DÉLOS (yun. Δήλος), D i l o s – Egey də­nizində, Kiklad a-­rı arxipelaqında (Yunanıs­tan ərazisi) kiçik ada. Qranit qayadan ibarətdir. Sah. 3,5 km². Hündür nöqtəsi 113 m (Kinf d.). Kinfdən şm.­-a İnopos çayı yatağı­nın quru dərəsi uzanır; qurumuş Müqəddəs göldə buradadır.

Е.я. 3-ъц миниллийин сонларында Кинф д.-нын зирвясиндя гядим Киклад мядяниййятиня, сонра ися чай дярясиндя Микена мядяниййятиня (е.я. 2-ъи миниллийин икинъи йарысы) аид мяскян мейдана эялмишди. Йерли ящали арасында мящсулдарлыг илащясинин (сонралар Артемида иля ейниляшдирилмишдир) култу формалашмышды. Кинфин зирвясиндяки кичик мябядэащ култун мяркязи олмуш, сонралар (тягр. е.я. 700 ил) даща бюйцк мябяд тикилмишди.

Тягр. е.я. 1000 илдя адайа йунанлар – ионийалылар эялмиш, онларла бирликдя ися тезликля башлыъа мювге тутан йени – Аполлон култу йайылмышды. Аполлонун шяряфиня щяр ил идман вя мусиги-поезийа йарышлары иля мцшайият олунан байрамлар кечирилирди. Аданын шм.-г. щиссясиндя Аполлон мябядэащыны тяшкил едян йени мябядляр тикилирди. Зевся ашиг олан Летонун (Латонанын) Аполлон вя Артемида адлы якизлярини мящз Д.-да дцнйайа эятирмяси щаггында миф бу дюврдя йаранмышдыр. Делослу Аполлона ситайиш едян йунан иъмаларынын дини-сийаси бирлийи (Делос амфиктионийасы) формалашмышды. Е.я. 6 ясрдя Афинанын нцфузу артмыш, е.я. 478/477 илдя ися афиналылар Д.-у Делос иттифагынын мяркязи сечмишдиляр. Афинанын Пелопоннес мцщарибясиндяки мяьлубиййятиндян сонра (е.я. 404 ил) бу иттифагын ляьви нятиъясиндя ада мцстягиллик газанмыш, сонра Икинъи Афина дяниз иттифагына дахил олмуш (е.я. 378 ил), тягр. е.я. 315 илдя йенидян нисби мцстягиллик газанмыш, эащ Мисирдяки Птолемейлярин, эащ да Македонийа щюкмдарларынын щимайясиня сыьынараг мцщцм тиъарят мяркязи кими инкишаф етмишдир. Романын Македонийаны дармадаьын етмясиндян сонра ромалылар тяряфиндян Аралыг дянизинин шярг сащилляриндя ян ири тиъарят мяркязи олан азад лимана чеврилмишдир (тягр. е.я. 165 ил). Е.я. 88 илдя Понт чары ВЫ Митридат Евпаторун гошунлары, е.я. 69 илдя ися Митридата йахын олан дяниз гулдурлары тяряфиндян дармадаьын олунмушдур. Бундан сонра ящали аданы тярк етмишдир.

 Делос харабалыглары. Киклад архипелагы.

1873 илдян Франса археоложи експедисийасынын интенсив газынты вя тядгигат обйектиня чеврилмишдир.

D.­-un m e m a r l ı q  v ə  t ə s v i r i  s ə ­n ə t i onun mədəniyyətinin kosmopolit xarakterini əks etdirir. Ada Apollon və Ar­temidanın vətəni kimi, həmin allahların və onların anası Latonanın məbədgahı (xarabalıqları qalmışdır) ilə şöhrət tapmışdır. Apollonun üç məbədi var: arxaik “Tuf daşından ev” (e. ə. 6 əsr); həmçinin sella­dakı yeddi heykələ görə “Yeddilər məbədi” kimi məşhur olan afinalılar məbədi (təqr. e.ə. 425−420); böyük dorik peripter (e.ə. 5−3 əsrlər). Onların qarşısında Artemidanın məkanı yerləşir; Mikena dövründən burada ilahənin mehrabı mövcud olmuş, e.ə. 7 əsr­ də onun yerində ilk, e.ə. 2 əsrdə isə yeni mə­bəd inşa edilmişdir. Latona məbədi e.ə. 6 əsrin ortalarına aid edilir. D.­-da həmçinin, əksəriyyəti e.ə. 2−1 əsrlərdə meydana gəl­miş qeyri­yunan allahlarının 20-­yə yaxın məbədgahları var. Onlardan daha yaxşı qa­lanı afinalılar tərəfindən təqr. e.ə. 130 ildə tikilmiş Misir ilahəsi İsidanın məbədidir. Mülki memarlıq abidələrindən, xüsusən, Hipostil zal (“Bazilika”, e.ə. 3 əsr), 5 min tamaşaçı yerləşən teatr (e.ə. 3 əsr), poseydo­niastlar karvansarası (əsası e.ə. 152 ildə qo­yulmuşdur, Suriya tacirlərinin koloniyası) və s. diqqətəlayiqdir. Müqəddəs limandan c.­-da nizamsız inşa edilmiş şəhər məhəl­lələri yerləşir. Qazıntılar zamanı e.ə. 2−1 əsrlərə aid 2−3 mərtəbəli olduğu ehtimal edilən evlər aşkar edilmişdir. Dionisin evi, Delfinlər evi, Təpədə ev, Maskalar evi (ehti­mal ki, mehmanxana) və s. öz rəsmləri və mozaikaları ilə məşhurdur.