Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DARVİNİZM

    ДАРВИНИЗМ – Ч. Дарвинин бахышларына ясасланан тякамцл нязяриййяси; Дарвин тябии сечмяни, йашамаг уьрунда мцбаризяни вя ирси дяйишкянлийи нювямяляэялмянин вя организмлярин мцщит шяраитиня уйьунлашмаларынын формалашмасы цчцн башлыъа амил щесаб едирди. Бу мянада “Д”. терминини 1889 илдя тябии сечмя фярзиййясинин щяммцяллифи А.Р.Уоллес тяклиф етмишдир. О, Ч. Дарвинин ясярляринин бюйцк ящямиййятини вя онун биолоэийа ъямиййяти тяряфиндян гябул олунмасыны хцсуси олараг эюстярмишдир. Дарвинин “Тябии сечмя йолу иля нювлярин ямяля эялмяси…” (1859) ясяри чапдан чыхдыгдан сонра “Д.” термини Т.Г. Щекслинин тяшяббцсц иля тякамцл тялиминин синоними кими ишлядилмяйя башланды. Бу мянада инди дя чох вахт Ч. Дарвинин юзцнцн дя фикринъя, елмин дярк едя билмядийи проблемляри (мяс., щяйатын мяншяйи, йахуд йени типлярин йаранмасы) Д.-я аид шярщ едирляр. “Д”. термининин мцхтялифмяналылыьы Ч. Дарвинин юз бахышларындакы ъидди дяйишикликлярля, тякамцл тялими чярчивясиндя мцхтялиф, бязян гаршылыглы гябул едилмяйян фикирлярин инкишафы иля баьлыдыр.


    Д. тякамцлцн реаллыьыны илк дяфя сцбут етмиш вя онун механизмляринин тябии-елми изащыны вермишдир. Д.-ин йаранмасындан яввял нювлярин дяйишкянлийини гябул едян (трансформизм), лакин бунун сябяблярини ача билмяйян Е. Дарвинин, Ж.Б. Ламаркын вя б.-нын консепсийалары олмушдур. Ч. Дарвин юз нязяриййясини 1837 илдя ишлямяйя башламыш вя йени нювлярин ямяля эялмяси сябябляринин ахтарышы заманы нювлярин дяфялярля йаранмасынын мцмкцнлцйцнц тясдигляйян креасионизмдян ламаркизмя гядяр бир чох фярзиййяляри нязярдян кечирмишдир. Ч. Дарвинин тябият тарихи, щейванларын вя биткилярин доместикасийасы, сийаси игтисад, сосиолоэийа, демографийа, статистика, фялсяфя елмляри вя хцсусиля Т.К. Малтусун (инсан популйасийасынын щяндяси силсиля иля артмасы) вя А.Смитин (ямяк бюлэцсцня миллятин сярвятинин ясасы кими бахмаг) идейалары иля танышлыьы Д.-ин формалашмасында мцщцм амил олду. Нятиъядя тябии сечмя фярзиййяси (1842) ишляниб щазырланды. Онун ясас мцддяалары илк дяфя олараг 1858 илдя Линней ъямиййятинин иъласында ифадя едилди. Бу иъласда А.Р.Уоллесин охшар идейаларын инкишафы щаггында мярузяси охунмушдуr. Йалныз “Нювлярин мяншяйи...” ясяри чап олундугдан сонра онларын бахышлары цмуми
    диггяти ъялб едяряк биолоэийанын инкишафында йени мярщяляйя башланьыъ олду.


    Д.-ин мащиййяти ондадыр ки, йашамаг уьрунда мцбаризя вя тябии сечмя кими статистик механизмляр биомцхтялифлийин артмасыны вя мцщит ресурсларынын даща там истифадясини тямин едян нювцн диверэенсийасына (яламятлярин айрылмасына) сябяб олур. Буна охшар анлайышлар вя о вахтлар тябият тарихиндя цстцн мювге тутан тябиятин игтисадиййаты вя нювлярин балансы тялими иля узлашырды.


    Бу, онларын биолоэийанын мцхтялиф сащяляриня аид бюйцк фактик материала эюря ряьбят бясляйян биолоэийа ъямиййяти тяряфиндян тез бир вахтда гябул едилмясиня, Д.-ин ясасландырылмасына сябяб олду. Йер кцрясинин мцасир инкишаф мярщялясиндя дя тясир едян амиллярин кечмишдякилярля ейни олдуьу барядя Ч. Лайелин эеоложи тякамцл тялими Д.-ин формалашмасында мцщцм рол ойнады.


    Ч. Дарвин щейванларын вя биткилярин тябиятдя вя доместикасийа шяраитиндя дяйишкянлийиня даир кцлли мигдарда фактлардан истифадя етмишдир. Гиймятли тясяррцфат яламятляри олан щейван вя битки ъинслярини йетишдирмяк цчцн селексийачыларын шцурлу сурятдя апардыьы сцни сечмя Ч. Дарвин цчцн тябиятдя ирсиййят дяйишкянлийи базасында фяалиййят эюстярян тябии сечмянин мювъудлуьуну сцбут едян бир модел иди. Ч. Дарвин беля щесаб едирди ки, организмляря хариъи мцщит амилляри (абиотик вя биотик) иля гаршылыглы тясирдян вя нювдахили рягабятдян иряли эялян йашамаг уьрунда даими мцбаризя апармаг хасдыр. Организмляр щяндяси силсиля иля чохалдыьындан йашамаг уьрунда мцбаризя щяр нясилдя фярдлярин хейли щиссясинин мящвиня сябяб олур. Ч. Дарвин фярз едир ки, саьгалма тясадцфи дейилдир вя файдалы ирси дяйишикликляр тябии сечмянин тясири алтына дцшцр, чцнки бу заман мцяййян шяраитя даща чох уйьунлашан формалар саь галыр. Организмлярин сечиляряк саьгалмасы вя бир чох нясиллярин йашадыьы мцддят ярзиндя файдалы дяйишикликлярин топланмасы нятиъясиндя йени адаптасийалар формалашыр, сонда ися уйьунлашмалары щямишя нисби характер дашыйан нювляр ямяля эялир. Дарвинин тякамцлцн хейриня эятирдийи ясаслар, щямчинин тябии сечмя фярзиййясинин емпирик йохланмасынын мцмкцнлцйц биологлары ъанлы организмлярин мягсядяуйьунлуьунун тябии-елми ясасландырылма- сынын перспективлийиня инандырды. Онун ишляйиб-щазырладыьы диверэенсийа принсипи таксонларын иерархийасыны изащ едир вя онларын филоэенетик тяснифатыны апармаьа имкан верирди. Дарвинин сон бахышлары классик Д. кими гябул олунмушдур.


    “Нювлярин мяншяйи...” китабы чапдан чыхдыгдан сонра сечмянин тякамцлдяки апарыъы ролу барядяки бцтцн мцддяаларын щамысыны данышыгсыз гябул етмясяляр дя тякамцл идейасыны мцдафия етмякля юзлярини дарвинист адландыран биологлар групу формалашды. Бунлара Г.У. Бейтс, Т.Щ. Щексли, Ъ. Гукер, А.Р. Уоллес (Б.Британийа), Е. Щеккел, Ф. Мцллер (Алманийа), А.О. Ковалевски вя В.О. Ковалевски, И.И. Мечников, К.А. Тимирйазев (Русийа), А. Грей (АБШ) аид едиля биляр. Нювлярин сабитлийи анлайышларыны мцдафия едян бязи бюйцк палеонтологлар (Ж.Л.Р. Агассис, Р. Оуен) вя биологлар (Р. Вирхов, П.Ж.М. Флуранс вя б.) онлара гаршы чыхырдылар. Д.-ин ъошгун инкишафы биолоэийадан креасионизми сыхышдырыб чыхарды вя тякамцл методолоэийасыны тясдиг етди. Биолоэийанын яняняви сащяляри (систематика, биоъоьрафийа, морфолоэийа, ембриолоэийа, физиолоэийа, палеонтолоэийа) йени мязмун ялдя етди, бунларын чярчивясиндя тякамцл истигамятляри формалашды. Биолоэийадакы беля ислащаты, адятян, “Дарвин ингилабы” адландырырлар.


    Лакин, тякамцл идейасыны гябул етмиш биологлар Д.-я мцхтялиф ъцр йанашырдылар. 19 ясрин 2-ъи йарысында нювлярин мащиййяти вя гурулушу, организмлярин тарихи вя фярди инкишафы арасында ялагяляри, нювлярин струк- туру вя и.а. даир биликлярин олмамасы Д.-я тянгиди мцнасибят цчцн ясас олду. Палеонтолоэийада, систематикада, морфолоэийада вя ембриолоэийада тякамцл идейаларынын яввялки парадигмаларла разылашдырылмасынын мцряккяб просеси эедирди. Бир сыра алим вя дини мцтяфяккирляр тякамцл идейасыны теоложи вя йа телеоложи дцнйаэюрцшя дахил едяряк беля гянаятя эялдиляр ки, Ч. Дарвин тякамцлцн сябяблярини дцзэцн эюстярмямишдир. Д.-я мцнасибятлярдяки фяргляр милли янянялярдян иряли эялирди. Яэяр Франсада 1970 илядяк тякамцлцн неоламаркист консепсийалары цстцнлцк тяшкил едирдися (АБШ-да онлар 1930 иллярин яввялляринядяк мювъуд олмушду), Алманийа вя Русийа артыг 19 ясрин сонларында “Д.-ин икинъи вятяни” ады иддиасында идиляр. Ейни заманда алман биологларынын Д.-дя мянимсядикляри башлыъа фикир рягибин язилмяси вя йа мящви иля кобуд, физики чарпышма кими шярщ етдикляри йашамаг уьрунда мцбаризя иди. Русийа тякамцлчцляринин яксяриййяти ися (мяс., А.Н. Бекетов) бир нювя мянсуб организмлярин гаршылыглы мцнасибятиндя кооперасийанын вя гаршылыглы йардымын апарыъы ролуну гейд едяряк йашамаг уьрунда мцбаризяни тякамцлцн сябяблярини анламаьы чятинляшдирян уьурсуз метафора щесаб едирдиляр (К.Ф. Кесслер). Яэяр Дарвин ясас диггятини тякамцлцн амилляриня вя сябябляриня верирдися, онун ардыъылларынын яксяриййятинин мараьы ири таксонларын мяншяйи проблеми вя онлар арасындакы гощумлуг ялагяляри, кечиъи формаларын ахтарышы, филоэенезин йоллары вя онларын ганунауйьунлуглары, макротякамцл амилляринин (рекапитулйасийа, тякамцлцн гайытмазлыьы, функсийаларын нювбяляшмяси) мцяййянляшдирилмяси цзяриндя ъямляшмишдир, тякамцл тядгигатларынын сон мягсядини ися онлар нясил шяъярясинин (аьаъынын) гурулмасында эюрцрдцляр.


    1870 иллярин орталарында Д. дахилиндя бахышларын диференсиасийасы башлады. Д.-ин ламаркизмля (Щеккел дарвинизми, йахуд lамаркодарвинизм) еклектик уйьунлашмасы баш верди; бунун тяряфдарлары газанылмыш яламятлярин ирсян кечмясини тякамцлцн щятта сечмяйя нисбятян даща мцщцм амили щесаб едирдиляр. Буна ъаваб олараг 1880 иллярин орталарында неодарвинизм мейдана эялди ки, бунун башында организмлярин бцтцн яламятляринин сечмя васитясиля айдынлашдырылмасы тяряфдары олан А. Вейсман дурурду; о, илк дяфя олараг газанылмыш яламятлярин ирсян кечмясини гяти рядд етди вя механики зядялянмялярин ирсян кечмясинин гейри-мцмкцнлцйцнц тяърцби йолла сцбута йетирди.


    Ирси дяйишкянлийин дискрет характерини мцяййян едян Г. Мендел ганунларынын йенидян кяшфи иля тякамцлдя ирси дяйишкянлийин апарыъы ролу барядя Д.-ин ясас мцддяасы тясдиглянди. Д.-ля менделизм арасында гаршылыглы мцнасибят кяскин тоггушма иля башлады, чцнки илкин эенетикляр эенлярин хариъи амиллярдян асылы олмадыьыны вя тябии сечмянин иштиракы олмадан мутасийалар щесабына тякамцлцн мцмкцнлцйцнц мцщакимя цчцн ясас эютцрцрдцляр (Х. Де Фриз, В. Иощансен, У. Бетсон, Й. Лотси).Газанылмыш хассялярин ирсян кечмясинин тяърцби йолла сцбутунун уьурсуз ъящдляри бир чох систематикляри классик Д.-ля эенетиканын синтези йолларыны ахтармаьа тящрик етди. Д.-ля эенетиканын синтези 1920–30-ъу иллярдя баш верди (С. Райт, Р.Фишер, Ъ. Щолдейн, С.С. Четвериков). Нятиъядя, ясас диггяти микротякамцл вя нювям- яляэялмя цзяриндя ъямляшдирян, мцасир Д. (йахуд тякамцлцн синтетик нязяриййяси) формалашды (Ф.Г. Добржански, И.И. Шмалщаузен, Ъ.Щаксли, Е. Майр, Ъ. Симпсон, Н.В. Тимофейев–Ресовски вя б.). Тякамцлц истигамятляндирян бир амил кими тябии сечмя вя онун елементар ващиди олан популйасийа барядя анлайышлар бу синтезин нязяри ясасы олду. Чохсайлы тядгигатларда эюстярилмишди ки, организмлярин мцхтялиф яламятляри, о ъцмлядян тякамцл амилляринин юзц дя сечмянин нязаряти алтын- дадыр. Ейни заманда айдын олду ки, сечмя тяк эенлярля, йахуд яламятлярля дейил, бцтюв фенотиплярля ялагядардыр.


    Д.-ин инкишафында ян йени мярщяля ирси дяйишкянлийин механизмини анламаьа, таксономийада эенеоложи мцнасибятляри дягигляшдирмяйя имкан верян молекулйар биолоэийа мялуматларындан эениш истифадя иля баьлыдыр. “Нейтрал тякамцл” вя “фасиляли таразлыг” консепсийалары ятрафындакы дискуссийалар эюстярди ки, мцасир Д. тянзимляйиъи эенлярин мутасийасы, эенлярин дрейфи, периферийа популйасийаларынын сцрятли шякилдяйишмяляри вя нювлярин рягабяти кими нювямяляэялмя механизмляри, еляъя дя ДНТ-дя нуклеотидлярин явяз олунмасынын чохусунун адаптив ящямиййятинин олмамасы барядяки мялуматларла уйьунлаша биляр. Молекулйар структурларын тякамцлц ъанлынын тяшкилинин бцтцн сявиййяляриндя баша чатан ващид тякамцл чярчивясиндя кечиб эедир, лакин онун щярякятвериъи гцввяляри тякамцл йениликляринин биосенотик гаршылыглы тясир чярчивясиндя сон апробасйасынын баш вердийи популйасийа-нюв сявиййясиня уйьунлашмышдыр.

    Макротякамцлцн щялл олунмамыш проблемляри Д.-ин тянгидинин йени-йени вариантларыны йарадыр. Бу тянгид адятян Д.-дя эуйа тякамцлцн апарыъы амили сайылан тябии сечмя консепсийасы иля ялагяси олмайан, дяйишмяз “ганунларын”, йахуд “постулатларын” олдуьуну эюстярмяк тяшяббцсляри иля баьлыдыр. Нятиъядя “Дарвинсиз тякамцл”, “Тякамцл Дарвиня гаршы”, “Дарвинъя олмайан тякамцл” вя и.а. адлары алтында китаблар мейдана эялирди. Бундан ялавя, АБШ-да тякамцл фактынын юзцнц тякзиб етмяйя (йалана чыхармаьа) ъящд эюстярян вя сцбут олунмамыш бир фярзиййя кими Д.-ин тядрисиня гадаьа гоймаьы тяляб едян креасионистлярин эцълц дини щярякаты формалашды. Даим “Дарвинин сящв йолу”, “Дарвинин сящви”, “Дарвинин гясди”, “Дарвин тящгигат алтында” адлары иля кцтляви китаблар няшр олунурду. Mцасир биологларын яксяриййяти “шцурлу йараныш нязяриййяси”ни рядд едир, тякамцлцн реаллыьыны бцтювлцкдя вя тябии сечмяни ися хцсуси олараг гябул едир вя “елми креасионизмин” сцбутларынын йа Д.-и сящв анламаг, йа да щягигяти билярякдян тящриф етмяк цзяриндя гурулдуьуну эюстярирляр. Мцасир Д.-и гябул едиля билян елми нязяриййя кими таныyан (Рома папасы ЫЫ Ио- щанн Павел, 1996) вя онун юйрянилмясинин зярурилийинин тяряфдары олмуш (Рома папасы ХВЫ Бенедикт, 2006) католик килсяси инсан рущуну Илащи йаранышын мящсулу щесаб едир.


    Юзцнцн бцтцн тарихи бойунъа Д. щяр шейдян яввял дини, фялсяфи, идеоложи вя сийаси сябяблярдян кяскин тянгидя мяруз галмышдыр. Сосиал-дарвинизмин тяшяббцскары Г. Спенсерин мцдафия етдийи ъямиййятин тякмилляшдирилмяси мягсядиля биоложи тякамцл ганунларындан истифадя етмяк тяшяббцсц, Д.-ин ялейщдарлары цчцн хцсусиля гябуледилмяз иди. Иътимаи елмляри Д. прин- сипляри ясасында йенидян гурмаг идейалары сосиолоэийада, тарихдя, етикада, идрак нязяриййясиндя вя фялсяфядя популйарлыг газанды. Ъямиййятин иътимаи гурулушу, иътимаи гейри-бярабярлик, рягабят, синфи мцбаризя вя с. тябии сечмя вя йашамаг уьрунда мцбаризя иля изащ етмяк (алман сосиологу Л. Гумилович, Г. Ратсенщофер, А. Шеффле) вя бяшяриййятин эенетик саьламлыьынын сахланылмасы наминя инсан селексийасына башламаг тяклифини иряли сцрмяк (алман иргчи эиэийенистляри А. Плютс, Ф. Шалмайер) ъящдляри дя варды. Чох вахт иргчилийин ясасландырылмасы (Алманийада Л. Валтман, Франсада Ж.Лапужа, Б. Бри- танийада Х. Чемберлен) инсан психикасынын вя давранышынын биоложи детерминасийасыны (Ч. Ломброзо, инэ. сосиологу У.Беъгот), етиканы (о ъцмлядян К. Лорентс, Б.Л. Астауров), игтисади рягабятин ябядилийини (АБШ-да Е. Карнеэи вя Ъ.Д. Рокфеллер) ясасландырмаг цчцн Д.-дян истифадя едирдиляр. Д. биолоэийада мющкямляндикъя мцхтялиф сийаси идеологлар юз програмларыны вя бязян бири-бириня тамамиля зидд бахышларыны ясасландырмаг цчцн тез-тез ондан истифадя едирдиляр. Либерал Г. Спенсер Д.-дя йашамаг уьрунда мцбаризя, анархист П.А. Кропоткин кооперасийа вя гаршылыглы йардым эюрцр, коммунист К. Маркс ися инандырырды ки, Д. онун бахышларынын тябии-тарихи бцнюврясидир. Бязиляри Д.-я диндян хилас олмаг, диэярляри ися чох мцкяммял тякамцл ганунларыны вя механизмлярини верян Аллащын мцдриклийинин мядщи кими бахырды. Бунунла йанашы сечмя принсипи биолоэийа чярчивясиндян чохдан чыхмыш кибернетикада, щесаблама техникасында дцзэцн ъаваблар ахтарышынын башлыъа механизми кими эениш истифадя едилмякдядир. Д. бяшяриййят тарихиндя ян мцщцм интеллектуал ингилаблардан бириня сябяб олду. Тябии сечмя нязяриййяси мцасир тякамцл анлайышларынын ясасыдыр, онун тятбигедилмя сярщядляри ися елмин эяляъяк инкишафынын эедиши иля мцяййян олунаъагдыр.


    Яд.:
    Уо л л е с А. Дарвинизм. 2-­е изд. М., 1911; Добзщанскй Тщ. Эенетиъс анд тще ориэин оф спеъиес. Н.Й., 1937. Н.Й., 1982; Щухлей Ж. Еволутион: тще модерн сйнтщесис. Л., 1942. Л., 1974; Симпсон Дж. Г. Темпы и формы эволюции. М., 1948; Ш м а л ь г а у з е н И.И. Факторы эволюции. М.,1968; Т и м о ф  е е в  ­Р е с о в с к и й Н.В., В о р о н ц о в  Н.Н., Я б л о к о в А.В. Краткий очерк теории эволюции. М., 1969; З а в а д с к и й К.М. Развитие эволюционной теории после Дарвина (1859–1920­е гг.). Л., 1973; З а в адский К. М.,К о л ч и н с к и й  Э.И. Эволюция эволюции. Л., 1977; Майр Е. Тще эроwтщ оф биолоэиъал тщоуэщт: диверситй, еволутион анд инщеританъе. Ъамб. (Масс.); Л., 1982; W илсон Е.О. Соъиобиолоэй: тще неw сйнтщесис. Ъамб. (Масс.), 1982; Елдредэе Н. Унфинисщед сйнтщесис: биолоэиъал щиераръщиес анд модерн еволутионарй тщоуэщт. Н.Й., 1985; Боwлер П. Нон-Дарwиниан револутион. Балт., 1992; Д о к и н з  Р. Эгоистичный ген. М., 1993; Дие Резептион вон Еволутионстщеориен им 19. Жащрщундерт/Щрсэ. Е.-М. Енэелс. Фр./М. 1995; Тще еволутионарй сйнтщесис: перспеътивес он тще унифиъатион оф биолоэй. 2нд ед. Ъамб. (Масс.); Л., 1998; Дарwин анд Ъо. Еине Эесъщиъщте дер Биолоэие ин Портраитс / Щрсэ. И. Жащн, М. Същмитт. Мцнъщ., 2001; К о л ч и н с к и й Э.И. Неокатастрофизм или селекционизм. Вечная дилемма или возможность синтеза? СПб., 2002; Ж у н к е р Т. Дие зwеите Дарwинисъще Револутион. Марбурэ, 2004; Щ а й w а р д Ж. Тще ъреатион/еволутион ъонтроверсй: Ананнотатед библиоэрапщй. Ланщам; Л., 1998.


Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DARVİNİZM

    ДАРВИНИЗМ – Ч. Дарвинин бахышларына ясасланан тякамцл нязяриййяси; Дарвин тябии сечмяни, йашамаг уьрунда мцбаризяни вя ирси дяйишкянлийи нювямяляэялмянин вя организмлярин мцщит шяраитиня уйьунлашмаларынын формалашмасы цчцн башлыъа амил щесаб едирди. Бу мянада “Д”. терминини 1889 илдя тябии сечмя фярзиййясинин щяммцяллифи А.Р.Уоллес тяклиф етмишдир. О, Ч. Дарвинин ясярляринин бюйцк ящямиййятини вя онун биолоэийа ъямиййяти тяряфиндян гябул олунмасыны хцсуси олараг эюстярмишдир. Дарвинин “Тябии сечмя йолу иля нювлярин ямяля эялмяси…” (1859) ясяри чапдан чыхдыгдан сонра “Д.” термини Т.Г. Щекслинин тяшяббцсц иля тякамцл тялиминин синоними кими ишлядилмяйя башланды. Бу мянада инди дя чох вахт Ч. Дарвинин юзцнцн дя фикринъя, елмин дярк едя билмядийи проблемляри (мяс., щяйатын мяншяйи, йахуд йени типлярин йаранмасы) Д.-я аид шярщ едирляр. “Д”. термининин мцхтялифмяналылыьы Ч. Дарвинин юз бахышларындакы ъидди дяйишикликлярля, тякамцл тялими чярчивясиндя мцхтялиф, бязян гаршылыглы гябул едилмяйян фикирлярин инкишафы иля баьлыдыр.


    Д. тякамцлцн реаллыьыны илк дяфя сцбут етмиш вя онун механизмляринин тябии-елми изащыны вермишдир. Д.-ин йаранмасындан яввял нювлярин дяйишкянлийини гябул едян (трансформизм), лакин бунун сябяблярини ача билмяйян Е. Дарвинин, Ж.Б. Ламаркын вя б.-нын консепсийалары олмушдур. Ч. Дарвин юз нязяриййясини 1837 илдя ишлямяйя башламыш вя йени нювлярин ямяля эялмяси сябябляринин ахтарышы заманы нювлярин дяфялярля йаранмасынын мцмкцнлцйцнц тясдигляйян креасионизмдян ламаркизмя гядяр бир чох фярзиййяляри нязярдян кечирмишдир. Ч. Дарвинин тябият тарихи, щейванларын вя биткилярин доместикасийасы, сийаси игтисад, сосиолоэийа, демографийа, статистика, фялсяфя елмляри вя хцсусиля Т.К. Малтусун (инсан популйасийасынын щяндяси силсиля иля артмасы) вя А.Смитин (ямяк бюлэцсцня миллятин сярвятинин ясасы кими бахмаг) идейалары иля танышлыьы Д.-ин формалашмасында мцщцм амил олду. Нятиъядя тябии сечмя фярзиййяси (1842) ишляниб щазырланды. Онун ясас мцддяалары илк дяфя олараг 1858 илдя Линней ъямиййятинин иъласында ифадя едилди. Бу иъласда А.Р.Уоллесин охшар идейаларын инкишафы щаггында мярузяси охунмушдуr. Йалныз “Нювлярин мяншяйи...” ясяри чап олундугдан сонра онларын бахышлары цмуми
    диггяти ъялб едяряк биолоэийанын инкишафында йени мярщяляйя башланьыъ олду.


    Д.-ин мащиййяти ондадыр ки, йашамаг уьрунда мцбаризя вя тябии сечмя кими статистик механизмляр биомцхтялифлийин артмасыны вя мцщит ресурсларынын даща там истифадясини тямин едян нювцн диверэенсийасына (яламятлярин айрылмасына) сябяб олур. Буна охшар анлайышлар вя о вахтлар тябият тарихиндя цстцн мювге тутан тябиятин игтисадиййаты вя нювлярин балансы тялими иля узлашырды.


    Бу, онларын биолоэийанын мцхтялиф сащяляриня аид бюйцк фактик материала эюря ряьбят бясляйян биолоэийа ъямиййяти тяряфиндян тез бир вахтда гябул едилмясиня, Д.-ин ясасландырылмасына сябяб олду. Йер кцрясинин мцасир инкишаф мярщялясиндя дя тясир едян амиллярин кечмишдякилярля ейни олдуьу барядя Ч. Лайелин эеоложи тякамцл тялими Д.-ин формалашмасында мцщцм рол ойнады.


    Ч. Дарвин щейванларын вя биткилярин тябиятдя вя доместикасийа шяраитиндя дяйишкянлийиня даир кцлли мигдарда фактлардан истифадя етмишдир. Гиймятли тясяррцфат яламятляри олан щейван вя битки ъинслярини йетишдирмяк цчцн селексийачыларын шцурлу сурятдя апардыьы сцни сечмя Ч. Дарвин цчцн тябиятдя ирсиййят дяйишкянлийи базасында фяалиййят эюстярян тябии сечмянин мювъудлуьуну сцбут едян бир модел иди. Ч. Дарвин беля щесаб едирди ки, организмляря хариъи мцщит амилляри (абиотик вя биотик) иля гаршылыглы тясирдян вя нювдахили рягабятдян иряли эялян йашамаг уьрунда даими мцбаризя апармаг хасдыр. Организмляр щяндяси силсиля иля чохалдыьындан йашамаг уьрунда мцбаризя щяр нясилдя фярдлярин хейли щиссясинин мящвиня сябяб олур. Ч. Дарвин фярз едир ки, саьгалма тясадцфи дейилдир вя файдалы ирси дяйишикликляр тябии сечмянин тясири алтына дцшцр, чцнки бу заман мцяййян шяраитя даща чох уйьунлашан формалар саь галыр. Организмлярин сечиляряк саьгалмасы вя бир чох нясиллярин йашадыьы мцддят ярзиндя файдалы дяйишикликлярин топланмасы нятиъясиндя йени адаптасийалар формалашыр, сонда ися уйьунлашмалары щямишя нисби характер дашыйан нювляр ямяля эялир. Дарвинин тякамцлцн хейриня эятирдийи ясаслар, щямчинин тябии сечмя фярзиййясинин емпирик йохланмасынын мцмкцнлцйц биологлары ъанлы организмлярин мягсядяуйьунлуьунун тябии-елми ясасландырылма- сынын перспективлийиня инандырды. Онун ишляйиб-щазырладыьы диверэенсийа принсипи таксонларын иерархийасыны изащ едир вя онларын филоэенетик тяснифатыны апармаьа имкан верирди. Дарвинин сон бахышлары классик Д. кими гябул олунмушдур.


    “Нювлярин мяншяйи...” китабы чапдан чыхдыгдан сонра сечмянин тякамцлдяки апарыъы ролу барядяки бцтцн мцддяаларын щамысыны данышыгсыз гябул етмясяляр дя тякамцл идейасыны мцдафия етмякля юзлярини дарвинист адландыран биологлар групу формалашды. Бунлара Г.У. Бейтс, Т.Щ. Щексли, Ъ. Гукер, А.Р. Уоллес (Б.Британийа), Е. Щеккел, Ф. Мцллер (Алманийа), А.О. Ковалевски вя В.О. Ковалевски, И.И. Мечников, К.А. Тимирйазев (Русийа), А. Грей (АБШ) аид едиля биляр. Нювлярин сабитлийи анлайышларыны мцдафия едян бязи бюйцк палеонтологлар (Ж.Л.Р. Агассис, Р. Оуен) вя биологлар (Р. Вирхов, П.Ж.М. Флуранс вя б.) онлара гаршы чыхырдылар. Д.-ин ъошгун инкишафы биолоэийадан креасионизми сыхышдырыб чыхарды вя тякамцл методолоэийасыны тясдиг етди. Биолоэийанын яняняви сащяляри (систематика, биоъоьрафийа, морфолоэийа, ембриолоэийа, физиолоэийа, палеонтолоэийа) йени мязмун ялдя етди, бунларын чярчивясиндя тякамцл истигамятляри формалашды. Биолоэийадакы беля ислащаты, адятян, “Дарвин ингилабы” адландырырлар.


    Лакин, тякамцл идейасыны гябул етмиш биологлар Д.-я мцхтялиф ъцр йанашырдылар. 19 ясрин 2-ъи йарысында нювлярин мащиййяти вя гурулушу, организмлярин тарихи вя фярди инкишафы арасында ялагяляри, нювлярин струк- туру вя и.а. даир биликлярин олмамасы Д.-я тянгиди мцнасибят цчцн ясас олду. Палеонтолоэийада, систематикада, морфолоэийада вя ембриолоэийада тякамцл идейаларынын яввялки парадигмаларла разылашдырылмасынын мцряккяб просеси эедирди. Бир сыра алим вя дини мцтяфяккирляр тякамцл идейасыны теоложи вя йа телеоложи дцнйаэюрцшя дахил едяряк беля гянаятя эялдиляр ки, Ч. Дарвин тякамцлцн сябяблярини дцзэцн эюстярмямишдир. Д.-я мцнасибятлярдяки фяргляр милли янянялярдян иряли эялирди. Яэяр Франсада 1970 илядяк тякамцлцн неоламаркист консепсийалары цстцнлцк тяшкил едирдися (АБШ-да онлар 1930 иллярин яввялляринядяк мювъуд олмушду), Алманийа вя Русийа артыг 19 ясрин сонларында “Д.-ин икинъи вятяни” ады иддиасында идиляр. Ейни заманда алман биологларынын Д.-дя мянимсядикляри башлыъа фикир рягибин язилмяси вя йа мящви иля кобуд, физики чарпышма кими шярщ етдикляри йашамаг уьрунда мцбаризя иди. Русийа тякамцлчцляринин яксяриййяти ися (мяс., А.Н. Бекетов) бир нювя мянсуб организмлярин гаршылыглы мцнасибятиндя кооперасийанын вя гаршылыглы йардымын апарыъы ролуну гейд едяряк йашамаг уьрунда мцбаризяни тякамцлцн сябяблярини анламаьы чятинляшдирян уьурсуз метафора щесаб едирдиляр (К.Ф. Кесслер). Яэяр Дарвин ясас диггятини тякамцлцн амилляриня вя сябябляриня верирдися, онун ардыъылларынын яксяриййятинин мараьы ири таксонларын мяншяйи проблеми вя онлар арасындакы гощумлуг ялагяляри, кечиъи формаларын ахтарышы, филоэенезин йоллары вя онларын ганунауйьунлуглары, макротякамцл амилляринин (рекапитулйасийа, тякамцлцн гайытмазлыьы, функсийаларын нювбяляшмяси) мцяййянляшдирилмяси цзяриндя ъямляшмишдир, тякамцл тядгигатларынын сон мягсядини ися онлар нясил шяъярясинин (аьаъынын) гурулмасында эюрцрдцляр.


    1870 иллярин орталарында Д. дахилиндя бахышларын диференсиасийасы башлады. Д.-ин ламаркизмля (Щеккел дарвинизми, йахуд lамаркодарвинизм) еклектик уйьунлашмасы баш верди; бунун тяряфдарлары газанылмыш яламятлярин ирсян кечмясини тякамцлцн щятта сечмяйя нисбятян даща мцщцм амили щесаб едирдиляр. Буна ъаваб олараг 1880 иллярин орталарында неодарвинизм мейдана эялди ки, бунун башында организмлярин бцтцн яламятляринин сечмя васитясиля айдынлашдырылмасы тяряфдары олан А. Вейсман дурурду; о, илк дяфя олараг газанылмыш яламятлярин ирсян кечмясини гяти рядд етди вя механики зядялянмялярин ирсян кечмясинин гейри-мцмкцнлцйцнц тяърцби йолла сцбута йетирди.


    Ирси дяйишкянлийин дискрет характерини мцяййян едян Г. Мендел ганунларынын йенидян кяшфи иля тякамцлдя ирси дяйишкянлийин апарыъы ролу барядя Д.-ин ясас мцддяасы тясдиглянди. Д.-ля менделизм арасында гаршылыглы мцнасибят кяскин тоггушма иля башлады, чцнки илкин эенетикляр эенлярин хариъи амиллярдян асылы олмадыьыны вя тябии сечмянин иштиракы олмадан мутасийалар щесабына тякамцлцн мцмкцнлцйцнц мцщакимя цчцн ясас эютцрцрдцляр (Х. Де Фриз, В. Иощансен, У. Бетсон, Й. Лотси).Газанылмыш хассялярин ирсян кечмясинин тяърцби йолла сцбутунун уьурсуз ъящдляри бир чох систематикляри классик Д.-ля эенетиканын синтези йолларыны ахтармаьа тящрик етди. Д.-ля эенетиканын синтези 1920–30-ъу иллярдя баш верди (С. Райт, Р.Фишер, Ъ. Щолдейн, С.С. Четвериков). Нятиъядя, ясас диггяти микротякамцл вя нювям- яляэялмя цзяриндя ъямляшдирян, мцасир Д. (йахуд тякамцлцн синтетик нязяриййяси) формалашды (Ф.Г. Добржански, И.И. Шмалщаузен, Ъ.Щаксли, Е. Майр, Ъ. Симпсон, Н.В. Тимофейев–Ресовски вя б.). Тякамцлц истигамятляндирян бир амил кими тябии сечмя вя онун елементар ващиди олан популйасийа барядя анлайышлар бу синтезин нязяри ясасы олду. Чохсайлы тядгигатларда эюстярилмишди ки, организмлярин мцхтялиф яламятляри, о ъцмлядян тякамцл амилляринин юзц дя сечмянин нязаряти алтын- дадыр. Ейни заманда айдын олду ки, сечмя тяк эенлярля, йахуд яламятлярля дейил, бцтюв фенотиплярля ялагядардыр.


    Д.-ин инкишафында ян йени мярщяля ирси дяйишкянлийин механизмини анламаьа, таксономийада эенеоложи мцнасибятляри дягигляшдирмяйя имкан верян молекулйар биолоэийа мялуматларындан эениш истифадя иля баьлыдыр. “Нейтрал тякамцл” вя “фасиляли таразлыг” консепсийалары ятрафындакы дискуссийалар эюстярди ки, мцасир Д. тянзимляйиъи эенлярин мутасийасы, эенлярин дрейфи, периферийа популйасийаларынын сцрятли шякилдяйишмяляри вя нювлярин рягабяти кими нювямяляэялмя механизмляри, еляъя дя ДНТ-дя нуклеотидлярин явяз олунмасынын чохусунун адаптив ящямиййятинин олмамасы барядяки мялуматларла уйьунлаша биляр. Молекулйар структурларын тякамцлц ъанлынын тяшкилинин бцтцн сявиййяляриндя баша чатан ващид тякамцл чярчивясиндя кечиб эедир, лакин онун щярякятвериъи гцввяляри тякамцл йениликляринин биосенотик гаршылыглы тясир чярчивясиндя сон апробасйасынын баш вердийи популйасийа-нюв сявиййясиня уйьунлашмышдыр.

    Макротякамцлцн щялл олунмамыш проблемляри Д.-ин тянгидинин йени-йени вариантларыны йарадыр. Бу тянгид адятян Д.-дя эуйа тякамцлцн апарыъы амили сайылан тябии сечмя консепсийасы иля ялагяси олмайан, дяйишмяз “ганунларын”, йахуд “постулатларын” олдуьуну эюстярмяк тяшяббцсляри иля баьлыдыр. Нятиъядя “Дарвинсиз тякамцл”, “Тякамцл Дарвиня гаршы”, “Дарвинъя олмайан тякамцл” вя и.а. адлары алтында китаблар мейдана эялирди. Бундан ялавя, АБШ-да тякамцл фактынын юзцнц тякзиб етмяйя (йалана чыхармаьа) ъящд эюстярян вя сцбут олунмамыш бир фярзиййя кими Д.-ин тядрисиня гадаьа гоймаьы тяляб едян креасионистлярин эцълц дини щярякаты формалашды. Даим “Дарвинин сящв йолу”, “Дарвинин сящви”, “Дарвинин гясди”, “Дарвин тящгигат алтында” адлары иля кцтляви китаблар няшр олунурду. Mцасир биологларын яксяриййяти “шцурлу йараныш нязяриййяси”ни рядд едир, тякамцлцн реаллыьыны бцтювлцкдя вя тябии сечмяни ися хцсуси олараг гябул едир вя “елми креасионизмин” сцбутларынын йа Д.-и сящв анламаг, йа да щягигяти билярякдян тящриф етмяк цзяриндя гурулдуьуну эюстярирляр. Мцасир Д.-и гябул едиля билян елми нязяриййя кими таныyан (Рома папасы ЫЫ Ио- щанн Павел, 1996) вя онун юйрянилмясинин зярурилийинин тяряфдары олмуш (Рома папасы ХВЫ Бенедикт, 2006) католик килсяси инсан рущуну Илащи йаранышын мящсулу щесаб едир.


    Юзцнцн бцтцн тарихи бойунъа Д. щяр шейдян яввял дини, фялсяфи, идеоложи вя сийаси сябяблярдян кяскин тянгидя мяруз галмышдыр. Сосиал-дарвинизмин тяшяббцскары Г. Спенсерин мцдафия етдийи ъямиййятин тякмилляшдирилмяси мягсядиля биоложи тякамцл ганунларындан истифадя етмяк тяшяббцсц, Д.-ин ялейщдарлары цчцн хцсусиля гябуледилмяз иди. Иътимаи елмляри Д. прин- сипляри ясасында йенидян гурмаг идейалары сосиолоэийада, тарихдя, етикада, идрак нязяриййясиндя вя фялсяфядя популйарлыг газанды. Ъямиййятин иътимаи гурулушу, иътимаи гейри-бярабярлик, рягабят, синфи мцбаризя вя с. тябии сечмя вя йашамаг уьрунда мцбаризя иля изащ етмяк (алман сосиологу Л. Гумилович, Г. Ратсенщофер, А. Шеффле) вя бяшяриййятин эенетик саьламлыьынын сахланылмасы наминя инсан селексийасына башламаг тяклифини иряли сцрмяк (алман иргчи эиэийенистляри А. Плютс, Ф. Шалмайер) ъящдляри дя варды. Чох вахт иргчилийин ясасландырылмасы (Алманийада Л. Валтман, Франсада Ж.Лапужа, Б. Бри- танийада Х. Чемберлен) инсан психикасынын вя давранышынын биоложи детерминасийасыны (Ч. Ломброзо, инэ. сосиологу У.Беъгот), етиканы (о ъцмлядян К. Лорентс, Б.Л. Астауров), игтисади рягабятин ябядилийини (АБШ-да Е. Карнеэи вя Ъ.Д. Рокфеллер) ясасландырмаг цчцн Д.-дян истифадя едирдиляр. Д. биолоэийада мющкямляндикъя мцхтялиф сийаси идеологлар юз програмларыны вя бязян бири-бириня тамамиля зидд бахышларыны ясасландырмаг цчцн тез-тез ондан истифадя едирдиляр. Либерал Г. Спенсер Д.-дя йашамаг уьрунда мцбаризя, анархист П.А. Кропоткин кооперасийа вя гаршылыглы йардым эюрцр, коммунист К. Маркс ися инандырырды ки, Д. онун бахышларынын тябии-тарихи бцнюврясидир. Бязиляри Д.-я диндян хилас олмаг, диэярляри ися чох мцкяммял тякамцл ганунларыны вя механизмлярини верян Аллащын мцдриклийинин мядщи кими бахырды. Бунунла йанашы сечмя принсипи биолоэийа чярчивясиндян чохдан чыхмыш кибернетикада, щесаблама техникасында дцзэцн ъаваблар ахтарышынын башлыъа механизми кими эениш истифадя едилмякдядир. Д. бяшяриййят тарихиндя ян мцщцм интеллектуал ингилаблардан бириня сябяб олду. Тябии сечмя нязяриййяси мцасир тякамцл анлайышларынын ясасыдыр, онун тятбигедилмя сярщядляри ися елмин эяляъяк инкишафынын эедиши иля мцяййян олунаъагдыр.


    Яд.:
    Уо л л е с А. Дарвинизм. 2-­е изд. М., 1911; Добзщанскй Тщ. Эенетиъс анд тще ориэин оф спеъиес. Н.Й., 1937. Н.Й., 1982; Щухлей Ж. Еволутион: тще модерн сйнтщесис. Л., 1942. Л., 1974; Симпсон Дж. Г. Темпы и формы эволюции. М., 1948; Ш м а л ь г а у з е н И.И. Факторы эволюции. М.,1968; Т и м о ф  е е в  ­Р е с о в с к и й Н.В., В о р о н ц о в  Н.Н., Я б л о к о в А.В. Краткий очерк теории эволюции. М., 1969; З а в а д с к и й К.М. Развитие эволюционной теории после Дарвина (1859–1920­е гг.). Л., 1973; З а в адский К. М.,К о л ч и н с к и й  Э.И. Эволюция эволюции. Л., 1977; Майр Е. Тще эроwтщ оф биолоэиъал тщоуэщт: диверситй, еволутион анд инщеританъе. Ъамб. (Масс.); Л., 1982; W илсон Е.О. Соъиобиолоэй: тще неw сйнтщесис. Ъамб. (Масс.), 1982; Елдредэе Н. Унфинисщед сйнтщесис: биолоэиъал щиераръщиес анд модерн еволутионарй тщоуэщт. Н.Й., 1985; Боwлер П. Нон-Дарwиниан револутион. Балт., 1992; Д о к и н з  Р. Эгоистичный ген. М., 1993; Дие Резептион вон Еволутионстщеориен им 19. Жащрщундерт/Щрсэ. Е.-М. Енэелс. Фр./М. 1995; Тще еволутионарй сйнтщесис: перспеътивес он тще унифиъатион оф биолоэй. 2нд ед. Ъамб. (Масс.); Л., 1998; Дарwин анд Ъо. Еине Эесъщиъщте дер Биолоэие ин Портраитс / Щрсэ. И. Жащн, М. Същмитт. Мцнъщ., 2001; К о л ч и н с к и й Э.И. Неокатастрофизм или селекционизм. Вечная дилемма или возможность синтеза? СПб., 2002; Ж у н к е р Т. Дие зwеите Дарwинисъще Револутион. Марбурэ, 2004; Щ а й w а р д Ж. Тще ъреатион/еволутион ъонтроверсй: Ананнотатед библиоэрапщй. Ланщам; Л., 1998.


    DARVİNİZM

    ДАРВИНИЗМ – Ч. Дарвинин бахышларына ясасланан тякамцл нязяриййяси; Дарвин тябии сечмяни, йашамаг уьрунда мцбаризяни вя ирси дяйишкянлийи нювямяляэялмянин вя организмлярин мцщит шяраитиня уйьунлашмаларынын формалашмасы цчцн башлыъа амил щесаб едирди. Бу мянада “Д”. терминини 1889 илдя тябии сечмя фярзиййясинин щяммцяллифи А.Р.Уоллес тяклиф етмишдир. О, Ч. Дарвинин ясярляринин бюйцк ящямиййятини вя онун биолоэийа ъямиййяти тяряфиндян гябул олунмасыны хцсуси олараг эюстярмишдир. Дарвинин “Тябии сечмя йолу иля нювлярин ямяля эялмяси…” (1859) ясяри чапдан чыхдыгдан сонра “Д.” термини Т.Г. Щекслинин тяшяббцсц иля тякамцл тялиминин синоними кими ишлядилмяйя башланды. Бу мянада инди дя чох вахт Ч. Дарвинин юзцнцн дя фикринъя, елмин дярк едя билмядийи проблемляри (мяс., щяйатын мяншяйи, йахуд йени типлярин йаранмасы) Д.-я аид шярщ едирляр. “Д”. термининин мцхтялифмяналылыьы Ч. Дарвинин юз бахышларындакы ъидди дяйишикликлярля, тякамцл тялими чярчивясиндя мцхтялиф, бязян гаршылыглы гябул едилмяйян фикирлярин инкишафы иля баьлыдыр.


    Д. тякамцлцн реаллыьыны илк дяфя сцбут етмиш вя онун механизмляринин тябии-елми изащыны вермишдир. Д.-ин йаранмасындан яввял нювлярин дяйишкянлийини гябул едян (трансформизм), лакин бунун сябяблярини ача билмяйян Е. Дарвинин, Ж.Б. Ламаркын вя б.-нын консепсийалары олмушдур. Ч. Дарвин юз нязяриййясини 1837 илдя ишлямяйя башламыш вя йени нювлярин ямяля эялмяси сябябляринин ахтарышы заманы нювлярин дяфялярля йаранмасынын мцмкцнлцйцнц тясдигляйян креасионизмдян ламаркизмя гядяр бир чох фярзиййяляри нязярдян кечирмишдир. Ч. Дарвинин тябият тарихи, щейванларын вя биткилярин доместикасийасы, сийаси игтисад, сосиолоэийа, демографийа, статистика, фялсяфя елмляри вя хцсусиля Т.К. Малтусун (инсан популйасийасынын щяндяси силсиля иля артмасы) вя А.Смитин (ямяк бюлэцсцня миллятин сярвятинин ясасы кими бахмаг) идейалары иля танышлыьы Д.-ин формалашмасында мцщцм амил олду. Нятиъядя тябии сечмя фярзиййяси (1842) ишляниб щазырланды. Онун ясас мцддяалары илк дяфя олараг 1858 илдя Линней ъямиййятинин иъласында ифадя едилди. Бу иъласда А.Р.Уоллесин охшар идейаларын инкишафы щаггында мярузяси охунмушдуr. Йалныз “Нювлярин мяншяйи...” ясяри чап олундугдан сонра онларын бахышлары цмуми
    диггяти ъялб едяряк биолоэийанын инкишафында йени мярщяляйя башланьыъ олду.


    Д.-ин мащиййяти ондадыр ки, йашамаг уьрунда мцбаризя вя тябии сечмя кими статистик механизмляр биомцхтялифлийин артмасыны вя мцщит ресурсларынын даща там истифадясини тямин едян нювцн диверэенсийасына (яламятлярин айрылмасына) сябяб олур. Буна охшар анлайышлар вя о вахтлар тябият тарихиндя цстцн мювге тутан тябиятин игтисадиййаты вя нювлярин балансы тялими иля узлашырды.


    Бу, онларын биолоэийанын мцхтялиф сащяляриня аид бюйцк фактик материала эюря ряьбят бясляйян биолоэийа ъямиййяти тяряфиндян тез бир вахтда гябул едилмясиня, Д.-ин ясасландырылмасына сябяб олду. Йер кцрясинин мцасир инкишаф мярщялясиндя дя тясир едян амиллярин кечмишдякилярля ейни олдуьу барядя Ч. Лайелин эеоложи тякамцл тялими Д.-ин формалашмасында мцщцм рол ойнады.


    Ч. Дарвин щейванларын вя биткилярин тябиятдя вя доместикасийа шяраитиндя дяйишкянлийиня даир кцлли мигдарда фактлардан истифадя етмишдир. Гиймятли тясяррцфат яламятляри олан щейван вя битки ъинслярини йетишдирмяк цчцн селексийачыларын шцурлу сурятдя апардыьы сцни сечмя Ч. Дарвин цчцн тябиятдя ирсиййят дяйишкянлийи базасында фяалиййят эюстярян тябии сечмянин мювъудлуьуну сцбут едян бир модел иди. Ч. Дарвин беля щесаб едирди ки, организмляря хариъи мцщит амилляри (абиотик вя биотик) иля гаршылыглы тясирдян вя нювдахили рягабятдян иряли эялян йашамаг уьрунда даими мцбаризя апармаг хасдыр. Организмляр щяндяси силсиля иля чохалдыьындан йашамаг уьрунда мцбаризя щяр нясилдя фярдлярин хейли щиссясинин мящвиня сябяб олур. Ч. Дарвин фярз едир ки, саьгалма тясадцфи дейилдир вя файдалы ирси дяйишикликляр тябии сечмянин тясири алтына дцшцр, чцнки бу заман мцяййян шяраитя даща чох уйьунлашан формалар саь галыр. Организмлярин сечиляряк саьгалмасы вя бир чох нясиллярин йашадыьы мцддят ярзиндя файдалы дяйишикликлярин топланмасы нятиъясиндя йени адаптасийалар формалашыр, сонда ися уйьунлашмалары щямишя нисби характер дашыйан нювляр ямяля эялир. Дарвинин тякамцлцн хейриня эятирдийи ясаслар, щямчинин тябии сечмя фярзиййясинин емпирик йохланмасынын мцмкцнлцйц биологлары ъанлы организмлярин мягсядяуйьунлуьунун тябии-елми ясасландырылма- сынын перспективлийиня инандырды. Онун ишляйиб-щазырладыьы диверэенсийа принсипи таксонларын иерархийасыны изащ едир вя онларын филоэенетик тяснифатыны апармаьа имкан верирди. Дарвинин сон бахышлары классик Д. кими гябул олунмушдур.


    “Нювлярин мяншяйи...” китабы чапдан чыхдыгдан сонра сечмянин тякамцлдяки апарыъы ролу барядяки бцтцн мцддяаларын щамысыны данышыгсыз гябул етмясяляр дя тякамцл идейасыны мцдафия етмякля юзлярини дарвинист адландыран биологлар групу формалашды. Бунлара Г.У. Бейтс, Т.Щ. Щексли, Ъ. Гукер, А.Р. Уоллес (Б.Британийа), Е. Щеккел, Ф. Мцллер (Алманийа), А.О. Ковалевски вя В.О. Ковалевски, И.И. Мечников, К.А. Тимирйазев (Русийа), А. Грей (АБШ) аид едиля биляр. Нювлярин сабитлийи анлайышларыны мцдафия едян бязи бюйцк палеонтологлар (Ж.Л.Р. Агассис, Р. Оуен) вя биологлар (Р. Вирхов, П.Ж.М. Флуранс вя б.) онлара гаршы чыхырдылар. Д.-ин ъошгун инкишафы биолоэийадан креасионизми сыхышдырыб чыхарды вя тякамцл методолоэийасыны тясдиг етди. Биолоэийанын яняняви сащяляри (систематика, биоъоьрафийа, морфолоэийа, ембриолоэийа, физиолоэийа, палеонтолоэийа) йени мязмун ялдя етди, бунларын чярчивясиндя тякамцл истигамятляри формалашды. Биолоэийадакы беля ислащаты, адятян, “Дарвин ингилабы” адландырырлар.


    Лакин, тякамцл идейасыны гябул етмиш биологлар Д.-я мцхтялиф ъцр йанашырдылар. 19 ясрин 2-ъи йарысында нювлярин мащиййяти вя гурулушу, организмлярин тарихи вя фярди инкишафы арасында ялагяляри, нювлярин струк- туру вя и.а. даир биликлярин олмамасы Д.-я тянгиди мцнасибят цчцн ясас олду. Палеонтолоэийада, систематикада, морфолоэийада вя ембриолоэийада тякамцл идейаларынын яввялки парадигмаларла разылашдырылмасынын мцряккяб просеси эедирди. Бир сыра алим вя дини мцтяфяккирляр тякамцл идейасыны теоложи вя йа телеоложи дцнйаэюрцшя дахил едяряк беля гянаятя эялдиляр ки, Ч. Дарвин тякамцлцн сябяблярини дцзэцн эюстярмямишдир. Д.-я мцнасибятлярдяки фяргляр милли янянялярдян иряли эялирди. Яэяр Франсада 1970 илядяк тякамцлцн неоламаркист консепсийалары цстцнлцк тяшкил едирдися (АБШ-да онлар 1930 иллярин яввялляринядяк мювъуд олмушду), Алманийа вя Русийа артыг 19 ясрин сонларында “Д.-ин икинъи вятяни” ады иддиасында идиляр. Ейни заманда алман биологларынын Д.-дя мянимсядикляри башлыъа фикир рягибин язилмяси вя йа мящви иля кобуд, физики чарпышма кими шярщ етдикляри йашамаг уьрунда мцбаризя иди. Русийа тякамцлчцляринин яксяриййяти ися (мяс., А.Н. Бекетов) бир нювя мянсуб организмлярин гаршылыглы мцнасибятиндя кооперасийанын вя гаршылыглы йардымын апарыъы ролуну гейд едяряк йашамаг уьрунда мцбаризяни тякамцлцн сябяблярини анламаьы чятинляшдирян уьурсуз метафора щесаб едирдиляр (К.Ф. Кесслер). Яэяр Дарвин ясас диггятини тякамцлцн амилляриня вя сябябляриня верирдися, онун ардыъылларынын яксяриййятинин мараьы ири таксонларын мяншяйи проблеми вя онлар арасындакы гощумлуг ялагяляри, кечиъи формаларын ахтарышы, филоэенезин йоллары вя онларын ганунауйьунлуглары, макротякамцл амилляринин (рекапитулйасийа, тякамцлцн гайытмазлыьы, функсийаларын нювбяляшмяси) мцяййянляшдирилмяси цзяриндя ъямляшмишдир, тякамцл тядгигатларынын сон мягсядини ися онлар нясил шяъярясинин (аьаъынын) гурулмасында эюрцрдцляр.


    1870 иллярин орталарында Д. дахилиндя бахышларын диференсиасийасы башлады. Д.-ин ламаркизмля (Щеккел дарвинизми, йахуд lамаркодарвинизм) еклектик уйьунлашмасы баш верди; бунун тяряфдарлары газанылмыш яламятлярин ирсян кечмясини тякамцлцн щятта сечмяйя нисбятян даща мцщцм амили щесаб едирдиляр. Буна ъаваб олараг 1880 иллярин орталарында неодарвинизм мейдана эялди ки, бунун башында организмлярин бцтцн яламятляринин сечмя васитясиля айдынлашдырылмасы тяряфдары олан А. Вейсман дурурду; о, илк дяфя олараг газанылмыш яламятлярин ирсян кечмясини гяти рядд етди вя механики зядялянмялярин ирсян кечмясинин гейри-мцмкцнлцйцнц тяърцби йолла сцбута йетирди.


    Ирси дяйишкянлийин дискрет характерини мцяййян едян Г. Мендел ганунларынын йенидян кяшфи иля тякамцлдя ирси дяйишкянлийин апарыъы ролу барядя Д.-ин ясас мцддяасы тясдиглянди. Д.-ля менделизм арасында гаршылыглы мцнасибят кяскин тоггушма иля башлады, чцнки илкин эенетикляр эенлярин хариъи амиллярдян асылы олмадыьыны вя тябии сечмянин иштиракы олмадан мутасийалар щесабына тякамцлцн мцмкцнлцйцнц мцщакимя цчцн ясас эютцрцрдцляр (Х. Де Фриз, В. Иощансен, У. Бетсон, Й. Лотси).Газанылмыш хассялярин ирсян кечмясинин тяърцби йолла сцбутунун уьурсуз ъящдляри бир чох систематикляри классик Д.-ля эенетиканын синтези йолларыны ахтармаьа тящрик етди. Д.-ля эенетиканын синтези 1920–30-ъу иллярдя баш верди (С. Райт, Р.Фишер, Ъ. Щолдейн, С.С. Четвериков). Нятиъядя, ясас диггяти микротякамцл вя нювям- яляэялмя цзяриндя ъямляшдирян, мцасир Д. (йахуд тякамцлцн синтетик нязяриййяси) формалашды (Ф.Г. Добржански, И.И. Шмалщаузен, Ъ.Щаксли, Е. Майр, Ъ. Симпсон, Н.В. Тимофейев–Ресовски вя б.). Тякамцлц истигамятляндирян бир амил кими тябии сечмя вя онун елементар ващиди олан популйасийа барядя анлайышлар бу синтезин нязяри ясасы олду. Чохсайлы тядгигатларда эюстярилмишди ки, организмлярин мцхтялиф яламятляри, о ъцмлядян тякамцл амилляринин юзц дя сечмянин нязаряти алтын- дадыр. Ейни заманда айдын олду ки, сечмя тяк эенлярля, йахуд яламятлярля дейил, бцтюв фенотиплярля ялагядардыр.


    Д.-ин инкишафында ян йени мярщяля ирси дяйишкянлийин механизмини анламаьа, таксономийада эенеоложи мцнасибятляри дягигляшдирмяйя имкан верян молекулйар биолоэийа мялуматларындан эениш истифадя иля баьлыдыр. “Нейтрал тякамцл” вя “фасиляли таразлыг” консепсийалары ятрафындакы дискуссийалар эюстярди ки, мцасир Д. тянзимляйиъи эенлярин мутасийасы, эенлярин дрейфи, периферийа популйасийаларынын сцрятли шякилдяйишмяляри вя нювлярин рягабяти кими нювямяляэялмя механизмляри, еляъя дя ДНТ-дя нуклеотидлярин явяз олунмасынын чохусунун адаптив ящямиййятинин олмамасы барядяки мялуматларла уйьунлаша биляр. Молекулйар структурларын тякамцлц ъанлынын тяшкилинин бцтцн сявиййяляриндя баша чатан ващид тякамцл чярчивясиндя кечиб эедир, лакин онун щярякятвериъи гцввяляри тякамцл йениликляринин биосенотик гаршылыглы тясир чярчивясиндя сон апробасйасынын баш вердийи популйасийа-нюв сявиййясиня уйьунлашмышдыр.

    Макротякамцлцн щялл олунмамыш проблемляри Д.-ин тянгидинин йени-йени вариантларыны йарадыр. Бу тянгид адятян Д.-дя эуйа тякамцлцн апарыъы амили сайылан тябии сечмя консепсийасы иля ялагяси олмайан, дяйишмяз “ганунларын”, йахуд “постулатларын” олдуьуну эюстярмяк тяшяббцсляри иля баьлыдыр. Нятиъядя “Дарвинсиз тякамцл”, “Тякамцл Дарвиня гаршы”, “Дарвинъя олмайан тякамцл” вя и.а. адлары алтында китаблар мейдана эялирди. Бундан ялавя, АБШ-да тякамцл фактынын юзцнц тякзиб етмяйя (йалана чыхармаьа) ъящд эюстярян вя сцбут олунмамыш бир фярзиййя кими Д.-ин тядрисиня гадаьа гоймаьы тяляб едян креасионистлярин эцълц дини щярякаты формалашды. Даим “Дарвинин сящв йолу”, “Дарвинин сящви”, “Дарвинин гясди”, “Дарвин тящгигат алтында” адлары иля кцтляви китаблар няшр олунурду. Mцасир биологларын яксяриййяти “шцурлу йараныш нязяриййяси”ни рядд едир, тякамцлцн реаллыьыны бцтювлцкдя вя тябии сечмяни ися хцсуси олараг гябул едир вя “елми креасионизмин” сцбутларынын йа Д.-и сящв анламаг, йа да щягигяти билярякдян тящриф етмяк цзяриндя гурулдуьуну эюстярирляр. Мцасир Д.-и гябул едиля билян елми нязяриййя кими таныyан (Рома папасы ЫЫ Ио- щанн Павел, 1996) вя онун юйрянилмясинин зярурилийинин тяряфдары олмуш (Рома папасы ХВЫ Бенедикт, 2006) католик килсяси инсан рущуну Илащи йаранышын мящсулу щесаб едир.


    Юзцнцн бцтцн тарихи бойунъа Д. щяр шейдян яввял дини, фялсяфи, идеоложи вя сийаси сябяблярдян кяскин тянгидя мяруз галмышдыр. Сосиал-дарвинизмин тяшяббцскары Г. Спенсерин мцдафия етдийи ъямиййятин тякмилляшдирилмяси мягсядиля биоложи тякамцл ганунларындан истифадя етмяк тяшяббцсц, Д.-ин ялейщдарлары цчцн хцсусиля гябуледилмяз иди. Иътимаи елмляри Д. прин- сипляри ясасында йенидян гурмаг идейалары сосиолоэийада, тарихдя, етикада, идрак нязяриййясиндя вя фялсяфядя популйарлыг газанды. Ъямиййятин иътимаи гурулушу, иътимаи гейри-бярабярлик, рягабят, синфи мцбаризя вя с. тябии сечмя вя йашамаг уьрунда мцбаризя иля изащ етмяк (алман сосиологу Л. Гумилович, Г. Ратсенщофер, А. Шеффле) вя бяшяриййятин эенетик саьламлыьынын сахланылмасы наминя инсан селексийасына башламаг тяклифини иряли сцрмяк (алман иргчи эиэийенистляри А. Плютс, Ф. Шалмайер) ъящдляри дя варды. Чох вахт иргчилийин ясасландырылмасы (Алманийада Л. Валтман, Франсада Ж.Лапужа, Б. Бри- танийада Х. Чемберлен) инсан психикасынын вя давранышынын биоложи детерминасийасыны (Ч. Ломброзо, инэ. сосиологу У.Беъгот), етиканы (о ъцмлядян К. Лорентс, Б.Л. Астауров), игтисади рягабятин ябядилийини (АБШ-да Е. Карнеэи вя Ъ.Д. Рокфеллер) ясасландырмаг цчцн Д.-дян истифадя едирдиляр. Д. биолоэийада мющкямляндикъя мцхтялиф сийаси идеологлар юз програмларыны вя бязян бири-бириня тамамиля зидд бахышларыны ясасландырмаг цчцн тез-тез ондан истифадя едирдиляр. Либерал Г. Спенсер Д.-дя йашамаг уьрунда мцбаризя, анархист П.А. Кропоткин кооперасийа вя гаршылыглы йардым эюрцр, коммунист К. Маркс ися инандырырды ки, Д. онун бахышларынын тябии-тарихи бцнюврясидир. Бязиляри Д.-я диндян хилас олмаг, диэярляри ися чох мцкяммял тякамцл ганунларыны вя механизмлярини верян Аллащын мцдриклийинин мядщи кими бахырды. Бунунла йанашы сечмя принсипи биолоэийа чярчивясиндян чохдан чыхмыш кибернетикада, щесаблама техникасында дцзэцн ъаваблар ахтарышынын башлыъа механизми кими эениш истифадя едилмякдядир. Д. бяшяриййят тарихиндя ян мцщцм интеллектуал ингилаблардан бириня сябяб олду. Тябии сечмя нязяриййяси мцасир тякамцл анлайышларынын ясасыдыр, онун тятбигедилмя сярщядляри ися елмин эяляъяк инкишафынын эедиши иля мцяййян олунаъагдыр.


    Яд.:
    Уо л л е с А. Дарвинизм. 2-­е изд. М., 1911; Добзщанскй Тщ. Эенетиъс анд тще ориэин оф спеъиес. Н.Й., 1937. Н.Й., 1982; Щухлей Ж. Еволутион: тще модерн сйнтщесис. Л., 1942. Л., 1974; Симпсон Дж. Г. Темпы и формы эволюции. М., 1948; Ш м а л ь г а у з е н И.И. Факторы эволюции. М.,1968; Т и м о ф  е е в  ­Р е с о в с к и й Н.В., В о р о н ц о в  Н.Н., Я б л о к о в А.В. Краткий очерк теории эволюции. М., 1969; З а в а д с к и й К.М. Развитие эволюционной теории после Дарвина (1859–1920­е гг.). Л., 1973; З а в адский К. М.,К о л ч и н с к и й  Э.И. Эволюция эволюции. Л., 1977; Майр Е. Тще эроwтщ оф биолоэиъал тщоуэщт: диверситй, еволутион анд инщеританъе. Ъамб. (Масс.); Л., 1982; W илсон Е.О. Соъиобиолоэй: тще неw сйнтщесис. Ъамб. (Масс.), 1982; Елдредэе Н. Унфинисщед сйнтщесис: биолоэиъал щиераръщиес анд модерн еволутионарй тщоуэщт. Н.Й., 1985; Боwлер П. Нон-Дарwиниан револутион. Балт., 1992; Д о к и н з  Р. Эгоистичный ген. М., 1993; Дие Резептион вон Еволутионстщеориен им 19. Жащрщундерт/Щрсэ. Е.-М. Енэелс. Фр./М. 1995; Тще еволутионарй сйнтщесис: перспеътивес он тще унифиъатион оф биолоэй. 2нд ед. Ъамб. (Масс.); Л., 1998; Дарwин анд Ъо. Еине Эесъщиъщте дер Биолоэие ин Портраитс / Щрсэ. И. Жащн, М. Същмитт. Мцнъщ., 2001; К о л ч и н с к и й Э.И. Неокатастрофизм или селекционизм. Вечная дилемма или возможность синтеза? СПб., 2002; Ж у н к е р Т. Дие зwеите Дарwинисъще Револутион. Марбурэ, 2004; Щ а й w а р д Ж. Тще ъреатион/еволутион ъонтроверсй: Ананнотатед библиоэрапщй. Ланщам; Л., 1998.