DEVÓN SİSTEMİ (DÖVRÜ), Devon (İngiltərənin c.­-q.­-ində, Kornuol y­-a­-nda Devon qraflığının adından) – Paleozoy erateminin (erasının) dördüncü sistemi (dövrü). Qlobal stratiqrafik (geoxronoloji) şkalada Silur sistemindən (dövründən) sonra, Daş kömür sistemindən (dövründən) əvvəl gəlir. Bu sistem ilk dəfə 1839 ildə İngiltərənin q.­-ində ingilis geoloqları A. Secvik və R.İ. Murçison tərəfindən ayrılmışdır. D.s.­-nin şöbə və mərtəbələrə ilk bölgüsü Arden və Reyn Şistli d­rında aparılmışdır. Radioloji metodlarla müəyyən edilmişdir ki, D.s.­-ni təşkil edən süxurların əmələ gəlməsi 418–360 mln. il bundan əvvəl başlamış və 58 mln. il davam et­mişdir.

Stratiqrafik bölgü. D.s. 3 şöbəyə və 7 mərtəbəyə bölünür.

D.s.­-nin etalon aşağı sərhədi Çexiyada Klonk kəsilişində ayrılmışdır. Bütövlükdə sistemin ilk bölgüsü isə Almaniyanın Ayfel (Eyfel) d­-rında aparılmışdır. D.s. çöküntü­ləri Şərqi Avropa platformasında (Baltika və Azov­-Podolsk qalxanlarından başqa), Si­bir platformasının q.­-ində, Yenisey çayı hövzəsində, Şimali Amerika platformasın­da, həmçinin Kaledon, Hersin və Alp qırı­şıqlığı zonalarında var. D. dövründə möv­cud olmuş fiziki­coğrafi şəraitdən asılı olaraq, qırışıqlıq zonalarda qırmızı rəngli formasiya, platforma sahələrində isə kar­bonat və terrigen formasiyalar əmələ gəl­mişdir.

Azərb. Resp.-­nda D.s. çöküntüləri Nax. MR ərazisində yayılmış və dəqiq tədqiq olunmuşdur. Burada D.s.-­nin yalnız orta və üst şöbələrinin çöküntüləri (əhəngdaşı, kvarslı qumdaşı, kvarsit, argillit, gilli şist, mergelli şist və dolomitlər) yer üzərinə çıxır. Xarakter faunası braxiopodlar, mər­canlar (tabulatlar, ruqozalar), krinoidealar, konodontlar, foraminiferlər və s.­-dən ibarət­ dir. Nax. MR­-də D.s.­-nin yer üzərinə çıxan hissəsinin qalınlığı 2000 m-­dən çoxdur.

Dövrün ümumi xarakteristikası. D.d.-ndə Kaledon tektogenez epoxası başa çatır, Hersin tektogenez epoxası başlanır. Bu dövrdə c. platformaları (Cənubi Ame­rika, Afrika­Әrəbistan, Hindistan, Avs­traliya, Antarktida) şm. platformalarından Paleotetis okeаnı ilə ayrılan Qondvana superkontinentinə daxil idi. Şm. platfor­maları (Şimali Amerika, Şərqi Avropa, Sibir) onları ayıran Yapetus (q.­-də) və Pa­leoasiya (ş.­-də) pleookeanlarının qapanması nəticəsində bir­birinə yaxınlaşmaqda davam edirdi. Devonun əvvəllərində Yapetus pa­leookeanının qapanması (Kaledon tekto­genezi) ilə Şimali Amerika və Şərqi Avro­pa platformaları bir­birinə yaxınlaşmağa başlayır və Devonun ortalarında Yaptus okeanının inkişafı dayandıqdan sonra Lavrussiya kontinenti özülünün tam konso­lidasiyası başa çatır.

Erkən Devonda Paleoasiya okeanının ş. hissəsində Mərkəzi Monqolustan mikro­kontinentinin Tıva­-Monqol bloku Sibir kon­tinentinin c. kənarı ilə birləşərək, müasir Filizli Altaydan Uzaq Şərqədək (Monqolu­standan keçməklə) geniş şelf sahəsini yara­dır.

Devonda bütün Kembriyəqədərki plat­formaların ərazilərində eroziya prosesləri və kontinental çöküntülərin toplanması üs­tünlük təşkil edir. Dəniz sedimentasiyası Paleotetis və Paleoasiya okeanlarının şelf zonalarında rif əhəngdaşıları çöküntü qatla­rının formalaşması ilə gedir.

D.d.­nün iqlimi isti olmuşdur. Yalnız Fran və Famen əsrlərində iqlim kəskin so­yumuş və bununla əlaqədar Paleotetis və Paleoasiya okeanlarının şelfində sədd riflə­rinin inkişafı dayanmışdır.

Цзви алям. Йер цзяриндя щяйатын инкишаф тарихиндя биомцхтялифлийин ян зянэин олдуьу дюврлярдян бири Девон дюврцдцр. Илк аммонитляр (гониатитляр), гуру биткиляри (псилофитляр, айыдюшяйикимилярин, чылпагтохумлуларын яъдадлары, суда-гуруда йашайанлар (стегосефаллар), ъцъцляр Д. дюврцндя мейдана эялмишdir. Дянизлярдя вя континентал су щювзяляриндя чянясизляр вя чохлу мигдарда мцхтялиф гыьырдаглы, пянъяцзэяъли, икитяняффцслц, лювщягялсямяли балыглар йашадыьы цчцн бу дюврц “балыглар ясри” адландырмаьа ясас верир. Дяниз онурьасызлары арасында чийинайаглылар, мяръанлар (табулйатлар, ругозалар) вя криноидейалар (ъинс ямяляэятирян организмляр), щямчинин трилобитляр, икитайлы вя гарынайаглы молйусклар, бриозойлар ян чох инкишаф етмишдир. Д.дюврцндя йаранан ящянэли йосунларын вя сианобактерийаларын щям биощермлярин вя тяк-тяк рифлярин, щям дя бир сыра континентал шелфлярин хариъи зоналарындакы барйер рифляринин формалашмасында мцщцм ролу олмушдур. Хырда пелаэик организмлярин (конодонтдашыйыъыларын) эениш йайылмасы сайясиндя онларын газынты галыгларындан биостратиграфийада зона формалары кими истифадя олунур. Сон Девон дюврцнцн орталарында организмлярин кцтляви гырылмасы, ещтимала эюря Карбон дюврцня кечид заманы эцълянян кяскин сойуглар нятиъясиндя баш вермишдир.

Faydalı qazıntılar. Şərqi Avropa və Şimali Amerikanın qədim və cavan plat­formalarının Devon çöküntüləri neft və qaz yataqları ilə zəngindir. Orta və Üst Devonun evaporit (doymuş məhlullardan çökmüş kimyəvi çöküntü) qatlarında kalium və daş duz yataqları (məs., Belarusda Pripyat, ABŞ-­da Uilliston kaliumlu hövzələri; Saxa Resp.­-nda daş duz yatağı) var. Dəmir (ABŞ, Әlcəzair, İspaniya və s.), manqan (Mərkəzi Qazaxıstan, Cənubi Ural), misli qum (Dnestryanı, Mərkəzi Qazaxıstan) yataqları, həmçinin Ural, Altay, Sudet d­-rı, Mərkəzi Qazaxıstan, Şimali və Orta Tyanşanda po­limetal, civə­sürmə, arsen­mis­nikel­kobalt, qızıl filizi, barit, flüorit, apatit və s. yataqlar da D.s.­-nin çöküntüləri ilə əlaqədardır. De­vonun aşınma qabığı ilə əlaqədar çökmə boksit yataqları məlumdur (məs., Şimali Ural boksitli rayonu). Şərqi Sibirdə, Vilyuy çayı hövzəsində kimberlit borularında al­maz yataqları aşkar edilmişdir.