Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BİOKOMMUNİKASİYA

    БИОКОММУНИКÁСИЙА (био... + лат. ъоммуниъо – ялагяляндирмяк, цнсиййят сахламаг) щейванларын цнсиййяти; бир, йахуд мцхтялиф нювлярин фярдляри арасында онларын вердикляри сигналларын гябулу вя ютцрцлмясинин кюмяйи иля ялагяляр гурулмасы. Чох вахт Б. тябиятдя организмляр арасында айры-айры фярдлярин, бцтюв популйасийаларын, групларын давранышы вя физиоложи просесляри цзяриндя нязаряти тямин едян информасийа мцбадиляси кими баша дцшцлцр. Щейванларын ютцрдцйц сигналлар сенсор системляри – эюрмя, ешитмя, ийбилмя, ламися, йан хятт, термо- вя електроресептор органлары иля гавранылыр. Сигналын ямяляэялмяси (эенерасийасы) вя онун гябулу организмляр арасында мцвафиг – кимйяви, акустик, эюрмя вя с. ялагя каналлары йарадыр. Бу вя йа диэяр ялагя каналынын ролу щейванларын щяйат тярзи иля мцяййянляшир вя мцщит шяраитиндян асылыдыр. Адятян, Б. заманы ейни вахтда бир-бирини тамамлайан бир нечя ялагя каналындан истифадя олунур. Ейни заманда щейванларын мцхтялиф групларында бунлардан ясас (доминант) оланлары – сечиб-айырмаг мцмкцндцр. Йцксяк рянэсечмяйя вя мцкяммял сяс апаратына малик олан гушлар акустик вя эюрмя ялагя каналларындан даща чох истифадя едир. Эеъя щяйат тярзи кечирян мямялиляр ясасян ийбилмя вя ешитмя органлары иля щярякят истигамятини мцяййянляшдирир, эцндцз щяйат тярзи кечирян нювляр щям дя эюрмя органларындан фяал истифадя едир. Балыгларда ийбилмя, йан хятт органлары, бязян ися эюрмя ясас сенсор системляридир, онурьасызларда кимйяви щиссийат органлары коммуникасийада даща мцщцм рол ойнайыр. Б. йем ахтарышыны вя ялверишли йашама шяраитини, дцшмянлярдян вя зярярли тясирлярдян мцдафияни, мцхтялифъинсли фярдлярин эюрцшмясини, валидейнляр вя балаларын гаршылыглы тясирини, групларын йаранмасыны (дястя, сцрц, бечя, колонийа вя б.) вя фярдляр арасында мцнасибятляри (яразидя давранышы, иерархийа вя с.) тянзимлямяни йцнэцлляшдирир. Сигнализасийа системляринин формалашмасы щисс органларынын тякамцлц иля паралел давам етмишдир. Щейванын тякамцл ийерархийасында мювгейи ня гядяр йцксяк, щисс органлары ня гядяр мцряккябдирся, онун Б. апараты да бир о гядяр мцкяммял олур. Даща гядим вя йайылмыш ялагя каналларындан бири кимйяви ялагя (хемокоммуникасийа) каналыдыр. Бир организмин ятраф мцщитя ифраз етдийи маддяляр мцбадиляси мящсуллары башгаларынын ясас щяйат просесляринин (бюйцмя, инкишаф, чохалма, давраныш) тянзимляйиъиси ола биляр. Беля ки, мямялилярин сидик, няъис, тцпцръяк вя б. ифразатларына эюря бир фярд диэяр фярдин нювцнц, ъинсини,физиоложи вязиййятини айырд едир.Щавайа вя йа суйа ифраз олунан, яшйаларда, йахуд торпагда галан кимйяви маддяляр щейванын тутдуьу яразини нишанлайыр, орийентасийаны вя груп цзвляри арасында ялагяни асанлашдырыр. Торпагдакы бирщцъейряли миксомисетляр узун мцддят тякликдя йашайыр вя нювцн диэяр нцмайяндялярини ондан аралы сахлайан маддя ифраз едир. Гида мянбяляри гуртаран заман онлар бир-бириня тяряф щярякят едяряк, сых ъанлы кцтля йарадырлар. Бу ъцр бирляшмя цчцн сигнал, мцщитя ифраз олунан диэяр спесифик маддялярдир. Ъцъцлярдя давраныш реаксийалары (гида, ъинси вя с.), груп формаларында (арылар, гарышгалар) инкишафы вя вязифялярин бюлцнмясини мцяййян едян хемокоммуникасийа мцстясна рол ойнайыр. Сигнал маддяляринин щазырланмасына ъавабдещ олан органлар – мямялилярдя хцсуси дяри вязиляри, ъцъцлярин вязиляри вя с. тякамцл просесиндя йаранмышдыр. Дястя щалында йашайан балыгларын давранышында кимйяви сигналларын мцщцм мцдафия ящямиййяти вардыр. Бир чох балыгларын дярисиндя хцсуси щцъейряляр тяряфиндян ифраз олунан маддяляр суйа дцшян кими (мяс., йараландыгда) щямин нюв балыгларда дярщал эцълц горxу реаксийасы йараныр. Су щейванларынын цнсиййятиндя йан хятт органы мцщцм рол ойнайыр. Дистант механоресепсийанын бу нювц дцшмяни, йахуд гурбаны ашкар етмяйя, дястядя интизамы сахламаьа имкан верир. Иланбалыьы, миксин вя бязи балыгларын йаратдыьы електрик сащяси онлара гиданын ахтарылмасына вя йахын сямти мцяййян етмяйя кюмяк едир. Яксяр эюрмя сигналлары анъаг йахын мясафядя фяалиййят эюстярир. Ишыьа щяссаслыьын вя эюрмянин инкишафы иля баьлы рянэ вя ишыг нахышы, бядян, йахуд онун щиссяляринин контуру, мцяййян риtуал щярякятляри вя мимика сигнал мязмуну кясб едир. Мяс., кяшфиййатчы аrıлара пятякдян гида мянбяйиня гядяр олан мясафяни вя истигамяти балверян арылар “рягси”нин кюмяйи иля эюстярир. Эюрмя сигналларындан фяргли олараг, сяс сигналлары щям су, щям дя щава мцщитиндя хейли бюйцк мясафяйя йайылыр (гозбел балинанын “мащнысыны” диэяр балиналар йцз мил мясафядян гябул едир). Су вя гапалы ландшафтларда (мешя, ъянэяллик) акустик каналын ролу хцсусян бюйцкдцр. Щейванлар бир чох сясчыхарма цсулларына йийялянмишляр (бах Биоакустика). Амфибийаларын резонаторлары, кцрян меймунларын боьаз кисяси, йахуд зынгыровлу иланын гуйруьундакы зынгыров кими органларын истифадяси иля алынан хцсуси вокализасийа иля йанашы, щямчинин бир чох гуру онурьалыларынын йемлянмяси, йахуд тяняффцсц просесиндя, ганадларын щярякяти щесабына (гушларда, йахуд ъцъцлярдя) мейдана чыхан сяс вя кцйлярин дя сигнал ящямиййяти ола биляр. Бир чох ъцъцлярдя, балыгларда, суда-гуруда йашайанларда, гушларда вя мямялилярдя мцряккяб сяс йарадан тюрямялярин диференсиасийасы онларъа мцхтялиф сяслярин йарадылмасына имкан верир. Охуйан гушларын “лексикон”уна дахил олан 30-а гядяр ясас сигналлар бир-бириля уйьун шякилдя дяйишяряк Б.-нын еффектлийини кяскин сурятдя артырыр. Еркяк гуш охуманын кюмяйи иля щям юз йерини нишан верир, щям дя ейни заманда дишини ора ъязб едир. Бир чох гушларда валидейнлярля ятъябалалар арасында сяс ялагяси балалар щяля йумуртада оларкян гурулур. Щейванлар арасындакы Б. щаггында тясяввцрляр системиндя ясасында нюв фярдляринин ади эцндялик давранышлары иля кяскин тязад тяшкил едян вя бу вязиййятдя юзцнц нязяря чарпдырмаьы вя чох вахт йерсизлийи диггяти ъялб едян нцмайишкараня давранышы дуран ритуал мцщцм йер тутур. Беляликля, Б.-ны йалныз биол. мцщцм информасийанын бир организмдян диэяриня ютцрцлмяси просеси дейил, щямчинин мялум йердя йашайан бцтцн ъанлы организмляр цчцн информасийа мцщити формалашдыран “биоложи сигнал сащяси”нин йарадылмасы вя гавранылмасы щесаб етмяк олар; популйасийа щомеостазы онун сайясиндя ямяля эялир вя щимайя олунур, йяни чохалма, таныма, фярдлярин бир-бири иля давранышынын кюклянмяси вя с. дахил олмагла физиоложи просеслярин тянзимлянмяси йериня йетирилир. Бах Щейванларын давранышы.
    Яд.: Мантейфель Б.П. Экология поведения животных. М., 1980; Мак–Фарленд Д. Поведения животных: Психобиология, этология и эволюция. М., 1988.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BİOKOMMUNİKASİYA

    БИОКОММУНИКÁСИЙА (био... + лат. ъоммуниъо – ялагяляндирмяк, цнсиййят сахламаг) щейванларын цнсиййяти; бир, йахуд мцхтялиф нювлярин фярдляри арасында онларын вердикляри сигналларын гябулу вя ютцрцлмясинин кюмяйи иля ялагяляр гурулмасы. Чох вахт Б. тябиятдя организмляр арасында айры-айры фярдлярин, бцтюв популйасийаларын, групларын давранышы вя физиоложи просесляри цзяриндя нязаряти тямин едян информасийа мцбадиляси кими баша дцшцлцр. Щейванларын ютцрдцйц сигналлар сенсор системляри – эюрмя, ешитмя, ийбилмя, ламися, йан хятт, термо- вя електроресептор органлары иля гавранылыр. Сигналын ямяляэялмяси (эенерасийасы) вя онун гябулу организмляр арасында мцвафиг – кимйяви, акустик, эюрмя вя с. ялагя каналлары йарадыр. Бу вя йа диэяр ялагя каналынын ролу щейванларын щяйат тярзи иля мцяййянляшир вя мцщит шяраитиндян асылыдыр. Адятян, Б. заманы ейни вахтда бир-бирини тамамлайан бир нечя ялагя каналындан истифадя олунур. Ейни заманда щейванларын мцхтялиф групларында бунлардан ясас (доминант) оланлары – сечиб-айырмаг мцмкцндцр. Йцксяк рянэсечмяйя вя мцкяммял сяс апаратына малик олан гушлар акустик вя эюрмя ялагя каналларындан даща чох истифадя едир. Эеъя щяйат тярзи кечирян мямялиляр ясасян ийбилмя вя ешитмя органлары иля щярякят истигамятини мцяййянляшдирир, эцндцз щяйат тярзи кечирян нювляр щям дя эюрмя органларындан фяал истифадя едир. Балыгларда ийбилмя, йан хятт органлары, бязян ися эюрмя ясас сенсор системляридир, онурьасызларда кимйяви щиссийат органлары коммуникасийада даща мцщцм рол ойнайыр. Б. йем ахтарышыны вя ялверишли йашама шяраитини, дцшмянлярдян вя зярярли тясирлярдян мцдафияни, мцхтялифъинсли фярдлярин эюрцшмясини, валидейнляр вя балаларын гаршылыглы тясирини, групларын йаранмасыны (дястя, сцрц, бечя, колонийа вя б.) вя фярдляр арасында мцнасибятляри (яразидя давранышы, иерархийа вя с.) тянзимлямяни йцнэцлляшдирир. Сигнализасийа системляринин формалашмасы щисс органларынын тякамцлц иля паралел давам етмишдир. Щейванын тякамцл ийерархийасында мювгейи ня гядяр йцксяк, щисс органлары ня гядяр мцряккябдирся, онун Б. апараты да бир о гядяр мцкяммял олур. Даща гядим вя йайылмыш ялагя каналларындан бири кимйяви ялагя (хемокоммуникасийа) каналыдыр. Бир организмин ятраф мцщитя ифраз етдийи маддяляр мцбадиляси мящсуллары башгаларынын ясас щяйат просесляринин (бюйцмя, инкишаф, чохалма, давраныш) тянзимляйиъиси ола биляр. Беля ки, мямялилярин сидик, няъис, тцпцръяк вя б. ифразатларына эюря бир фярд диэяр фярдин нювцнц, ъинсини,физиоложи вязиййятини айырд едир.Щавайа вя йа суйа ифраз олунан, яшйаларда, йахуд торпагда галан кимйяви маддяляр щейванын тутдуьу яразини нишанлайыр, орийентасийаны вя груп цзвляри арасында ялагяни асанлашдырыр. Торпагдакы бирщцъейряли миксомисетляр узун мцддят тякликдя йашайыр вя нювцн диэяр нцмайяндялярини ондан аралы сахлайан маддя ифраз едир. Гида мянбяляри гуртаран заман онлар бир-бириня тяряф щярякят едяряк, сых ъанлы кцтля йарадырлар. Бу ъцр бирляшмя цчцн сигнал, мцщитя ифраз олунан диэяр спесифик маддялярдир. Ъцъцлярдя давраныш реаксийалары (гида, ъинси вя с.), груп формаларында (арылар, гарышгалар) инкишафы вя вязифялярин бюлцнмясини мцяййян едян хемокоммуникасийа мцстясна рол ойнайыр. Сигнал маддяляринин щазырланмасына ъавабдещ олан органлар – мямялилярдя хцсуси дяри вязиляри, ъцъцлярин вязиляри вя с. тякамцл просесиндя йаранмышдыр. Дястя щалында йашайан балыгларын давранышында кимйяви сигналларын мцщцм мцдафия ящямиййяти вардыр. Бир чох балыгларын дярисиндя хцсуси щцъейряляр тяряфиндян ифраз олунан маддяляр суйа дцшян кими (мяс., йараландыгда) щямин нюв балыгларда дярщал эцълц горxу реаксийасы йараныр. Су щейванларынын цнсиййятиндя йан хятт органы мцщцм рол ойнайыр. Дистант механоресепсийанын бу нювц дцшмяни, йахуд гурбаны ашкар етмяйя, дястядя интизамы сахламаьа имкан верир. Иланбалыьы, миксин вя бязи балыгларын йаратдыьы електрик сащяси онлара гиданын ахтарылмасына вя йахын сямти мцяййян етмяйя кюмяк едир. Яксяр эюрмя сигналлары анъаг йахын мясафядя фяалиййят эюстярир. Ишыьа щяссаслыьын вя эюрмянин инкишафы иля баьлы рянэ вя ишыг нахышы, бядян, йахуд онун щиссяляринин контуру, мцяййян риtуал щярякятляри вя мимика сигнал мязмуну кясб едир. Мяс., кяшфиййатчы аrıлара пятякдян гида мянбяйиня гядяр олан мясафяни вя истигамяти балверян арылар “рягси”нин кюмяйи иля эюстярир. Эюрмя сигналларындан фяргли олараг, сяс сигналлары щям су, щям дя щава мцщитиндя хейли бюйцк мясафяйя йайылыр (гозбел балинанын “мащнысыны” диэяр балиналар йцз мил мясафядян гябул едир). Су вя гапалы ландшафтларда (мешя, ъянэяллик) акустик каналын ролу хцсусян бюйцкдцр. Щейванлар бир чох сясчыхарма цсулларына йийялянмишляр (бах Биоакустика). Амфибийаларын резонаторлары, кцрян меймунларын боьаз кисяси, йахуд зынгыровлу иланын гуйруьундакы зынгыров кими органларын истифадяси иля алынан хцсуси вокализасийа иля йанашы, щямчинин бир чох гуру онурьалыларынын йемлянмяси, йахуд тяняффцсц просесиндя, ганадларын щярякяти щесабына (гушларда, йахуд ъцъцлярдя) мейдана чыхан сяс вя кцйлярин дя сигнал ящямиййяти ола биляр. Бир чох ъцъцлярдя, балыгларда, суда-гуруда йашайанларда, гушларда вя мямялилярдя мцряккяб сяс йарадан тюрямялярин диференсиасийасы онларъа мцхтялиф сяслярин йарадылмасына имкан верир. Охуйан гушларын “лексикон”уна дахил олан 30-а гядяр ясас сигналлар бир-бириля уйьун шякилдя дяйишяряк Б.-нын еффектлийини кяскин сурятдя артырыр. Еркяк гуш охуманын кюмяйи иля щям юз йерини нишан верир, щям дя ейни заманда дишини ора ъязб едир. Бир чох гушларда валидейнлярля ятъябалалар арасында сяс ялагяси балалар щяля йумуртада оларкян гурулур. Щейванлар арасындакы Б. щаггында тясяввцрляр системиндя ясасында нюв фярдляринин ади эцндялик давранышлары иля кяскин тязад тяшкил едян вя бу вязиййятдя юзцнц нязяря чарпдырмаьы вя чох вахт йерсизлийи диггяти ъялб едян нцмайишкараня давранышы дуран ритуал мцщцм йер тутур. Беляликля, Б.-ны йалныз биол. мцщцм информасийанын бир организмдян диэяриня ютцрцлмяси просеси дейил, щямчинин мялум йердя йашайан бцтцн ъанлы организмляр цчцн информасийа мцщити формалашдыран “биоложи сигнал сащяси”нин йарадылмасы вя гавранылмасы щесаб етмяк олар; популйасийа щомеостазы онун сайясиндя ямяля эялир вя щимайя олунур, йяни чохалма, таныма, фярдлярин бир-бири иля давранышынын кюклянмяси вя с. дахил олмагла физиоложи просеслярин тянзимлянмяси йериня йетирилир. Бах Щейванларын давранышы.
    Яд.: Мантейфель Б.П. Экология поведения животных. М., 1980; Мак–Фарленд Д. Поведения животных: Психобиология, этология и эволюция. М., 1988.

    BİOKOMMUNİKASİYA

    БИОКОММУНИКÁСИЙА (био... + лат. ъоммуниъо – ялагяляндирмяк, цнсиййят сахламаг) щейванларын цнсиййяти; бир, йахуд мцхтялиф нювлярин фярдляри арасында онларын вердикляри сигналларын гябулу вя ютцрцлмясинин кюмяйи иля ялагяляр гурулмасы. Чох вахт Б. тябиятдя организмляр арасында айры-айры фярдлярин, бцтюв популйасийаларын, групларын давранышы вя физиоложи просесляри цзяриндя нязаряти тямин едян информасийа мцбадиляси кими баша дцшцлцр. Щейванларын ютцрдцйц сигналлар сенсор системляри – эюрмя, ешитмя, ийбилмя, ламися, йан хятт, термо- вя електроресептор органлары иля гавранылыр. Сигналын ямяляэялмяси (эенерасийасы) вя онун гябулу организмляр арасында мцвафиг – кимйяви, акустик, эюрмя вя с. ялагя каналлары йарадыр. Бу вя йа диэяр ялагя каналынын ролу щейванларын щяйат тярзи иля мцяййянляшир вя мцщит шяраитиндян асылыдыр. Адятян, Б. заманы ейни вахтда бир-бирини тамамлайан бир нечя ялагя каналындан истифадя олунур. Ейни заманда щейванларын мцхтялиф групларында бунлардан ясас (доминант) оланлары – сечиб-айырмаг мцмкцндцр. Йцксяк рянэсечмяйя вя мцкяммял сяс апаратына малик олан гушлар акустик вя эюрмя ялагя каналларындан даща чох истифадя едир. Эеъя щяйат тярзи кечирян мямялиляр ясасян ийбилмя вя ешитмя органлары иля щярякят истигамятини мцяййянляшдирир, эцндцз щяйат тярзи кечирян нювляр щям дя эюрмя органларындан фяал истифадя едир. Балыгларда ийбилмя, йан хятт органлары, бязян ися эюрмя ясас сенсор системляридир, онурьасызларда кимйяви щиссийат органлары коммуникасийада даща мцщцм рол ойнайыр. Б. йем ахтарышыны вя ялверишли йашама шяраитини, дцшмянлярдян вя зярярли тясирлярдян мцдафияни, мцхтялифъинсли фярдлярин эюрцшмясини, валидейнляр вя балаларын гаршылыглы тясирини, групларын йаранмасыны (дястя, сцрц, бечя, колонийа вя б.) вя фярдляр арасында мцнасибятляри (яразидя давранышы, иерархийа вя с.) тянзимлямяни йцнэцлляшдирир. Сигнализасийа системляринин формалашмасы щисс органларынын тякамцлц иля паралел давам етмишдир. Щейванын тякамцл ийерархийасында мювгейи ня гядяр йцксяк, щисс органлары ня гядяр мцряккябдирся, онун Б. апараты да бир о гядяр мцкяммял олур. Даща гядим вя йайылмыш ялагя каналларындан бири кимйяви ялагя (хемокоммуникасийа) каналыдыр. Бир организмин ятраф мцщитя ифраз етдийи маддяляр мцбадиляси мящсуллары башгаларынын ясас щяйат просесляринин (бюйцмя, инкишаф, чохалма, давраныш) тянзимляйиъиси ола биляр. Беля ки, мямялилярин сидик, няъис, тцпцръяк вя б. ифразатларына эюря бир фярд диэяр фярдин нювцнц, ъинсини,физиоложи вязиййятини айырд едир.Щавайа вя йа суйа ифраз олунан, яшйаларда, йахуд торпагда галан кимйяви маддяляр щейванын тутдуьу яразини нишанлайыр, орийентасийаны вя груп цзвляри арасында ялагяни асанлашдырыр. Торпагдакы бирщцъейряли миксомисетляр узун мцддят тякликдя йашайыр вя нювцн диэяр нцмайяндялярини ондан аралы сахлайан маддя ифраз едир. Гида мянбяляри гуртаран заман онлар бир-бириня тяряф щярякят едяряк, сых ъанлы кцтля йарадырлар. Бу ъцр бирляшмя цчцн сигнал, мцщитя ифраз олунан диэяр спесифик маддялярдир. Ъцъцлярдя давраныш реаксийалары (гида, ъинси вя с.), груп формаларында (арылар, гарышгалар) инкишафы вя вязифялярин бюлцнмясини мцяййян едян хемокоммуникасийа мцстясна рол ойнайыр. Сигнал маддяляринин щазырланмасына ъавабдещ олан органлар – мямялилярдя хцсуси дяри вязиляри, ъцъцлярин вязиляри вя с. тякамцл просесиндя йаранмышдыр. Дястя щалында йашайан балыгларын давранышында кимйяви сигналларын мцщцм мцдафия ящямиййяти вардыр. Бир чох балыгларын дярисиндя хцсуси щцъейряляр тяряфиндян ифраз олунан маддяляр суйа дцшян кими (мяс., йараландыгда) щямин нюв балыгларда дярщал эцълц горxу реаксийасы йараныр. Су щейванларынын цнсиййятиндя йан хятт органы мцщцм рол ойнайыр. Дистант механоресепсийанын бу нювц дцшмяни, йахуд гурбаны ашкар етмяйя, дястядя интизамы сахламаьа имкан верир. Иланбалыьы, миксин вя бязи балыгларын йаратдыьы електрик сащяси онлара гиданын ахтарылмасына вя йахын сямти мцяййян етмяйя кюмяк едир. Яксяр эюрмя сигналлары анъаг йахын мясафядя фяалиййят эюстярир. Ишыьа щяссаслыьын вя эюрмянин инкишафы иля баьлы рянэ вя ишыг нахышы, бядян, йахуд онун щиссяляринин контуру, мцяййян риtуал щярякятляри вя мимика сигнал мязмуну кясб едир. Мяс., кяшфиййатчы аrıлара пятякдян гида мянбяйиня гядяр олан мясафяни вя истигамяти балверян арылар “рягси”нин кюмяйи иля эюстярир. Эюрмя сигналларындан фяргли олараг, сяс сигналлары щям су, щям дя щава мцщитиндя хейли бюйцк мясафяйя йайылыр (гозбел балинанын “мащнысыны” диэяр балиналар йцз мил мясафядян гябул едир). Су вя гапалы ландшафтларда (мешя, ъянэяллик) акустик каналын ролу хцсусян бюйцкдцр. Щейванлар бир чох сясчыхарма цсулларына йийялянмишляр (бах Биоакустика). Амфибийаларын резонаторлары, кцрян меймунларын боьаз кисяси, йахуд зынгыровлу иланын гуйруьундакы зынгыров кими органларын истифадяси иля алынан хцсуси вокализасийа иля йанашы, щямчинин бир чох гуру онурьалыларынын йемлянмяси, йахуд тяняффцсц просесиндя, ганадларын щярякяти щесабына (гушларда, йахуд ъцъцлярдя) мейдана чыхан сяс вя кцйлярин дя сигнал ящямиййяти ола биляр. Бир чох ъцъцлярдя, балыгларда, суда-гуруда йашайанларда, гушларда вя мямялилярдя мцряккяб сяс йарадан тюрямялярин диференсиасийасы онларъа мцхтялиф сяслярин йарадылмасына имкан верир. Охуйан гушларын “лексикон”уна дахил олан 30-а гядяр ясас сигналлар бир-бириля уйьун шякилдя дяйишяряк Б.-нын еффектлийини кяскин сурятдя артырыр. Еркяк гуш охуманын кюмяйи иля щям юз йерини нишан верир, щям дя ейни заманда дишини ора ъязб едир. Бир чох гушларда валидейнлярля ятъябалалар арасында сяс ялагяси балалар щяля йумуртада оларкян гурулур. Щейванлар арасындакы Б. щаггында тясяввцрляр системиндя ясасында нюв фярдляринин ади эцндялик давранышлары иля кяскин тязад тяшкил едян вя бу вязиййятдя юзцнц нязяря чарпдырмаьы вя чох вахт йерсизлийи диггяти ъялб едян нцмайишкараня давранышы дуран ритуал мцщцм йер тутур. Беляликля, Б.-ны йалныз биол. мцщцм информасийанын бир организмдян диэяриня ютцрцлмяси просеси дейил, щямчинин мялум йердя йашайан бцтцн ъанлы организмляр цчцн информасийа мцщити формалашдыран “биоложи сигнал сащяси”нин йарадылмасы вя гавранылмасы щесаб етмяк олар; популйасийа щомеостазы онун сайясиндя ямяля эялир вя щимайя олунур, йяни чохалма, таныма, фярдлярин бир-бири иля давранышынын кюклянмяси вя с. дахил олмагла физиоложи просеслярин тянзимлянмяси йериня йетирилир. Бах Щейванларын давранышы.
    Яд.: Мантейфель Б.П. Экология поведения животных. М., 1980; Мак–Фарленд Д. Поведения животных: Психобиология, этология и эволюция. М., 1988.