DAŞ KÖMÜR SİSTEMİ (DÖVRÜ), K a r b o n (lat. Carbo – kömür) – Paleozoy erateminin (erasının) aşağıdan beşinci sis­temi (dövrü). Qlobal stratiqrafik (geoxrono­loji) şkalada Devon sistemindən (dövrün­dən) sonra, Perm sistemindən (dövründən ) əvvəl gəlir. Bu sistem ilk dəfə 1822 ildə in­gilis geoloqları U. Konibir və U. Fillips tə­rəfindən B. Britaniyada (İngiltərə və Uels ərazilərində) ayrılmışdır. Adını sistemin çö­küntülərində geniş yayılmış daş kömürdən alımışdır. D.k.d. 360 mln. il əvvəl başlamış və 65 mln. il davam etmişdir.

Stratiqrafik bölgü. D.k.s.­-nin ümumi qəbul olunmuş bölgüsü yoxdur; Beynəl­xalq, Rusiya, Qərbi Avropa və Şimali Ame­rika stratiqrafik şkalaları mövcuddur. Rusi­yada D.k.s. 3 şöbəyə bölünür: Turne, Vize və Serpuxov mərtəbələrini əhatə edən alt şöbə, Başqırd və Moskva mərtəbələri – orta şöbə, Kasimov və Qjel mərtəbələri – üst şöbə. Qərbi Avropada Turne (2 mərtəbəsi ilə) və Vize (5 mərtəbəsi ilə) şöbələrini əhatə edən Dinant; Namyur (7 mərtəbəsi ilə), Vestfal (5 mərtəbəsi ilə) və Stefan (3 mər­təbəsi ilə) şöbələrini əhatə edən Sileziya yarımsistemlərini ayırırlar. Şimali Amerika D.k.s.­-ni təxminən alt şöbəyə uyğun gələn Missisipi (4 mərtəbəsi ilə) və üst şöbəyə uy­ğun gələn Pensilvaniya (5 mərtəbəsi ilə) ya­rımsistemlərinə bölürlər. D.k.s.­-nin Rusiya və Beynəlxalq stratiqrafik bölgüsü oxşardır. Çin və Yaponiyada da D.k.s.-­nin bölgüsü mövcuddur, lakin məhdud yayılmışdır.

Azərb. Resp.­-nda D.k.s.-­nin çöküntüləri Nax. MR­də Arpaçay hövzəsindədir. Әsasən, boz rəngli əhəgdaşından, qismən gilli şistlərdən, qumdaşından ibarətdir. Xarakter faunası foraminiferlər və mər­canlardır.

Dövrün ümumi xarakteristikası. D.k.d.­-ndə kontinentlərin yerləşməsi və konturları müasir vəziyyətinkindən xeyli fərqli idi. Karbon dövrünün əvvəlində Cənubi Amerika, Afrika­-Әrəbistan, Hindistan, Avstraliya, Antarktida platformaları Qond­vana cənub kontinentinin tərkibində idilər. Şm.­-da Şimali Amerika və Şərqi Avropa platformalarını birləşdirən Lavrussiya və Sibir (Sibir plaforması) kontinentləri yer­ləşirdi. Qondvana və şimal kontinentlərini Paleotetis okeanı ayırırdı. Karbon dövrü müddətində kontinentlərin bir­birinə yaxın­ laşması Yerin mütəhərrik qurşaqlarında Hersin tektonogez epoxasının təzahürü ilə nəticələndi. Kolliziyalar nəticəsində Avs­traliya və Cənubi Amerikanın kənarlarında Yeni İngiltərə və Paleoand qırışıqlıq sistemləri formalaşdı. Karbonda baş verən kol­liziyaların yekunu olaraq Pangeya super­ kontinenti yaranır. Karbonun 2­-ci yarısında dağəmələgəlmə prosesləri aktivləşir, öndağ­lar, molasslarla dolmuş dağarası çökəklər formalaşır, vulkanik fəaliyyət güclənir.

Paleocoğrafi və paleoiqlim şəraitinə gö­rə D.k.d. 2 bərabər hissəyə bölünür. Alt Karbonda Yer kürəsində isti iqlim hakim idi; kontinentlərin xeyli hissəsini azsulu də­nizlər tuturdu, dənizlərin səviyyəsi yüksək idi. Güman olunur ki, Alt Karbonda Yer kürəsi atmosferində CO^2­-nin miqdarı müa­sir dövrə nisbətən 1,5 dəfə çox olmuşdur. Alt Karbonun sonunda, Orta və Üst Kar­ bonda Qondvanada örtük buzlaşmasının ya­yılması ilə əlaqədar Dünya okeanı səviyyəsi aşağı düşür, epikontinental dənizlərin sahəsi kiçilir, iqlimdə soyuqlaşma hiss olunur, la­kin rütubətlilik yüksək olaraq qalır.

Üzvi aləm. Даш кюмцр дюврцндя дяниз ъанлылары арасында мцхтялиф йосунлар (Береселла, Унэдарелла, Донезелла вя с.), радиолйариляр (шцалылар), фораминиферляр, о ъцмлядян ири йелпийяохшар чанаьы олан фузулинидиляр (1 см-ядяк), ири ящянэ скелетли сцнэярляр (Ъщаететес), мяръанлар (табулйатлар вя ругозалар), чийинайаглылар (мяс., Эиэантопродуътус, Ъщориститес), гарынайаглылар вя икитайлы молйусклар, дяниз занбаглары цстцнлцк тяшкил етмишляр. Щямчинин мцхтялиф башыайаглы молйуск-аммонитляр (мяс., гониатитляр дястяси, Эониатитида) вя наутилоидейляр; конодонтлар вя балыглар да вар иди. Ширинсу щювзяляриндя гялсямятяняффцслцляр (чанаглы вя йастыайаглылар) вя икитайлы молйусклар чохлуг тяшкил едирди. Девон дюврц иля мцгайисядя бу дюврдя гуру ъанлы алями мювъуд иди. Гуру онурьасызлары чохайаглы вя щюрцмчяклярля тямсил олунмушду; дюврцн орталарында илкин олараг ганадлы ъцъцляр йаранды (палеодиктиоптерлярин ганадлары ачылмыш щалда 1 м-я чатырды). Гуру онурьалылары о гядяр дя нязяря чарпмырды; онлар, ясасян, кичик суда-гуруда йашайанлар иди; Даш кюмцр дюврцнцн орталарына йахын илк сцрцнянляр мейдана чыхды (котилозаврлар вя пеликозаврлар). Рцтубятли вя исти иглим шяраитиндя эениш яразилярдя Даш кюмцр дюврц цчцн характерик олан мешяляри формалашдыран чохлу аьаъ биткиляри инкишаф едирди. Тропик яразилярдя плаункимиляр (лепидодендронлар, сиэиллйариляр), гатыргуйруьукимиляр, тохумлу гыжылар вя чылпагтохумлулар, йцксяк енликли яразилярдя чылпагтохумлуларын нцмайяндяляри олан кордаитляр вя глоссоптерисляр цстцнлик тяшкил едирди. Батаглыгларда ири даш кюмцр йатаглары ямяля эятирян чохлу битки галыглары топланырды.

Faydalı qazıntılar. D.k.s.-­nin çöküntü­ləri bütün materiklərdə yayılmışdır; plat­formalarda Şimal yarımkürəsində dəniz çöküntülərindən (əhəngdaşı, qumdaşı, gil və kömürlü çöküntülər), Cənub yarımkürə­sində, əsasən, kontinental çöküntülərdən (qırıntı və buzlaq çöküntüləri) ibarətdir. Geosinklinallarda, həmçinin lava örtükləri, tuflar, tuffitlər, qırıntılı­silisiumlu çöküntü­lər, fliş inkişaf etmişdir. D.k.s.­-nin çöküntülərində daş kömür, qonur kömür, neft, qaz, boksit, qurğuşun, sink, mis, qalay, volfram, qızıl, gümüş, dəmir filizi yataqları var. Daş kömür yataqlarının əksəriyyəti Avropa və Şimali Amerikadadır. Şərqi Avropadakı Donetsk (Ukrayna, Rusiya); Qərbi və Mərkəzi Avropadakı Cənubi Uels, Yorkşir, Cənubi Şotlandiya və Şimali Şotlandiya (B. Brita­niya), Rur, Saar (Almaniya), Lotaringiya (Fransa), Asturiya (İspaniya), Yuxarı Silezi­ya, Lüblin (Polşa), Şpitsbergen (Norveç); Şimali Amerikadakı Appalaç, Pensilvaniya, İllinoys (ABŞ); Asiyadakı Kuznetsk, Qor­lovsk, Tunqus (Rusiya), Karaqanda, Eki­ bastuz (Qazax.), Zonquldağ (Türkiyə), Çi­nin şm.-­ş. hissəsində və Monqolustandakı daş kömür hövzələri D.k.s.-­nin çöküntüləri ilə əlaqədardır.