ДЯНИЗ ÇÖKÜNTÜLӘRİ (okean çö­küntüləri) – müasir və qədim dəniz və okeanlarda əmələ gələn dib çöküntüləri. Yer qabığının çökmə süxur örtüyünün ümumi həcminin 75%-­dən çoxu D.ç.­-dir. Onların əmələ gəlməsi Arxeozoyda, ilk dənizlərin meydana gəlməsi ilə əlaqədar, təqr. 3,5–4 mlrd. il bundan əvvəl başlamış və bütün geol. tarix ərzində davam et­ mişdir. D.ç.­-nə əhəngdaşı, dolomitlər, mergellər, silisiumlu və gilli süxurların çoxu, alevrolit, qumdaşı, konqlomeratların xeyli hissəsi daxildir. Bir çox metamorfik süxurlar (qneyslər, şistlər, mərmərlər və s.) ilkin olaraq D.ç. kimi toplanmışdır. D.ç. fasiyaları dərinlikdən, dəniz dibi relyefinin quruluşundan, dib axınlarından, sahillərin xüsusiyyətindən, çöküntü əmələ gətirən orqanizmlərin yaşama şəraitindən və s. asılıdır. Mənşəyinə görə D.ç. qırıntı, he­ mogen, biogen və vulkanogen, maddi tər­kibinə görə isə alümosilikatlı (qırıntılı və gilli), karbonatlı (əhəngli və dolomitli), sil­isiumlu, dəmirli, sapropelli, fosfatlı və s. çöküntülərinə bölünür. D.ç. əmələ gəldiyi dərinliyə görə dayazlıq (200 m-­ədək) və dərinlik (200 m­-dən yuxarı) çöküntülərinə bölünür.

Dayazlıq D.ç. sahil zonasının (bax Lito­ral çöküntülər), təcrid olunmuş dayazlıqla­rın, epikontinental dənizlərin, kontinental və ada şelflərinin (bax Sublitoral çöküntü­lər) müxtəlif fasiyalarından təşkil olunmuş­dur. Apvellinq zonalarında üzvi maddələrlə zənginləşmiş diatom lilləri və fosforitlər yaranır. Bir sıra dəmir və manqan filizləri, ağır mineralların (monasit, zirkon, rutil, kassiterit, ilmenit, qızıl, almaz və s.) sahil səpinti yataqları, həmçinin təbii tikinti ma­terialları qum, çınqıl, əhəngdaşı, gil) ya­ taqları dayazlıq D.ç. ilə əlaqədardır.

Dərinlik D.ç.-­ni batial çöküntülərə və abissal çöküntülərə ayırırlar. Dərinlik D.ç.­-nin əsas kütləsi kontinental yamacların ətəklərində və dərinlik gətirmə konusların­da formalaşır; terrigen çöküntülərin qa­lınlığı bəzi yerlərdə 10–15 km-dən yuxarı olur. Terrigen çöküntülərin mənbəyindən uzaqlaşdıqca çöküntülərin qalınlığı və çöküntüyığılmanın sürəti azalır, biogen (planktonogen) çöküntü materiallarının yığılması isə artır. Okeanların mərkəzi his­sələrinin D.ç. əhəngli (foraminiferli, kok­ kolitli), silisiumlu (diatomlu, radiolyariyalı) çöküntülərdən, qırmızı dərinsu gillərindən ibarətdir. Bu çöküntülərlə dəmir­manqan konkresiyalarından ibarət yataqlar əlaqəli­dir. Sualtı dağlarda kobaltla zənginləşmiş dəmir­manqan qabıqları yaranır. Aralıq­ okean silsilələrinin ox hissələrində və cinahlarında metallı çöküntülər, rift zonala­rında kolçedan yataqları intişar tapmışdır. Kontinentlərdəki qazıntı D.ç. ilə yanar (ya­nar şistlər, neft, qaz), qeyri­metallik (fos­foritlər) və bir çox iri stratiform faydalı qazıntı yataqları (dəmir, manqan, uran, va­ nadium, mis filizi və s.) əlaqədardır.

Əd.: Л и с и ц ы н А.П. Процессы океанской седиментации: Литология и геохимия. М., 1978; Л  е о н т ь е в О.К. Морская геология. М., 1982; Ф р о л о в В.Т. Генетическая типизация морскихотложений. М., 1984.