DӘNİZ – Dünya okeanının, ondan quru sahəsi, və ya sualtı relyef yüksəklikləri ilə ayrılan hissəsi. Okeanla əlaqəsi bilavasitə yaxud boğazlar vasitəsilədir.

Ümumi məlumat. D.-­lərin sah. Dün­ya okeanı sah.­-nin təqr. 10%-­ini, həcmi isə təqr. 3%­-ini təşkil edir. 1967 ildə YUNESKO-­nun Hökumətlərarası Okeanoqrafiya Komissiyası tərəfindən 62 D. ayrılmışdır, lakin təbii xüsusiyyətlərinə görə okeanın bəzi hissələri D.­-ə aid olsa da, körfəz (Hudzon, Meksika, Benqal, İran) və əksinə, göl tipli su hövzələri (Xəzər, Aral, Ölü) D. adlanır. 1970-­ci illərdə Antarktikada bir neçə yeni D. ayrılmışdır. Həmçinin okeanların açıq hissələri şərti olaraq D. adlanır. Məs., Atlantika okea­nındakı Sarqas dənizi, Sakit okeanın q. -hissəsindəki Filippin dənizi. Sonuncu ən böyük (sah. 5726 min km²) və eyni za­ manda ən dərin (10265 m) D.­-dir; həcmi (23522 min km³) Şimal Buzlu okeanının həcmindən 30% çoxdur. Әn kiçik D. Mərmərə (sah. 12 min km², həcmi 3 min km³), ən dayaz D. Azovdur (dərinliyi 13 m).

D. okeanın açıq hissəsindən, əsasən, hidroloji, meteoroloji və iqlim rejimi ilə fərqlənir. Bu fərqlər D.-­lərin okeanda kənar mövqe tutması və onun açıq hissəsi ilə az və ya çox dərəcədə əlaqəli olmasından asılıdır. D.­-in okeanla əlaqəsinin məh­ dudluğu su mübadiləsini zəiflətdiyindən, qurunun D.­-ə təsiri daha da artır. D. quru ilə nə qədər çox əhatələnmiş olarsa, onun rejimi də okeandan bir o qədər çox fərqlənir. Və əksinə, D. okeana doğru nə qədər açıq olarsa, bir o qədər də onun təsirinə məruz qalır. Belə ki, Şimal Buzlu okeanında Atlantika okeanının isti suları ilə isindirilən Barens dənizi ondan ş.­-də yerləşən sərt Sibir D.­-lərindən iqlim və hidroloji göstəricilərinə görə xeyli fərqlənir. D.­-in su mübadiləsinin həcmi və xarakteri onu qonşu hövzələrlə birləşdirən boğaz­ların enindən və dərinliyindən asılıdır.

Təsnifat. D.­-lərin xarakterinin mü­xtəlifliyi onların təsnifatını çətinləşdirir. Әn dolğun təsnifatlar okeanoloqlar N.N.Zubov və A.V.Everlinq (1940), Zubov (1956), D.Y. Gerşanoviç və A.M. Muromtsev (1982), Y.P. Doronin (1986) tərəfindən verilmişdir. Coğrafi mövqeyi və hidroloji rejiminə görə D.­-lər 3 qrupa bölünür: daxili D.-­lər (aralıq və yarımqapalı), kənar D.-­lər və adalararası D.­-lər. Daxili D.-­lər qurunun içərisində yerləşən, okeanla, yaxud yaxınlığındakı D.­lə bir və ya bir neçə boğaz vasitəsilə əlaqəsi olan D.­-lərdir. Daxili D.-­lərin hidroloji rejiminə qurunun təsiri böyükdür, sularının duzluluğu ilə okean suyundan fərqlənir. D a x i l i D.-­lər üçün səth sularının qapalı hərəkəti sə­ciyyəvidir. Coğrafi mövqeyinə görə daxili D.­-ləri bəzən materiklərarası (məs., Karib dənizi, Qırmızı dəniz, Aralıq dənizi) və materikdaxili (məs., Baltika dənizi, Qara dəniz) D.-­lərə bölürlər. K ə n a r D.-­lər materik sahillərinə və böyük adalara bitişik, quruya çox girməyən D.­-lərdir (məs., Barens dənizi, Yapon dənizi); okeanlarla nisbətən sərbəst su mübadiləsi var. Bu D.­-lərin bəziləri şelf zonasında (dayaz D.­-lər), digərləri materik yamacı və ətəklərində (dərin D.-­lər) yerləşir. A d a l a r a r a s ı  D.­-lər okeandan adalar və dib qalxıntıları ilə ayrılır (məs., Banda və Fici dənizləri); sonuncular D.­okean su mübadiləsini çə­tinləşdirir. Bu D.­-lərin rejimi yerli amillərin və bilavasitə okeanın təsiri nəticəsində formalaşır.

Әsas xüsusiyyətlər. Geol. cəhətdən D.­-lər, əsasən, cavan əmələgəlmələrdir. Onlar indikinə yaxın ümumi şəklini Paleogen­ Neogendə almış, Antropogendə tamamilə formalaşmışdır. Әn dərin D.-­lər Yer qa­bığının kəskin yarılma sahələrində əmələ gəlmişdir (məs., Aralıq dənizi); onların yatağını okean, yaxud materikdən okeana keçid tipli Yer qabığı təşkil edir. Adətən Materik dayazlığı zonasında yerləşən kiçik D.­-lər isə materiklərin kənar hissələrinin çökməsi və ya okean səviyyəsinin qalxması nəticəsində yaranmışdır; belə dənizlərin yatağı materik tipli yer qabığından ibarət olur. D.­-in dibi iri relyef formalarının azlığı, kiçik relyef formalarının (təpəlik, dayaz çökəklik, say) isə çoxluğu ilə xarakterizə edilir. D.-­lərin iqlimi quru ilə əhatələnmə dərəcəsindən asılı olaraq kontinentallığın artması və ya azalması ilə fərqlənir. Bu, başlıca olaraq D. üzərindəki havanın və səthdəki su temp­runun mövsümə görə dəyişməsində aydın nəzərə çarpır. Coğrafi mövqeyindən asılı olaraq okeanın qonşu açıq hissəsinə nisbətən bəzi D.-­lərin suyu həm səthdə, həm də dərinlikdə isti (məs., Qırmızı dəniz), bəzi D.-­lərdə isə əksinə, soyuq olur (məs., Oxot dənizi).  D.­-lərdə Dünya okeanındakı duzluluğun ən böyük və ən kiçik kəmiyyətləri müşahidə olunur. Baltika dənizinin açıq hissəsində duzluluq 6,0–8,0‰, Qırmızı dənizdə 41,5‰­-dir. D.­-lərdə temp­r və duzluluğun paylanmasına müvafiq olaraq suyun sıxlığı da Dünya okeanındakına uyğun gəlir (məs., Baltika dənizində 1,0100, Qırmızı dənizdə 1,0287, açıq okeanda isə 1,0210–1,02725­-dir). D.-ə
tökülən çay sularının və səthdə gedən buxarlanmanın miqdarından asılı olaraq D.-lərdə açıq okeandakına nisbətən mövsüm üzrə səth suyunun sıxlığı daha çox dəyişir. Bu təsir okeandan təcrid olunmuş daxili D.-lərdə daha çox nəzərə çarpır. Axınlar ma­ terik sularının D.­-ə tökülməsi, Yerin fır­lanma qüvvəsinin təsiri və D. üzərində at­mosferin siklonik dövranının hakim olması nəticəsində yaranır. Cənub yarımkürəsində axınların hərəkəti saat əqrəbi istiqamətində, Şimal yarımkürəsində isə bunun əksinədir. Mülayim və qütb enliklərindəki D.­-lərin suyu donur. Әmələ gələn buz, əsasən, birillik olur.

Дянизлярин цзви алями. Д.-ин фаунасы океанын ачыг щиссяляриндян ендемиклярин бюйцк фаизи, бязян дя чохмцхтялифлилийи иля фярглянир; бу,дяниз щювзяляринин айрылмыш вя мящдуд мяканларда мювъудлуьундан, щямчинин онларын эеол. тарихиндяки фярглярдян иряли эялир. Бцтювлцкдя, океанларда олдуьу кими, Д.-дя дя чох сайда онурьасыз (тягр.80 мин нюв молйуск, 25 мин нюв хярчянэкими) вя онурьалы щейванлар (16 миня йахын балыг, 100-ядяк мямяли щейван нювц) мяскунлашмышдыр. Бцтцн щейванлар цч ири комплексдя бирляшмишдир: планктон (су гатларында цзянляр), бентос (суйун дибиндя йашайан организмляр), биокцтлясинин чох щиссясини балыгларын тяшкил етдийи вя нектон (суда фяал цзян балыглар, башыайаглы молйусклар вя мямялиляр). Шелф фаунасы даща зянэиндир. Биокцтлянин 2/3 щиссяси 500 м-ядяк олан гатда йерляшир; бюйцк дяринликлярдя организм нювляринин сайы кяскин азалыр. Пелаэик дяниз фаунасынын бир чох нцмайяндяси миграсийалар (о ъцмлядян бюйцк мясафяляря) едир. Дузлулуьу аз олан Д.-лярдя биомцхтялифлик хейли азалыр. Мяс., Аралыг дянизиндя 7 миня йахын, Шимал дянизиндя 1500-ядяк, Балтика дянизиндя 70-ядяк щейван нювц йашайыр. Шортящяр сулу Д.-лярин юзцнямяхсус фаунасы вар. Дяниз организмляринин даща чохмцхтялифлийи тропик зоналара хасдыр. Тропиклярдян шм.-а вя ъ.-а доьру биомцхтялифлик азалыр. Лакин мцлайим вя гцтб зоналарынын аз сайда нювляр йашайан Д.-ляриндя организмляр чох вахт сайъа ян йцксяк олур.

Ещтийатлар. Дяниз биоложи ресурсларына илк нювбядя игтисади ъящятдян щасилаты сямяряли олан организмлярин груп вя нювляри аиддир. Бунлар балыглар, дяниз онурьасызлары (икитайлы вя башыайаглы молйусклар, хярчянэкимиляр, дяриситиканлылар), дяниз мямялиляри (балинакимиляр, кцрякайаглылар), щямчинин йосунлардыр. Дяниз мящсулларынын цмуми щасилатында балыг щасилатынын пайы тягр. 80%, онурьасызларын 10–12%, дяниз мямялиляринин 8–10%-дир. Бцтцн акваторийаларъанлыларла зянэин дейил. Гуруда олдуьу кими, Д.-дя дя йцксяк вя азмящсулдар районлар мювъуддур.

Балыг ову даща чох шм. зонасында (30° шм. ен даирясиндян шм.-да) инкишаф етмишдир. Мцасир балыгчылыг, ясасян, шелф зонасында йашайан вя чох сайда олан балыгларын бир нечя нюв вя фясилясиня ясасланыр. Бунлара анчоус-, камбала-, корйушка-, гызылбалыг-, сийяняк-, скумбрийа (о ъцмлядян тунес), ставрида- вя трескакимиляр аиддир. Нярякимилярин (онларын тягр. 80%-и Хязяр дянизинин пайына дцшцр) ову сон заманлар хейли азалмышдыр. Балтика, Баренс, Беринг, Шярги-Чин, Гренландийа, Сары, Норвеч, Охот, Шимал, Ъянуби-Чин, Йапон вя диэяр дянизлярдя балыг овланыр. Мцасир балыгчылыьа негатив тясир эюстярян ясас сябяб овлуг акваторийалары еколоэийасынын писляшмяси, дяниз суларынын кимйяви чирклянмясидир. Балыг ову чох вахт интенсив овланмайа эюря
азалыр, ов обйектляринин сайынын тянзимлянмяси вя бярпа едилмяси мясяляляри бейнялхалг сявиййядя щялл олунур.

Молйусклар овунда икитайлы молйусклар (миди, истридйа, дарагча), щямчинин башыайаглылар (калмар, сяккизайаглы илбиз) апарыъы йер тутур. Мидиляр вя башыайаглы молйусклар, ясасян, Атлантика вя Сакит океанларын мцлайим енликляриндяки Д.-лярин сащилляриндя, истридйалар ися башлыъа олараг исти Д.-лярдя овланыр. Сакит океан крабларынын яняняви ов району Беринг вя Охот дянизляридир. Антарктика суларында мцщцм ов обйекти – планктон хярчянэи крилдир.

Ян мцщцм минерал ресурслара суалты нефт вя газ ещтийатлары аиддир. Нефт-газ мядянляри, бир гайда олараг, шелф щцдудларында йерляшир. Ян мцщцм дяниз нефтчыхарма районлары: Иран, Мексика, Венесуела кюрфязляри; Шимал, Хязяр, Баръус Охот вя диэяр дянизляр. Бу акваторийаларда кяшфиййат вя истисмар ишляри заманы, эюрцлян тядбирляря бахмайараг, Д.-ин чирклянмяси, мясялян, нефт плйонкаларынын ямяля эялмяси баш верир. Ян тящлцкяли чирклянмя нювц дяниз организмляриня ъидди зяряр вуран гязалы нефт ахынларыдыр (Мексика кюрфязиндяки бюйцк гяза, 2010). Д. мцщитинин вязиййятинин мониторинги вя онун чирклянмядян горунмасы цзря тядбирляр комплексинин щяйата кечирилмяси олдугъа бюйцк ящямиййят кясб едир. Д. сащилляриндя илменит, моносит, зиркон, рутил сяпинти йатаглары; дямир филизи, кюмцр, кцкцрд йатаглары йайылмышдыр; тикинти вя шцшя истещсалы цчцн гум, чынгыл вя с. щасил едилир.

Сащилйаны юлкялярин игтисадиййатында Д.-ин рекреасийа ресурслары эениш истифадя олунур. Кющня курортлар инкишаф етдирилир, йениляри ися тикилир; ян популйар курортлар Андаман, Балтика, Кариб, Гырмызы, Аралыг (вя онун дахили дянизляриндя), Гара, Ъянуби-Чин дянизляриндя, Мексика кюрфязиндя йерляшир. Йалныз круизляр цчцн нязярдя тутулан бюйцк юлчцлц океан лайнерляри (су басымы 70 мин т вя даща артыг) инша едилмишдир; круиз лайнерляринин ясас маршрутлары: Балтика, Кариб, Аралыг, Гара дянизляр, Мексика кюрфязи.

Эяляъякдя Д.-ин енерэетика ресурсларынын истифадяси нязярдя тутулур. Д. габармаларынын енержиси тягр. 250 млн. кВт гиймятляндирилир. Сятщ вя дяринлик суларынын темп-р фяргинин истифадяси щялялик йалныз Гвинейа кюрфязинин (Кот-д’Ивуар) щидротермал електрик ст.-нда щяйата кечирилир.

Дяниз суйунун истифадясинин бюйцк тясяррцфат ящямиййяти вардыр.