Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
IV CİLD (BƏZİRXANA - BİNNƏTOVA)
    BİOLOJİ MƏHSULDARLIQ

    BИOLOJИ MЯHSULDARLIQ, b i o m я h s u l d a r l ы q – цзви маддянин ъанлы orqanizmlяr tяrяfindяn ямяляэялмя сцряти. B.m.-ыn юлчцсц мцяййян вахт ярзиндя йарадылан maddянин (биокцтля) miqdarыnыn cяmi, yaxud onda toplanan enerji ещтийатынын мигдары иля мцяййян едилир. Ясас, yaхуд ilkin B.m. fotosintez prosesindя цzvi maddяlяrin (ilkin mяhsulun) яmяlяgяlmяsi цчцn istifadя olunan gцnяш enerjisinin fototroflar (yaшыl bitkilяr) tяrяfindяn мянимсянилмя sцrяti ilя mцяyyяn edilir. Xemosintezedici bakteriyalarын (hemotroflarын) пайына дцшян ilkin mяhsuл azдыр; o, gцnяш шцalarыnыn birbaшa daxil olmadыьы ekosistemlяrdя (torpaqda, dяniz вя dяrin gюllяrin dibindя, yeraltы biotoplarda) mцhцm rol oynayыr. Quruнун цмуми tяmiz ilkin mяhsuldarlыьы (bitki kцtlяsinin faktiki artыmы) ildя tяqr. 1,14·1017q quru maddя, yaxud 5,98·1017 kkal (2,51·1018 kC), okeanыnkы isя tяqr. 1,12·1017г, yaxud 5,9·1017 kkal (2,48·1018 kC) qiymяtlяndirilir. Fotosintezин эедиши просесиндя цzvi maddяnин ilkin яmяlяgяlmя sцrяti “цmumi mяhsuldarlыq”, yaxud цmumi assimilyasiya adlanыr. Hazыr цzvi maddянin is tehlakчыlarы olan heterotroflar bu maddя яsasыnda yeni цzvi birlяшmяlяr – tяkrar mяhsullar яmяlя gяtirir. Hяr bir sonrakы trofik sяviyyяyя keчян zaman enerjinin bir hissяsi истилик шяклиндя вя ишин эюрцлмясиня sяrf edilir. Bunun nяticяsindя hяr bir aшaьы sяviyyянин mяhsulu яvvяlki sяviyyяnin mяhsulunun tяqr. 10–20%-иni tяшkil edir. B.m.-ыn qiymяtindяn bцtюvlцkdя orqanizm qruplarыnы (populyasiyalarы), biotalarыn ayrы-ayrы komponentlяrini (mяs., bentosun B.m.-ы) vя ekosistemlяri sяciyyяlяndirmяk цчцn istifadя олунур. Birinci halda B.m. yalnыz xaricdяn daxil olan enerjinin miqdarы ilя deyil, eyni zamanda orqanizmlяrin nюv xцsusiyyяtlяri vя onlarыn hяyat шяraiti ilя dя mцяyyяnляшдирilir. Biota vя ekosistemlяrin komponentlяrinin B.m.-ы xeyli dяrяcяdя abiotik amillяrdяn (o cцmlяdяn, meteoroloji шяraitдян, biogen elementlяrin асан ялдя олунмасындан) vя sistemdяki nюvarasы qarшыlыqlы mцnasibяtlяrdяn (mяs., чяmяnlik qrupлашмаlarыnda nюv mцxtяlifliyi nя qяdяr чoxdursa, onun ilkin mяhsuldarlыьы bir o qяdяr чox olur) asыlыdыr. Ekosistem quruluшunun tяbii vяziyyяtindяn hяr hansы kяnaraчыxma ilkin B.m.-ыn azalmasы ilя nяticяlяnir. Tяbii vя antropogen ekosistemlяrdя B.m.-ыn tяdqiqi biol. ehtiyatlardan (сярвятлярдян) sяmяrяli istifadя edilmяsiнин, тякрар истещсалы vя qorunmaсынын prinsip vя цsullarыnыn iшlяnib hazыrlanmasыnda baza rolunu oynayыr. Belя tяdqiqatlar Beynяlxalq biol. proqram чяrчivяsindя, xцsusilя dя planetar miqyasda 1960–70-ъи illяrdя intensiv aparыlырdы. AМЕА-нын Ботаника Ин-тунда акад. Ъ. Ялийевин рящбярлийи алтында fotosintez fяaliyyяtinin gюstяricilяri vя яlamяtlяrinin, morfofizioloji vя aqronomik xцsusiyyяtlяrinin, buьda genotiplяrinin real vя potensial imkanlarыnыn xarici mцhit amillяri ilя birlikdя юyrяnilmяsi сайясиндя “Иdeal” buьda tipinin yцksяk mяhsuldarlыьыnы tяmin edяn prinsiplяr iшlяnib hazыrlanmышdыr.

    Яd.: Родин Л.Е., Базилевич Н.И. Динамика органического вещества и биологический круговорот зольных элементов и азота в основных типах растительности земного шара. М.; Л., 1965; Методы определения продукции водных животных. Минск, 1968; Алиев Д.А. Фотосинтетическая деятельность, минеральное питание и продуктивность растений. Б., 1974; Aliev D.A., Akperov Z.И. Fotosinteza si recolta de soia. Kiшinyov, 1998.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
BƏZİRXANA – BİNNƏTOVA
    BİOLOJİ MƏHSULDARLIQ

    BИOLOJИ MЯHSULDARLIQ, b i o m я h s u l d a r l ы q – цзви маддянин ъанлы orqanizmlяr tяrяfindяn ямяляэялмя сцряти. B.m.-ыn юлчцсц мцяййян вахт ярзиндя йарадылан maddянин (биокцтля) miqdarыnыn cяmi, yaxud onda toplanan enerji ещтийатынын мигдары иля мцяййян едилир. Ясас, yaхуд ilkin B.m. fotosintez prosesindя цzvi maddяlяrin (ilkin mяhsulun) яmяlяgяlmяsi цчцn istifadя olunan gцnяш enerjisinin fototroflar (yaшыl bitkilяr) tяrяfindяn мянимсянилмя sцrяti ilя mцяyyяn edilir. Xemosintezedici bakteriyalarын (hemotroflarын) пайына дцшян ilkin mяhsuл azдыр; o, gцnяш шцalarыnыn birbaшa daxil olmadыьы ekosistemlяrdя (torpaqda, dяniz вя dяrin gюllяrin dibindя, yeraltы biotoplarda) mцhцm rol oynayыr. Quruнун цмуми tяmiz ilkin mяhsuldarlыьы (bitki kцtlяsinin faktiki artыmы) ildя tяqr. 1,14·1017q quru maddя, yaxud 5,98·1017 kkal (2,51·1018 kC), okeanыnkы isя tяqr. 1,12·1017г, yaxud 5,9·1017 kkal (2,48·1018 kC) qiymяtlяndirilir. Fotosintezин эедиши просесиндя цzvi maddяnин ilkin яmяlяgяlmя sцrяti “цmumi mяhsuldarlыq”, yaxud цmumi assimilyasiya adlanыr. Hazыr цzvi maddянin is tehlakчыlarы olan heterotroflar bu maddя яsasыnda yeni цzvi birlяшmяlяr – tяkrar mяhsullar яmяlя gяtirir. Hяr bir sonrakы trofik sяviyyяyя keчян zaman enerjinin bir hissяsi истилик шяклиндя вя ишин эюрцлмясиня sяrf edilir. Bunun nяticяsindя hяr bir aшaьы sяviyyянин mяhsulu яvvяlki sяviyyяnin mяhsulunun tяqr. 10–20%-иni tяшkil edir. B.m.-ыn qiymяtindяn bцtюvlцkdя orqanizm qruplarыnы (populyasiyalarы), biotalarыn ayrы-ayrы komponentlяrini (mяs., bentosun B.m.-ы) vя ekosistemlяri sяciyyяlяndirmяk цчцn istifadя олунур. Birinci halda B.m. yalnыz xaricdяn daxil olan enerjinin miqdarы ilя deyil, eyni zamanda orqanizmlяrin nюv xцsusiyyяtlяri vя onlarыn hяyat шяraiti ilя dя mцяyyяnляшдирilir. Biota vя ekosistemlяrin komponentlяrinin B.m.-ы xeyli dяrяcяdя abiotik amillяrdяn (o cцmlяdяn, meteoroloji шяraitдян, biogen elementlяrin асан ялдя олунмасындан) vя sistemdяki nюvarasы qarшыlыqlы mцnasibяtlяrdяn (mяs., чяmяnlik qrupлашмаlarыnda nюv mцxtяlifliyi nя qяdяr чoxdursa, onun ilkin mяhsuldarlыьы bir o qяdяr чox olur) asыlыdыr. Ekosistem quruluшunun tяbii vяziyyяtindяn hяr hansы kяnaraчыxma ilkin B.m.-ыn azalmasы ilя nяticяlяnir. Tяbii vя antropogen ekosistemlяrdя B.m.-ыn tяdqiqi biol. ehtiyatlardan (сярвятлярдян) sяmяrяli istifadя edilmяsiнин, тякрар истещсалы vя qorunmaсынын prinsip vя цsullarыnыn iшlяnib hazыrlanmasыnda baza rolunu oynayыr. Belя tяdqiqatlar Beynяlxalq biol. proqram чяrчivяsindя, xцsusilя dя planetar miqyasda 1960–70-ъи illяrdя intensiv aparыlырdы. AМЕА-нын Ботаника Ин-тунда акад. Ъ. Ялийевин рящбярлийи алтында fotosintez fяaliyyяtinin gюstяricilяri vя яlamяtlяrinin, morfofizioloji vя aqronomik xцsusiyyяtlяrinin, buьda genotiplяrinin real vя potensial imkanlarыnыn xarici mцhit amillяri ilя birlikdя юyrяnilmяsi сайясиндя “Иdeal” buьda tipinin yцksяk mяhsuldarlыьыnы tяmin edяn prinsiplяr iшlяnib hazыrlanmышdыr.

    Яd.: Родин Л.Е., Базилевич Н.И. Динамика органического вещества и биологический круговорот зольных элементов и азота в основных типах растительности земного шара. М.; Л., 1965; Методы определения продукции водных животных. Минск, 1968; Алиев Д.А. Фотосинтетическая деятельность, минеральное питание и продуктивность растений. Б., 1974; Aliev D.A., Akperov Z.И. Fotosinteza si recolta de soia. Kiшinyov, 1998.

    BİOLOJİ MƏHSULDARLIQ

    BИOLOJИ MЯHSULDARLIQ, b i o m я h s u l d a r l ы q – цзви маддянин ъанлы orqanizmlяr tяrяfindяn ямяляэялмя сцряти. B.m.-ыn юлчцсц мцяййян вахт ярзиндя йарадылан maddянин (биокцтля) miqdarыnыn cяmi, yaxud onda toplanan enerji ещтийатынын мигдары иля мцяййян едилир. Ясас, yaхуд ilkin B.m. fotosintez prosesindя цzvi maddяlяrin (ilkin mяhsulun) яmяlяgяlmяsi цчцn istifadя olunan gцnяш enerjisinin fototroflar (yaшыl bitkilяr) tяrяfindяn мянимсянилмя sцrяti ilя mцяyyяn edilir. Xemosintezedici bakteriyalarын (hemotroflarын) пайына дцшян ilkin mяhsuл azдыр; o, gцnяш шцalarыnыn birbaшa daxil olmadыьы ekosistemlяrdя (torpaqda, dяniz вя dяrin gюllяrin dibindя, yeraltы biotoplarda) mцhцm rol oynayыr. Quruнун цмуми tяmiz ilkin mяhsuldarlыьы (bitki kцtlяsinin faktiki artыmы) ildя tяqr. 1,14·1017q quru maddя, yaxud 5,98·1017 kkal (2,51·1018 kC), okeanыnkы isя tяqr. 1,12·1017г, yaxud 5,9·1017 kkal (2,48·1018 kC) qiymяtlяndirilir. Fotosintezин эедиши просесиндя цzvi maddяnин ilkin яmяlяgяlmя sцrяti “цmumi mяhsuldarlыq”, yaxud цmumi assimilyasiya adlanыr. Hazыr цzvi maddянin is tehlakчыlarы olan heterotroflar bu maddя яsasыnda yeni цzvi birlяшmяlяr – tяkrar mяhsullar яmяlя gяtirir. Hяr bir sonrakы trofik sяviyyяyя keчян zaman enerjinin bir hissяsi истилик шяклиндя вя ишин эюрцлмясиня sяrf edilir. Bunun nяticяsindя hяr bir aшaьы sяviyyянин mяhsulu яvvяlki sяviyyяnin mяhsulunun tяqr. 10–20%-иni tяшkil edir. B.m.-ыn qiymяtindяn bцtюvlцkdя orqanizm qruplarыnы (populyasiyalarы), biotalarыn ayrы-ayrы komponentlяrini (mяs., bentosun B.m.-ы) vя ekosistemlяri sяciyyяlяndirmяk цчцn istifadя олунур. Birinci halda B.m. yalnыz xaricdяn daxil olan enerjinin miqdarы ilя deyil, eyni zamanda orqanizmlяrin nюv xцsusiyyяtlяri vя onlarыn hяyat шяraiti ilя dя mцяyyяnляшдирilir. Biota vя ekosistemlяrin komponentlяrinin B.m.-ы xeyli dяrяcяdя abiotik amillяrdяn (o cцmlяdяn, meteoroloji шяraitдян, biogen elementlяrin асан ялдя олунмасындан) vя sistemdяki nюvarasы qarшыlыqlы mцnasibяtlяrdяn (mяs., чяmяnlik qrupлашмаlarыnda nюv mцxtяlifliyi nя qяdяr чoxdursa, onun ilkin mяhsuldarlыьы bir o qяdяr чox olur) asыlыdыr. Ekosistem quruluшunun tяbii vяziyyяtindяn hяr hansы kяnaraчыxma ilkin B.m.-ыn azalmasы ilя nяticяlяnir. Tяbii vя antropogen ekosistemlяrdя B.m.-ыn tяdqiqi biol. ehtiyatlardan (сярвятлярдян) sяmяrяli istifadя edilmяsiнин, тякрар истещсалы vя qorunmaсынын prinsip vя цsullarыnыn iшlяnib hazыrlanmasыnda baza rolunu oynayыr. Belя tяdqiqatlar Beynяlxalq biol. proqram чяrчivяsindя, xцsusilя dя planetar miqyasda 1960–70-ъи illяrdя intensiv aparыlырdы. AМЕА-нын Ботаника Ин-тунда акад. Ъ. Ялийевин рящбярлийи алтында fotosintez fяaliyyяtinin gюstяricilяri vя яlamяtlяrinin, morfofizioloji vя aqronomik xцsusiyyяtlяrinin, buьda genotiplяrinin real vя potensial imkanlarыnыn xarici mцhit amillяri ilя birlikdя юyrяnilmяsi сайясиндя “Иdeal” buьda tipinin yцksяk mяhsuldarlыьыnы tяmin edяn prinsiplяr iшlяnib hazыrlanmышdыr.

    Яd.: Родин Л.Е., Базилевич Н.И. Динамика органического вещества и биологический круговорот зольных элементов и азота в основных типах растительности земного шара. М.; Л., 1965; Методы определения продукции водных животных. Минск, 1968; Алиев Д.А. Фотосинтетическая деятельность, минеральное питание и продуктивность растений. Б., 1974; Aliev D.A., Akperov Z.И. Fotosinteza si recolta de soia. Kiшinyov, 1998.