Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DEPUTAT

    ДЕПУТÁТ (сон лат. депутатус – мцвяккил) – мцяййян мягсядляр цчцн вя мцяййян тапшырыглары щяйата кечирмяк цчцн щяр щансы сосиал, йахуд сийаси групун вя йа ящалинин сечкили нцмайяндяси. Адятян ящалинин (сечиъилярин) сечдикляри нцмайяндяли органларын: парламентин ашаьы палатасынын (йухары палатанын цзвляри сенаторлар адландырылыр), федерасийа субйектляринин (Русийада республика, дийар вя с., АБШ-да штатлар, Алманийада федерал яразиляр вя с.) ганунвериъи мяълисляринин, ярази мухтариййятляринин, бялядиййя гурумларынын (бялядиййя шураларынын вя с.) нцмайяндяли органларынын цзвлярини Д. адландырырлар.


    Д.-лар бирбаша сечкиляр йолу иля, вятяндашларын сясвермяси иля сечилирляр. Надир щалларда депутатларын бир щиссясинин долайы йолла сечилмяси мцмкцндцр (бир сыра инкишаф етмякдя олан юлкялярдя, Русийанын бялядиййя районларында).


    Д.-ын щцгуги вязиййяти конститусийаларла, хцсуси ганунларла, парламент палаталарынын (икипалаталы парламентдя) регламентляри, бялядиййя гурумларынын низамнамяляри вя мцвафиг нцмайяндяли органларын гярарлары иля тянзимлянир. Ганунйарадыъы (нормайарадыъы) вя диэяр депутат фяалиййяти иля пешякар кими мяшьул олан вя щаггы юдянилян диэяр ишля мяшьул олмасы гадаьан едилян (педагожи, елми вя диэяр йарадыъы фяалиййят истисна олмагла) пешякар депутатлар вя гейри-даими ясасларла ишляйян Д.-лар олур. Пешякар депутатлар юз ишляриня эюря ямякщаггыны мцвафиг (дювлятин, федерасийа субйектляринин, йахуд бялядиййянин) бцдъялярдян алырлар. Гейри-даими ясасларла ишляйян Д.-лар ясас иш йерляриндян ямякщаггы, щямчинин депутат фяалиййяти иля баьлы хярълярин (мяс., сечиъилярля йазышмаларла баьлы хяръляр) компенсасийасы цчцн кичик мцкафат алырлар. Д.-лар халгын (халгын бир щиссясинин) нцмайяндяляри кими хцсуси статуса маликдирляр. Онлар нцмайяндяли органларын бцтцн йыьынъагларында (о ъцмлядян гапалы) иштирак етмяк, гярарларын гябулунда сясвермя йолу иля иштирак етмяк, нцмайяндяли органларын комитя вя комиссийаларында ишлямяк щцгугуна маликдирляр; онларын диэяр дювлят органларына вя иътимаи тяшкилатлара йюнялтдикляри мцраъиятляря илк нювбядя ъаваб алмаг, дювлят органлары вя иътимаи бирлик рящбярляри тяряфиндян илк нювбядя гябул едилмяк щцгуглары вар; мяишят, ямяк вя диэяр сащялярдя тяминатлара маликдирляр. Дювлят, йерли юзцнцидаря вя диэяр органлар Д. фяалиййяти цчцн шяраит йаратмаьа борълудур. Д.-ларын фяалиййяти онлары сечмиш ящалинин марагларына вя ирадясиня уйьун эялмялидир, онлар нцмайяндяли органын йыьынъагларында мцтямади иштирак етмяли, онун комитя вя комиссийаларында ишлямяли, сечиъиляри гябул етмяли, онларла даими ялагя сахламалы, онлара щцгугларынын щяйата кечирилмясиндя кюмяк етмялидирляр (систематик вя кобуд щцгуг позунтулары щалында онлар нцмайяндяли орган тяряфиндян депутат мандатындан мящрум едиля, йахуд сечиъиляр тяряфиндян бязи нцмайяндяли органлардан вахтындан яввял эери чаьырыла билярляр).

    Парламент Д.-ынын статусу бцтцн деталлары иля тянзимлянир. О, депутат иммунитетиня (тохунулмазлыьына) вя депутат индемнитетиня маликдир. Иммунитетя малик олан Д. (парламентин, о ъцмлядян йухары палатанын цзвц) мянсуб олдуьу палатанын разылыьы олмадан щцгуг-мцщафизя органлары тяряфиндян сахланыла, ъяримяляня, щябс едиля билмяз (билаваситя депутат фяалиййяти иля ялагядар олмайан истинтаг иши апармаг олар, лакин бу щалда да ишин мящкямяйя верилмяси цчцн палатанын ра- зылыьы тяляб олунур). Индемнитет парламентдя нитг вя сясвермя азадлыьыдыр. Д. зоракылыьа чаьырышлар, бющтан, тящгир истисна олмагла, парламентдяки чыхышларына вя юз сясвермяси иля дястяклядийи гярарлара эюря мясулиййятя ъялб олуна билмяз. Беля мясулиййят дашымама онун эяляъякдя депутат олмадыьы замана да шамил едилир. Индемнитет ейни заманда парламентаринин ишинин дювлят тяряфиндян юдянилмясини билдирир. Яэяр парламентари цзрлц сябябляр олмадан парламент палатасынын, йахуд цзвц олдуьу комитянин иъласларыны бурахырса, бязи юлкялярдя бу юдямя азалдыла биляр. Диэяр юлкялярдя (Алманийа) о буна эюря парламент тяряфиндян ъяримя едиля биляр. Дювлятлярин чохунда парламент Д.-лары азад мандата маликдирляр. Онлар бцтцн халгын нцмайяндяляри кими нязярдян кечирилир вя онлары сечян сечиъиляр тяряфиндян эери чаьырыла билмязляр. Тоталитар сосиализм юлкяляриндя ашаьы палатанын Д.-лары императив мандата маликдирляр. Онлар сечиъилярин тапшырыгларыны (нцмайянядяли органын гябул етдийи тапшырыглары, чцнки сечиъи групларынын тапшырыглары мцхтялиф ола биляр) йериня йетирмяйя борълудурлар вя сечиъиляр тяряфиндян сясвермя йолу иля эери чаьырыла билярляр.


    Азярб. Респ. Милли Мяълисинин Д.-ы сечкиляр заманы сясляр дцзэцн сайылмадыгда; Азярб. Респ. вятяндашлыьындан чыхдыгда вя йа башга дювлятин вятяндашлыьыны гябул етдикдя; ъинайят тюрятдикдя вя мящкямянин гануни гцввяйя минмиш щюкмц олдугда; дювлят органларында вязифя тутдугда, дин хадими олдугда, сащибкарлыг, коммерсийа вя юдянишли башга фяалиййятля мяшьул олдугда (елми, педагожи вя йарадыъылыг фяалиййяти истисна олмагла); юзц имтина етдикдя мандатдан мящрум едилир. Бундан ялавя, Азярб. Респ. Милли Мяълисинин Д.-лары юз сялащиййятлярини даими иъра едя билмядикдя вя ганунда нязярдя тутулмуш диэяр щалларда сялащиййятлярини итирирляр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DEPUTAT

    ДЕПУТÁТ (сон лат. депутатус – мцвяккил) – мцяййян мягсядляр цчцн вя мцяййян тапшырыглары щяйата кечирмяк цчцн щяр щансы сосиал, йахуд сийаси групун вя йа ящалинин сечкили нцмайяндяси. Адятян ящалинин (сечиъилярин) сечдикляри нцмайяндяли органларын: парламентин ашаьы палатасынын (йухары палатанын цзвляри сенаторлар адландырылыр), федерасийа субйектляринин (Русийада республика, дийар вя с., АБШ-да штатлар, Алманийада федерал яразиляр вя с.) ганунвериъи мяълисляринин, ярази мухтариййятляринин, бялядиййя гурумларынын (бялядиййя шураларынын вя с.) нцмайяндяли органларынын цзвлярини Д. адландырырлар.


    Д.-лар бирбаша сечкиляр йолу иля, вятяндашларын сясвермяси иля сечилирляр. Надир щалларда депутатларын бир щиссясинин долайы йолла сечилмяси мцмкцндцр (бир сыра инкишаф етмякдя олан юлкялярдя, Русийанын бялядиййя районларында).


    Д.-ын щцгуги вязиййяти конститусийаларла, хцсуси ганунларла, парламент палаталарынын (икипалаталы парламентдя) регламентляри, бялядиййя гурумларынын низамнамяляри вя мцвафиг нцмайяндяли органларын гярарлары иля тянзимлянир. Ганунйарадыъы (нормайарадыъы) вя диэяр депутат фяалиййяти иля пешякар кими мяшьул олан вя щаггы юдянилян диэяр ишля мяшьул олмасы гадаьан едилян (педагожи, елми вя диэяр йарадыъы фяалиййят истисна олмагла) пешякар депутатлар вя гейри-даими ясасларла ишляйян Д.-лар олур. Пешякар депутатлар юз ишляриня эюря ямякщаггыны мцвафиг (дювлятин, федерасийа субйектляринин, йахуд бялядиййянин) бцдъялярдян алырлар. Гейри-даими ясасларла ишляйян Д.-лар ясас иш йерляриндян ямякщаггы, щямчинин депутат фяалиййяти иля баьлы хярълярин (мяс., сечиъилярля йазышмаларла баьлы хяръляр) компенсасийасы цчцн кичик мцкафат алырлар. Д.-лар халгын (халгын бир щиссясинин) нцмайяндяляри кими хцсуси статуса маликдирляр. Онлар нцмайяндяли органларын бцтцн йыьынъагларында (о ъцмлядян гапалы) иштирак етмяк, гярарларын гябулунда сясвермя йолу иля иштирак етмяк, нцмайяндяли органларын комитя вя комиссийаларында ишлямяк щцгугуна маликдирляр; онларын диэяр дювлят органларына вя иътимаи тяшкилатлара йюнялтдикляри мцраъиятляря илк нювбядя ъаваб алмаг, дювлят органлары вя иътимаи бирлик рящбярляри тяряфиндян илк нювбядя гябул едилмяк щцгуглары вар; мяишят, ямяк вя диэяр сащялярдя тяминатлара маликдирляр. Дювлят, йерли юзцнцидаря вя диэяр органлар Д. фяалиййяти цчцн шяраит йаратмаьа борълудур. Д.-ларын фяалиййяти онлары сечмиш ящалинин марагларына вя ирадясиня уйьун эялмялидир, онлар нцмайяндяли органын йыьынъагларында мцтямади иштирак етмяли, онун комитя вя комиссийаларында ишлямяли, сечиъиляри гябул етмяли, онларла даими ялагя сахламалы, онлара щцгугларынын щяйата кечирилмясиндя кюмяк етмялидирляр (систематик вя кобуд щцгуг позунтулары щалында онлар нцмайяндяли орган тяряфиндян депутат мандатындан мящрум едиля, йахуд сечиъиляр тяряфиндян бязи нцмайяндяли органлардан вахтындан яввял эери чаьырыла билярляр).

    Парламент Д.-ынын статусу бцтцн деталлары иля тянзимлянир. О, депутат иммунитетиня (тохунулмазлыьына) вя депутат индемнитетиня маликдир. Иммунитетя малик олан Д. (парламентин, о ъцмлядян йухары палатанын цзвц) мянсуб олдуьу палатанын разылыьы олмадан щцгуг-мцщафизя органлары тяряфиндян сахланыла, ъяримяляня, щябс едиля билмяз (билаваситя депутат фяалиййяти иля ялагядар олмайан истинтаг иши апармаг олар, лакин бу щалда да ишин мящкямяйя верилмяси цчцн палатанын ра- зылыьы тяляб олунур). Индемнитет парламентдя нитг вя сясвермя азадлыьыдыр. Д. зоракылыьа чаьырышлар, бющтан, тящгир истисна олмагла, парламентдяки чыхышларына вя юз сясвермяси иля дястяклядийи гярарлара эюря мясулиййятя ъялб олуна билмяз. Беля мясулиййят дашымама онун эяляъякдя депутат олмадыьы замана да шамил едилир. Индемнитет ейни заманда парламентаринин ишинин дювлят тяряфиндян юдянилмясини билдирир. Яэяр парламентари цзрлц сябябляр олмадан парламент палатасынын, йахуд цзвц олдуьу комитянин иъласларыны бурахырса, бязи юлкялярдя бу юдямя азалдыла биляр. Диэяр юлкялярдя (Алманийа) о буна эюря парламент тяряфиндян ъяримя едиля биляр. Дювлятлярин чохунда парламент Д.-лары азад мандата маликдирляр. Онлар бцтцн халгын нцмайяндяляри кими нязярдян кечирилир вя онлары сечян сечиъиляр тяряфиндян эери чаьырыла билмязляр. Тоталитар сосиализм юлкяляриндя ашаьы палатанын Д.-лары императив мандата маликдирляр. Онлар сечиъилярин тапшырыгларыны (нцмайянядяли органын гябул етдийи тапшырыглары, чцнки сечиъи групларынын тапшырыглары мцхтялиф ола биляр) йериня йетирмяйя борълудурлар вя сечиъиляр тяряфиндян сясвермя йолу иля эери чаьырыла билярляр.


    Азярб. Респ. Милли Мяълисинин Д.-ы сечкиляр заманы сясляр дцзэцн сайылмадыгда; Азярб. Респ. вятяндашлыьындан чыхдыгда вя йа башга дювлятин вятяндашлыьыны гябул етдикдя; ъинайят тюрятдикдя вя мящкямянин гануни гцввяйя минмиш щюкмц олдугда; дювлят органларында вязифя тутдугда, дин хадими олдугда, сащибкарлыг, коммерсийа вя юдянишли башга фяалиййятля мяшьул олдугда (елми, педагожи вя йарадыъылыг фяалиййяти истисна олмагла); юзц имтина етдикдя мандатдан мящрум едилир. Бундан ялавя, Азярб. Респ. Милли Мяълисинин Д.-лары юз сялащиййятлярини даими иъра едя билмядикдя вя ганунда нязярдя тутулмуш диэяр щалларда сялащиййятлярини итирирляр.

    DEPUTAT

    ДЕПУТÁТ (сон лат. депутатус – мцвяккил) – мцяййян мягсядляр цчцн вя мцяййян тапшырыглары щяйата кечирмяк цчцн щяр щансы сосиал, йахуд сийаси групун вя йа ящалинин сечкили нцмайяндяси. Адятян ящалинин (сечиъилярин) сечдикляри нцмайяндяли органларын: парламентин ашаьы палатасынын (йухары палатанын цзвляри сенаторлар адландырылыр), федерасийа субйектляринин (Русийада республика, дийар вя с., АБШ-да штатлар, Алманийада федерал яразиляр вя с.) ганунвериъи мяълисляринин, ярази мухтариййятляринин, бялядиййя гурумларынын (бялядиййя шураларынын вя с.) нцмайяндяли органларынын цзвлярини Д. адландырырлар.


    Д.-лар бирбаша сечкиляр йолу иля, вятяндашларын сясвермяси иля сечилирляр. Надир щалларда депутатларын бир щиссясинин долайы йолла сечилмяси мцмкцндцр (бир сыра инкишаф етмякдя олан юлкялярдя, Русийанын бялядиййя районларында).


    Д.-ын щцгуги вязиййяти конститусийаларла, хцсуси ганунларла, парламент палаталарынын (икипалаталы парламентдя) регламентляри, бялядиййя гурумларынын низамнамяляри вя мцвафиг нцмайяндяли органларын гярарлары иля тянзимлянир. Ганунйарадыъы (нормайарадыъы) вя диэяр депутат фяалиййяти иля пешякар кими мяшьул олан вя щаггы юдянилян диэяр ишля мяшьул олмасы гадаьан едилян (педагожи, елми вя диэяр йарадыъы фяалиййят истисна олмагла) пешякар депутатлар вя гейри-даими ясасларла ишляйян Д.-лар олур. Пешякар депутатлар юз ишляриня эюря ямякщаггыны мцвафиг (дювлятин, федерасийа субйектляринин, йахуд бялядиййянин) бцдъялярдян алырлар. Гейри-даими ясасларла ишляйян Д.-лар ясас иш йерляриндян ямякщаггы, щямчинин депутат фяалиййяти иля баьлы хярълярин (мяс., сечиъилярля йазышмаларла баьлы хяръляр) компенсасийасы цчцн кичик мцкафат алырлар. Д.-лар халгын (халгын бир щиссясинин) нцмайяндяляри кими хцсуси статуса маликдирляр. Онлар нцмайяндяли органларын бцтцн йыьынъагларында (о ъцмлядян гапалы) иштирак етмяк, гярарларын гябулунда сясвермя йолу иля иштирак етмяк, нцмайяндяли органларын комитя вя комиссийаларында ишлямяк щцгугуна маликдирляр; онларын диэяр дювлят органларына вя иътимаи тяшкилатлара йюнялтдикляри мцраъиятляря илк нювбядя ъаваб алмаг, дювлят органлары вя иътимаи бирлик рящбярляри тяряфиндян илк нювбядя гябул едилмяк щцгуглары вар; мяишят, ямяк вя диэяр сащялярдя тяминатлара маликдирляр. Дювлят, йерли юзцнцидаря вя диэяр органлар Д. фяалиййяти цчцн шяраит йаратмаьа борълудур. Д.-ларын фяалиййяти онлары сечмиш ящалинин марагларына вя ирадясиня уйьун эялмялидир, онлар нцмайяндяли органын йыьынъагларында мцтямади иштирак етмяли, онун комитя вя комиссийаларында ишлямяли, сечиъиляри гябул етмяли, онларла даими ялагя сахламалы, онлара щцгугларынын щяйата кечирилмясиндя кюмяк етмялидирляр (систематик вя кобуд щцгуг позунтулары щалында онлар нцмайяндяли орган тяряфиндян депутат мандатындан мящрум едиля, йахуд сечиъиляр тяряфиндян бязи нцмайяндяли органлардан вахтындан яввял эери чаьырыла билярляр).

    Парламент Д.-ынын статусу бцтцн деталлары иля тянзимлянир. О, депутат иммунитетиня (тохунулмазлыьына) вя депутат индемнитетиня маликдир. Иммунитетя малик олан Д. (парламентин, о ъцмлядян йухары палатанын цзвц) мянсуб олдуьу палатанын разылыьы олмадан щцгуг-мцщафизя органлары тяряфиндян сахланыла, ъяримяляня, щябс едиля билмяз (билаваситя депутат фяалиййяти иля ялагядар олмайан истинтаг иши апармаг олар, лакин бу щалда да ишин мящкямяйя верилмяси цчцн палатанын ра- зылыьы тяляб олунур). Индемнитет парламентдя нитг вя сясвермя азадлыьыдыр. Д. зоракылыьа чаьырышлар, бющтан, тящгир истисна олмагла, парламентдяки чыхышларына вя юз сясвермяси иля дястяклядийи гярарлара эюря мясулиййятя ъялб олуна билмяз. Беля мясулиййят дашымама онун эяляъякдя депутат олмадыьы замана да шамил едилир. Индемнитет ейни заманда парламентаринин ишинин дювлят тяряфиндян юдянилмясини билдирир. Яэяр парламентари цзрлц сябябляр олмадан парламент палатасынын, йахуд цзвц олдуьу комитянин иъласларыны бурахырса, бязи юлкялярдя бу юдямя азалдыла биляр. Диэяр юлкялярдя (Алманийа) о буна эюря парламент тяряфиндян ъяримя едиля биляр. Дювлятлярин чохунда парламент Д.-лары азад мандата маликдирляр. Онлар бцтцн халгын нцмайяндяляри кими нязярдян кечирилир вя онлары сечян сечиъиляр тяряфиндян эери чаьырыла билмязляр. Тоталитар сосиализм юлкяляриндя ашаьы палатанын Д.-лары императив мандата маликдирляр. Онлар сечиъилярин тапшырыгларыны (нцмайянядяли органын гябул етдийи тапшырыглары, чцнки сечиъи групларынын тапшырыглары мцхтялиф ола биляр) йериня йетирмяйя борълудурлар вя сечиъиляр тяряфиндян сясвермя йолу иля эери чаьырыла билярляр.


    Азярб. Респ. Милли Мяълисинин Д.-ы сечкиляр заманы сясляр дцзэцн сайылмадыгда; Азярб. Респ. вятяндашлыьындан чыхдыгда вя йа башга дювлятин вятяндашлыьыны гябул етдикдя; ъинайят тюрятдикдя вя мящкямянин гануни гцввяйя минмиш щюкмц олдугда; дювлят органларында вязифя тутдугда, дин хадими олдугда, сащибкарлыг, коммерсийа вя юдянишли башга фяалиййятля мяшьул олдугда (елми, педагожи вя йарадыъылыг фяалиййяти истисна олмагла); юзц имтина етдикдя мандатдан мящрум едилир. Бундан ялавя, Азярб. Респ. Милли Мяълисинин Д.-лары юз сялащиййятлярини даими иъра едя билмядикдя вя ганунда нязярдя тутулмуш диэяр щалларда сялащиййятлярини итирирляр.