DӘRӘ – xətti uzanan mənfi relyef forması. Çayların eroziya fəaliyyəti nəticəsində yaranır. D.-nin ilkin formaları müvəqqəti su axarlarının yaratdığı şırım, qobu və yarğanlardır. D. əsas və ona qovuşan yan dərəyə bölünür; yan D.-yə isə öz növbəsində üçüncü, dördüncü və s. dərəcəli D.-lər birləşir. D. yamac və dib hissələrə ayrılır. D.-nin köklü süxurlardan təşkil olunmuş yamacları hündür və ya alçaq, dik, yaxud az meyilli, profildə pilləli (terraslı), düz, batıq, qabarıq ola bilər. Yamaclar dikliyinə və formasına görə eyni olduqda, belə D. simmetrik (V-varı, U-varı və s.), müxtəlif olduqda asimmetrik adlanır. Koriolis qüvvəsi hesabına asimmetrik D.lərin Şimal yarım kürəsində adətən sağ, Cənub yarımkürəsində isə sol yamacları daha dikdir. D.-nin dibi ilk mərhələdə kələ-kötür olur, getdikcə düzəlir və çay çöküntüləri (allüvium) ilə örtülür. Mənşəyinə görə D. tektonik və erozion tiplərə ayrılır. Tektonik-struktur cəhətdən antiklinal, sinklinal, monoklinal və s. D. var. Orta Asiyadakı Alay, ABŞ-dakı Kaliforniya D.-si tektonik D.-dir. Tektonik quruluşla əlaqədar eninə (qırışığın oxuna perpendikulyar), uzununa (qırışıqların uzanma istiqamətində) və diaqonal D. ayrılır. Erozion D. axar suların yuyucu fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Bəzən çaylar dağ zəncirlərini çəpinə kəsib keçir və eroziyasının intensivliyindən asılı olaraq antesedent dərələr yaradır (məs., Himalay d-rında Hind, Sətləc və Brahmaputra, Sayan d-rında Yenisey, Stanovoy yaylasında Vitim və Olyokma, Qaraməryəm tirəsində Girdiman D.ləri və s.). Dağ və düzənlik D.-ləri də morfologiyasına görə birbirindən fərqlənir. Dağ D.-ləri dərin, nisbətən dar, yamacları çoxmeyilli, düzənlik D.-ləri isə geniş, dayaz, yamacları azmeyillidir. Dənizlərin şelf zonasında iri çay D.-lərinin sualtı davamına da rast gəlinir (məs., Hudzon, Missisipi, Konqo). D.-lərin geomorfoloji təhlilinin həmin ərazinin müasir inkişafının öyrənilməsində, səpinti faydalı qazıntı ya taqlarının aşkar edilməsində, hidrotexniki qurğuların, SES və suvarma
kanallarının planlaşdırılmasında böyük əhəmiyyəti var.
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində) |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2007 |
| ISBN: | 978-9952-441-01-7 |
| Səhifələrin sayı: | 881 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2009 |
| ISBN: | 978-9952-441-02-4 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2010 |
| ISBN: | 978-9952-441-05-5 |
| Səhifələrin sayı: | 604 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2011 |
| ISBN: | 978-9952-441-07-9 |
| Səhifələrin sayı: | 604 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində) |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2012 |
| ISBN: | 978-9952-441-01-7 |
| Səhifələrin sayı: | 881 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2013 |
| ISBN: | 978-9952-441-03-1 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili: | 2014 |
| ISBN: | 978-9952-441-10-9 |
| Səhifələrin sayı: | 592 |
| Sərlövhə: | Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD |
| Nəşriyyat: | "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi |
| Nəşr yeri: | Bakı |
| Nəşr ili | 2015 |
| ISBN: | 978-9952-441-11-6 |
| Səhifələrin sayı: | 608 |
DӘRӘ – xətti uzanan mənfi relyef forması. Çayların eroziya fəaliyyəti nəticəsində yaranır. D.-nin ilkin formaları müvəqqəti su axarlarının yaratdığı şırım, qobu və yarğanlardır. D. əsas və ona qovuşan yan dərəyə bölünür; yan D.-yə isə öz növbəsində üçüncü, dördüncü və s. dərəcəli D.-lər birləşir. D. yamac və dib hissələrə ayrılır. D.-nin köklü süxurlardan təşkil olunmuş yamacları hündür və ya alçaq, dik, yaxud az meyilli, profildə pilləli (terraslı), düz, batıq, qabarıq ola bilər. Yamaclar dikliyinə və formasına görə eyni olduqda, belə D. simmetrik (V-varı, U-varı və s.), müxtəlif olduqda asimmetrik adlanır. Koriolis qüvvəsi hesabına asimmetrik D.lərin Şimal yarım kürəsində adətən sağ, Cənub yarımkürəsində isə sol yamacları daha dikdir. D.-nin dibi ilk mərhələdə kələ-kötür olur, getdikcə düzəlir və çay çöküntüləri (allüvium) ilə örtülür. Mənşəyinə görə D. tektonik və erozion tiplərə ayrılır. Tektonik-struktur cəhətdən antiklinal, sinklinal, monoklinal və s. D. var. Orta Asiyadakı Alay, ABŞ-dakı Kaliforniya D.-si tektonik D.-dir. Tektonik quruluşla əlaqədar eninə (qırışığın oxuna perpendikulyar), uzununa (qırışıqların uzanma istiqamətində) və diaqonal D. ayrılır. Erozion D. axar suların yuyucu fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Bəzən çaylar dağ zəncirlərini çəpinə kəsib keçir və eroziyasının intensivliyindən asılı olaraq antesedent dərələr yaradır (məs., Himalay d-rında Hind, Sətləc və Brahmaputra, Sayan d-rında Yenisey, Stanovoy yaylasında Vitim və Olyokma, Qaraməryəm tirəsində Girdiman D.ləri və s.). Dağ və düzənlik D.-ləri də morfologiyasına görə birbirindən fərqlənir. Dağ D.-ləri dərin, nisbətən dar, yamacları çoxmeyilli, düzənlik D.-ləri isə geniş, dayaz, yamacları azmeyillidir. Dənizlərin şelf zonasında iri çay D.-lərinin sualtı davamına da rast gəlinir (məs., Hudzon, Missisipi, Konqo). D.-lərin geomorfoloji təhlilinin həmin ərazinin müasir inkişafının öyrənilməsində, səpinti faydalı qazıntı ya taqlarının aşkar edilməsində, hidrotexniki qurğuların, SES və suvarma
kanallarının planlaşdırılmasında böyük əhəmiyyəti var.
DӘRӘ – xətti uzanan mənfi relyef forması. Çayların eroziya fəaliyyəti nəticəsində yaranır. D.-nin ilkin formaları müvəqqəti su axarlarının yaratdığı şırım, qobu və yarğanlardır. D. əsas və ona qovuşan yan dərəyə bölünür; yan D.-yə isə öz növbəsində üçüncü, dördüncü və s. dərəcəli D.-lər birləşir. D. yamac və dib hissələrə ayrılır. D.-nin köklü süxurlardan təşkil olunmuş yamacları hündür və ya alçaq, dik, yaxud az meyilli, profildə pilləli (terraslı), düz, batıq, qabarıq ola bilər. Yamaclar dikliyinə və formasına görə eyni olduqda, belə D. simmetrik (V-varı, U-varı və s.), müxtəlif olduqda asimmetrik adlanır. Koriolis qüvvəsi hesabına asimmetrik D.lərin Şimal yarım kürəsində adətən sağ, Cənub yarımkürəsində isə sol yamacları daha dikdir. D.-nin dibi ilk mərhələdə kələ-kötür olur, getdikcə düzəlir və çay çöküntüləri (allüvium) ilə örtülür. Mənşəyinə görə D. tektonik və erozion tiplərə ayrılır. Tektonik-struktur cəhətdən antiklinal, sinklinal, monoklinal və s. D. var. Orta Asiyadakı Alay, ABŞ-dakı Kaliforniya D.-si tektonik D.-dir. Tektonik quruluşla əlaqədar eninə (qırışığın oxuna perpendikulyar), uzununa (qırışıqların uzanma istiqamətində) və diaqonal D. ayrılır. Erozion D. axar suların yuyucu fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlir. Bəzən çaylar dağ zəncirlərini çəpinə kəsib keçir və eroziyasının intensivliyindən asılı olaraq antesedent dərələr yaradır (məs., Himalay d-rında Hind, Sətləc və Brahmaputra, Sayan d-rında Yenisey, Stanovoy yaylasında Vitim və Olyokma, Qaraməryəm tirəsində Girdiman D.ləri və s.). Dağ və düzənlik D.-ləri də morfologiyasına görə birbirindən fərqlənir. Dağ D.-ləri dərin, nisbətən dar, yamacları çoxmeyilli, düzənlik D.-ləri isə geniş, dayaz, yamacları azmeyillidir. Dənizlərin şelf zonasında iri çay D.-lərinin sualtı davamına da rast gəlinir (məs., Hudzon, Missisipi, Konqo). D.-lərin geomorfoloji təhlilinin həmin ərazinin müasir inkişafının öyrənilməsində, səpinti faydalı qazıntı ya taqlarının aşkar edilməsində, hidrotexniki qurğuların, SES və suvarma
kanallarının planlaşdırılmasında böyük əhəmiyyəti var.
