Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VII CİLD (DƏRMAN - CƏLİLOV)
    "DİFAİ"

    “ДИФАИ” (яр.دفاعى– мцдафия) – Азярб.-да 1906 илин орталарында йарадылмыш милли партийа. Ясасыны Я. Аьайев гоймушдур. 1905 ил февралын 6-дан Бакыда башлайан ермяни-мцсялман гырьынларындан сонра 1906 ил февралын 20-дян мартын 6-дяк Тифлисдя Гафгаз ъанишини И.И.Воронтсов-Дашковун сядрлийи иля ермяни-мцсялман сцлщмярамлы комиссийасынын иъласлары кечирилди. Комиссийанын ишиндя иштирак едян азярб. нцмайяндяляр (Я.Топчубашов, Я.Аьайев, А.Зийадханов) дашнакларын щярби дружиналарынын бурахылмасы тяляби иля чыхыш етдиляр, якс тягдирдя
    азярб.-ларын да щярби бирляшмяляринин йарадылмасы мяъбуриййятиндя галаъагларыны бяйан етдиляр. 1905–06 иллярин гышы, йайы вя пайызында дашнаклар Шушада вя бцтцн Гарабаьда, Нахчыван вя Иряванда азярб.-лара гаршы сойгырымлары тюрятдиляр. Августун илк эцнляриндя Шушайа эялян Я. Аьайевин тяшяббцсц иля нцфузлу шящярлилярин иштиракы иля йыьынъаг кечирилди вя Гафгаз цмуммцсялман мцдафия комитяси – “Д.” партийасынын йарадылмасы щаггында гярар гябул едилди. Бакыда йерляшян вя Я.Аьайевин юзцнцн рящбярлик етдийи Мяркязи Комитя 6 няфярдян ибарят иди. “Д.”-йя “щцммят”чиляр – Г.Гарабяйов, М.Щаъынски, И.Ашурбяйов, Б.Ъаваншир, Н.Бещбудов вя б. да дахил идиляр. Лакин онларын партийа ишиндя иштиракы даща чох рямзи характер дашыйырды, чцнки “Д.”, ясасян, Бакыдан кянарда, Азярб.-ын шм.-г. гязаларында фяалиййят эюстярирди. “Д.” партийасынын илк чаьырышлары 1906 ил октйабрын орталарына аиддир.


    Азярб.-ын яксяр гязаларында эениш фяалиййят эюстярян вя ящали арасында кифайят гядяр мяшщурлашан “Д.” партийасы цзвляринин цмуми сайы 1000 няфяря чатырды. “Д.”-нин сосиал базасыны ъямиййятин орта тябягяляри, еляъя дя рущаниляр тяшкил едирди. Партийанын мющцрцндя тийяси йухары йюнялян ики чарпаз гылынъ вя айпара тясвир олунмушду.


    “Д.”-нин ян фяал вя нцфузлу комитяляриндян бири Йелизаветпол (Эянъ я) комитяси иди. Комитянин сядри Йелизаветпол киши эимназийасынын щцгуг мцяллими М.Пишнамаззадя, онун кюмякчиси ися танынмыш иътимаи хадим Я.Ряфибяйли иди. Комитяйя Щ.Усуббяйов, Я.Хасмяммядов, М.Я. Ряфийев, М.Газыйев, М.Исмайылзадя, Г.М.Щямзяйев вя б. дахил идиляр.


    “Д.” партийасынын ян чохсайлы вя фяал шюбяси Шушада йерляширди. Шюбя 1907 илин орталарындан “Гарабаь бирлик мяълиси” адланырды. Мяълисин тясир даирясиня Азярб.-ын Зянэязур, Гарйаэин (Ъ я б р а й ы л), Ъаваншир гязалары дахил иди. Рящбяри К.Мещмандаров, цзвляри Ъ.Нурибяйов, Х.Гулийев, М.Ш Щаъыйев, М.Мурадов, М.Я.Язимов, Щ.Мцншийев вя б. (ъями 18 няфяр) иди.


    Аьдам комитясиня З.Щагвердийев рящбярлик едирди. Комитянин цзвляри С.Рцстямбяйов, Б. вя Ш.Казымбяйовлар, Ъ.Вязиров, М.М.Ибращимов, Д.Аьамирзяйев, Г.Ъаваншир вя б. идиляр. Бярдя комитясинин рящбяри Мяшяди Мещди Щаъы Шяриф ейни заманда силащлы дружинайа башчылыг едирди. Бярдя, Тяртяр, Ъябрайыл, Гарйаэин комитяляриня 15 няфярдян 30 няфяря гядяр цзв дахил иди.


    “Д.”-нин ясас вязифяляриндян бири силащсыз тцрк-мцсялман ящалини йахшы тяшкил едилмиш вя силащланмыш дашнак гулдур дястяляриндян горумаг цчцн щярби дружиналар йаратмаг, щямчинин силащлы ямялиййатларын, террор актлары вя гырьынларын ясас тяшкилатчысы олан чар щюкумятини юз тяхрибатчы ямялляриндян ял чякмяйя мяъбур етмяк иди. “Д.” партийасы програмынын ясас мцддяалары Я.Аьайев тяряфиндян няшр едилян “Иршад” гязетиндя ишыг цзц эюрмцш лайищядя юз яксини тапмышды. Партийа ермяни террорчуларына гаршы силащлы мцбаризяни юз мягсядляринин щяйата кечирилмяси цсулларындан бири елан етмиш, ейни заманда щяр щансы халгын щцгугларына тяъавцз едян тяшкилат олмадыьыны эюстярмишди.


    1907 илдя “Гарабаь бирлик мяълиси”нин дя 52 бянддян ибарят програмы чап олунду. Програмда мцсялманларын мязщябляря айрылмасы гятиййятля пислянилир, бу щаллара йол верянлярин ъямиййятдян узаглашдырылаъаьы эюстярилирди. Мцсялман иъмасындан щеч ким Мяълисин иъазяси олмадан щюкумят идаряляриня сялащиййятли нцмайяндя сечиля билмязди. Ермяни-мцсялман тоггушмаларына сябяб ола биляъяк шайия йайанлар вя тящлцкяли яшйалар сатанлар ъязаландырылыб шящярдян чыхарылмалы идиляр. Програмда аграр мясялянин радикал щялли эюстярилирди: торпаг зящмяткешлярин арасында бярабяр шякилдя бюлцнмяли иди. 1906–08 илляр ярзиндя дифаичиляр торпагларын мцлкядарлардан алыныб кяндлиляр арасында бюлцшдцрцлмяси йюнцндя бир сыра тядбирляр щяйата кечирмишдиляр.


    Дифаичилярин тяблиьат фяалиййяти ъямиййят щяйатынын бцтцн сащялярини ящатя едирди. Йелизаветпол (Э я н ъ я) губ.-нын бир чох йерляриндя ящали ян ъидди проблемлярля баьлы щакимиййят структурларына дейил, “Д.”-нин комитяляриня мцраъият едирди. Мяс., 1907–08 иллярдя Ъаваншир гязасында 38 кянд иъмасындан йалныз 8-и щакимиййят органларына табе олурду, галан кяндхудалар ися “Д.”-нин рящбярлийи алтында ишляйирди.


    1906 илин сонунда дифаичиляр Шуша эен.-губернатору В.Н. Голошапову вя онун дяфтярхана мцдири Клешинскини гятля йетирдиляр. Онлар 1906 илдя Шушада ермянилярин азярб.-лара гаршы тюрятдикляри гырьынларын гаршысыны алмамагда, яксиня, ермяниляря йардым етмякдя эцнащландырылырдылар. 1907 илдя Нахчыван гяза ряиси подполковник Енэел дя ейни иттищамла гятля йетирилмишди. Щяр бир аксийадан сонра дифаичиляр гязетляря эюндярдикляри бяйанатларында гятллярин сябябини изащ едир, мцсялманлар ялейщиня сийасят йеридянлярин щамысыны бу ъцр агибятин эюзлядийини билдирирдиляр. Аксийалары, ясасян, Шуша вя Йелизаветпол комитяляри щяйата кечирирди. Беля аксийалардан сонра азярб.-лара гаршы тяхрибатлар вя гырьынлар сянэийирди.


    Дифаичилярин топладыьы бюйцк мябляьдя вясаитин бир щиссяси Иран вя Тцркийя ингилабчыларына эюндярилирди. Эянъ тцркляря ъанлы гцввя вя силащла да йардым едилирди.

    1908 илдя чар щакимиййят органлары “Д.”-нин цзвляриня гаршы репрессийалара башлады. Гафгаз ъанишини 1908 ил 4 март тарихли фярманы иля “Д.” партийасыны гадаьан етди. Я.Аьайев репрессийалара мяруз галды, онун гязети баьланды. Нятиъядя, Я.Аьайев Тцркийяйя мцщаъирятя эетмяйя мяъбур олду. “Гарабаь бирлик мяълиси”нин, Йелизаветпол вя Бярдя комитяляринин цзвляри кцтляви сурятдя щябс едилдиляр. Лакин партийанын фяалиййяти, пассив дя олса, 1917 илядяк давам етди. Балкан вя Биринъи дцнйа мцщарибяси илляриндя “Д.”-нин фяалиййятиндя ъанланма баш верди. Бязи сянядляря ясасян, щяля 1915 илдя “Д.” вя тцрк команданлыьы нцмайяндяляри Бакы, Йелизаветпол, Иряван губ.-лары вя Даьыстан да дахил олмагла мцстягил республика йаратмаг щаггында данышыглар апармышлар.


    1917 илин октйабрында кечирилян Азярб. сийаси партийаларынын Эянъя мцшавирясиндя “Ниъат” вя “Д.” ингилаби партийаларынын нцмайяндяляри програмлары уйьун эялдийи цчцн “Мцсават” партийасына дахил олдулар.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
DƏRMAN – CƏLİLOV
    "DİFAİ"

    “ДИФАИ” (яр.دفاعى– мцдафия) – Азярб.-да 1906 илин орталарында йарадылмыш милли партийа. Ясасыны Я. Аьайев гоймушдур. 1905 ил февралын 6-дан Бакыда башлайан ермяни-мцсялман гырьынларындан сонра 1906 ил февралын 20-дян мартын 6-дяк Тифлисдя Гафгаз ъанишини И.И.Воронтсов-Дашковун сядрлийи иля ермяни-мцсялман сцлщмярамлы комиссийасынын иъласлары кечирилди. Комиссийанын ишиндя иштирак едян азярб. нцмайяндяляр (Я.Топчубашов, Я.Аьайев, А.Зийадханов) дашнакларын щярби дружиналарынын бурахылмасы тяляби иля чыхыш етдиляр, якс тягдирдя
    азярб.-ларын да щярби бирляшмяляринин йарадылмасы мяъбуриййятиндя галаъагларыны бяйан етдиляр. 1905–06 иллярин гышы, йайы вя пайызында дашнаклар Шушада вя бцтцн Гарабаьда, Нахчыван вя Иряванда азярб.-лара гаршы сойгырымлары тюрятдиляр. Августун илк эцнляриндя Шушайа эялян Я. Аьайевин тяшяббцсц иля нцфузлу шящярлилярин иштиракы иля йыьынъаг кечирилди вя Гафгаз цмуммцсялман мцдафия комитяси – “Д.” партийасынын йарадылмасы щаггында гярар гябул едилди. Бакыда йерляшян вя Я.Аьайевин юзцнцн рящбярлик етдийи Мяркязи Комитя 6 няфярдян ибарят иди. “Д.”-йя “щцммят”чиляр – Г.Гарабяйов, М.Щаъынски, И.Ашурбяйов, Б.Ъаваншир, Н.Бещбудов вя б. да дахил идиляр. Лакин онларын партийа ишиндя иштиракы даща чох рямзи характер дашыйырды, чцнки “Д.”, ясасян, Бакыдан кянарда, Азярб.-ын шм.-г. гязаларында фяалиййят эюстярирди. “Д.” партийасынын илк чаьырышлары 1906 ил октйабрын орталарына аиддир.


    Азярб.-ын яксяр гязаларында эениш фяалиййят эюстярян вя ящали арасында кифайят гядяр мяшщурлашан “Д.” партийасы цзвляринин цмуми сайы 1000 няфяря чатырды. “Д.”-нин сосиал базасыны ъямиййятин орта тябягяляри, еляъя дя рущаниляр тяшкил едирди. Партийанын мющцрцндя тийяси йухары йюнялян ики чарпаз гылынъ вя айпара тясвир олунмушду.


    “Д.”-нин ян фяал вя нцфузлу комитяляриндян бири Йелизаветпол (Эянъ я) комитяси иди. Комитянин сядри Йелизаветпол киши эимназийасынын щцгуг мцяллими М.Пишнамаззадя, онун кюмякчиси ися танынмыш иътимаи хадим Я.Ряфибяйли иди. Комитяйя Щ.Усуббяйов, Я.Хасмяммядов, М.Я. Ряфийев, М.Газыйев, М.Исмайылзадя, Г.М.Щямзяйев вя б. дахил идиляр.


    “Д.” партийасынын ян чохсайлы вя фяал шюбяси Шушада йерляширди. Шюбя 1907 илин орталарындан “Гарабаь бирлик мяълиси” адланырды. Мяълисин тясир даирясиня Азярб.-ын Зянэязур, Гарйаэин (Ъ я б р а й ы л), Ъаваншир гязалары дахил иди. Рящбяри К.Мещмандаров, цзвляри Ъ.Нурибяйов, Х.Гулийев, М.Ш Щаъыйев, М.Мурадов, М.Я.Язимов, Щ.Мцншийев вя б. (ъями 18 няфяр) иди.


    Аьдам комитясиня З.Щагвердийев рящбярлик едирди. Комитянин цзвляри С.Рцстямбяйов, Б. вя Ш.Казымбяйовлар, Ъ.Вязиров, М.М.Ибращимов, Д.Аьамирзяйев, Г.Ъаваншир вя б. идиляр. Бярдя комитясинин рящбяри Мяшяди Мещди Щаъы Шяриф ейни заманда силащлы дружинайа башчылыг едирди. Бярдя, Тяртяр, Ъябрайыл, Гарйаэин комитяляриня 15 няфярдян 30 няфяря гядяр цзв дахил иди.


    “Д.”-нин ясас вязифяляриндян бири силащсыз тцрк-мцсялман ящалини йахшы тяшкил едилмиш вя силащланмыш дашнак гулдур дястяляриндян горумаг цчцн щярби дружиналар йаратмаг, щямчинин силащлы ямялиййатларын, террор актлары вя гырьынларын ясас тяшкилатчысы олан чар щюкумятини юз тяхрибатчы ямялляриндян ял чякмяйя мяъбур етмяк иди. “Д.” партийасы програмынын ясас мцддяалары Я.Аьайев тяряфиндян няшр едилян “Иршад” гязетиндя ишыг цзц эюрмцш лайищядя юз яксини тапмышды. Партийа ермяни террорчуларына гаршы силащлы мцбаризяни юз мягсядляринин щяйата кечирилмяси цсулларындан бири елан етмиш, ейни заманда щяр щансы халгын щцгугларына тяъавцз едян тяшкилат олмадыьыны эюстярмишди.


    1907 илдя “Гарабаь бирлик мяълиси”нин дя 52 бянддян ибарят програмы чап олунду. Програмда мцсялманларын мязщябляря айрылмасы гятиййятля пислянилир, бу щаллара йол верянлярин ъямиййятдян узаглашдырылаъаьы эюстярилирди. Мцсялман иъмасындан щеч ким Мяълисин иъазяси олмадан щюкумят идаряляриня сялащиййятли нцмайяндя сечиля билмязди. Ермяни-мцсялман тоггушмаларына сябяб ола биляъяк шайия йайанлар вя тящлцкяли яшйалар сатанлар ъязаландырылыб шящярдян чыхарылмалы идиляр. Програмда аграр мясялянин радикал щялли эюстярилирди: торпаг зящмяткешлярин арасында бярабяр шякилдя бюлцнмяли иди. 1906–08 илляр ярзиндя дифаичиляр торпагларын мцлкядарлардан алыныб кяндлиляр арасында бюлцшдцрцлмяси йюнцндя бир сыра тядбирляр щяйата кечирмишдиляр.


    Дифаичилярин тяблиьат фяалиййяти ъямиййят щяйатынын бцтцн сащялярини ящатя едирди. Йелизаветпол (Э я н ъ я) губ.-нын бир чох йерляриндя ящали ян ъидди проблемлярля баьлы щакимиййят структурларына дейил, “Д.”-нин комитяляриня мцраъият едирди. Мяс., 1907–08 иллярдя Ъаваншир гязасында 38 кянд иъмасындан йалныз 8-и щакимиййят органларына табе олурду, галан кяндхудалар ися “Д.”-нин рящбярлийи алтында ишляйирди.


    1906 илин сонунда дифаичиляр Шуша эен.-губернатору В.Н. Голошапову вя онун дяфтярхана мцдири Клешинскини гятля йетирдиляр. Онлар 1906 илдя Шушада ермянилярин азярб.-лара гаршы тюрятдикляри гырьынларын гаршысыны алмамагда, яксиня, ермяниляря йардым етмякдя эцнащландырылырдылар. 1907 илдя Нахчыван гяза ряиси подполковник Енэел дя ейни иттищамла гятля йетирилмишди. Щяр бир аксийадан сонра дифаичиляр гязетляря эюндярдикляри бяйанатларында гятллярин сябябини изащ едир, мцсялманлар ялейщиня сийасят йеридянлярин щамысыны бу ъцр агибятин эюзлядийини билдирирдиляр. Аксийалары, ясасян, Шуша вя Йелизаветпол комитяляри щяйата кечирирди. Беля аксийалардан сонра азярб.-лара гаршы тяхрибатлар вя гырьынлар сянэийирди.


    Дифаичилярин топладыьы бюйцк мябляьдя вясаитин бир щиссяси Иран вя Тцркийя ингилабчыларына эюндярилирди. Эянъ тцркляря ъанлы гцввя вя силащла да йардым едилирди.

    1908 илдя чар щакимиййят органлары “Д.”-нин цзвляриня гаршы репрессийалара башлады. Гафгаз ъанишини 1908 ил 4 март тарихли фярманы иля “Д.” партийасыны гадаьан етди. Я.Аьайев репрессийалара мяруз галды, онун гязети баьланды. Нятиъядя, Я.Аьайев Тцркийяйя мцщаъирятя эетмяйя мяъбур олду. “Гарабаь бирлик мяълиси”нин, Йелизаветпол вя Бярдя комитяляринин цзвляри кцтляви сурятдя щябс едилдиляр. Лакин партийанын фяалиййяти, пассив дя олса, 1917 илядяк давам етди. Балкан вя Биринъи дцнйа мцщарибяси илляриндя “Д.”-нин фяалиййятиндя ъанланма баш верди. Бязи сянядляря ясасян, щяля 1915 илдя “Д.” вя тцрк команданлыьы нцмайяндяляри Бакы, Йелизаветпол, Иряван губ.-лары вя Даьыстан да дахил олмагла мцстягил республика йаратмаг щаггында данышыглар апармышлар.


    1917 илин октйабрында кечирилян Азярб. сийаси партийаларынын Эянъя мцшавирясиндя “Ниъат” вя “Д.” ингилаби партийаларынын нцмайяндяляри програмлары уйьун эялдийи цчцн “Мцсават” партийасына дахил олдулар.

    "DİFAİ"

    “ДИФАИ” (яр.دفاعى– мцдафия) – Азярб.-да 1906 илин орталарында йарадылмыш милли партийа. Ясасыны Я. Аьайев гоймушдур. 1905 ил февралын 6-дан Бакыда башлайан ермяни-мцсялман гырьынларындан сонра 1906 ил февралын 20-дян мартын 6-дяк Тифлисдя Гафгаз ъанишини И.И.Воронтсов-Дашковун сядрлийи иля ермяни-мцсялман сцлщмярамлы комиссийасынын иъласлары кечирилди. Комиссийанын ишиндя иштирак едян азярб. нцмайяндяляр (Я.Топчубашов, Я.Аьайев, А.Зийадханов) дашнакларын щярби дружиналарынын бурахылмасы тяляби иля чыхыш етдиляр, якс тягдирдя
    азярб.-ларын да щярби бирляшмяляринин йарадылмасы мяъбуриййятиндя галаъагларыны бяйан етдиляр. 1905–06 иллярин гышы, йайы вя пайызында дашнаклар Шушада вя бцтцн Гарабаьда, Нахчыван вя Иряванда азярб.-лара гаршы сойгырымлары тюрятдиляр. Августун илк эцнляриндя Шушайа эялян Я. Аьайевин тяшяббцсц иля нцфузлу шящярлилярин иштиракы иля йыьынъаг кечирилди вя Гафгаз цмуммцсялман мцдафия комитяси – “Д.” партийасынын йарадылмасы щаггында гярар гябул едилди. Бакыда йерляшян вя Я.Аьайевин юзцнцн рящбярлик етдийи Мяркязи Комитя 6 няфярдян ибарят иди. “Д.”-йя “щцммят”чиляр – Г.Гарабяйов, М.Щаъынски, И.Ашурбяйов, Б.Ъаваншир, Н.Бещбудов вя б. да дахил идиляр. Лакин онларын партийа ишиндя иштиракы даща чох рямзи характер дашыйырды, чцнки “Д.”, ясасян, Бакыдан кянарда, Азярб.-ын шм.-г. гязаларында фяалиййят эюстярирди. “Д.” партийасынын илк чаьырышлары 1906 ил октйабрын орталарына аиддир.


    Азярб.-ын яксяр гязаларында эениш фяалиййят эюстярян вя ящали арасында кифайят гядяр мяшщурлашан “Д.” партийасы цзвляринин цмуми сайы 1000 няфяря чатырды. “Д.”-нин сосиал базасыны ъямиййятин орта тябягяляри, еляъя дя рущаниляр тяшкил едирди. Партийанын мющцрцндя тийяси йухары йюнялян ики чарпаз гылынъ вя айпара тясвир олунмушду.


    “Д.”-нин ян фяал вя нцфузлу комитяляриндян бири Йелизаветпол (Эянъ я) комитяси иди. Комитянин сядри Йелизаветпол киши эимназийасынын щцгуг мцяллими М.Пишнамаззадя, онун кюмякчиси ися танынмыш иътимаи хадим Я.Ряфибяйли иди. Комитяйя Щ.Усуббяйов, Я.Хасмяммядов, М.Я. Ряфийев, М.Газыйев, М.Исмайылзадя, Г.М.Щямзяйев вя б. дахил идиляр.


    “Д.” партийасынын ян чохсайлы вя фяал шюбяси Шушада йерляширди. Шюбя 1907 илин орталарындан “Гарабаь бирлик мяълиси” адланырды. Мяълисин тясир даирясиня Азярб.-ын Зянэязур, Гарйаэин (Ъ я б р а й ы л), Ъаваншир гязалары дахил иди. Рящбяри К.Мещмандаров, цзвляри Ъ.Нурибяйов, Х.Гулийев, М.Ш Щаъыйев, М.Мурадов, М.Я.Язимов, Щ.Мцншийев вя б. (ъями 18 няфяр) иди.


    Аьдам комитясиня З.Щагвердийев рящбярлик едирди. Комитянин цзвляри С.Рцстямбяйов, Б. вя Ш.Казымбяйовлар, Ъ.Вязиров, М.М.Ибращимов, Д.Аьамирзяйев, Г.Ъаваншир вя б. идиляр. Бярдя комитясинин рящбяри Мяшяди Мещди Щаъы Шяриф ейни заманда силащлы дружинайа башчылыг едирди. Бярдя, Тяртяр, Ъябрайыл, Гарйаэин комитяляриня 15 няфярдян 30 няфяря гядяр цзв дахил иди.


    “Д.”-нин ясас вязифяляриндян бири силащсыз тцрк-мцсялман ящалини йахшы тяшкил едилмиш вя силащланмыш дашнак гулдур дястяляриндян горумаг цчцн щярби дружиналар йаратмаг, щямчинин силащлы ямялиййатларын, террор актлары вя гырьынларын ясас тяшкилатчысы олан чар щюкумятини юз тяхрибатчы ямялляриндян ял чякмяйя мяъбур етмяк иди. “Д.” партийасы програмынын ясас мцддяалары Я.Аьайев тяряфиндян няшр едилян “Иршад” гязетиндя ишыг цзц эюрмцш лайищядя юз яксини тапмышды. Партийа ермяни террорчуларына гаршы силащлы мцбаризяни юз мягсядляринин щяйата кечирилмяси цсулларындан бири елан етмиш, ейни заманда щяр щансы халгын щцгугларына тяъавцз едян тяшкилат олмадыьыны эюстярмишди.


    1907 илдя “Гарабаь бирлик мяълиси”нин дя 52 бянддян ибарят програмы чап олунду. Програмда мцсялманларын мязщябляря айрылмасы гятиййятля пислянилир, бу щаллара йол верянлярин ъямиййятдян узаглашдырылаъаьы эюстярилирди. Мцсялман иъмасындан щеч ким Мяълисин иъазяси олмадан щюкумят идаряляриня сялащиййятли нцмайяндя сечиля билмязди. Ермяни-мцсялман тоггушмаларына сябяб ола биляъяк шайия йайанлар вя тящлцкяли яшйалар сатанлар ъязаландырылыб шящярдян чыхарылмалы идиляр. Програмда аграр мясялянин радикал щялли эюстярилирди: торпаг зящмяткешлярин арасында бярабяр шякилдя бюлцнмяли иди. 1906–08 илляр ярзиндя дифаичиляр торпагларын мцлкядарлардан алыныб кяндлиляр арасында бюлцшдцрцлмяси йюнцндя бир сыра тядбирляр щяйата кечирмишдиляр.


    Дифаичилярин тяблиьат фяалиййяти ъямиййят щяйатынын бцтцн сащялярини ящатя едирди. Йелизаветпол (Э я н ъ я) губ.-нын бир чох йерляриндя ящали ян ъидди проблемлярля баьлы щакимиййят структурларына дейил, “Д.”-нин комитяляриня мцраъият едирди. Мяс., 1907–08 иллярдя Ъаваншир гязасында 38 кянд иъмасындан йалныз 8-и щакимиййят органларына табе олурду, галан кяндхудалар ися “Д.”-нин рящбярлийи алтында ишляйирди.


    1906 илин сонунда дифаичиляр Шуша эен.-губернатору В.Н. Голошапову вя онун дяфтярхана мцдири Клешинскини гятля йетирдиляр. Онлар 1906 илдя Шушада ермянилярин азярб.-лара гаршы тюрятдикляри гырьынларын гаршысыны алмамагда, яксиня, ермяниляря йардым етмякдя эцнащландырылырдылар. 1907 илдя Нахчыван гяза ряиси подполковник Енэел дя ейни иттищамла гятля йетирилмишди. Щяр бир аксийадан сонра дифаичиляр гязетляря эюндярдикляри бяйанатларында гятллярин сябябини изащ едир, мцсялманлар ялейщиня сийасят йеридянлярин щамысыны бу ъцр агибятин эюзлядийини билдирирдиляр. Аксийалары, ясасян, Шуша вя Йелизаветпол комитяляри щяйата кечирирди. Беля аксийалардан сонра азярб.-лара гаршы тяхрибатлар вя гырьынлар сянэийирди.


    Дифаичилярин топладыьы бюйцк мябляьдя вясаитин бир щиссяси Иран вя Тцркийя ингилабчыларына эюндярилирди. Эянъ тцркляря ъанлы гцввя вя силащла да йардым едилирди.

    1908 илдя чар щакимиййят органлары “Д.”-нин цзвляриня гаршы репрессийалара башлады. Гафгаз ъанишини 1908 ил 4 март тарихли фярманы иля “Д.” партийасыны гадаьан етди. Я.Аьайев репрессийалара мяруз галды, онун гязети баьланды. Нятиъядя, Я.Аьайев Тцркийяйя мцщаъирятя эетмяйя мяъбур олду. “Гарабаь бирлик мяълиси”нин, Йелизаветпол вя Бярдя комитяляринин цзвляри кцтляви сурятдя щябс едилдиляр. Лакин партийанын фяалиййяти, пассив дя олса, 1917 илядяк давам етди. Балкан вя Биринъи дцнйа мцщарибяси илляриндя “Д.”-нин фяалиййятиндя ъанланма баш верди. Бязи сянядляря ясасян, щяля 1915 илдя “Д.” вя тцрк команданлыьы нцмайяндяляри Бакы, Йелизаветпол, Иряван губ.-лары вя Даьыстан да дахил олмагла мцстягил республика йаратмаг щаггында данышыглар апармышлар.


    1917 илин октйабрында кечирилян Азярб. сийаси партийаларынын Эянъя мцшавирясиндя “Ниъат” вя “Д.” ингилаби партийаларынын нцмайяндяляри програмлары уйьун эялдийи цчцн “Мцсават” партийасына дахил олдулар.