Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DƏFN

    ДЯФН – инсанын юлцмцнц мцшайият едян мярасимляр комплекси, щяйат силсиляси айинляриндян бири.


    Бцтцн кечид айинляри кими Д. дя цч мярщялядян ибарятдир: Д.-я щазырлыг, Д.-ин юзц вя Д.-дянсонракы йас айинляри. Д.-я щазырлыг инсаны саь икян юлцмя щазырламагдан, Д. йеринин мцяййянляшдирилмясиндян, Д. цчцн лявазиматларын ялдя едилмясиндян; сегрегасийадан – мярщумла вя Д. иштиракчылары иля тямасларын мящдудлашдырылмасындан; мейитин Д.-я щазырланмасындан (йуйулма, балзамлама, кяфянлямя вя с.), онун йанында айыг галмагдан вя с. айинлярдян ибарятдир.


    Д.-ин иърасы цсулу щямин мядяниййятин юлцм вя рущлар алями иля ян чох баьлы олан тябият цнсцрляри – торпаг, од, су, сящра, мешя вя с. щаггында тясяввцрляриндян асылыдыр. Ян эениш йайылмыш Д. формасы олан гябирдя торпаг алтында дяфнетмя (ингумасийа) Мустйе дюврцндян мялумдур. Маьара (гайанын ичиндя Д.), аьаъ коьушу вя бу кими диэяр бошлуглар да гябир ола биляр. Неолит дюврцндян етибарян мейитин йандырылмасы (кремасийа) формасында Д. йайылмаьа башламышдыр; кремасийанын галыглары торпаьа басдырылыр, щавайа сяпялянир, йахуд хцсуси Д. урнасына йерляшдирилирди. Йерцстц (мейити сящрада, мешядя, тундрада, щямчинин гощумлары тяряфиндян тярк едилмиш евиндя) вя щавада (тахта мейданчада, аьаъда) Д. формалары да мювъуддур; мейит чцрцйяндян сонра сцмцклярин гябирдя (мяс., бах Наус), суда, йахуд башга йердя йенидян басдырылмасы (икинъи Д.) щалларына да раст эялинир. Икинъи Д. бязян торпаг алтында да щяйата кечирилирди. Суда (сал цзяриндя, гайыгда вя с.) Д. дя мцмкцн иди. Д. цчцн сярдаба дцзялдя, мейити табута, керамик габа, зянбиля, гайыьа, тякярли арабайа, киршяйя вя с. йерляшдиря, Д. йерини башдашы иля эюстяря билярдиляр. Д. адятян дуалар, аьылар, мядщиййяляр вя йа мярщума цнванланмыш нитгляр (мяс., антик епитафийалар), щямчинин тянтяняли йцрцш, гурбанвермя (инсанларын, щейванларын, ярзаьын, яшйаларын), зийафят, дастан сюйлямя, рягсляр, театрлашдырылмыш тамашалар (бязян юз ритуал явязляйиъиси иля тямсил олунан мярщумун “иштиракы” иля), идман вя щярби ойунлардан (мяс., бах Гладиаторлар) ибарят байрамла мцшайият едилирди. Д.-ин мцряккяблийи вя зянэинлийи мярщу- мун статусундан асылы иди (ян тямтяраглы Д. щюкмдар вя башчыларын, ян садя Д. ушагларын юлцмц заманы кечирилирди).


    Д. айининин ясас мязмуну мярщум щаггында о бири дцнйанын тямсилчиси кими, щямчинин ейни заманда щям хейирхащ (мящсулдарлыьы тямин едян; бах Мящсулдарлыг култу), щям дя дириляр цчцн тящлцкяли олан илащи гцввя кими (бах Яъдада ситайиш) тясяввцрлярдян ибарятдир. Д.-ин мягсяди ейни заманда щям
    мярщумла тямас йаратмаг (мярщуму “гидаландырырлар”, “гонаг” чаьырырлар вя с.), щям дя эерийя дюнцшцнцн гаршысыны алмагдыр (мейити баьлайырлар, дашларын алтында язирляр, низя батырырлар, башыны цзцрляр вя с.; Д. лявазиматларыны сындырырлар, Д. иштиракчылары ритуал тямизлянмядян кечирляр, мярщумун яшйаларыны мящв едирляр вя с.). Еляъя дя мярщумун бядянини щям мящв етмяк (мяс., йандырмагла), йахуд гябирдя тяърид етмяк, щям дя бцтцнлцкдя (мумийа шяклиндя) вя йа гисмян (мяс., йалныз кяллясини; бах Кялля култу) горуйуб сахламаг, йахуд эюрцнцшцнц бярпа етмяк (портрет, маска, атропоморф саркофаг, урна, башдашы вя с. формада) кими адятляр вар. Юлянляря дини-маэик мцнасибят ендоканнибализм айининдя (бах Каннибализм) вя мярщумун бядян цзвлярини, йахуд яшйаларыны бяднязярдян горуйан васитяляр кими истифадядя дя якс олунур. Мярщумун ахирят дцнйасындакы щяйаты Д.-ин дцзэцн йериня йетирилмясиндян асылыдыр; якс щалда о, щяйатда галанлардан гисас ала биляр. Беля тясяввцр олунур ки, мярщумун гисмятиня чятин вя тящлцкяли сяйащятя чыхмаг йазылмышдыр (Д. цчцн нягл. васитяляринин ящямиййяти дя бурадандыр), Д. мярасими бу сяйащяти тямин етмяли вя мярщумун дириляр дцнйасына “гайыдышы”нын гаршысыны алмалыдыр.

    Д. щяйат силсилясинин диэяр айинляриндя (хцсусиля тойларын, доьум айинляринин) вя тягвим айинляринин (мяс., Карнавалын, Масленитсанын “дяфн”и вя с.) бязи елементляриндя имитасийа олунур.


    Щ и н д у и з м д я Д. адятляри ъанын башга дцнйайа кечидинин айинлярля мцшайият олунмасы иля баьлыдыр (санскара антйешти); дцзэцн йериня йетирилмяйян айинляр ъанын (рущун) ращатлыг тапмамасы вя инсанлара язиййят вермясиля нятиъяляня биляр. Юлцм айаьында оланын башы цстцндя Ведалардан щимнлярин фрагментляри, “Бщагаватэита”дан вя “Рамайана”дан шеирляр охунур, йанында мцтляг од йандырылыр. Мярщуму йуйур, сачларыны кясир, дырнагларыны гырхыр, тязя палтар эейиндирир, йахуд кяфянляйир вя хярякдя кремасийа йериня (шмашана) апарырлар. Д. йцрцшцнцн иштиракчылары шяр рущлары говмаг цчцн гышгырыр, рягс едирляр. Мярщумун мейити тонгала айаглары ъянуб (юлцляр дийары) истигамятиндя гойулур. Гощумлардан бири (адятян, мярщумун бюйцк оьлу) тонгала мцгяддяс су чиляйяндян сонра евдяки оъагдан аловландырылмыш мяшялля ону йандырыр. Щиндуистлярин инанъларына эюря, од аллащы (Агни) бядян мящбясиндян гуртулмагда вя о дцнйайа кючмякдя ъана кюмяк едир. Бир–ики эцндян сонра мярщумун ясас гощуму астщисанчайана (“сцмцклярин топланмасы”) айинини кечирмяк цчцн кремасийа йериня гайыдыр: кремасийа галыгларыны урнайа гойараг, ону йа чайда батырыр, йа да торпагда басдырыр. Йас мярасимляри, адятян, юлцмдян сонракы 3, 5, 7 вя 9-ъу эцнлярдя кечирилир.


    Б у д д и з м д я Д. айинляри хейли фяргли формада кечирилир. Тибет халгларында чох вахт щавада Д.-я цстцнлцк верилир: парчаланмыш мейит лешйейян гушлар цчцн гойулур. Монголлар вя бурйатлар, адятян, юлянин йанына ламаны дявят едирляр вя о, щяйата кечириляъяк айинляри, охунаъаг дуалары, щямчинин мярщумун кимляр тяряфиндян вя щарада басдырылаъаьыны мцяййянляшдирир. Яввялляр мейит инсанлардан узаг йердя, вящши щейванларын йейилмяси цчцн гойулурду, щазырда ися чох вахт ингумасийа, йахуд кремасийа щяйата кечирилир.


    З я р д ц ш т и л и к д я  ингумасийа вя кремасийа гадаьандыр, чцнки бу, торпаьын вя одун мурдарланмасы кими дяйярляндирилир. Д., адятян, юлцм эцнц иъра олунур. Мейит йуйулараг кяфянлянир вя лешйейян гушларын парчаламасы цчцн тавансыз “сцкут гцлляси”ня (дахмайа) апарылыр. 4 эцндян сонра сцмцкляр оссуарийя, йахуд щямин гцллянин ичярисиндяки хцсуси гуйуйа йерляшдирилир. Щиндистан парсларында дахмалар инди дя мювъуддур.


    И у д а и з м д я Д.-ин дцзэцн щяйата кечирилмяси Мясищин эялиши иля баьлы олан физикидирилмяинанъынынмцщцмелементидир. Мярщумун бцтцн бядян дяликлярини баьлайыр, баш тяряфиндя шам йандырырлар. Мейити йуйур (яввялляр йаь вя ятирли даваъатла сцртцрдцляр) вя аь кяфяня бцрцйцрляр. Д. мцмкцн гядяр тез щяйата кечирилмялидир; шянбя (шабат) эцнц вя Йом киппурда Д. гадаьандыр. Йалныз торпаг алтында Д. яняняси вардыр. Табутсуз басдырылмайа иъазя верился дя, гядим дюврлярдян мейит табута гойулур (бязян бядянин тез чцрцмясини тямин етмяк цчцн табутун цст, йахуд алт гапаьы олмур). Бязи иъмаларда мейити башы, йахуд айаглары Йерусялим истигамятиндя басдырмаг гябул олунмушдур. Ян аьыр матям илк 3 эцн сахланылыр, сонра йас мярасими 7-ъи вя 30-ъу эцндя кечирилир.


    Х р и с т и а н л ы ь ы н мцхтялиф ъяряйанларында Д. айининин юз хцсусиййятляри вардыр. Православлар вя католиклярдя кешиш юлянин башы цзяриндя онун тювбясини гябул едир, билаваситя ъанын бядяндян айрылдыьы заман “ъанын бядяндян айрылмасы” канону (юлцм дуасы) охунур. Католисизмдя мейитин хцсуси йуйулмасы проседурлары йохдур, лакин балзамлама мцмкцндцр. Мярщуму, адятян, гара, юлян ушаглары ися аь рянэдя эейиндирирляр. Табута мярщумун шяхси яшйаларынын гойулмасына иъазя верилир. Табуту гября саларкян Д.-дя иштирак едянляр ора эцл вя бир овуъ торпаг атырлар. Мязарларын мцяййян тяряфя истигамятляндирилмяси яняняси йохдур; гябирцстц абидяляр йалныз баш тяряфдя гойулур. 1960 илдян кремасийайа иъазя верилир. Юляндян сонра 3, 7 вя 30-ъу эцнлярдя йас мярасимляри кечирилир.


    И с л а м гайдаларына эюря, мярщумун эюзляри, аьзы вя чяняси баьланыр, цзяриня парча юртцлцр. Инсанын юлцмдян габаг “кялмейи-шящадят” демясинин (Аллащын тяклийиня вя Мящяммядин пейьямбярлийиня шящадят эятирмяси) цстцнлцйц вар. Якс тягдирдя “кялмейи-шящадят” мярщумун гулаьына дейилир, башы цзяриндя Гуранын “Йа Син” суряси охунур. Эеъя юлдцйц тягдирдя йанында чыраг йандырылыр. Мейит шярият гайдаларына ясасян йуйулур (“гцсл” айини), мцяййян йерляриня кафур сцртцлцр (“щянут” айини) вя кяфяня бцкцлцр. Хцсуси гайда иля ъяназя намазы (мейит намаз гыланын гаршысында башы онун саь тяряфиндя олмаг шяртиля) гылындыгдан сонра Д. иъра олуна биляр (йашы 6-дан аз олан ушаьын мейити цчцн ъяназя намазы ваъиб дейил). Мейит торпаьа бирбаша, цзц Гибля истигамятиндя олмагла саь бюйрц цстцндя гойулур. “Гябир сорьу-суалына щазырламаг” мягсядиля Д. заманы мейити силкяляйяряк, она тялгин (мярщумун рущуна мцяййян билэиляри тялгин едян дуа) охунур. Д.-и юлцм эцнц иъра етмяк мяслящят эюрцлцр. Гцрубдан сонра юлянлярин Д.-и нювбяти эцня сахланылыр. Д.-ин иъра олундуьу илк эеъядя Гурандан хцсуси айяляр охумагла ики рцкят вящшят намазы (бах Намаз) гылмаг яняняси дя вар. Бязи щаллар истисна олмагла, мцсялманын гябринин ачылмасына иъазя верилмир. Юлцмцн 3, 7, 40-ъы (бязи реэионларда 52-ъи) эцнляриндя вя ил дюнцмцндя йас мярасимляри (ещсан) кечирилир. Ислам дининдя матям мцддятинин узадылмасы, йас мярасимляринин тямтяраглы кечирилмяси вя мязарларын бязядилмяси бяйянилмир.


    Азярб. Респ.-нда апарылан археоложи газынтылардан мялум олур ки, Неолит дюврцндян ислам дини йайылана гядяр юлцляри, ясасян, торпаг, катакомба, даш гуту гябирлярдя вя курганлар алтында Д. етмишляр. Бязян ися юлцляри йандырыб кцлцнц басдырмаг, мейити гябирляря отурдулмуш вязиййятдя гоймаг, парчалайараг гябирин мцхтялиф йерляриня басдырмаг, юлцнц цзц ашаьы гоймаг адятляриня дя тясадцф едилмишдир. Юлцляр гябиря гойулмуш аваданлыгларын цстцндядя басдырылмышдыр.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DƏFN

    ДЯФН – инсанын юлцмцнц мцшайият едян мярасимляр комплекси, щяйат силсиляси айинляриндян бири.


    Бцтцн кечид айинляри кими Д. дя цч мярщялядян ибарятдир: Д.-я щазырлыг, Д.-ин юзц вя Д.-дянсонракы йас айинляри. Д.-я щазырлыг инсаны саь икян юлцмя щазырламагдан, Д. йеринин мцяййянляшдирилмясиндян, Д. цчцн лявазиматларын ялдя едилмясиндян; сегрегасийадан – мярщумла вя Д. иштиракчылары иля тямасларын мящдудлашдырылмасындан; мейитин Д.-я щазырланмасындан (йуйулма, балзамлама, кяфянлямя вя с.), онун йанында айыг галмагдан вя с. айинлярдян ибарятдир.


    Д.-ин иърасы цсулу щямин мядяниййятин юлцм вя рущлар алями иля ян чох баьлы олан тябият цнсцрляри – торпаг, од, су, сящра, мешя вя с. щаггында тясяввцрляриндян асылыдыр. Ян эениш йайылмыш Д. формасы олан гябирдя торпаг алтында дяфнетмя (ингумасийа) Мустйе дюврцндян мялумдур. Маьара (гайанын ичиндя Д.), аьаъ коьушу вя бу кими диэяр бошлуглар да гябир ола биляр. Неолит дюврцндян етибарян мейитин йандырылмасы (кремасийа) формасында Д. йайылмаьа башламышдыр; кремасийанын галыглары торпаьа басдырылыр, щавайа сяпялянир, йахуд хцсуси Д. урнасына йерляшдирилирди. Йерцстц (мейити сящрада, мешядя, тундрада, щямчинин гощумлары тяряфиндян тярк едилмиш евиндя) вя щавада (тахта мейданчада, аьаъда) Д. формалары да мювъуддур; мейит чцрцйяндян сонра сцмцклярин гябирдя (мяс., бах Наус), суда, йахуд башга йердя йенидян басдырылмасы (икинъи Д.) щалларына да раст эялинир. Икинъи Д. бязян торпаг алтында да щяйата кечирилирди. Суда (сал цзяриндя, гайыгда вя с.) Д. дя мцмкцн иди. Д. цчцн сярдаба дцзялдя, мейити табута, керамик габа, зянбиля, гайыьа, тякярли арабайа, киршяйя вя с. йерляшдиря, Д. йерини башдашы иля эюстяря билярдиляр. Д. адятян дуалар, аьылар, мядщиййяляр вя йа мярщума цнванланмыш нитгляр (мяс., антик епитафийалар), щямчинин тянтяняли йцрцш, гурбанвермя (инсанларын, щейванларын, ярзаьын, яшйаларын), зийафят, дастан сюйлямя, рягсляр, театрлашдырылмыш тамашалар (бязян юз ритуал явязляйиъиси иля тямсил олунан мярщумун “иштиракы” иля), идман вя щярби ойунлардан (мяс., бах Гладиаторлар) ибарят байрамла мцшайият едилирди. Д.-ин мцряккяблийи вя зянэинлийи мярщу- мун статусундан асылы иди (ян тямтяраглы Д. щюкмдар вя башчыларын, ян садя Д. ушагларын юлцмц заманы кечирилирди).


    Д. айининин ясас мязмуну мярщум щаггында о бири дцнйанын тямсилчиси кими, щямчинин ейни заманда щям хейирхащ (мящсулдарлыьы тямин едян; бах Мящсулдарлыг култу), щям дя дириляр цчцн тящлцкяли олан илащи гцввя кими (бах Яъдада ситайиш) тясяввцрлярдян ибарятдир. Д.-ин мягсяди ейни заманда щям
    мярщумла тямас йаратмаг (мярщуму “гидаландырырлар”, “гонаг” чаьырырлар вя с.), щям дя эерийя дюнцшцнцн гаршысыны алмагдыр (мейити баьлайырлар, дашларын алтында язирляр, низя батырырлар, башыны цзцрляр вя с.; Д. лявазиматларыны сындырырлар, Д. иштиракчылары ритуал тямизлянмядян кечирляр, мярщумун яшйаларыны мящв едирляр вя с.). Еляъя дя мярщумун бядянини щям мящв етмяк (мяс., йандырмагла), йахуд гябирдя тяърид етмяк, щям дя бцтцнлцкдя (мумийа шяклиндя) вя йа гисмян (мяс., йалныз кяллясини; бах Кялля култу) горуйуб сахламаг, йахуд эюрцнцшцнц бярпа етмяк (портрет, маска, атропоморф саркофаг, урна, башдашы вя с. формада) кими адятляр вар. Юлянляря дини-маэик мцнасибят ендоканнибализм айининдя (бах Каннибализм) вя мярщумун бядян цзвлярини, йахуд яшйаларыны бяднязярдян горуйан васитяляр кими истифадядя дя якс олунур. Мярщумун ахирят дцнйасындакы щяйаты Д.-ин дцзэцн йериня йетирилмясиндян асылыдыр; якс щалда о, щяйатда галанлардан гисас ала биляр. Беля тясяввцр олунур ки, мярщумун гисмятиня чятин вя тящлцкяли сяйащятя чыхмаг йазылмышдыр (Д. цчцн нягл. васитяляринин ящямиййяти дя бурадандыр), Д. мярасими бу сяйащяти тямин етмяли вя мярщумун дириляр дцнйасына “гайыдышы”нын гаршысыны алмалыдыр.

    Д. щяйат силсилясинин диэяр айинляриндя (хцсусиля тойларын, доьум айинляринин) вя тягвим айинляринин (мяс., Карнавалын, Масленитсанын “дяфн”и вя с.) бязи елементляриндя имитасийа олунур.


    Щ и н д у и з м д я Д. адятляри ъанын башга дцнйайа кечидинин айинлярля мцшайият олунмасы иля баьлыдыр (санскара антйешти); дцзэцн йериня йетирилмяйян айинляр ъанын (рущун) ращатлыг тапмамасы вя инсанлара язиййят вермясиля нятиъяляня биляр. Юлцм айаьында оланын башы цстцндя Ведалардан щимнлярин фрагментляри, “Бщагаватэита”дан вя “Рамайана”дан шеирляр охунур, йанында мцтляг од йандырылыр. Мярщуму йуйур, сачларыны кясир, дырнагларыны гырхыр, тязя палтар эейиндирир, йахуд кяфянляйир вя хярякдя кремасийа йериня (шмашана) апарырлар. Д. йцрцшцнцн иштиракчылары шяр рущлары говмаг цчцн гышгырыр, рягс едирляр. Мярщумун мейити тонгала айаглары ъянуб (юлцляр дийары) истигамятиндя гойулур. Гощумлардан бири (адятян, мярщумун бюйцк оьлу) тонгала мцгяддяс су чиляйяндян сонра евдяки оъагдан аловландырылмыш мяшялля ону йандырыр. Щиндуистлярин инанъларына эюря, од аллащы (Агни) бядян мящбясиндян гуртулмагда вя о дцнйайа кючмякдя ъана кюмяк едир. Бир–ики эцндян сонра мярщумун ясас гощуму астщисанчайана (“сцмцклярин топланмасы”) айинини кечирмяк цчцн кремасийа йериня гайыдыр: кремасийа галыгларыны урнайа гойараг, ону йа чайда батырыр, йа да торпагда басдырыр. Йас мярасимляри, адятян, юлцмдян сонракы 3, 5, 7 вя 9-ъу эцнлярдя кечирилир.


    Б у д д и з м д я Д. айинляри хейли фяргли формада кечирилир. Тибет халгларында чох вахт щавада Д.-я цстцнлцк верилир: парчаланмыш мейит лешйейян гушлар цчцн гойулур. Монголлар вя бурйатлар, адятян, юлянин йанына ламаны дявят едирляр вя о, щяйата кечириляъяк айинляри, охунаъаг дуалары, щямчинин мярщумун кимляр тяряфиндян вя щарада басдырылаъаьыны мцяййянляшдирир. Яввялляр мейит инсанлардан узаг йердя, вящши щейванларын йейилмяси цчцн гойулурду, щазырда ися чох вахт ингумасийа, йахуд кремасийа щяйата кечирилир.


    З я р д ц ш т и л и к д я  ингумасийа вя кремасийа гадаьандыр, чцнки бу, торпаьын вя одун мурдарланмасы кими дяйярляндирилир. Д., адятян, юлцм эцнц иъра олунур. Мейит йуйулараг кяфянлянир вя лешйейян гушларын парчаламасы цчцн тавансыз “сцкут гцлляси”ня (дахмайа) апарылыр. 4 эцндян сонра сцмцкляр оссуарийя, йахуд щямин гцллянин ичярисиндяки хцсуси гуйуйа йерляшдирилир. Щиндистан парсларында дахмалар инди дя мювъуддур.


    И у д а и з м д я Д.-ин дцзэцн щяйата кечирилмяси Мясищин эялиши иля баьлы олан физикидирилмяинанъынынмцщцмелементидир. Мярщумун бцтцн бядян дяликлярини баьлайыр, баш тяряфиндя шам йандырырлар. Мейити йуйур (яввялляр йаь вя ятирли даваъатла сцртцрдцляр) вя аь кяфяня бцрцйцрляр. Д. мцмкцн гядяр тез щяйата кечирилмялидир; шянбя (шабат) эцнц вя Йом киппурда Д. гадаьандыр. Йалныз торпаг алтында Д. яняняси вардыр. Табутсуз басдырылмайа иъазя верился дя, гядим дюврлярдян мейит табута гойулур (бязян бядянин тез чцрцмясини тямин етмяк цчцн табутун цст, йахуд алт гапаьы олмур). Бязи иъмаларда мейити башы, йахуд айаглары Йерусялим истигамятиндя басдырмаг гябул олунмушдур. Ян аьыр матям илк 3 эцн сахланылыр, сонра йас мярасими 7-ъи вя 30-ъу эцндя кечирилир.


    Х р и с т и а н л ы ь ы н мцхтялиф ъяряйанларында Д. айининин юз хцсусиййятляри вардыр. Православлар вя католиклярдя кешиш юлянин башы цзяриндя онун тювбясини гябул едир, билаваситя ъанын бядяндян айрылдыьы заман “ъанын бядяндян айрылмасы” канону (юлцм дуасы) охунур. Католисизмдя мейитин хцсуси йуйулмасы проседурлары йохдур, лакин балзамлама мцмкцндцр. Мярщуму, адятян, гара, юлян ушаглары ися аь рянэдя эейиндирирляр. Табута мярщумун шяхси яшйаларынын гойулмасына иъазя верилир. Табуту гября саларкян Д.-дя иштирак едянляр ора эцл вя бир овуъ торпаг атырлар. Мязарларын мцяййян тяряфя истигамятляндирилмяси яняняси йохдур; гябирцстц абидяляр йалныз баш тяряфдя гойулур. 1960 илдян кремасийайа иъазя верилир. Юляндян сонра 3, 7 вя 30-ъу эцнлярдя йас мярасимляри кечирилир.


    И с л а м гайдаларына эюря, мярщумун эюзляри, аьзы вя чяняси баьланыр, цзяриня парча юртцлцр. Инсанын юлцмдян габаг “кялмейи-шящадят” демясинин (Аллащын тяклийиня вя Мящяммядин пейьямбярлийиня шящадят эятирмяси) цстцнлцйц вар. Якс тягдирдя “кялмейи-шящадят” мярщумун гулаьына дейилир, башы цзяриндя Гуранын “Йа Син” суряси охунур. Эеъя юлдцйц тягдирдя йанында чыраг йандырылыр. Мейит шярият гайдаларына ясасян йуйулур (“гцсл” айини), мцяййян йерляриня кафур сцртцлцр (“щянут” айини) вя кяфяня бцкцлцр. Хцсуси гайда иля ъяназя намазы (мейит намаз гыланын гаршысында башы онун саь тяряфиндя олмаг шяртиля) гылындыгдан сонра Д. иъра олуна биляр (йашы 6-дан аз олан ушаьын мейити цчцн ъяназя намазы ваъиб дейил). Мейит торпаьа бирбаша, цзц Гибля истигамятиндя олмагла саь бюйрц цстцндя гойулур. “Гябир сорьу-суалына щазырламаг” мягсядиля Д. заманы мейити силкяляйяряк, она тялгин (мярщумун рущуна мцяййян билэиляри тялгин едян дуа) охунур. Д.-и юлцм эцнц иъра етмяк мяслящят эюрцлцр. Гцрубдан сонра юлянлярин Д.-и нювбяти эцня сахланылыр. Д.-ин иъра олундуьу илк эеъядя Гурандан хцсуси айяляр охумагла ики рцкят вящшят намазы (бах Намаз) гылмаг яняняси дя вар. Бязи щаллар истисна олмагла, мцсялманын гябринин ачылмасына иъазя верилмир. Юлцмцн 3, 7, 40-ъы (бязи реэионларда 52-ъи) эцнляриндя вя ил дюнцмцндя йас мярасимляри (ещсан) кечирилир. Ислам дининдя матям мцддятинин узадылмасы, йас мярасимляринин тямтяраглы кечирилмяси вя мязарларын бязядилмяси бяйянилмир.


    Азярб. Респ.-нда апарылан археоложи газынтылардан мялум олур ки, Неолит дюврцндян ислам дини йайылана гядяр юлцляри, ясасян, торпаг, катакомба, даш гуту гябирлярдя вя курганлар алтында Д. етмишляр. Бязян ися юлцляри йандырыб кцлцнц басдырмаг, мейити гябирляря отурдулмуш вязиййятдя гоймаг, парчалайараг гябирин мцхтялиф йерляриня басдырмаг, юлцнц цзц ашаьы гоймаг адятляриня дя тясадцф едилмишдир. Юлцляр гябиря гойулмуш аваданлыгларын цстцндядя басдырылмышдыр.

    DƏFN

    ДЯФН – инсанын юлцмцнц мцшайият едян мярасимляр комплекси, щяйат силсиляси айинляриндян бири.


    Бцтцн кечид айинляри кими Д. дя цч мярщялядян ибарятдир: Д.-я щазырлыг, Д.-ин юзц вя Д.-дянсонракы йас айинляри. Д.-я щазырлыг инсаны саь икян юлцмя щазырламагдан, Д. йеринин мцяййянляшдирилмясиндян, Д. цчцн лявазиматларын ялдя едилмясиндян; сегрегасийадан – мярщумла вя Д. иштиракчылары иля тямасларын мящдудлашдырылмасындан; мейитин Д.-я щазырланмасындан (йуйулма, балзамлама, кяфянлямя вя с.), онун йанында айыг галмагдан вя с. айинлярдян ибарятдир.


    Д.-ин иърасы цсулу щямин мядяниййятин юлцм вя рущлар алями иля ян чох баьлы олан тябият цнсцрляри – торпаг, од, су, сящра, мешя вя с. щаггында тясяввцрляриндян асылыдыр. Ян эениш йайылмыш Д. формасы олан гябирдя торпаг алтында дяфнетмя (ингумасийа) Мустйе дюврцндян мялумдур. Маьара (гайанын ичиндя Д.), аьаъ коьушу вя бу кими диэяр бошлуглар да гябир ола биляр. Неолит дюврцндян етибарян мейитин йандырылмасы (кремасийа) формасында Д. йайылмаьа башламышдыр; кремасийанын галыглары торпаьа басдырылыр, щавайа сяпялянир, йахуд хцсуси Д. урнасына йерляшдирилирди. Йерцстц (мейити сящрада, мешядя, тундрада, щямчинин гощумлары тяряфиндян тярк едилмиш евиндя) вя щавада (тахта мейданчада, аьаъда) Д. формалары да мювъуддур; мейит чцрцйяндян сонра сцмцклярин гябирдя (мяс., бах Наус), суда, йахуд башга йердя йенидян басдырылмасы (икинъи Д.) щалларына да раст эялинир. Икинъи Д. бязян торпаг алтында да щяйата кечирилирди. Суда (сал цзяриндя, гайыгда вя с.) Д. дя мцмкцн иди. Д. цчцн сярдаба дцзялдя, мейити табута, керамик габа, зянбиля, гайыьа, тякярли арабайа, киршяйя вя с. йерляшдиря, Д. йерини башдашы иля эюстяря билярдиляр. Д. адятян дуалар, аьылар, мядщиййяляр вя йа мярщума цнванланмыш нитгляр (мяс., антик епитафийалар), щямчинин тянтяняли йцрцш, гурбанвермя (инсанларын, щейванларын, ярзаьын, яшйаларын), зийафят, дастан сюйлямя, рягсляр, театрлашдырылмыш тамашалар (бязян юз ритуал явязляйиъиси иля тямсил олунан мярщумун “иштиракы” иля), идман вя щярби ойунлардан (мяс., бах Гладиаторлар) ибарят байрамла мцшайият едилирди. Д.-ин мцряккяблийи вя зянэинлийи мярщу- мун статусундан асылы иди (ян тямтяраглы Д. щюкмдар вя башчыларын, ян садя Д. ушагларын юлцмц заманы кечирилирди).


    Д. айининин ясас мязмуну мярщум щаггында о бири дцнйанын тямсилчиси кими, щямчинин ейни заманда щям хейирхащ (мящсулдарлыьы тямин едян; бах Мящсулдарлыг култу), щям дя дириляр цчцн тящлцкяли олан илащи гцввя кими (бах Яъдада ситайиш) тясяввцрлярдян ибарятдир. Д.-ин мягсяди ейни заманда щям
    мярщумла тямас йаратмаг (мярщуму “гидаландырырлар”, “гонаг” чаьырырлар вя с.), щям дя эерийя дюнцшцнцн гаршысыны алмагдыр (мейити баьлайырлар, дашларын алтында язирляр, низя батырырлар, башыны цзцрляр вя с.; Д. лявазиматларыны сындырырлар, Д. иштиракчылары ритуал тямизлянмядян кечирляр, мярщумун яшйаларыны мящв едирляр вя с.). Еляъя дя мярщумун бядянини щям мящв етмяк (мяс., йандырмагла), йахуд гябирдя тяърид етмяк, щям дя бцтцнлцкдя (мумийа шяклиндя) вя йа гисмян (мяс., йалныз кяллясини; бах Кялля култу) горуйуб сахламаг, йахуд эюрцнцшцнц бярпа етмяк (портрет, маска, атропоморф саркофаг, урна, башдашы вя с. формада) кими адятляр вар. Юлянляря дини-маэик мцнасибят ендоканнибализм айининдя (бах Каннибализм) вя мярщумун бядян цзвлярини, йахуд яшйаларыны бяднязярдян горуйан васитяляр кими истифадядя дя якс олунур. Мярщумун ахирят дцнйасындакы щяйаты Д.-ин дцзэцн йериня йетирилмясиндян асылыдыр; якс щалда о, щяйатда галанлардан гисас ала биляр. Беля тясяввцр олунур ки, мярщумун гисмятиня чятин вя тящлцкяли сяйащятя чыхмаг йазылмышдыр (Д. цчцн нягл. васитяляринин ящямиййяти дя бурадандыр), Д. мярасими бу сяйащяти тямин етмяли вя мярщумун дириляр дцнйасына “гайыдышы”нын гаршысыны алмалыдыр.

    Д. щяйат силсилясинин диэяр айинляриндя (хцсусиля тойларын, доьум айинляринин) вя тягвим айинляринин (мяс., Карнавалын, Масленитсанын “дяфн”и вя с.) бязи елементляриндя имитасийа олунур.


    Щ и н д у и з м д я Д. адятляри ъанын башга дцнйайа кечидинин айинлярля мцшайият олунмасы иля баьлыдыр (санскара антйешти); дцзэцн йериня йетирилмяйян айинляр ъанын (рущун) ращатлыг тапмамасы вя инсанлара язиййят вермясиля нятиъяляня биляр. Юлцм айаьында оланын башы цстцндя Ведалардан щимнлярин фрагментляри, “Бщагаватэита”дан вя “Рамайана”дан шеирляр охунур, йанында мцтляг од йандырылыр. Мярщуму йуйур, сачларыны кясир, дырнагларыны гырхыр, тязя палтар эейиндирир, йахуд кяфянляйир вя хярякдя кремасийа йериня (шмашана) апарырлар. Д. йцрцшцнцн иштиракчылары шяр рущлары говмаг цчцн гышгырыр, рягс едирляр. Мярщумун мейити тонгала айаглары ъянуб (юлцляр дийары) истигамятиндя гойулур. Гощумлардан бири (адятян, мярщумун бюйцк оьлу) тонгала мцгяддяс су чиляйяндян сонра евдяки оъагдан аловландырылмыш мяшялля ону йандырыр. Щиндуистлярин инанъларына эюря, од аллащы (Агни) бядян мящбясиндян гуртулмагда вя о дцнйайа кючмякдя ъана кюмяк едир. Бир–ики эцндян сонра мярщумун ясас гощуму астщисанчайана (“сцмцклярин топланмасы”) айинини кечирмяк цчцн кремасийа йериня гайыдыр: кремасийа галыгларыны урнайа гойараг, ону йа чайда батырыр, йа да торпагда басдырыр. Йас мярасимляри, адятян, юлцмдян сонракы 3, 5, 7 вя 9-ъу эцнлярдя кечирилир.


    Б у д д и з м д я Д. айинляри хейли фяргли формада кечирилир. Тибет халгларында чох вахт щавада Д.-я цстцнлцк верилир: парчаланмыш мейит лешйейян гушлар цчцн гойулур. Монголлар вя бурйатлар, адятян, юлянин йанына ламаны дявят едирляр вя о, щяйата кечириляъяк айинляри, охунаъаг дуалары, щямчинин мярщумун кимляр тяряфиндян вя щарада басдырылаъаьыны мцяййянляшдирир. Яввялляр мейит инсанлардан узаг йердя, вящши щейванларын йейилмяси цчцн гойулурду, щазырда ися чох вахт ингумасийа, йахуд кремасийа щяйата кечирилир.


    З я р д ц ш т и л и к д я  ингумасийа вя кремасийа гадаьандыр, чцнки бу, торпаьын вя одун мурдарланмасы кими дяйярляндирилир. Д., адятян, юлцм эцнц иъра олунур. Мейит йуйулараг кяфянлянир вя лешйейян гушларын парчаламасы цчцн тавансыз “сцкут гцлляси”ня (дахмайа) апарылыр. 4 эцндян сонра сцмцкляр оссуарийя, йахуд щямин гцллянин ичярисиндяки хцсуси гуйуйа йерляшдирилир. Щиндистан парсларында дахмалар инди дя мювъуддур.


    И у д а и з м д я Д.-ин дцзэцн щяйата кечирилмяси Мясищин эялиши иля баьлы олан физикидирилмяинанъынынмцщцмелементидир. Мярщумун бцтцн бядян дяликлярини баьлайыр, баш тяряфиндя шам йандырырлар. Мейити йуйур (яввялляр йаь вя ятирли даваъатла сцртцрдцляр) вя аь кяфяня бцрцйцрляр. Д. мцмкцн гядяр тез щяйата кечирилмялидир; шянбя (шабат) эцнц вя Йом киппурда Д. гадаьандыр. Йалныз торпаг алтында Д. яняняси вардыр. Табутсуз басдырылмайа иъазя верился дя, гядим дюврлярдян мейит табута гойулур (бязян бядянин тез чцрцмясини тямин етмяк цчцн табутун цст, йахуд алт гапаьы олмур). Бязи иъмаларда мейити башы, йахуд айаглары Йерусялим истигамятиндя басдырмаг гябул олунмушдур. Ян аьыр матям илк 3 эцн сахланылыр, сонра йас мярасими 7-ъи вя 30-ъу эцндя кечирилир.


    Х р и с т и а н л ы ь ы н мцхтялиф ъяряйанларында Д. айининин юз хцсусиййятляри вардыр. Православлар вя католиклярдя кешиш юлянин башы цзяриндя онун тювбясини гябул едир, билаваситя ъанын бядяндян айрылдыьы заман “ъанын бядяндян айрылмасы” канону (юлцм дуасы) охунур. Католисизмдя мейитин хцсуси йуйулмасы проседурлары йохдур, лакин балзамлама мцмкцндцр. Мярщуму, адятян, гара, юлян ушаглары ися аь рянэдя эейиндирирляр. Табута мярщумун шяхси яшйаларынын гойулмасына иъазя верилир. Табуту гября саларкян Д.-дя иштирак едянляр ора эцл вя бир овуъ торпаг атырлар. Мязарларын мцяййян тяряфя истигамятляндирилмяси яняняси йохдур; гябирцстц абидяляр йалныз баш тяряфдя гойулур. 1960 илдян кремасийайа иъазя верилир. Юляндян сонра 3, 7 вя 30-ъу эцнлярдя йас мярасимляри кечирилир.


    И с л а м гайдаларына эюря, мярщумун эюзляри, аьзы вя чяняси баьланыр, цзяриня парча юртцлцр. Инсанын юлцмдян габаг “кялмейи-шящадят” демясинин (Аллащын тяклийиня вя Мящяммядин пейьямбярлийиня шящадят эятирмяси) цстцнлцйц вар. Якс тягдирдя “кялмейи-шящадят” мярщумун гулаьына дейилир, башы цзяриндя Гуранын “Йа Син” суряси охунур. Эеъя юлдцйц тягдирдя йанында чыраг йандырылыр. Мейит шярият гайдаларына ясасян йуйулур (“гцсл” айини), мцяййян йерляриня кафур сцртцлцр (“щянут” айини) вя кяфяня бцкцлцр. Хцсуси гайда иля ъяназя намазы (мейит намаз гыланын гаршысында башы онун саь тяряфиндя олмаг шяртиля) гылындыгдан сонра Д. иъра олуна биляр (йашы 6-дан аз олан ушаьын мейити цчцн ъяназя намазы ваъиб дейил). Мейит торпаьа бирбаша, цзц Гибля истигамятиндя олмагла саь бюйрц цстцндя гойулур. “Гябир сорьу-суалына щазырламаг” мягсядиля Д. заманы мейити силкяляйяряк, она тялгин (мярщумун рущуна мцяййян билэиляри тялгин едян дуа) охунур. Д.-и юлцм эцнц иъра етмяк мяслящят эюрцлцр. Гцрубдан сонра юлянлярин Д.-и нювбяти эцня сахланылыр. Д.-ин иъра олундуьу илк эеъядя Гурандан хцсуси айяляр охумагла ики рцкят вящшят намазы (бах Намаз) гылмаг яняняси дя вар. Бязи щаллар истисна олмагла, мцсялманын гябринин ачылмасына иъазя верилмир. Юлцмцн 3, 7, 40-ъы (бязи реэионларда 52-ъи) эцнляриндя вя ил дюнцмцндя йас мярасимляри (ещсан) кечирилир. Ислам дининдя матям мцддятинин узадылмасы, йас мярасимляринин тямтяраглы кечирилмяси вя мязарларын бязядилмяси бяйянилмир.


    Азярб. Респ.-нда апарылан археоложи газынтылардан мялум олур ки, Неолит дюврцндян ислам дини йайылана гядяр юлцляри, ясасян, торпаг, катакомба, даш гуту гябирлярдя вя курганлар алтында Д. етмишляр. Бязян ися юлцляри йандырыб кцлцнц басдырмаг, мейити гябирляря отурдулмуш вязиййятдя гоймаг, парчалайараг гябирин мцхтялиф йерляриня басдырмаг, юлцнц цзц ашаьы гоймаг адятляриня дя тясадцф едилмишдир. Юлцляр гябиря гойулмуш аваданлыгларын цстцндядя басдырылмышдыр.