдя вяфат етмишдир) вя Усишалы Давуд (1757 илдя вяфат етмишдир) мяшщур дарэин мцсялман алимляри олмушлар. 1992 илдя “Тсадеш” (“Бирлик”) дарэин демократик щярякаты мядяни ъямиййяти йарадылмышдыр.

    DARGİNLƏR

    ДАРЭИНЛЯР (юзлярини д а р г а н л а р,д а р г а  н т и л я р, д  а р г в а л  а р адландырырлар; аваръа дарэийаллар, кумык дилиндя дарэиляр) – Орта Даьыстанда (РФ) йашайан Даьыстан халгларындан бири. Буйнакск, Леваши, Гуниб, Гарабудагкянд, Акуша, Сергогала, Дахадайев, Гайтаг, Агул р-нларында, щямчинин Ставропол дийары вя Калмыкийада йашайырлар. Цмуми сайлары 510,1 мин няфяр (2002), о ъцмлядян Даьыстанда 425,5 мин няфярдир. 1920-ъи иллярин сонларындан дил вя мядяни бахымдан Д.-я йахын олан гайтаглар вя кубачиляр дя чох вахт онларын тяркибиня дахил едилирляр. Дарэин дилляриндя данышырлар. Диндарлары мцсялмандыр.

       Дарэинляр


    “Д.” етноними 14 ясрдян мялумдур. Русийайа там илщаг олунанадяк (19 ясрин орталары) кянд иъмалары иттифагларынын чоху (Акуша, Тсудахар, Мекеэи, Усиша, Муэи, Урахи) Акуша-Дарго иттифагына, УсумиДарго – Гайтаг усмилийиня, Губден вя Дакар – Тарки шамхаллыьына, Меэеб – аварларын Андалал иттифагына, Буркун-Даргва – Газыгумух ханлыьына дахил иди. Кянд иъмалары (ъамаат) газы, аьсаггаллар, иърачылар (баруман), ъарчы (мангуш) вя кяндхудалар (халати) тяряфиндян идаря едилирди. Кумыкларла даима тиъарят ялагяляри сахлайырдылар. Шейх Шамилин имамлыьына дахил олмасалар да, Гафгаз мцщарибясиндя (1817–64) вя 1877 ил цсйанында иштирак етмишдиляр. 
    Мцщарибядян сонра дарэин кяндляринин чоху Дарэин вя Гайтаг-Табасаран даиряляриня дахил олду.

    Яняняви мядяниййятляри Гафгаз халглары цчцн сяъиййявидир (бах Асийа мягалясиня). Ясас мяшьулиййятляри якинчилик вя кючябя малдарлыьыдыр. Д.-ин тягр. 38%-и шящярлярдя йашайыр. Сяняткарлыг сащяляриндян аьаъ цзяриндя (мебел, карнизляр, щашийяляр, дайаг дирякляри) вя даш цзяриндя ойма (гябирцстц абидяляр), дямирчилик (Дахадайев р-нунун Харбук к.), силащгайырма, зярэярлик, зярбафлыг (Акуша вя диэяр к.-ляр), тикмя, тохума (Сергогала вя Акуша р-нлары: ясасян, щяндяси нахышлы ъораблар), халчачылыг (Леваши, Акуша, Дахадайев р-нлары), тумаъ (ясасян, Тсудахар к.), кечя вя мащуд, ширли сахсы габларын истещсалы вя с. йайылмышды. Яняняви гадын эейимляри, ясасян, туникайабянзяр кюйняк (хева, гурди, ава), дарбалаглы шалвардыр. Кишиляр вя гадынлар йаланчы голлары олан кцрк-чийинлик эейинирляр. Даьятяйи районларда бел щиссясиндян кясийи олан кюйняк (балхун-хева) вя дцймясиз палтар (валжаг, каптал-хева, бцзмя-хева, балхун-хева, кабалай, гурди, ляббадя) йайылмышдыр. Бир сыра кянддя чийинлик вя шал тохуйурдулар. Чухтанын бир нечя типи сяъиййявидир. Яняняви йемякляри чюряк [буьда вя арпа унундан, даьлыг йерлярдя тяндирдя (тарум) биширилирди]; шорбалар (ят, сцд, лобйа, балгабаг вя с.-дян), хянэял, колбаса (хяли сирисан), дюйцлмцш кятан тохумларынын балла гарышыьы (урбеш) вя с.-дир. Яняняви ичкиляри бузадыр (харуш). Тягвим байрамларына “Йазын эялиши”, “Илк шырым байрамы”, “Мящсул йыьымынын сону” аиддир. “Йаьышын чаьырылмасы вя кясилмяси”, “Эцняшин чаьырылмасы” вя диэяр мярасимляр йайылмышдыр.


    Фолклору рявайятляр, щейванлар щаггында наьыллар, тямсилляр, лятифяляр, аталар сюзляри вя зярби-мясяллярдян, балладалардан (аиля-мяишят, севэи, епик-гящрямани – “Айзанийя мцщарибяйя эедянляр щаггында”, “Холчвар пящляван”, “Камалцл-Бяшир” вя с.), щялак олмуш гящряманлара щяср едилмиш няьмяаьылардан вя с. ибарят- дир. Мусиги алятляри: аьаъ кумуз, чунгур (бармагла чалынан симли алятляр), зурна, идиофонлар вя мембранофонлар; гармоника игтибас едилмиш алятдир. Соло киши ифа яняняси, о ъцмлядян чунгурун мцшайияти иля охуйан чунгурчуларын йарадыъылыьы цстцнлцк тяшкил едир. Омарла Батырай, Тсудахарлы Щаъы 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляринин импровизячи мцьянниляри олмушлар. Ясас рягсляри лязэинканын мцхтялиф нювляридир. Киши той рягсляри характерикдир: тсудахарлыларда тонгал ятрафында даиряви (ширла делх), сцрэилярдя – ъярэяли (тугла айар) рягсляр. 17–19 ясрляр дарэин адятляриня аид чохлу йазылар сахланылмышдыр; ян мяшщуру Гайтаг усмиси Рцстям хана аид едилян кодексдир (17 яср). Меэебли Дамадан (1718 илдя вяфат етмишдир) вя Усишалы Давуд (1757 илдя вяфат етмишдир) мяшщур дарэин мцсялман алимляри олмушлар. 1992 илдя “Тсадеш” (“Бирлик”) дарэин демократик щярякаты мядяни ъямиййяти йарадылмышдыр.