Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VI CİLD (ÇİNÁB, Çenab - DƏMİRÇİYEVA)
    DƏNİZ FAUNASI

    ДЯНИЗ ФАУНАСЫ – океан вя дянизлярдя йашайан щейванларын мяъмусу. 160 миня гядяр нювц мялумдур. Бунун тягр.10 мини ибтидаиляр (фораминиферляр, радиолйариляр, гамчылылар вя инфузорлар), 5 мини сцнэярляр, 9 мини баьырсагбошлуглулар, 7 мини гурдлар, 4 мини чийинайаглылар вя бриозойлар, 80 мини моллйусклар, 20 мини хярчянэляр, 6 мини дяриситиканлылар, 1 мини гишалылар, 16 мини балыглар, 150-си мямялиляр вя сцрцнянлярдир. Щазырда сярбяст йашайан щейванларын 60 синфиндян йалныз 3 синфинин (илктрахейалылар, чохайаглылар, суда-гуруда йашайанлар) нцмайяндяляриня дяниздя раст эялинмир. Щейванлар аляминин бцтцн типляри дяниз мцщитиндя инкишаф етмишдир. Д.ф.-нын бир щиссяси сонралар ширин сулара вя гуруйа кечмишдир. Йенидян дянизя гайытмыш онурьалы щейванларын бязиляри (пярайаглылар, дяниз тысбаьалары) гуруда чохалдыглары цчцн гуру иля ялагяни кясмямишляр. Пингвинляр, албатрослар вя с. гушларын щяйаты даим океанла баьлыдыр. Тропик дянизлярин дайазлыгларында, хцсусян мяръан рифляриндя Д.ф. чох мцхтялифдир. Бурада чохлу моллйуск, йенэяъ, дяриситиканлы, балыг вя с. йашайыр. Дянизин дяринлийи артдыгъа Д.ф.-нын нюв тяркиби вя мигдары азалыр.

    Дянизин ян бюйцк дяринлийиндя (9–10 км-дян чох) йалныз онларъа онурьасыз щейван нювц йашайыр. Д.ф.-нын макс. биокцтляси мцлайим вя сойуг гуршаг дянизляринин сащилйаны суларындадыр. Йашама мцщитиня вя щяйат тярзиня эюря Д.ф. мцхтялиф еколожи груплара бюлцнцр: су гатында (пелаэиалда) йашайан Д.ф. (планктон вя нектон) вя дяниз дибиндя йашайан Д.ф. (бентос).

    Дяниз зоопланктонунун характер нцмайяндяляри бязи фораминиферляр, шцалылар, зянэли инфузорлар (Тинтиннидае), сифонофорлар, медузалар, дараглылар, пярайаг- лылар, евфаузидляр вя бир сыра башга хярчянэляр, ганадайаглы моллйусклар, салплар, щямчинин пелаэиалда вя бентосда йашайан бир чох щейван сцрфяляри щесаб олунур. Нектон, ясасян, балыглар, башыайаглы моллйусклар вя аз мигдарда балинакимилярдян ибарятдир. Д.ф.-нын, хцсусиля тропик гуршагдакы нцмайяндяляри (дяниз юрдякъикляри, ясасян, цзян йосунлар арасында йашайан щейванлар) плейстона (суйун сятщиндя цзянляря) аиддир. Гцтб дянизляриндя бузларын алтында йашайан организмляр (диатом йосунлар, йанцзянляр, балыг кюрпяляри вя с.) криопелаэиал биосеноза дахил едилир. Бентос щей- ванларынын яксяр щиссясини фораминиферляр, сцнэярляр, щидроидляр, дяниз лялякляри, мцхтялиф мяръанлар, чохгыллы гурдлар, дяниз гозалары, йанцзянляр, бярабярайаглы вя онайаглы хярчянэляр, гарынайаглы вя икигапаглы моллйусклар, дяриситиканлылар, погонофорлар, ассидиляр вя балыглар тяшкил едир. Бентик Д.ф.-на литорал, сублиторал (200 м-ядяк), батиал (2–3 мин м-ядяк), абиссал (6–7 мин м-ядяк) вя ултраабиссал (7–11 мин м-ядяк) зоналарда йашайан организмляр аид едилир. Дяниз щейван- ларынын бир гисминдя шагули миграсийа хцсусиййяти вардыр. Онлар дянизин 1000 м дяринлийиня асанлыгла ениб сонра йухары галха билирляр. Пелаэиал щейванлар адятян, суйун сятщиндя (200 м-ядяк), аралыг гатда (200 м-дян 750–1000 м-ядяк) вя дяринлик зоналарында йашайыр. Дяниздя сцрятля цзян ири щейванлар (балиналар, пярайаглылар, (кцрякайаглылар), бир чох балыглар, калмарлар) узаг мясафяйя цзцр, суйун дярин гатларына ениб-галха билир. Бязи балыглар щяйатынын чох щиссясини дяниздя кечирир, йалныз чохалмаг цчцн чайа эирир (анадром миграсийа), бязиляри ися чохалма заманы чайдан дянизя кечир (катадром миграсийа). Дяниз щейванларынын яксяр щиссяси суйун чох ширинляшмясиня давам эятиря билмир. Она эюря дя, океана вя нормал шорлуьу 3,5% олан дянизляря нисбятян аз дузлу дянизлярин (Гара дяниз, Азов вя Балтик дянизляри) фаунасы йохсулдур.

    Щейванларын дяниз мцщитиня уйьунлашмасы чох мцхтялифдир. Мяс., бязи щейванларын инкишафы планктонда йашайан сцрфя иля баьлыдыр; дянизин дяринлийиндя йашайан щейванларын бир чохунда ишыгсачма органы вар. Д.ф.-нын инсанлар цчцн чох бюйцк тясяррцфат ящямиййяти вар. Д.ф.-нын бир чох нювляри мцщафизя олунур. Хцсусиля балиналарын, дяниз пишикляринин ову там низама салынмалыдыр. Атлантика сийяняйи вя с. гиймятли балыглар азалдыьы цчцн онларын овланмасыны мцяййян вахтадяк дайандырмаг вя онларын йашадыьы йерляр чирклянмядян мцщафизя олунмалыдыр. Дяниз щейванларынын бязиляри эямилярин алт щиссясиндя вя суалты гурьуларда биоложи тябягя ямяля эятирмякля зяряр верирляр.


    Яд.: Г а с ы м о в Я.Щ. Дянизлярин щяйаты. Б., 1966; й е н я   о н у n. Океанларын щяйаты. Б., 1972; Б 
    о г о р о в В.Г. Жизнь моря. М., 1954; З е н   к е в и ч  Л. А. Биология морей СССР. М., 1963; А л е в Ю.Г. Нектон. Киев, 1976; Л о р и А. Живой океан. Пер. с англ., Л., 1976; Морские млекопитающие. М., 1978.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
ÇİNÁB, Çenab – DƏMİRÇİYEVA
    DƏNİZ FAUNASI

    ДЯНИЗ ФАУНАСЫ – океан вя дянизлярдя йашайан щейванларын мяъмусу. 160 миня гядяр нювц мялумдур. Бунун тягр.10 мини ибтидаиляр (фораминиферляр, радиолйариляр, гамчылылар вя инфузорлар), 5 мини сцнэярляр, 9 мини баьырсагбошлуглулар, 7 мини гурдлар, 4 мини чийинайаглылар вя бриозойлар, 80 мини моллйусклар, 20 мини хярчянэляр, 6 мини дяриситиканлылар, 1 мини гишалылар, 16 мини балыглар, 150-си мямялиляр вя сцрцнянлярдир. Щазырда сярбяст йашайан щейванларын 60 синфиндян йалныз 3 синфинин (илктрахейалылар, чохайаглылар, суда-гуруда йашайанлар) нцмайяндяляриня дяниздя раст эялинмир. Щейванлар аляминин бцтцн типляри дяниз мцщитиндя инкишаф етмишдир. Д.ф.-нын бир щиссяси сонралар ширин сулара вя гуруйа кечмишдир. Йенидян дянизя гайытмыш онурьалы щейванларын бязиляри (пярайаглылар, дяниз тысбаьалары) гуруда чохалдыглары цчцн гуру иля ялагяни кясмямишляр. Пингвинляр, албатрослар вя с. гушларын щяйаты даим океанла баьлыдыр. Тропик дянизлярин дайазлыгларында, хцсусян мяръан рифляриндя Д.ф. чох мцхтялифдир. Бурада чохлу моллйуск, йенэяъ, дяриситиканлы, балыг вя с. йашайыр. Дянизин дяринлийи артдыгъа Д.ф.-нын нюв тяркиби вя мигдары азалыр.

    Дянизин ян бюйцк дяринлийиндя (9–10 км-дян чох) йалныз онларъа онурьасыз щейван нювц йашайыр. Д.ф.-нын макс. биокцтляси мцлайим вя сойуг гуршаг дянизляринин сащилйаны суларындадыр. Йашама мцщитиня вя щяйат тярзиня эюря Д.ф. мцхтялиф еколожи груплара бюлцнцр: су гатында (пелаэиалда) йашайан Д.ф. (планктон вя нектон) вя дяниз дибиндя йашайан Д.ф. (бентос).

    Дяниз зоопланктонунун характер нцмайяндяляри бязи фораминиферляр, шцалылар, зянэли инфузорлар (Тинтиннидае), сифонофорлар, медузалар, дараглылар, пярайаг- лылар, евфаузидляр вя бир сыра башга хярчянэляр, ганадайаглы моллйусклар, салплар, щямчинин пелаэиалда вя бентосда йашайан бир чох щейван сцрфяляри щесаб олунур. Нектон, ясасян, балыглар, башыайаглы моллйусклар вя аз мигдарда балинакимилярдян ибарятдир. Д.ф.-нын, хцсусиля тропик гуршагдакы нцмайяндяляри (дяниз юрдякъикляри, ясасян, цзян йосунлар арасында йашайан щейванлар) плейстона (суйун сятщиндя цзянляря) аиддир. Гцтб дянизляриндя бузларын алтында йашайан организмляр (диатом йосунлар, йанцзянляр, балыг кюрпяляри вя с.) криопелаэиал биосеноза дахил едилир. Бентос щей- ванларынын яксяр щиссясини фораминиферляр, сцнэярляр, щидроидляр, дяниз лялякляри, мцхтялиф мяръанлар, чохгыллы гурдлар, дяниз гозалары, йанцзянляр, бярабярайаглы вя онайаглы хярчянэляр, гарынайаглы вя икигапаглы моллйусклар, дяриситиканлылар, погонофорлар, ассидиляр вя балыглар тяшкил едир. Бентик Д.ф.-на литорал, сублиторал (200 м-ядяк), батиал (2–3 мин м-ядяк), абиссал (6–7 мин м-ядяк) вя ултраабиссал (7–11 мин м-ядяк) зоналарда йашайан организмляр аид едилир. Дяниз щейван- ларынын бир гисминдя шагули миграсийа хцсусиййяти вардыр. Онлар дянизин 1000 м дяринлийиня асанлыгла ениб сонра йухары галха билирляр. Пелаэиал щейванлар адятян, суйун сятщиндя (200 м-ядяк), аралыг гатда (200 м-дян 750–1000 м-ядяк) вя дяринлик зоналарында йашайыр. Дяниздя сцрятля цзян ири щейванлар (балиналар, пярайаглылар, (кцрякайаглылар), бир чох балыглар, калмарлар) узаг мясафяйя цзцр, суйун дярин гатларына ениб-галха билир. Бязи балыглар щяйатынын чох щиссясини дяниздя кечирир, йалныз чохалмаг цчцн чайа эирир (анадром миграсийа), бязиляри ися чохалма заманы чайдан дянизя кечир (катадром миграсийа). Дяниз щейванларынын яксяр щиссяси суйун чох ширинляшмясиня давам эятиря билмир. Она эюря дя, океана вя нормал шорлуьу 3,5% олан дянизляря нисбятян аз дузлу дянизлярин (Гара дяниз, Азов вя Балтик дянизляри) фаунасы йохсулдур.

    Щейванларын дяниз мцщитиня уйьунлашмасы чох мцхтялифдир. Мяс., бязи щейванларын инкишафы планктонда йашайан сцрфя иля баьлыдыр; дянизин дяринлийиндя йашайан щейванларын бир чохунда ишыгсачма органы вар. Д.ф.-нын инсанлар цчцн чох бюйцк тясяррцфат ящямиййяти вар. Д.ф.-нын бир чох нювляри мцщафизя олунур. Хцсусиля балиналарын, дяниз пишикляринин ову там низама салынмалыдыр. Атлантика сийяняйи вя с. гиймятли балыглар азалдыьы цчцн онларын овланмасыны мцяййян вахтадяк дайандырмаг вя онларын йашадыьы йерляр чирклянмядян мцщафизя олунмалыдыр. Дяниз щейванларынын бязиляри эямилярин алт щиссясиндя вя суалты гурьуларда биоложи тябягя ямяля эятирмякля зяряр верирляр.


    Яд.: Г а с ы м о в Я.Щ. Дянизлярин щяйаты. Б., 1966; й е н я   о н у n. Океанларын щяйаты. Б., 1972; Б 
    о г о р о в В.Г. Жизнь моря. М., 1954; З е н   к е в и ч  Л. А. Биология морей СССР. М., 1963; А л е в Ю.Г. Нектон. Киев, 1976; Л о р и А. Живой океан. Пер. с англ., Л., 1976; Морские млекопитающие. М., 1978.

    DƏNİZ FAUNASI

    ДЯНИЗ ФАУНАСЫ – океан вя дянизлярдя йашайан щейванларын мяъмусу. 160 миня гядяр нювц мялумдур. Бунун тягр.10 мини ибтидаиляр (фораминиферляр, радиолйариляр, гамчылылар вя инфузорлар), 5 мини сцнэярляр, 9 мини баьырсагбошлуглулар, 7 мини гурдлар, 4 мини чийинайаглылар вя бриозойлар, 80 мини моллйусклар, 20 мини хярчянэляр, 6 мини дяриситиканлылар, 1 мини гишалылар, 16 мини балыглар, 150-си мямялиляр вя сцрцнянлярдир. Щазырда сярбяст йашайан щейванларын 60 синфиндян йалныз 3 синфинин (илктрахейалылар, чохайаглылар, суда-гуруда йашайанлар) нцмайяндяляриня дяниздя раст эялинмир. Щейванлар аляминин бцтцн типляри дяниз мцщитиндя инкишаф етмишдир. Д.ф.-нын бир щиссяси сонралар ширин сулара вя гуруйа кечмишдир. Йенидян дянизя гайытмыш онурьалы щейванларын бязиляри (пярайаглылар, дяниз тысбаьалары) гуруда чохалдыглары цчцн гуру иля ялагяни кясмямишляр. Пингвинляр, албатрослар вя с. гушларын щяйаты даим океанла баьлыдыр. Тропик дянизлярин дайазлыгларында, хцсусян мяръан рифляриндя Д.ф. чох мцхтялифдир. Бурада чохлу моллйуск, йенэяъ, дяриситиканлы, балыг вя с. йашайыр. Дянизин дяринлийи артдыгъа Д.ф.-нын нюв тяркиби вя мигдары азалыр.

    Дянизин ян бюйцк дяринлийиндя (9–10 км-дян чох) йалныз онларъа онурьасыз щейван нювц йашайыр. Д.ф.-нын макс. биокцтляси мцлайим вя сойуг гуршаг дянизляринин сащилйаны суларындадыр. Йашама мцщитиня вя щяйат тярзиня эюря Д.ф. мцхтялиф еколожи груплара бюлцнцр: су гатында (пелаэиалда) йашайан Д.ф. (планктон вя нектон) вя дяниз дибиндя йашайан Д.ф. (бентос).

    Дяниз зоопланктонунун характер нцмайяндяляри бязи фораминиферляр, шцалылар, зянэли инфузорлар (Тинтиннидае), сифонофорлар, медузалар, дараглылар, пярайаг- лылар, евфаузидляр вя бир сыра башга хярчянэляр, ганадайаглы моллйусклар, салплар, щямчинин пелаэиалда вя бентосда йашайан бир чох щейван сцрфяляри щесаб олунур. Нектон, ясасян, балыглар, башыайаглы моллйусклар вя аз мигдарда балинакимилярдян ибарятдир. Д.ф.-нын, хцсусиля тропик гуршагдакы нцмайяндяляри (дяниз юрдякъикляри, ясасян, цзян йосунлар арасында йашайан щейванлар) плейстона (суйун сятщиндя цзянляря) аиддир. Гцтб дянизляриндя бузларын алтында йашайан организмляр (диатом йосунлар, йанцзянляр, балыг кюрпяляри вя с.) криопелаэиал биосеноза дахил едилир. Бентос щей- ванларынын яксяр щиссясини фораминиферляр, сцнэярляр, щидроидляр, дяниз лялякляри, мцхтялиф мяръанлар, чохгыллы гурдлар, дяниз гозалары, йанцзянляр, бярабярайаглы вя онайаглы хярчянэляр, гарынайаглы вя икигапаглы моллйусклар, дяриситиканлылар, погонофорлар, ассидиляр вя балыглар тяшкил едир. Бентик Д.ф.-на литорал, сублиторал (200 м-ядяк), батиал (2–3 мин м-ядяк), абиссал (6–7 мин м-ядяк) вя ултраабиссал (7–11 мин м-ядяк) зоналарда йашайан организмляр аид едилир. Дяниз щейван- ларынын бир гисминдя шагули миграсийа хцсусиййяти вардыр. Онлар дянизин 1000 м дяринлийиня асанлыгла ениб сонра йухары галха билирляр. Пелаэиал щейванлар адятян, суйун сятщиндя (200 м-ядяк), аралыг гатда (200 м-дян 750–1000 м-ядяк) вя дяринлик зоналарында йашайыр. Дяниздя сцрятля цзян ири щейванлар (балиналар, пярайаглылар, (кцрякайаглылар), бир чох балыглар, калмарлар) узаг мясафяйя цзцр, суйун дярин гатларына ениб-галха билир. Бязи балыглар щяйатынын чох щиссясини дяниздя кечирир, йалныз чохалмаг цчцн чайа эирир (анадром миграсийа), бязиляри ися чохалма заманы чайдан дянизя кечир (катадром миграсийа). Дяниз щейванларынын яксяр щиссяси суйун чох ширинляшмясиня давам эятиря билмир. Она эюря дя, океана вя нормал шорлуьу 3,5% олан дянизляря нисбятян аз дузлу дянизлярин (Гара дяниз, Азов вя Балтик дянизляри) фаунасы йохсулдур.

    Щейванларын дяниз мцщитиня уйьунлашмасы чох мцхтялифдир. Мяс., бязи щейванларын инкишафы планктонда йашайан сцрфя иля баьлыдыр; дянизин дяринлийиндя йашайан щейванларын бир чохунда ишыгсачма органы вар. Д.ф.-нын инсанлар цчцн чох бюйцк тясяррцфат ящямиййяти вар. Д.ф.-нын бир чох нювляри мцщафизя олунур. Хцсусиля балиналарын, дяниз пишикляринин ову там низама салынмалыдыр. Атлантика сийяняйи вя с. гиймятли балыглар азалдыьы цчцн онларын овланмасыны мцяййян вахтадяк дайандырмаг вя онларын йашадыьы йерляр чирклянмядян мцщафизя олунмалыдыр. Дяниз щейванларынын бязиляри эямилярин алт щиссясиндя вя суалты гурьуларда биоложи тябягя ямяля эятирмякля зяряр верирляр.


    Яд.: Г а с ы м о в Я.Щ. Дянизлярин щяйаты. Б., 1966; й е н я   о н у n. Океанларын щяйаты. Б., 1972; Б 
    о г о р о в В.Г. Жизнь моря. М., 1954; З е н   к е в и ч  Л. А. Биология морей СССР. М., 1963; А л е в Ю.Г. Нектон. Киев, 1976; Л о р и А. Живой океан. Пер. с англ., Л., 1976; Морские млекопитающие. М., 1978.