ERMƏNİSTAN (Hayastan), E r m ә n i stan  Respublikası (Hayastanı Hanrapedutyun).

 Ümumi mәlumat

Asiyanın c.-q.-indә, Cәnubi Qafqazda dövlәt. Sah. 29,7 min km². Əh. 2,9 mln. (2016). Paytaxtı mәrz statusuna malik Yerevan ş.-dir. Rәsmi dil ermәni dili, pul vahidi dramdır. İnzibati cәhәtdәn 11 mәrzә bölünür.

BMT-nin (1992), MDB-nin (1991),  ATƏT-in (1992), BVF-nin (1992), ÜTT-nin (2003) üzvüdür.

Dövlәt quruluşu

E. unitar dövlәtdir. Konstitusiyası 5.7. 1995 ildә qәbul edilmişdir (2005 vә 2015 illәrdә düzәlişlәr edilmişdir). İdarәetmә forması parlament resp.-sıdır. Dövlәt başçısı 7 il müddәtinә parlament tәrәfindәn seçilәn (bir dәfә yenidәn seçilmәk hüququ ilә) prezidentdir.

Qanunverici hakimiyyәti birpalatalı Milli mәclis (131 deputat proporsional seçki sistemi üzrә 5 il müddәtinә ümumxalq sәsvermәsi ilә seçilir) hәyata keçirir. 25 yaşı tamam olmuş, seçkiyә qәdәr E.-da әn azı 5 il daimi yaşamış E. vәtәndaşı deputat ola bilәr.

İcraedici hakimiyyәti hökumәt hәyata keçirir. Prezident parlament seçkilәrindә qalib gәlmiş partiyanın, yaxud partiya blokunun namizәdini Baş nazir tәyin edir. Silahlı qüvvәlәr hökumәtә tabedir. Baş nazir müharibә zamanı silahlı qüvvәlәrin ali baş komandanıdır.

E.-da çoxpartiyalı sistem mövcuddur: Ermәnistan respublikaçılar partiyası, Ermәnistan xalq partiyası vә s.

Tәbiәt

Relyef.  E.  dağlıq  ölkәdir.  Ərazinin 90%-dәn çox hissәsi dәniz sәviyyәsindәn 1000 m-dәn artıq yüksәkdәdir. Orta hünd. 1800 m-dir. Ən hündür zirvәsi Araqats d. (4090 m), әn alçaq yeri Debed vә Araz çaylarının dәrәsindәdir (380 m). Relyefini qırışıqlı-qaymalı dağlar, vulkanik yaylalar, lava platoları vә akkumulyativ düzәnliklәr tәşkil edir. Şm.-ş.-ini Kiçik Qafqazın silsilәlәri, mәrkәzi hissәsini vulkan mәnşәli Ermәnistan yaylası vә dağarası çuxurlar, c. hissәsini meridional uzanmış, sәthi dәrin dәrәlәr şәbәkәsi ilә parçalanmış Zәngәzur silsilәsi tutur. Araz çayının orta axınında 800–1000 m yüksәklikdә Ararat düzәnliyi yerlәşir.

Geoloji quruluş vә faydalı qazıntılar.

E. әrazisi Alp-Himalay mütәhәrrik qurşağının Pireney-Əlburz qolunda yerlәşir. Geol. quruluşu mürәkkәbdir. Burada Kembriyәqәdәr yaşlı çöküntülәrdәn başlayaraq Antropogen daxil olmaqla bütün çöküntülәr iştirak edir. İntruziv süxurlar, Yura, Paleogen yaşlı vulkanogen-çökmә süxurlar intişar tapmışdır. Resp. әrazisinin tәqr. 1/3-i andezit-bazaltlar, tuflar, perlitlәr vә Dördüncü dövr vulkanlarının başqa püskürmә mәhsulları ilә örtülüdür. E. seysmik әrazidә yerlәşir. 1926, 1931, 1988 (Spitak) illәrdә baş vermiş zәlzәlәlәr xeyli dağıntılara sәbәb olmuşdu. Resp. әrazisindә mis, mis- molibden, apatit-maqnetit, qızıl filizlәri, daşduz, bentonit vә odadavamlı gillәr, tikinti, üzlük daşı materialları vә s. yataqlar, mineral sular vardır.

İqlim. E. subtropik qurşaqda yerlәşir, lakin dağlıq relyefinә görә müxtәlif iqlim tiplәri ilә fәrqlәnir. Düzәnlik vә dağәtәyi hissәdә iqlimi quru subtropikdir; yayı isti, qışı nisbәtәn mülayimdir (orta temp-r yanvarda –5°C, iyulda 24–26°C, illik yağıntı 200–400 mm); dağ yamacları vә platolarda (1400 m yüksәkliyәdәk) orta temp-r yanvarda –4-dәn –6°C-yәdәk, iyulda 18–20°C olur; illik yağıntı tәqr. 500 mm; ortadağlıqda iqlim mülayimdir (orta temp-r yanvarda –2-dәn –8°C-yәdәk, iyulda 18°C, illik yağıntı 600–800 mm); yüksәkdağlıqda (2000– 3000 m yüksәklikdә) iqlim sәrtdir, qışı soyuq (yanvarın orta temp-ru –9-dan – 14°C-yәdәk), yayı sәrindir (iyulun orta temp-ru 10–15°C). Bәzi zirvәlәri (Araqats, Qazangöldağ) qar vә kiçik buzlaqlarla örtülüdür.

Daxili sular. E.-ın çayları Axuryan, Kasax, Razdan, Arpa, Vorotan (Azәrb. әrazisindә–Bәrgüşad), Voxçi (Azәrb. әrazisindә–Oxçuçay) Araz hövzәsinә, Debed, Aqstev (Azәrb. әrazisindә–Ağstafa), Axum (Azәrb. әrazisindә Hәsәnsu) vә s. isә Kür hövzәsinә aiddir; astanalıdır, gәmiçiliyә yararsızdır, suvarmada vә hidroenerji mәnbәyi kimi istifadә olunur. E.-da 100-dәn çox dağ gölü var. Ən böyüyü Göyçә (Sevan) gölüdür.

Torpaqlar. Yüksәklik qurşaqlığı ilә şәrtlәnәn torpaq çoxmüxtәlifliyi (dağ torpaqlarından tutmuş yarımsәhra torpaqlarına qәdәr, o cümlәdәn şoranlıqlar vә takırlar) sәciyyәvidir. Ararat düzәnliyindә qonur gillicәli, öndağlıqlarda daşlı qonur torpaqlar (kirlәr) inkişaf etmişdir. Araz çayının orta axını hövzәsindә, Kiçik Qafqazın alçaqdağlıq hissәsindә (1800 m-әdәk yüksәklikdә) vә Zәngәzur sıra d-rının (800 m- әdәk yüksәklikdә) yamaclarında şabalıdı torpaqlara rast gәlinir. E. yaylasının vulkanik platosunda dağ qaratorpaqları üstünlük tәşkil edir. Ortadağlıq hissәdә (1600–1800 m-әdәk yüksәklikdә, c.-da isә 2300 m-әdәk yüksәklikdә) dağ-meşә torpaqları, yüksәkdağlıq hissәdә dağ-çәmәn, dağ-çәmәn-bataqlıq, dağ-çәmәn-torflu torpaqlar yayılmışdır.

Bitki örtüyü vә heyvanlar alәmi. Düzәnliklәrdә yovşanlı-şoranotulu yarımsәhralar, öndağlıqlarda friqana tipli kol cәngәlliklәri, ortadağlıq hissәdә şırımlı topal–ceyranotulu (bәzi yerlәrdә müxtәlifotlu) quru çöllәr inkişaf etmişdir. Şm.-ş. vә c.-ş. r-nlarında ölkә әrazisinin 11%-ni tutan enliyarpaqlı meşәlәr, hәmçinin tikanlı kolluqlar vә kserofitli ardıc seyrәkmeşәliyi, yüksәkdağlıq hissәdә yay otlaqları kimi istifadә olunan subalp vә Alp çәmәnlәri yerlәşir.

Öndağlıqlarda ilan (gürzә vә s.) vә әqrәblәr, dağ çöllәrindә gәmiricilәr (sünbülqıran, әrәbdovşanı vә s.) çoxdur. Dağ meşәlәrindә cüyür, qaban, qonur ayı, vaşaq, meşә pişiyi olur, yüksәkdağlıq hissәdә bezoar keçisi, dağ qoyununa rast gәlinir. Ovu mәhdudlaşdırılmış qiymәtli Sevan foreli (işxan) var. Mühafizә olunan әrazilәr: Dilican vә Xosrov qoruqları, Sevan Milli parkı.

 

                                                Арагатс даьы.

Əhali

E. MDB dövlәtlәri arasında yeganә monoetnik ölkәdir. Əhalisinin 98,11%-ini ermәnilәr tәşkil edir (2011). Az sayda yezidilәr (1,2%), ruslar (0,4%), aysorlar (0,09%),   kürdlәr   (0,07),   ukraynalılar  (0,04%), yunanlar (0,03%), gürcülәr (0,02%) vә b. da yaşayırlar. Miqrasiya (1995 ildәn il әrzindә orta hesabla 26,7 min nәfәr) vә tәbii artımın aşağı düşmәsi (1000 nәfәrә 1990 ildә 17,4; 1995 ildә 6,8; 2003 ildә 3,1 nәfәr) nәticәsindә әhalinin azalması (3226 min nәfәr, 2000; 3156 min  nәfәr, 2005; 2998 min nәfәr, 2016) sәciyyәvidir. Doğum sәviyyәsi 1000 nәfәrә 13,9;  ölüm  sәviyyәsi  1000  nәfәrә  9,3 nәfәrdir (2015); uşaq ölümü 1000 diri doğulana 8,4 nәfәrdir. Fertillik göstәricisi 1 qadına 1,7 uşaqdır (2014). Hәr 1000 kişiyә 1084 qadın düşür. Gözlәnilәn orta ömür müddәti 73,2 ildir (kişilәrdә 69,6 il, qadınlarda 77,3 il). Orta sıxlıq 1 km²-dә 101,5 nәfәr, Yerevandan c.-dakı vә Araz çayı boyu әrazilәrdә 1 km²-dә 200 nәfәrdir (2011). Yüksәkdağlıq әrazilәrdә mәskunlaşma seyrәkdir (1 km²-dә 20–25 nәfәr). Yüksәklik qurşaqlarına görә әhali aşağıdakı kimi yerlәşmişdir: 1000 m-әdәk olan yüksәkliklәrdә әhalinin tәqr. 50%-i; 1000– 1500 m yüksәklikdә 25%-i; 2000–2200 m yüksәklikdә 4%-i. Əhalinin 1%-indәn azı 2200 m-dәn yuxarı yüksәklikdә yaşayır. Şәhәr әhalisi 66,8%-dir.  İri  şәhәrlәri (min nәfәr, 2011): Yerevan (1121,9), Gümrü (121,9), Vanadzor (88,9), Vağarşapat  (57,5). İqtisadi cәhәtdәn fәal әhali 1394 min nәfәrdir (2013). İşlәyәnlәrin 44,2%-i k.t.-nda, 39%-i xidmәt sahәsindә, 16,8%-i sәnayedә çalışır. İşsizlik sәviyyәsi 17,3%- dir (2012). Dindarların mütlәq çoxluğunu  xristianlar tәşkil edir.

                                                Дебет чайы. Алаверди шящяри.

 Tarixi oçerk

(Hayastan) vә ermәnilәrin (özlәrini haylar adlandırırlar) tarixi üçün çoxsaylı miqrasiyalar, dövlәtçiliyin itirilmәsi vә mәnimsәmәlәr sәciyyәvidir. Buna görә dә, “E.” vә “ermәnilәr” mәfhumlarını bir-birindәn ayırmaq mümkün deyil. E.-ın vә hayların uzaq, Qafqazaqәdәrki tarixlәri Avropadakı tarixi vәtәnlәri (Yunanıstan, Frakiya vil.) ilә deyil, onların vaxtaşırı dövlәtlәrinin mövcud olduğu Kiçik Asiya ilә bağlıdır. Bu sәbәbdәn ermәni tarixşünaslığı üçün әrazinin deyil, ermәni etnosunun tarixini şәrh etmәk әnәnәsi sәciyyәvidir. Bu әnәnәnin әsasını 5 әsrdә “Ermәni tarixi”ni yazmış “ermәni tarixinin atası” Movses Xorenatsi qoymuşdur. O, әsәrindә beş “Ermәnistan”ın adını qeyd etmişdir. 7 әsrdә ermәni müәllifi Ananiya Şirakatsi artıq sәkkiz “Ermәnistan”ın adını çәkmişdir. Müasir ermәni “tarixçilәrinin” fikrincә 34 “Ermәnistan” mövcud olmuşdur: Birinci, İkinci, Üçüncü, Dördüncü Böyük, Kiçik, Daxili, Şimali, Şimal-Şәrqi, Şәrqi, Cәnub- Qәrbi, Cәnubi, Yuxarı, İçәri, Qәrbi E., Arşaki, Bizans, Yunan, Qafqaz, Kilikiya, Mesopotamiya, Naharar, Satrap, Türk, Yustinian E.-ı, hәmçinin Persarmeniya, sadәcә Ermәnistan, Ermәni Mesopotamiyası, Ermәni vil., E. hüdudlarından kәnar Ermәnistan, Armeniak, Armina, Böyük Ermәnistanın çox hissәsi, Böyük Ermәnistanın bir hissәsi.

Bәzәn 35-ci “Ermәnistan”dan – Azәrb.-ın İrәvan xanlığının (1747–1828) әrazisini nәzәrdә tutan “Ermәnistanın şәrq diyarı”ndan da bәhs olunur. Lakin ermәni “tarixçilәri” Cәnubi Qafqazda ermәni dövlәtinin mәhz Azәrb. torpaqlarında meydana gәlmәsi faktını heç vaxt qeyd etmirlәr. Buna görә dә, söhbәt virtual әrazidәn gedir vә hәr dәfә bu “terra incognita” növbәti “Ermәnistan” kimi tәdqim edilir. Çoxsaylı “Ermәnistan”da vahid ermәni kilsәsinin mövcud olmaması, bu günәdәk 4 katolikosluğun (İstanbul, Kilikiya, Yerusәlim vә Eçmiәdzin) fәaliyyәt göstәrmәsi dә bu qәbildәndir.

Çoxsaylı “Ermәnistan” fenomeni “Aralıq dәnizi–Qara dәniz–Xәzәr dәnizi” üçbucağındakı әrazilәri әhatә edәn “dәnizdәndәnizә Böyük Ermәnistan” mifologeması (bax “Böyük Ermәnistan” iddiaları) ilә bağlıdır. Bu mifologemanın әsas mәqsәdi çoxsaylı “Ermәnistan”ları “Böyük Ermәnistan” adı altında vahid әrazidә birlәşdirmәkdir.

Tarixi mәlumatlar e.ә. 8 әsrdә Yunanıstandan Kiçik Asiyaya köç edәrәk Dәclә vә Fәratın yuxarı axarlarındakı dağlıq vilayәtlәrdә mәskunlaşmış Frakiya tayfasının haylar olmasını demәyә әsas  verir. Haylar buradan Araz vadisinә, sonralar Kür vadisinә köç etmişlәr. Bu sәbәbdәn hayları nә Kiçik Asiyanın, nә dә Qafqazın yerli әhalisi hesab etmәk olar.

Hayların qeyri-Qafqaz mәnşәli olmasını artefaktlar da tәsdiq edir. Antropoloq V.V.Bunak Sevan r-nundan tapılan Dәmir dövrünә (e.ә. 14 –13 әsrlәr) aid insan kәllәlәrini tәdqiq edәrәk sübuta yetirmişdir ki, onlar bu әrazinin sonrakı ermәni әhalisi ilә heç bir ümumi әlamәtlәrә malik deyillәr. Etnik odontologiya da hayların Qafqazda alloxton olmasını tәsdiqlәyir, çünki onların diş sisteminin morfologiyası Qafqazın avtoxton әhalisindәn fәrqlәnir. “Ermәni xәstәliyi” kimi tanınan irsi xәstәlik dә, әcdadları Aralıq dәnizi hövzәsindә yaşamış xalqların nümayәndәlәri, xüsusilә ermәnilәr üçün sәciyyәvidir.

                                              Эюйчя (Sevan) эюлц.

Qәdim dövr. Uzaq keçmişdә haylar Frakiyadan Kiçik Asiyanın q. hissәsindә yerlәşәn Frigiyaya köçmüşlәr. “Tarixin atası” Herodot (e.ә. 5 әsr) onları Frigiya tarixi vilayәtindәn gәlmәlәr hesab etmişdir. Knidli Evdoks (e.ә. 4 әsr) hayların dil baxımından frigiyalılara çox oxşadıqlarına dair mәlumat verir. Strabon (e.ә. 1 әsr – eramızın 1 әsri) hayları Yunanıstanın şm.-ındakı Fessaliya vil. ilә bağlayır.

Ermәnişünaslar hesab edirlәr ki, haylar etnos kimi Kiçik Asiyada formalaşmışlar: “Ermәnilәrin vәtәni, onların mәskunlaşdıqları vә digәr xalqlardan fәrqli, ayrıca xalq kimi formalaşdıqları әrazi Ermәni yaylasıdır”, yәni Anadolu yaylasıdır.

Belәliklә, hayların ilk vәtәni Avropada yerlәşir. Sonrakı “vәtәnlәri” onların q.-dәn ş.-ә doğru – Van gölü әtraflarınadәk yayıldıqları Kiçik Asiyadır. Dövrünә görә hayların sonuncu “vәtәni” isә Qafqaz – Azәrb.-ın keçmiş İrәvan xanlığının әrazisidir. Burada onlar alloxton xalq olaraq qalmaqdadırlar.

Ermәni dövlәtçiliyinin başlanğıcı haqqında sәhih mәlumat yoxdur. Hayların yalnız ilk “çarlıqlarının” eramızdan әvvәl meydana gәlmәsi mәlumdur. Ermәni “tarixçilәri” sadәcә “e.ә. 7–2 әsrlәrdә ermәni dövlәti qurumları”ndan, digәr halda “Ermәnistan satraplığı”ndan, yaxud “Əhәmәnilәr imperiyasının 13-cü vә 18-ci satraplıqlarından” bәhs edir. Bәzәn hansısa bir siyasi qurumun tәrkibindә hayların mәskunlaşdıqları әrazini nәzәrdә tuturlar. Hәtta belә fikir dә söylәnilir: “ermәni dövlәti haqqında әtraflı mәlumat bizә e.ә. 5–4 әsr yunan tarixçisi Ksenofontun “Kiropediya” tarixiәxlaqi әsәrindә saxlanılmış rәvayәtlәrdә gәlib çatmışdır”. Lakin bu mәlumatlar tarixi gerçәklik kimi qәbul edilә bilmәz.

E.ә. 6 әsrәdәk haylar Aşşur çarlığının vә hәmçinin Van çarlığı adlandırılan Urartu dövlәtinin әrazisindә yaşamışlar. Ermәni “tarixçilәri”nin fikrincә, Urartunun süqutundan sonra onun әrazisindә, daha doğrusu, Azәrb. torpaqlarında Midiyadan  (e.ә. 7–6 әsr) asılı olan ilk ermәni dövlәti yaranmışdır. Eramızın 6 әsrinә aid Suriya mәnbәyi “Karxa de bet Seloxun tarixi”ndә (indiki Kәrkük ş., İraq) saxlanılmış әfsanәyә görә, “Azәrbaycan” adlı ölkә “Adorbadaqan” kimi artıq e.ә. 7 әsrdә mәlum idi.

Van çarlığına gәlincә, ermәni “tarixçilәri”nә görә, “Urartu imperiya idi vә Ön Asiya üçün sәciyyәvi olan bu despotik dövlәtin heç dә bütün atributları ermәni dövlәtçiliyi tәrәfindәn mәnimsәnilmәmişdi”. Bu sәbәbdәn onlar Urartunu “öz” dövlәtlәri hesab etmir vә belә düşünürlәr ki, “ümumermәni dövlәtçiliyinin başlanğıcı Midiya çarlığının protektoratı altında, ona bac ödәmәk, qoşunla kömәk etmәk mәcburiyyәtindә qalan vә istehkam tikdirmәmәyi öhdәsinә götürәn Urartunun әrazisindә meydana gәlmişdir”. Onlar hәm dә hesab edirlәr ki, mәhz “Urartu dövlәtinin süqutundan sonra Ermәni yaylasında uzun vә çәtin inkişaf yolu keçmiş ilk ümumermәni dövlәti – Yervandidlәr (Orontidlәr) dövlәti meydana gәlmişdir”. Lakin tarix elminә belә dövlәtin mövcudluğu mәlum deyil. Belә ki, Urartu Midiya tәrәfindәn tutulmuş vә әvvәlcә Midiya imperiyasının vassalı kimi onun tәrkibindә olmuş, az müddәtdәn sonra isә lәğv edilmişdir.

E.ә. 6 әsrin sonunda Bisütun kitabәsindә ilk dәfә “Armina” vә “arminiya” terminlәri qeyd olunur. Armina (elamca har-minu-ya, yun. Άρμενία) keçmişdә mövcud olmuş Urartunun bir hissәsindә yerlәşәn vә Van gölündәn c.-q.-dә lokallaşdırılan vilayәtin qәdim fars dilindә adıdır. Bisütun kitabәsinin mәlumatlarına görә, bu dövrdә Armina Əhәmәnilәrin Midiya satraplığının tәrkibindә idi. Yalnız Midiyada I Dara әleyhinә baş vermiş üsyanlardan sonra Asaqarta vә Armina Midiyanın tәrkibindәn çıxarılaraq ayrı satraplıqlara çevrilmişdir.

Ermәni “tarixçilәri” fәrz edirlәr ki, “Əhәmәni әsarәtindәn azad olduqdan sonra vahid Ermәnistan iki hissәyә parçalanmış, nәticәdә tarix sәhnәsindә Böyük Ermәni- stan vә Kiçik Ermәnistan meydana gәlmiş- dir”. Onların fikrincә, “Böyük Ermәnistan öz müstәqilliyini qısa müddәt saxlamış, tezliklә Makedoniyalı İsgәndәrin imperiya- sının parçalanması nәticәsindә yaranmış Selevkilәr dövlәtinin әsarәtinә düşmüşdür”. Makedoniyalı İsgәndәrin [e.ә. 336–323] Şәrq yürüşündәn sonra e.ә. 3 әsrin sonuna- dәk mövcud olmuş Selevkilәrdәn asılı er- mәni çarlıqları Ayrarat, Kiçik Ermәnistan vә Sofena meydana gәlmişdir.

E.ә. 189 ildә Selevkilәrin keçmiş strateqi Artaksi [e.ә. 189–160] müstәqil dövlәt yaratdı. Artaksi kitabәlәrindә özünü Artaxşasi adlandırırdı, erkәn orta әsr ermәni müәlliflәri isә onu Artaşes kimi qeyd edirlәr. Bәzi tәdqiqatçıların fikrincә, Artaxşasi etnik baxımdan midiyalı (daha dәqiq, atropatenalı) idi; yeri gәlmişkәn, Movses Xorenatsi öz әsәrindә Artaşesi “midiyalı” adlandırmışdır.

Artaksi çarlığı işğalçı siyasәt yürüdürdü. Strabon yazır: “...Artaksinin vә Zariadrinin müharibәlәri әvvәllәr kiçik bir ölkә olmuş Armeniyanı böyütdü...; onlar birlikdә qonşu xalqların torpaqlarının bir hissәsini qoparıb mәnimsәdilәr. Onlar midiyalılardan (atropatenalılardan) Kaspiananı, Favnitidanı vә Basoropedanı; iberlәrden Pariadr dağlarının әtәklәrini, Xorzenanı vә Qoqarenanı...; xaliblәrdәn vә mossiniklәrdәn Karenitidanı vә Kserksenanı...; kataonlardan Akilisenanı vә Antitavrboyu vilayәti; suriyalılardan Taronitidanı... aldılar”. Tәәccüblüdür ki, bәzi ermәni “alim”lәri bu, açıq-aşkar işğalçılıq siyasәtini “ermәnidilli vilayәtlәrin” birlәşdirilmәsi kimi tәqdim etmәyә çalışırlar.

Artaksinin ölümündәn sonra E. qüvvәtlәnәn Parfiya şahlığından asılı vәziyyәtә düşdü. Ermәni çarı I Tiqran öz varisi Tiqranı girov vermәyә mәcbur oldu vә o, Parfiya sarayında böyüdü. Parfiyalılar tәrәfindәn E. vә Sofena taxtına oturdulmuş II Tiqran [e.ә. 95–55] Roma ilә Parfiya arasındakı müharibәdәn istifadә edәrәk e.ә. 70-ci illәrdә Kiçik Qafqazdan Fәlәstinәdәk uzanan imperiya yaratdı. Bu imperiyanın tәrkibinә tәqr. beş il müddәtdә Sofena, Suriya, Finikiya, Kilikiya, hәmçinin bir sıra digәr dövlәtlәr vә vilayәtlәr daxil oldu (mәhz bu qısamüddәtli imperiyanı ermәni “tarixçilәri” “Böyük Ermәnistan” adlandıraraq onun әrazisini xeyli genişlәndirirlәr). Tezliklә II Tiqran Şәrqә bir neçә işğalçı yürüş tәşkil etmiş Roma ilә qarşı-qarşıya gәldi. Lukull, Pompey, Krass vә Antoninin başçılıq etdiyi Roma legionlarının yürüşlәri nәticәsindә e.ә. 66 ildә E., Şimali Mesopotamiya vә Korduena istisna olmaqla, işğal etdiyi bütün torpaqları romalılara vermәyә vә külli miqdarda pul tәzminatı ödәmәyә mәcbur oldu. Ermәni çarının “Roma xalqının dostu vә müttәfıqi” elan edilmәsi әslindә E.-ın Romadan tam asılı vәziyyәtә düşmәsi demәk idi.

Е.ә. 1 әsrin sonu – eramızın әvvәlindә E.-ın idarәçiliyi Roma imperatoru Oktavian Avqust tәrәfindәn Atropatena hökmdarlarına verildi. Dion Kassi vә Korneli Tasitin mәlumatlarına görә, 1 әsrin 30–50-ci illәrindә E. İberiya şahzadәlәri tәrәfindәn idarә olunurdu. Bununla bağlı ermәni “tarixçilәri” 1951 ildә yazırdılar: “Ermәnistanın qәdim tarixi bütün qonşu dövlәtlәrlә sıx bağlıdır. Lakin ermәnilәrin vәfalı dostları daima onların әsrlik qonşuları gürcülәr, albanlar vә sonuncuların xәlәflәri azәrbaycanlılar olmuşlar”. 37 ildә Şimali Mesopotamiya vә Korduena da Parfiyanın tabeliyinә keçdi. E.-na yerlәşdirilmiş Roma qoşunlarının strateqlәri ölkәdә ağalıq edirdilәr. Ermәni hakimi taxt-tacı romalılardan alır vә Romaya vergi ödәyirdi.

1 әsrin ikinci yarısında E. әvvәlcә Parfiya dövlәtinin protektoratına çevrildi, sonra isә onun tәrkibinә qatıldı. E.-ın hakimlәri Parfiyanın Arşakilәr sülalәsinin yan qolunun nümayәndәlәrindәn tәyin olunurdular. Lakin ermәni “tarixçilәri” hesab edirlәr ki, “Parfiyanın ali ağalığı dövründә Ermәnistan işğal edilmiş ölkә olmamış, әksinә, yüksәk siyasi statusunu saxlamaqla [Parfiya] dövlәtinin tәrkibinә qatılmışdır”.

                                          Дилиъан горуьу.

Orta әsrlәr. Bu dövrdә ermәni dövlәtçiliyi fasilәlәrlә 14 әsrәdәk mövcud olmuşdur. Hayların erkәn orta әsrlәr tarixi Sasanilәr imperiyası (224–652) ilә bağlıdır. 3 әsrin ortalarında Sasani şahı I Şapur E., Albaniya vә İberiyanı işğal etdi. Bu zaman nominal ermәni hökmdarları Sasanilәr sülalәsinin nümayәndәlәri idilәr.

Öz mülklәrini qoruyub saxlamaq üçün ermәni hakimlәri çox vaxt ortaya çıxan mәsәlәlәri silahla hәll etmәyә çalışan Sasani vә Bizans imperiyaları arasında manevr etmәk mәcburiyyәtindә qalırdılar. 387 ildә E. Bizans ilә Sasani şahlığı arasında bölüşdürüldü. Bizans hissәsi (E.-ın bütün әrazisinin tәqr. 1/4-i) komitin (әyalәt hakiminin) başçılıq etdiyi femaya (әyalәtә) çevrildi: burada ümumimperiya strukturları fәaliyyәt göstәrir, yerlәrdәki idarәçilik haylara hәvalә olunurdu. Sasanilәr imperiyası tәrkibindә isә şahәnşaha tabe olan mәrzbanın başçılıq etdiyi Persarmeniya mәrzbanlığı (E. әrazisinin tәqr. 3/4-ü) yaradıldı. Belәliklә, haylar q.-dә Bizans imperatorunun, ş.-dә isә Sasani şahının tәbәәlәrinә çevrildilәr.

4 әsrdә hayların tarixi üçün әn әlamәtdar hadisә xristianlığın qәbul edilmәsi, ilk növbәdә onun Sasanilәrin nәzarәtindә olan Persarmeniyada yayılması idi. Mәhz buna görә ermәni kilsә terminologiyası (mәs., hayrapet, vardapet, şahapet) Parfiya mәnşәlidir. Ermәni allahlarının çoxunun adı da İran köklüdür. Hәlә Strabon qeyd edirdi: “Ölkәlәrin oxşar olması sәbәbindәn midiyalıların әksәr adәtlәri ermәnilәrlә eynidir. Lakin deyilәnә görә, midiyalılar ermәnilәrin... adәtlәrinin banilәridir. Midiyalılar vә ermәnilәr farsların bütün ayinlәrini icra edirlәr”.

 Bütün bunlar tәsadüfi deyil, çünki haylar arasında xristianlığı Qriqori Partev Lusavoriç (partev “parfiyalı” etnoniminin ermәnilәşdirilmiş formasıdır) yaymışdır. Qriqori әslәn Parfiyanın Arşakilәr sülalәsinin qolu olan Suren-Pәhlәvlәr nәslinә mәnsubdur. O, ermәni kilsәsinin banisi vә ilk yepiskopu – katolikosu hesab olunur. Daha bir neçә ermәni katolikosu әslәn parfiyalı olmuşdur: Parfiyalı I Aristakes, Parfiyalı I Vrtanes, Parfiyalı I Yusik, Parfiyalı I Nerses Böyük, Parfiyalı I Sahak Böyük.

Arşaki E.-ına xristianlıq suriyadilli Edessa vә yunandilli Kappadokiya Kesariyasından (indiki Kayseri, Türkiyә) nüfuz etdiyindәn bu tәsir Suriya vә yunan dillәrindәn alınma terminologiyada öz әksini tapmışdır. Odur ki, ermәni “tarixçilәri”nin hayları “dünyada ilk xristianlar” hesab etmәlәrinin heç bir әsası yoxdur. Ənәnәyә görә, әfsanәvi Edessa çarı V Abqar İsa Mәsihlә yazışmada ondan Edessaya (indiki Şanlıurfa, Türkiyә) missionerlәri göndәrmәyi xahiş etmiş vә öz dövlәtindә xristianlığı rәsmi din elan etmişdi. Belәliklә, bu konfessiyanın qanunilәşdirilmәsi hәlә 1 әsrdә Suriya mühitindә baş vermişdir. Tәsadüfi deyil ki, ermәnişünasların fikrincә, “ermәnilәrin ilkin xristian әdәbiyyatının sәnәdlәri, әsasәn, Suriya-fars kilsә mühitinә meyilli idi”.

Suriyalılar hayların dininә dә tәsir göstәrmişlәr. Onların allahlarından ermәni panteonuna Varşamin, Nane, Astxik, Anait daxil edilmişdir. Kurm (kahin) sözü dә Suriya mәnşәlidir. Bundan әlavә, arami antroponimi Arim, ehtimal ki, Bibliyada adı çәkilәn Suriya vә Mesopotamiya sakinlәrinin – samilәrin bir qolu olan aramilәrin eponiminin tәsirilә haylar tәrәfindәn Aram şәklinә salınmışdır. “Ermәni dilinin söz köklәri lüğәti”ndә bugünәdәk hayların istifadә etdiyi 200 Suriya mәnşәli söz qeydә alınmışdır. 5 әsrdә ermәni әlifbası meydana gәlәnәdәk haylar Suriya nәsturi yazısından istifadә etmişlәr. Bu faktı Kiçik Talin kilsәsindәki epiqrafik kitabә dә tәsdiqlәyir.

Suriya-ermәni mәdәni әlaqәlәrini nәzәrdә tutan ermәnişünaslar hesab edirlәr ki, “Ermәni milli әdәbiyyatının inkişafı bütün mövcudluğu әrzindә onun әn mühüm amili vә onu qidalandıran әsas mәnbәlәrdәn biri olan yunan, Suriya, latın vә әrәb dillәrindәn tәrcümәlәrlә müşayiәt olunmuşdur... Bizansın, o cümlәdәn Bizans Suriyasının ermәni incәsәnәtinә – onun monumental memarlığına vә kitab rәngkarlığına tәsiri olduqca әhәmiyyәtlidir”.

Suriya kilsәsinin vә әdәbiyyatının banisi, 2 әsrdә “Ermәnistan dağlıları arasında”,  yәni Kiçik Asiyanın ş. hissәsindә vaizlik edәn Bar Daysan (Vardesan) mәlum olan ilk “Ermәnistan tarixi”nin müәllifidir. Əsәrin yunan dilinә tәrcümәsindәn “ermәni tarixinin atası” Movses Xorenatsi istifadә etmişdir.

4 әsrin birinci rübündә xristianlıq Sasani imperiyasında yayılmış vә hәmin әsrdә Suriya-fars kilsәsi meydana gәlmişdi. 387 ildә Ermәni çarlığı lәğv edildikdә vә onun әrazisinin çox hissәsi Sasani imperiyasının tәrkibinә (Persarmeniya) qatıldıqda, ermәni kilsәsi dә Sasanilәrin tabeliyinә keçmişdi. 14 әsrdә Suriya-fars kilsәsinin mitropoliyalarının siyahısını tәrtib etmiş suriyalı mitropolit Abd İşo bar Berixa suriyalı katolikos I Timofey tәrәfindәn yalnız 9 әsrdә tәsis edilmiş ermәni kafedrasını sayca 13- cü, yәni sonuncudan әvvәlki kimi müәyyәnlәşdirmişdir. Maraqlıdır ki, nә alban, nә dә gürcü kilsәsinin adı bu siyahıda yoxdur, çünki bu zaman onlar müstәqil fәaliyyәt göstәrir vә Suriya-fars kilsәsinә daxil deyildi.

Zәrdüşti Sasani imperiyasının himayәsi vә nәzarәti altında meydana gәlmiş ermәni kilsәsi Sasanilәrә Ön Asiyadakı әsas siyasi vә hәrbi-ideoloji rәqiblәri olan xristian Bizans imperiyasına qarşı mübarizә aparmaq üçün lazım idi.

Haylar xristianlığı 4 әsrdә suriyalılardan qәbul etdiklәrinә görә, ermәni әlifbası meydana gәlәnәdәk Suriya nәsturi yazısından istifadә etmişlәr. Ermәni kilsәsindә liturgiyanın icrası, elәcә dә mәktәblәrdә tәhsil ilk vaxtlar Suriya dilindә aparılır, Bibliyanın Suriya versiyası – Peşittadan istifadә olunurdu. Haylar xristian terminlәrini (mәs., kaxanay – “keşiş”, ekeletsi – “kilsә”, xetanos – “bütpәrәst”) suriyalılardan mәnimsәmişdilәr. Bәzi ermәni katolikosları (Suriyalı Bark-İşo, Suriyalı Şamuel) әslәn suriyalı idilәr.

Hayların mәnimsәmәyә [aşşurlulardan vә urartululardan, midiyalılardan vә parfiyalılardan, yunanlardan vә romalılardan (sonralar bizanslılardan), farslardan, әrәblәrdәn vә türklәrdәn] meyilliliyi antik dövrdә başlamış vә orta әsrlәrdә dә davam etmişdir. Tәrkibindә çox sayda ermәnilәşdirilmiş vә çoxu Parfiya dövründә mәnimsәnilmiş fars sözlәri olan hayların dilindә İran mәdәniyyәtinin tәsiri güclüdür. Ermәni allahlarının adı – Aramazd, Vaaqn, Mehr (Mihr), Tir; şәxs adları; -abad, -van, -kan, -kert, -stan, -şen tipli toponim sonluqları; siyasi, dini, sosial, maliyyә terminologiyası; qәdim ermәni tәqvimindәki bir sıra ayların vә günlәrin adı da İran mәnşәlidir. Bu sәbәbdәn, bir vaxtlar hayların  dilini  hind-Avropa  dillәrinin  İran qoluna aid edirdilәr.

Persarmeniyadakı vәziyyәtlәrindәn vә Sasanilәrin onları zәrdüştiliyә cәlb etmәk cәhdlәrindәn narazı qalan haylar Vardan Mamikonyanın başçılığı altında 450 ildә üsyan qaldırdılar. Üsyançılar yardım üçün Bizansa müraciәt etdilәr, lakin Bizans Sasani imperiyası ilә dinc münasibәtlәri saxlamağı üstün tutdu. Vәd olunmuş müәyyәn imtiyazlar müqabilindә üsyan rәhbәrlәrinin xәyanәti 451 il mayın 6-da Avarayr düzündә üsyançıların darmadağın edilmәsi ilә nәticәlәndi. Yeni üsyan 482– 484 illәrdә baş verdi. Bundan sonra Persarmeniya Sasani dövlәtinin tәrkibindә qismәn özünüidarәetmә hüququ әldә etdi. Hayların daha bir uğursuz üsyanı 571 ildә baş verdi.

7 әsrdә dünya sәhnәsindә yeni hәrbi-siyasi qüvvә – qüdrәtli Ərәb xilafәti meydana gәldi. 640-cı illәrdә Sasani dövlәtinin q. hissәsini işğal edәn әrәblәr E.-ı әrәb әmiri tәrәfindәn idarә olunan әmirliyin tәrkibinә qatdılar. Dörd hissәdәn (E. әrazisi bunlardan birinin tәrkibindә idi) ibarәt bu әmirliyi әrәblәr Ərminiyyә (bu ad, ehtimal ki, әrazinin aramica vә qәdim farsca adından götürülmüşdür) adlandırırdılar. Əmirliyin tәrkibinә E.-la yanaşı, ona qonşu olan vilayәtlәr, o cümlәdәn bütün Cәnubi Qafqaz daxil edilmişdi. 9 әsrdә Ərminiyyә inzibati vahidi lәğv olunsa da, bәzi әrәb müәlliflәri Cәnubi Qafqaz vә Kiçik Asiyanın әrәblәr tәrәfindәn işğal edilmiş vilayәtlәrini әnәnәvi olaraq bu ümumi ad altında birlәşdirirdilәr.

Ön Asiyada әrәblәrin hakim mövqeyә sahib olduqları bir şәraitdә haylar әrәb ağalığına qarşı üsyanlar (703, 747–750, 774–775) qaldırırdılar. Ərәb xilafәtinin zәiflәdiyi dövrdә (9 әsrin ortalarında) üsyanlar daha geniş vüsәt almışdı. 7–9 әsrlәrdә E.-da hәmçinin pavlikianların, sonralar isә tondrakilәrin bidәtçi kütlәvi sosial hәrәkatları da baş verirdi.

9–11 әsrlәrdә E.-da parçalanma, kiçik çarlıqların [Taron (830–967), Ani (886– 1045), Qars (Vanand; 963–1064) vә s.] yaranması prosesi gedirdi. Bizans vә digәr xarici siyasi qüvvәlәrin dәstәyilә onlar qonşularını özlәrinә tabe etmәyә çalışırdılar. Bizans imperiyası isә öz maraqları naminә bir ermәni çarlığını digәrinә  qarşı dәstәklәyir, onların hakimlәrinә “arxont” vә “imperatorun mәnәvi oğlu” fәxri titullarını verir, onlarla “dostluq müqavilәlәri” bağlayırdı. Bunun müqabilindә ermәni çarları Bizansın vassallığını qәbul edirdilәr. Lakin bu siyasәt 10 әsr – 11 әsrin ortalarında ermәni çarlıqlarının Bizans tәrәfindәn işğalı, onların fema qismindә imperiyanın tәrkibinә qatılması, imperiya idarәçiliyinin tәsis edilmәsi vә bizanslaşdırma prosesi ilә nәticәlәndi. Hәmin dövrdә hayların mәskunlaşdıqları әrazilәrdә müsәlman әmirliklәri mәlum idi.

11 әsrin ilk onilliklәrindә hayların torpaqlarına oğuzların hücumları başladı. 1038 ildә siyasi xәritәdә tәrkibinә Mәrkәzi vә Ön Asiyanın (o cümlәdәn Kiçik Asiyanın) böyük hissәsinin daxil olduğu iri vә qüdrәtli Sәlcuqilәr dövlәti (1038–1157) meydana gәldi. Bu zaman hayların mәskunlaşdıqları әrazi Sәlcuqi sultanlarının mülklәrinә daxil idi.

1055 ildә ilk böyük Sәlcuqi sultanı Toğrul bәy [1038–63] Ərәb xilafәtinin paytaxtı Bağdada daxil oldu. 1064 ilin avqustunda onun varisi Alp Arslan [1063–72] Ani ş.-ni mühasirәyә alaraq tutdu vә onu Bizansa qarşı mübarizәdә dayaq mәntәqәsinә çevirdi. Malazgird döyüşündә (1071) sәlcuqlar tәrәfindәn darmadağın edilәn Bizans bundan sonra hәrbi qüdrәtini vә nüfuzunu itirdi.

1206 ildә böyük xaqan Çingiz xanın [1206–27] banisi olduğu qüdrәtli vә böyük Monqol imperiyası yarandı. Çindәn Mәrkәzi Avropaya vә Aralıq dәnizinәdәk olan geniş әrazilәr tezliklә imperiyanın tәrkibinә qatıldı. 1220–21 illәrdә monqol ordusu qәrbә kәşfiyyat xarakterli yürüşlәr etdi. 13 әsrin 40-cı illәrindә monqollar hayların mәskunlaşdıqları әrazilәrә sahib idilәr. Nәticәdә, sonuncular Hülakular dövlәtinin (1256–1357) tәrkibinә qatıldılar.

Az sonra Əmir Teymur [1370–1405] Mәrkәzi Asiyadan qәrbә doğru hücuma başladı. Monqolları Qaraqoyunlu dövlәti (1410–68) vә Ağqoyunlu dövlәti (1468– 1501) әvәz etdi. 1441 ildә ermәnilәrin әsas mәbәdlәrindәn biri olan Eçmiәdzin Van gölündәki Ağdamar a.-ndan Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın icazәsi ilә Cәnubi Qafqaza, әvvәllәr 3 alban surbunun [mәbәdin; Albaniyanın (Qafqaz) yerli әhalisi albanların xristianlığaqәdәrki inanclarının rәmzlәri olan Qayane surbu, Ripsime surbu vә Şokaqat surbu] yerlәşdiyi әraziyә köçürüldü (bu sәbәbdәn hәmin mәbәdlәrin әtrafındakı mәskәn әvvәllәr Üçkilsә adlanırdı).

Kiçik Asiyadakı yeganә ermәni dövlәti Kilikiya çarlığının (1080–1375) Mәmlük sultanlığı tәrәfindәn tutulması vә lәğv edilmәsindәn sonra ermәni dövlәtçiliyi 500 ildәn çox müddәtdә mövcud deyildi. Ermәni “tarixçilәrinin” sözlәrinә görә, “Orta әsrlәrin çox hissәsi vә sonrakı dövrün 1918 ilәdәk  olan  dövrü  әrzindә  ermәnilәrin praktiki olaraq özlәrinin müstәqil dövlәtlәrinin olmaması faktı ermәni tarixinin daimi ağrısıdır”.

Hayların 20 әsrin әvvәllәrinә qәdәrki tarixi isә tәrkibinә Ön Asiya, Şimali Afrika vә Avropanın bir hissәsinin, o cümlәdәn hayların mәskunlaşdıqları bütün әrazilәrin daxil olduğu geniş vә qüdrәtli Osmanlı imperiyası ilә bağlıdır. 10 ildәn artıq Osmanlı imperiyasında yaşamış 17 әsr ermәni sәyyahı Simeon Lexatsi qeyd edirdi ki, onun hәmtayfaları digәr “millәtlәr” – әrәblәr, kürdlәr, yәhudilәr, yunanlar kimi imperiya daxilindә “normal hәyat tәrzi” sürürdülәr. O, buradakı bir çox şәhәrdә vә çoxsaylı ermәni kәndlәrindә hayları, onların kilsә vә monastırlarını, tacirlәri vә ruhanilәri, sәnәtkarları, iri tacirlәri vә mәmurları gördüyünü qeyd edirdi. Bununla yanaşı, Lexatsi nәzәrә çatdırırdı ki, “ermәnilәrin qәdimdәn düşmәnlәri yunanlar olmuşlar”, Osmanlı sultanları isә haylara mәrhәmәt göstәrmişlәr, onların dini başçılarının iqamәtgahı 1461 ildәn imperiyanın paytaxtı İstanbulda yerlәşmişdir.

Kiçik Asiyada son orta әsrlәrdә ermәni dövlәtçiliyinin bәrpası xüsusunda qeyd etmәk lazımdır ki, haylara qarşı xeyirxah münasibәtlәrinә baxmayaraq, onların osmanlıların hakimiyyәti dövründә buna ümid yox idi; ermәni dövlәtini hansı әrazidә mümkün idisә orada yenidәn yaratmağa ümid bәslәnirdi. Qafqazın üzәrini isә artıq hayları himayә edәn xristian Rusiya dövlәtinin kölgәsi tutmaqda idi.

17 әsrin sonunda ermәni dövlәti yaratmaq iddiasında olan İsrail Ori Pfalts kürfürstü İohan Vilhelmlә, Avstriya imperatoru, Toskana hersoqu, sonra isә ona kömәk üçün Rusiyaya müraciәt etmәyi mәslәhәt görmüş Almaniya imperatoru I Leopoldla görüşdü. Ori 1701 ildә Moskvaya gәlәrәk I Pyotrla görüşdü vә sonuncu bu mәsәlәdә ona yardım etmәyә söz verdi. 1704 ildә Ori ona yardım etmәyә söz vermiş Roma papası XI Klimentlә dә görüşdü. 1709 ildә isә Ori artıq Rusiya ordusunun polkovniki rütbәsindә İran hakim dairәlәri ilә danışıqlar aparmaq mәqsәdilә İsfahana gәldi.

I Pyotrun Xәzәryanı vilayәtlәrә yürüşü әrәfәsindә ilk dәfә Rusiyanın ermәnilәri himayә etmәsinә dair rәsmi doktrinası elan edildi vә bu siyasәt sonralar Pyotrun varislәri tәrәfindәn dә davam etdirildi. Gen. M.Matyuşkinin uğurlu hәrbi kаmpaniyasından vә 1723 ildә Peterburq sülhünün imzalanmasından sonra Rusiya imperatoru işğal olunmuş әrazilәrdә Rusiyanın hakimiyyәtini möhkәmlәndirmәk üçün “әn yaxşı vasitә” hesab etdiyi ermәnilәri Xәzәryanı  vilayәtlәrә köçürmәyi qәrara aldı. I Pyotrun sәrәncamında qeyd edilirdi: “Xoşagәlmәz, yaxud şübhәli müsәlmanları qovmaq vә onları xristianlarla әvәz etmәk lazımdır”. İmperator bununla bağlı öz silahdaşlarına tapşırırdı ki, “hәr cür vasitә ilә ermәnilәri rus ordusunun tutduğu әyalәtlәrdә vә digәr әlverişli yerlәrdә mehribanlıqla qәbul etsinlәr, onlara nәzakәt göstәrib mühafizә etsinlәr; onlara ev-eşik salmaq üçün münasib sahәlәr ayırsınlar, torpaq versinlәr, şәhәr vә kәndlәrdә sahibsiz qalan evlәri dә onların ixtiyarına versinlәr”. 1724 ildә imperator İstanbula göndәrilmiş A.Rumyantsevә göstәriş verdi ki, yerli sakinlәrin “sürgün edilәrәk torpaqlarının ermәnilәrә verilmәsi” şәrtilә ermәnilәri Xәzәryanı vilayәtlәrә köçmәyә razı salsın.

I Pyotrun “ermәni mәsәlәsi” ilә bağlı siyasәtini “Ermәni çarlığının Rusiyanın himayәsi altında bәrpasına razılıq verәn” II Yekaterina mәqsәdyönlü şәkildә davam etdirdi. Onun silahdaşları tәrәfindәn işlәnib hazırlanmış planda göstәrilirdi ki, “ilk növbәdә Dәrbәnddә möhkәmlәnmәk, Şamaxı vә Gәncәyә yiyәlәnmәk, Qarabağ vә Sığnaqdan kifayәt qәdәr qoşun toplamaqla İrәvanı asanlıqla әlә keçirmәk olar”. I Aleksandr da ermәnilәri himayә edirdi. O, Polşada mәskәn salmış ermәnilәrin Dәrbәnd әtrafında mәskunlaşmaq istәklәrinә “ali razılıq” vermiş vә 1802 il 21dekabr tarixli fәrmanı ilә “әcdadlarının ermәni xalqına verdiyi hüquq vә imtiyazların tam olaraq qüvvәdә qalmasını” tәsdiqlәmişdi.

19 әsr – 20 әsrin әvvәllәri. “Ermәnilәr” vә “Ermәnistan” etnik vә fiziki-coğrafi mәfhumları Qafqaz tarixindә yalnız 19 әsrdә ortaya çıxmışdır. Bu dövrәdәk ermәnilәr kompakt halda ermәnişünasların “Ermәnistanın şәrq diyarı” adlandırdıqları, lakin şәrti olaraq “Qafqaz Ermәnistanı” adlandırılmalı olan Azәrb. әrazisindә yaşayırdılar. Onlar bu әraziyә hәrbi-siyasi hadisәlәrlә әlaqәdar gәlib çıxmışdılar.

19 әsrin birinci qәrinәsindә baş vermiş iki Rusiya–İran müharibәsi nәticәsindә Rusiya imperiyası Şimali Azәrb.-ı işğal etmiş vә 11 Azәrb. xanlığını lәğv edәrәk onları Rusiyanın әyalәtlәrinә çevirmişdi. Rusiya ilә İran arasında imzalanmış Türkmәnçay müqavilәsinin (1828) 15-ci maddәsinә görә, İran vә Cәnubi Azәrb.-da yaşayan ermәnilәrin Şimali Azәrb.-a köçürülmәsinә icazә verilirdi. Ermәnilәr, әsasәn, keçmiş İrәvan vә Naxçıvan xanlıqlarının әrazisinә, hәmçinin Dağlıq Qarabağa köçürülürdülәr.

1828 il martın 21-dә Rusiya imperatoru I Nikolay tәrәfindәn imzalanmış fәrmanda  deyilirdi: “İranla bağlanan müqavilәyә әsasәn Rusiyaya birlәşdirilmiş İrәvan vә Naxçıvan xanlıqlarını bundan sonra bütün sәnәdlәrdә Ermәni vilayәti adlandırmağı vә onu Bizim titulumuza daxil etmәyi әmr edirәm”.

Belәliklә, Qafqazda, iki Azәrb. xanlığı - İrәvan vә Naxçıvan xanlıqları әrazisindә ilk dәfә ermәni fiziki-coğrafi mәfhumu meydana gәldi. O vaxtdan bu günәdәk Azәrb. vә azәrb.-ların tarixinә mәnfi tәsir göstәrәn ermәnilәrin “Qafqaz epopeyası” başladı. Bu dövr hadisәlәrindәn bәhs edәrkәn ermәni “tarixçilәri” heç vaxt İrәvan vә Naxçıvan xanlıqlarının Azәrb.-a mәxsusluğunu, burada Azәrb. xanları sülalәlәrinin hakimiyyәt sürmәsi vә әhalinin azәrb.-lardan ibarәt olmasını qeyd etmirlәr. Ən yaxşı halda onlar “farslar” vә “fars” terminlәrini işlәdirdilәr. Ermәnilәrin Cәnubi Qafqaza köçürülmәsi prosesi Rusiya ilә Osmanlı imperiyası arasında Ədirnә sülhünün (1829) imzalanmasından sonra daha da güclәndi. Rusiya hökumәtinin әsas mәqsәdlәrindәn biri silah gücünә birlәşdirdiyi Şimali Azәrb.-a ermәnilәri köçürmәklә burada xristian әhalinin sayını artırmaq idi.

Rusiya imperiyasının ermәnilәri kütlәvi şәkildә Azәrb.-da yerlәşdirmәsindәn danışarkәn ermәni tarixçilәri qeyd edirdilәr: “Ermәnistanın çoxәsrlik tarixi әrzindә ilk dәfә kütlәvi repatriasiya hәyata keçirildi. Şәrqi Ermәnistan [Azәrb.-ın İrәvan xanlığı] bu dövrdәn etibarәn ermәni millәtinin konsolidasiya mәrkәzinә çevrildi. Rusiya ağalığı şәraitindә Şәrqi Ermәnistan ermәni millәtinin әsas mәrkәzi kimi onun sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi vә mәnәvi hәyatında artıq dәrәcәdә mühüm rol oynamağa başladı”.

Köçürülmәlәr nәticәsindә 1828 ildәn sonra Cәnubi Qafqazda etno-demoqrafik vә konfessional vәziyyәt әhәmiyyәtli dәyişikliklәrә mәruz qaldı. 1836 ildә ermәni qriqorian kilsәsinin tәhriki ilә çar Rusiyası müstәqil Alban kilsәsini lәğv etdi. Bu dövrdәn etibarәn çarizmin himayәsi altında ermәnilәr Azәrb. vә Anadolunun türk-müsәlman әhalisinә qarşı kütlәvi qırğınlara başladılar. 1849 ildә köçürülmüş ermәnilәr Ermәni vil.-indә kifayәt qәdәr çoxluq qazandıqdan sonra bu vilayәt digәr Azәrb. torpaqları hesabına daha da genişlәndirildi vә Rusiya imperiyasının Qafqaz canişinliyinin tәrkibindә İrәvan qub. tәşkil edildi. 1868 ildә İrәvan qub. әrazisinin bir hissәsi Yelizavetpol qub.-nın tәrkibinә qatıldı.

19 әsrin sonunda ermәni qriqorian kilsәsinin xeyir-duası ilә “Böyük Ermәnistan”ı bәrpa etmәk arzusunda olan ermәni millәtçilәri daha mütәşәkkil fәaliyyәtә başladılar. Bu dövrdә “Türklәrә ölüm!” şüarı altında qanlı cinayәtlәr hәyata keçirәn “Armenakan” (“Ermәni milli ittifaqı”, 1885), Hnçaq (“Zәng”, 1887), “Daşnaksutyun” (“Ermәni inqilabi ittifaqı”, 1890) vә s. kimi millәtçi-terrorçu partiyalar yaradıldı.

1897 ildә Rusiya imperiyasında aparılmış әhalinin birinci ümumi siyahıyaalınmasının nәticәlәrinә görә, 19 әsrin sonunda Şimali Azәrb.-da miqrantlar arasında ermәnilәr mütlәq çoxluğu – 1208615 nәfәr, yaxud 32,8%, yәni miqrantların 1/3-ni tәşkil edirdilәr. Çarizmin razılığı ilә daşnakların azәrb.-lara qarşı 1905 ilin fevralında Bakıda başladıqları kütlәvi qırğınlar tezliklә Gәncә, Şuşa, bütün Qarabağ, Naxçıvan vә İrәvanı әhatә etdi. İrәvan qub.-nın bütün qәzalarında, hәmçinin Yelizavetpol qub.- nın q. qәzalarında silahlı daşnaklar Azәrb. kәndlәrinә hücum edir, azәrb.-ları qarәt edir vә öldürür, evlәrini yandırırdılar. Daşnakların xumbları (dәstәlәri) tәrәfindәn idarә olunan ermәnilәrin törәtdiklәri vәhşiliklәri hәtta ermәni qәzetlәri dә tәsdiqlәmәyә mәcbur olurdu. Azәrb.-lara qarşı qırğınlar 1906 ilin payızınadәk davam etdirildi.

Birinci dünya müharibәsinin (1914–18) başlaması ilә Osmanlı imperiyası vә Cәnubi Azәrb.-dan Rusiyaya (o cümlәdәn Cәnubi Qafqaza) 300 mindәn çox ermәni köçdü. Eyni zamanda çar Rusiyası türklәrә qarşı ermәni könüllü dәstәlәri, daha doğrusu quldur dәstәlәri tәşkil edәrәk onları silahlandırırdı. Belә ki, Bolqarıstandan gәlmiş Andronik Tiflisdәki çar canişinindәn öz dәstәlәrini silahlandırmaq üçün bir neçә min tüfәng almış, mәşhur terrorçuları hәmin dәstәlәrin başçısı tәyin etmişdi. 1914 ilin noyabrında Andronikin quldur dәstәlәri Cәnubi Azәrb.-da qırğınlara başladı. Ermәni tarixçisi A.Lalayan yazırdı ki, müharibәnin başlamasından 1915 ilin sonunadәk “Daşnaksutyun” türklәrә qarşı müharibәyә 10000 nәfәr könüllü göndәrdi. Birinci dünya müharibәsi zamanı vәtәnә xәyanәt etmiş ermәnilәr Osmanlı imperiyasının düşmәnlәrinә qoşulmuş, ermәni bölmәlәri Qafqaz cәbhәsindә Rusiya ordusu ilә çiyin-çiyinә döyüşürdü. 1914 ilin dekabrı – 1915 ilin yanvarında türklәrin Sarıqamışa hücumları zamanı Türkiyә ermәnilәri silahlı qiyam qaldırdılar. Onlar müsәlman kәndlәrini dağıdır, türklәrә vә digәr müsәlmanlara qarşı kütlәvi qırğınlar hәyata keçirirdilәr. Ermәni quldur birlәşmәlәri Anadolu әrazisindә 2 mln.-dan çox türkü qәtlә yetirmişdi. Osmanlı hökumәti bu hәrәkәtlәrә qarşı cavab tәdbirlәri görmәyә mәcbur olmuş vә ermәnilәri Şәrqi Anadoludan Osmanlı imperiyasının Aralıqdәniziyanı vilayәtlәrinә köçürmüşdü. Qiyamın yatırılması vә sonrakı köçürülmәlәr zamanı tәqr. 600 min ermәni mәhv olmuşdu. Qiyamın yatırılmasından sonra Rusiyaya qaçmış 200 min nәfәrdәn çox Türkiyә ermәnisi (onlara qoşulmuş Cәnubi Azәrb.-dan olan ermәnilәrlә birlikdә) Naxçıvan, Sürmәli, Eçmiәdzin, İrәvan, Aleksandropol, Cavanşir vә Şuşa qәzalarında yerlәşdirilmişdi.

1917 ilin fevralında ermәni quldur dәstәlәri Ərzurumda xüsusi amansızlıqla qırğın törәtmişdi (şәhәrin türk әhalisinin 2/3-i qәtlә yetirilmişdi), Andronikin bura gәlişindәn sonra isә şәhәr yandırılmışdı.

Rusiyada monarxiyanın devrilmәsindәn (1917, 2 mart) sonra Cәnubi Qafqazda siyasi dәyişiklik baş verdi. Rusiya Müvәqqәti hökumәtinin qәrarı ilә 1917 il martın 9-da Cәnubi Qafqazda yerli hakimiyyәt orqanı-Xüsusi Zaqafqaziya Komitәsi (OZAKOM) tәşkil Keçmiş Qafqaz canişinliyinin әrazisi onun yurisdiksiyasına daxil idi. 1917 il martın 17-dә ermәni quldur dәstәlәri Andronikin başçılığı altında Cәnubi Azәrb.-ın Urmiya, Xoy, Sәlmas vә Maku şәhәrlәrindә azәrb.-lara vә kürdlәrә qarşı qırğınlar hәyata keçirdilәr. Bu, Osmanlı ordusunun Cәnubi Qafqaza yeridilmәsinәdәk davam etdi. OZAKOM ermәni silahlı dәstәlәrinin İrәvan qub.-nda müsәlmanlara qarşı törәtdiklәri qırğının qarşısını almadı. Əliyalın azәrb.-ların onlara silah verilmәsi üçün müraciәtlәri cavabsız qaldı. Lakin ermәnilәrә OZAKOM 480 tüfәng vә 110 min güllә verdi. Rusiyada Oktyabr çevrilişindәn sonra 1917 il noyabrın 15-dә OZAKOM-u koalisiya hökumәti – Zaqafqaziya Komissarlığı әvәz etdi. 1917 il dekabrın 5-dә Ərzincanda Zaqafqaziya Komissarlığı ilә Türkiyә hәrbi komandanlığı arasında bağlanmış sülh sazişinә görә, Qafqaz cәbhәsindәn qayıdan rus әsgәrlәri Bakıdan keçәrәk Rusiyaya getmәli idilәr. 1917 ilin dekabr ayının sonlarında bolşeviklәr Bakıda S.Şaumyanın başçılığı ilә sovet hakimiyyәtini elan etdilәr. Cәbhәdәn qayıdan, yol boyu Azәrb. kәndlәrini talan edәn rus qoşunları, xüsusilә onların tәrkibindәki ermәni dәstәlәri vәtәnlәrinә qayıtmaqdansa Bakı Sovetinә xidmәt etmәyi üstün tutdular. Rus qoşunları öz silah vә döyüş sursatlarını ermәnilәrә, hәmçinin Bakı bolşeviklәrinә verdilәr. Bu, Bakı Sovetinin “Daşnaksutyun” partiyası vә Ermәni Milli Şurası ilә birlikdә 1918 ilin mart–aprel aylarında Bakı, Şamaxı, Quba, Xaçmaz, Lәnkәran vә Salyanda azәrb.-lara qarşı soyqırımına başlaması üçün imkan yaratdı.

1918 il fevralın 23-dә Zaqafqaziya Seymi, aprelin 22-dә isә Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası (ZDFR) yaradıldı. Mayın 26-da Gürcüstan ZDFR- in tәrkibindәn çıxdı. Mayın 28-dә Azәrbaycan Xalq Cümhuriyyәti (AXC) elan edildi. Hәmin gün Azәrb. torpaqlarında “Daşnaksutyun” partiyasının başçılığı ilә Ararat Resp. elan olundu. Bütün bu dövr әrzindә ermәni silahlı dәstәlәri tәrәfindәn İrәvan qub. әrazisindә, hәmçinin Yelizavetpol qub.-nın Zәngәzur, Cavanşir vә Qarabağ qәzalarında azәrb.-lara qarşı qırğınlar, onların әmlaklarının talan edilmәsi, müsәlmanların mәskunlaşdıqları mәntәqәlәrin yandırılması davam edirdi. Yalnız İrәvan qub.-nda 1918 ildә 250-dәn çox müsәlman kәndi dağıdılmış, 80 mindәn çox insan doğma yurdlarından didәrgin düşmüşdü.

Paris sülh konfransının (1919–20) qәrarına әsasәn, Ararat Resp.-nın әrazisi 10600 km2 müәyyәnlәşdirildi. Bura İrәvan vә Eçmiәdzin qәzaları, hәmçinin keçmiş İrәvan qub.-nın bir hissәsi daxil idi. Belәliklә, tәqr. 500 ildәn sonra ermәni dövlәtçiliyi artıq 5-ci dәfә, lakin bu dәfә Azәrb. torpaqlarında bәrpa olundu.

E. әrazisindә heç bir şәhәr olmadığına görә, AXC xarici tәzyiqlәr altında Azәrb.- ın İrәvan ş.-ni ermәnilәrә güzәştә getmәyә mәcbur oldu. Bununla millәtlәrarası sülhün möhkәmlәnmәsinә ümid bәslәnilsә dә, daşnaklar E. әrazisini genişlәndirmәk mәqsәdilә dinc Azәrb. әhalisinә qarşı kütlәvi qırğın әmәllәrini daha da güclәndirdilәr. 1918 ilin sonunda daşnakların silahlı dәstәlәri 150 min nәfәr әhalisi olan Zәngәzur qәzasının 400 kәndini tamamilә dağıtdılar.

1919 il mayın 28-dә “Birlәşmiş Ermәnistanın müstәqilliyi haqqında bәyannamә” qәbul edildi. May–iyun aylarında daşnaklar Eçmiәdzin, Kağızman vә Sürmәli qәzalarında müsәlmanlara qarşı kütlәvi qırğınlar törәtdilәr, nәticәdә, Eçmiәdzin qәzasında, demәk olar ki, azәrb. әhali qalmadı. Daşnakların qanlı fәaliyyәtlәrinin әsas mәqsәdi “müstәqil daşnak respublikasının” sәrhәdlәrini Osmanlı imperiyasının (Şәrqi Anadoludakı 7 vilayәt), Gürcüstan (Axalkalaki, Borçalı) vә Azәrb.-ın (Naxçıvan, Qarabağ vә s.) torpaqları hesabına genişlәndirmәk idi.

Cәnubi Qafqazı gen. A.İ.Denikinin Könüllü ordusunun hücumundan müdafiә etmәk mәqsәdilә AXC vә Gürcüstan E.-a hәrbi-müdafiә ittifaqı yaratmağı tәklif etdi. Lakin “ilk növbәdә әrazi problemlәrinin hәllinin zәruriliyini” düşünәn E. yardım üçün A.İ. Denikinә müraciәt etdi. Nәticәdә, 1918–20 illәrdә E. Gürcüstana qarşı bir,  AXC-yә qarşı üç elan edilmәmiş işğalçı müharibә apardı.

E.-da hakimiyyәtdә olan “Daşnaksutyun” özünün 9-cu qurultayında (1919, oktyabr) uydurma “1915 il ermәni soyqırımına” cavab olaraq “Nemezis” (“İntiqam”) әmәliyyatını keçirmәk haqqında qәrar qәbul etdi. Ermәni terrorçuları o zaman Qafqazda ictimai-siyasi fәaliyyәt göstәrәn vә hәmin “hadisәlәrlә” heç bir әlaqәsi olmayan AXC liderlәrini dә ittiham edәrәk, 1920–21 illәrdә mühacirәtdә yaşayan F.Xoyskini, X.Xasmәmmәdovu, H.Ağayevi, B.Cavanşiri qәtlә yetirdilәr (yeri gәlmişkәn, ermәni terrorizmi anlayışı ilk dәfә rәsmi şәkildә 1982 ilin avqustunda ABŞ Dövlәt Departamentinin aylıq bülletenindә qeyd edilmişdir). “1915 il ermәni soyqırımına” gәlincә, ABŞ prezidenti R.Reyqanın (1981–89) müşaviri Brüs Feyn aşağıdakıları bәyan etmişdir: “Prezidentin tapşırığı ilә biz apardığımız araşdırmalar nәticәsindә ermәnilәrin soyqırımı ilә bağlı iddialarının әsassız olduğunu müәyyәnlәşdirdik”.

Azәrb.-da sovet hakimiyyәti qurulduqdan sonra bolşevik Rusiyası Osmanlı imperiyası ilә Azәrb. arasında bufer yaratmaq mәqsәdilә daşnak E.-ını himayә etmişdir. Bu mәsәlәdә RSFSR-in xarici işlәr naziri G.Çiçerin xüsusi sәylәr göstәrmişdir. Mәhz onun tәşәbbüsü vә bolşevik Rusiyasının tәkidilә AXC dövründә әzәli Azәrb. torpaqları olan Zәngәzur, Naxçıvan vә Qarabağ E. ilә Azәrb. arasında mübahisәli әrazilәr elan edilmişdir. Bundan әlavә, Rusiya bolşeviklәri daşnak dәstәlәrinin Azәrb. SSR әrazisinә birbaşa hücumlarına göz yummuşlar.

1920 ilin sonunda daşnaklar türklәrә qarşı yeni müharibәyә başlasalar da, Türkiyә ordusu tәrәfindәn darmadağın edildilәr. 1920 il dekabrın 2-dә әslindә hakimiyyәtlәrini itirmiş daşnaklar Türkiyә ilә Aleksandropol (Gümrü) müqavilәsini imzaladılar: E. böyük әrazi itkilәrinә mәruz qaldı vә Sevr müqavilәsinin (1920, avqust) lәğvini tanımağa mәcbur oldu.

20 әsrin 20-ci illәri – 21 әsrin әvvәllәri. 1920 ilin noyabrında sovet Rusiyasının 11-ci Qırmızı ordusu E.-da daşnakların hakimiyyәtini lәğv etdi. 1921 il oktyabrın 13- dә Erm. SSR Cәnubi Qafqazın digәr sovet respublikaları ilә yanaşı Qars müqavilәsini imzaladı. Müqavilәdә Naxçıvan Azәrb.-ın, Qars vil. isә Türkiyәnin әrazisi kimi tәsbit olundu. 1922 ilin martında Azәrb. SSR, Erm. SSR vә Gürc. SSR Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasını (ZSFSR) yaratdılar, ZSFSR hәmin ilin sonunda SSRİ-nin tәrkibinә keçdi. 1936 ildә ZSFSR lәğv olundu, Azәrb. SSR, Erm. SSR vә Gürc. SSR ayrı-ayrı respublikalar qismindә SSRİ-nin tәrkibinә qatıldı.

Sovet hakimiyyәti qurulduqdan sonra Azәrb.-ın milli mәnafeyi ziddinә respublikanın әrazisindәn ardıcıl olaraq E.-ın xeyrinә torpaqlar qoparılırdı. Belә ki, 1922 ildә Zәngәzur qәzasından 405 000 desyatin, Qazax qәzasından 379 984 desyatin әrazi Azәrb. SSR-in tәrkibindәn Erm. SSR-ә verildi. 1929 ildә Nax. MSSR-in Şәrur qәzasının Qurdqulaq, Xaçıq, Horadiz, Naxçıvan qәzasının Şahbuz nahiyәsinin Oğbin, Ağxaç, Almalı, İtqıran, Sultanbәy kәndlәri, Ordubad qәzasının Qorçevan k., habelә Kilid k.-nin torpaqlarının bir hissәsi, Qazax qәzasının 45,72 km² meşә yerlәri Erm. SSR-ә qatıldı. 1930 ildә Əldәrә, Lәhvaz, Astazur, Nüvәdi vә s. yaşayış mәntәqәlәri E.-a verildi vә hәmin әrazidә Mehri r-nu yaradıldı. 1929–37 illәr әrzindә Erm. SSR-ә, әsasәn, Avropa ölkәlәrindәn 16 min nәfәrdәn çox ermәni köçürüldü. Köçürülmә tam şәkildә sovet hökumәti tәrәfindәn maliyyәlәşdirilirdi.

1945 ildә SSRİ Türkiyә qarşısında sovet–Türkiyә sәrhәdlәrinin yenidәn nәzәrdәn keçirilmәsi tәlәbini qoydu. “Tarixi әdalәtin bәrpası”, E. vә Gürcüstana “әzәli tarixi torpaqlarının” qaytarılması әsas sәbәb kimi ön plana çәkildi. SSRİ öz gücünә arxalanaraq tәzyiq yolu ilә Qars, Ərdahan vә s. sәrhәdyanı әrazilәri Türkiyәdәn qoparmağa çalışırdı. Bu iddialarını әsaslandırmaq mәqsәdilә SSRİ ermәni vә gürcü ictimai vә kilsә xadimlәrinin, ziyalılarının sovet mәtbuatında çıxışlarını tәşviq edir, hәmçinin xaricdә yaşayan ermәnilәri Erm. SSR әrazisinә köçürürdü. 1945 ildә ermәni katolikosu VI Gevorq İ.V.Stalinә mәktub yazaraq onun ermәnilәrin Erm. SSR-ә “repatriasiya”sı vә Türkiyәdәki ermәni torpaqlarının qaytarılması siyasәtinә dәstәyini bildirdi.

Ermәnilәrin daha genişmiqyaslı köçü Yunanıstan, Suriya, Misir, İran, Fransa vә ABŞ-dan hәyata keçirildi. 1946–48 illәr әrzindә Erm. SSR-ә 100 mindәn çox ermәni köçürüldü. Xaricdәn ermәnilәrin köçürülmәsi vә yerlәşdirilmәsi tәqr. 200 min azәrb.-nın Azәrb. SSR-in Kür-Araz ovalığına kütlәvi deportasiyası ilә müşayiәt olunurdu. Deportasiya vә ermәnilәrin köçürülmәsi siyasәti Erm. KP MK-nın birinci katibi Q.Arutyunovun İ.V.Stalin tәrәfindәn tәsdiqlәnmiş 1947 il 23 dekabr tarixli “Ermәnistan SSR-dәn kolxozçuların vә başqa azәrbaycanlı әhalinin Azәrbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülmәsi haqqında” qәrarı әsasında hәyata keçirilirdi. SSRİ Nazirlәr Sovetinin 1948 il 10 mart tarixli “Ermәnistan SSR-dәn kolxozçuların vә başqa azәrbaycanlı әhalinin Azәrbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülmәsi ilә әlaqәdar tәdbirlәr haqqında” qәbul etdiyi daha bir qәrarı ilә bu işi hәyata keçirmәk üçün konkret tәdbirlәr planı müәyyәnlәşdirildi. Bu qәrarlara görә, 1948 ildә 10 min, 1949 ildә 40 min, 1950 ildә 50 min nәfәr “könüllülük prinsipinә әsasәn” Azәrb. SSR-ә köçürüldü. “Könüllü köçürülmә” adı altında 62 min azәrb. zorla Azәrb. SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürüldü, onların hәr üç nәfәrindәn biri yeni şәraitә uyğunlaşa bilmәyib hәlak oldu. Xaricdәn köçürülmüş ermәnilәr Azәrb. SSR-ә köçürülmüş azәrb.-ların evlәrindә, tәsәrrüfatlarında yerlәşdirildi, keçmiş İrәvan xanlığı әrazisindә minlәrlә Azәrb. toponimi qeyri-qanuni olaraq ermәni adları ilә әvәz edildi.

Türkiyәnin NATO-ya daxil olması ilә Qars vә Ərdahanın ilhaqı hәyata keçmәdi. E. liderlәri “әzәli torpaqlarını” qaytara bilmәyәcәklәrini anladılar. Stalinin ölümündәn (1953) sonra SSRİ hökumәti E. vә Gürcüstanın daha Türkiyәyә qarşı әrazi iddialarının olmamasını bәyan etsә dә, digәr tәrәfdәn 1962–73 illәrdә Erm. SSR-ә xaricdәn 26 mindәn çox ermәninin köçürülmәsini hәyata keçirdi. 1965 il aprelin 24-dә SSRİ rәhbәrliyinin razılığı ilә Erm. SSR-dә qondarma “ermәni soyqırımının” 50 illiyi qeyd edildi. Bundan sonra E.-da hәr il “soyqırımı” qurbanlarının anım günü keçirilirdi. Bu tәdbirlәr zamanı tez-tez azәrb. әhaliyә qarşı qeyri-qanuni hәrәkәtlәr (hücumlar vә qәtllәr) törәdilir, hәtta rәsmi dairәlәr azәrb.-lara hәmin gün evdәn çıxmamağı “mәslәhәt görürdü”.

1922–91 illәrdә E. dәfәlәrlә “tarixi әdalәtin bәrpası”nı – Dağlıq Qarabağın E.-a verilmәsini tәlәb etmişdi. Bu mәqsәdlә Moskvaya 16 dәfә Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayәtinin (DQMV) “Ermәnistan DQMV” adlandırılması tәklifi ilә, 45 dәfә “DQMV- nin Ermәnistan SSR-in tәrkibinә keçmәk hüququ” haqqında müraciәt etmişdi.

1988 ilin әvvәllәrindәn E.-da “Ermәnistanı türklәrdәn tәmizlәmәli!”, “Ermәnistanda yalnız ermәnilәr yaşamalıdır!” vә s. şüarlar altında mitinqlәr keçirilirdi. Fevral ayından başlayaraq Erm. SSR әrazisindә azәrb.-lar yaşayan kәndlәrә silahlı hücumlar tәşkil edildi. Hәmin ilin mart–iyun aylarında Erm. SSR-dәn Azәrb. SSR-ә 50 min azәrb. deportasiya olundu. Erm. SSR Ali Sovetinin (1988, 15 iyun) Azәrb. SSR DQMV-nin Erm. SSR-in tәrkibinә daxil edilmәsinә razılıq vermәsi barәdә qeyri-qanuni qәrarı vәziyyәti daha da gәrginlәşdirdi. Hәmin  ilin  noyabr ayından  Erm. SSR-in, әsasәn, azәrb.-lar yaşayan bölgәlәrindә azәrb.-lara qarşı mütәşәkkil quldur hücumları baş verir, evlәr yandırılır, adamlar öldürülürdü. Bundan sonra Erm. SSR Daxili İşlәr Nazirliyi rәsmәn bәyan etdi ki, Quqark, Stepanavan, Gorus, Kalinin, Ararat, Vardenis r-nlarında vәziyyәt nәzarәtdәn çıxmış, bu r-nlarda milli zәmindә toqquşmalar olmuş, ölüm hadisәlәri qeydә alınmışdır. Ən dәhşәtli  qanlı  cinayәtlәr 1988 il 25 noyabr – 5 dekabrda törәdildi. Hәmin günlәrdә 50 mindәn çox azәrb. Erm. SSR-dәn – özlәrinin tarixi-etnik әrazilәrindәn qovuldu. Yollarda, qarlı aşırımlarda 300-dәn çox uşaq, qadın, qoca vә xәstә hәlak oldu. Nәticәdә, 1988 il әrzindә deportasiya vә etnik tәmizlәmә siyasәti nәticәsindә sırf azәrb.-ların yaşadıqları 171 vә azәrb.-ların qarışıq yaşadıqları 94 mәskәn boşaldıldı, 250 mindәn çox azәrb. öz torpaqlarından vәhşicәsinә qovuldu.

1988 ilin dekabrında E.-da on minlәrlә insan güclü zәlzәlәnin qurbanı oldu. Leninakan (indiki Gümrü) vә Spitak ş.-lәri dağıldı, digәr yaşayış mәntәqәlәri dә dağıntılara mәruz qaldı. Dekabrın 11-dә Azәrb.-dan zәlzәlә zonasına kömәyә gedәn, göyәrtәsindә 78 nәfәrin olduğu tәyyarә Leninakan yaxınlığında ermәnilәr tәrәfindәn vuruldu. Zәlzәlә vә sonrakı hadisәlәr nәticәsindә yaranmış ağır vәziyyәt ermәnilәrin bir çoxunu ölkәni tәrk edәrәk Şimali Amerika, Şәrqi Avropa vә Avstraliyada mәskunlaşmağa vadar etdi.

1990 il avqustun 23-dә Erm. SSR Ali Soveti “Ermәnistanın müstәqilliyi haqqında bәyannamә” qәbul etdi. 1991 ilin martında E. hakimiyyәti SSRİ-nin saxlanılmasına dair referendumun respublika әrazisindә keçirilmәsinә mane oldu. 1991 il avqustun 8-dә E.-ın Mehri r-nunda azәrb.- ların yaşadığı axırıncı kәnd – Nüvәdi ermәni silahlı quldur dәstәlәri tәrәfindәn zәbt edildi vә sakinlәr kәndi tәrk etmәyә mәcbur oldu. Bununla, mәrkәzi hökumәtin hәrbi-siyasi dәstәyi sayәsindә ermәni millәtçilәri E.-ın bütün әrazisini azәrb.-lardan “etnik tәmizlәmә” kimi cinayәtkar proqramın icrasını başa çatdırdılar.

1991 il oktyabrın 17-dә L.Ter-Petrosyan E. prezidenti seçildi. 1991 ilin dekabrında E. MDB-yә qoşuldu. 1992 ilin martında BMT-nin üzvü seçildi.

1988–94 illәr müharibәsi “Qarabağ müharibәsi” kimi tarixә düşdü. Əvvәlki üç müharibәdәn fәrqli olaraq bu dәfә әmәliyyatlar Erm. SSR-dә, elәcә dә Azәrb. SSR DQMV әrazisindә yerlәşdirilmiş sovet hәrbi birlәşmәlәrinin dәstәyi ilә ermәni nizami hissәlәri tәrәfindәn aparılırdı. 1991 ildә Dağlıq Qarabağda azәrb.-lar yaşayan mәntәqәlәr bir-birinin ardınca zәbt edildi, deportasiya, etnik tәmizlәmә vә soyqırımları baş verdi. 1992 il fevralın 26-da ermәnilәr Xocalı soyqırımını törәtdilәr. Dağlıq Qarabağdan әlavә Azәrb. Resp.-nın daha 7 inzibati r-nunu – Laçın, Kәlbәcәr, Zәngilan, Cәbrayıl, Qubadlı, Ağdam, Füzuli r-nlarını işğal edәn E. burada qondarma “Dağlıq Qarabağ Resp.”nı elan etdi. Ümumiyyәtlә, E.- ın tәcavüzü nәticәsindә Azәrb. Resp. әrazisinin tәqr. 20%-i işğal edilmiş, 30 min azәrb. öldürülmüş, yüzlәrlә tarixi abidә, mәdәni-maarif müәssisәsi dağıdılmışdır. Azәrb. Resp. әrazilәrinin işğalı ilә bağlı BMT Tәhlükәsizlik Şurası 1993 ilin aprelindә 822, iyulunda 853, oktyabrında 874 vә noyabrında 884 saylı qәtnamәlәr qәbul edәrәk E.-dan işğal olunmuş әrazilәrdәn qeyd-şәrtsiz çıxmağı tәlәb etsә dә, E. bu günәdәk hәmin әrazilәri işğal altında saxlayır. 1994  ilin  mayında  Rusiyanın  vasitәçiliyi ilә ermәnilәrin tәcavüzü dayandırmalarına dair saziş imzalandı. Qarabağ mәsәlәsi üzrә ATƏT-in Minsk qrupunun sülhmәramlı fәaliyyәtinin sәmәrәsizliyi nәticәsindә tәcavüzkar ermәnilәr üçün әlverişli “nә müharibә, nә sülh” şәraiti yarandı. E. müxtәlif bәhanәlәrlә bugünәdәk danışıqlar prosesini bilәrәkdәn uzadır.

1995 ildә E.-ın konstitusiyası qәbul edildi. 1996 ildә L.Ter-Petrosyan ikinci dәfә E. prezidenti seçildi. 1998 ilin fevralında hökumәt daxilindәki fikirayrılığı nәticәsindә L.Ter-Petrosyan istefa vermәyә mәcbur oldu. Baş nazir R.Koçaryan, müdafiә naziri V.Sarqsyan, daxili işlәr vә tәhlükәsizlik naziri S.Sarqsyan L.Ter-Petrosyan tәrәfindәn irәli sürülәn vә münaqişә zonalarının demilitarizasiyasını, hәmçinin 1992–94 illәrdә hәrbi әmәliyyatlar zamanı işğal edilmiş bir sıra yaşayış mәntәqәlәrinin Azәrb.-a qaytarılmasını nәzәrdә tutan Dağlıq Qarabağ münaqişәsinin nizamlanmasına dair planı dәstәklәmәdilәr.

1998 ildә R.Koçaryan prezident seçildi.1999 il oktyabrın 27-dә Yerevanda terror hadisәsi baş verdi: avtomatlarla silahlanmış terrorçu qrup E. Milli mәclisinin sessiyası keçirilәn zala daxil olaraq baş naziri, parlamentin spikerini vә daha 5 deputatı qәtlә yetirdi. 2003 ildә R.Koçaryan ikinci müddәtә prezident seçildi. 2008 ildә Xocalı soyqırımında bilavasitә iştirak etmiş S.Sarqsyan prezident seçildi. 2009 ildә Sürixdә (İsveçrә) E. ilә Türkiyә arasında “Ermәnistan Respublikası ilә Türkiyә Respublikası arasında ikitәrәfli münasibәtlәrin inkişafı haqqında” vә “Ermәnistan Respublikası ilә Türkiyә Respublikası arasında diplomatik әlaqәlәrin qurulmasına dair” protokollar imzalandı. Tәrәflәr hәmçinin protokolların qüvvәyә minmәsindәn sonra 2 ay әrzindә sәrhәdlәri açmaq, xarici işlәr nazirliklәri arasında müntәzәm siyasi müzakirәlәrә başlamaq, hәmçinin tәrәflәr arasında mövcud problemlәrin tarixi müstәvidә tәşkil edilmiş dialoq vasitәsilә nizamlanmasına dair razılığa gәldilәr. Lakin bu protokollar hәr iki ölkәdә parlamentin ratifikasiyasınadәk gedib çıxmadı. E. tәrәfi öncә qondarma “ermәni soyqırımı”nın tanınması şәrtini irәli sürdü, Türkiyә isә bu mәsәlәni kökündәn araşdırmaq üçün hәr iki ölkәnin arxivlәrini tarixçi vә tәdqiqatçılar üçün açmağı tәklif etdi. Lakin ermәni tәrәfi “ermәni soyqırımı”nın müzakirәsinә heç bir lüzum olmadığını bildirdi. Türkiyә isә E. qarşısında işğal edilmiş Azәrb. torpaqlarının boşaldılması şәrtini qoydu. Nәticәdә, Sürix protokollarını nә E., nә dә Türkiyә ratifikasiya etmәdi.

2013 ildә S. Sarqsyan ikinci müddәtә E. prezidenti seçildi. 2015 ilin noyabrında dövlәt strukturunda dәyişiklik edildi, 2018 ilin martında A.Sarkisyan E. prezidenti seçildi.

                                          Ъермuх курорту.

 Tәsәrrüfat

ЦДМ-ин щяъми тягр. 25,8 млрд. доллар (алыъылыг габилиййяти паритети цзря) тяшкил едир, ящалинин адамбашына 8600 доллар дцшцр (2016). Инсан инкишафы индекси 0,743  (2015; дцнйанын 188 юлкяси арасында 84- ъц йер). ЦДМ-ин структурунда сянайенин пайы 27,5%, к.т.-нын – 17,8%, хидмят сферасынын – 54,7%-дир (2016).

Sәnaye. Aparıcı mövqe yeyinti sәnayesi (36,6%), әlvan metallurgiya (21,7%), elektroenergetika (19,5%), maşınqayırma vә metal emalı (4,8%), kimya  sәnayesinә (2,0%) mәxsusdur.

E. energetika defisiti olan ölkәlәrdә Yanacağın bir hissәsi idxal (qaz Rusiyadan vә Tür.-dan) edilir. “Armrosqazprom” E.– Rusiya birgә müәssisәsi (yeni vә bәrpa edilmiş qaz kәmәrlәrinin vә tәbii qazın yeraltı anbarlarının layihәlәndirilmәsi, tikintisi vә istismarı) fәaliyyәt göstәrir. Elektrik enerjisi istehsalı 7,3 mlrd. kVt/saat tәşkil edir (2015): 41%-i AES-lәrdә (әn irisi – Metsamor, 880 min. kVt), 30%-i SES-lәrdә (Gümüş, 224 min kVt; Kanaker, 102 min kVt), 29%-i İES-lәrdә (Razdan, 1110 min kVt; Yerevan İEM, 550 min kVt; Vanadzor İEM) istehsal olunur.

Mis-molibden filizlәri (Qacaran vә Aqarak yataqları) vә qızıl (Sotk vә Meqradzor yataqları) hasil edilir. Əlvan metallurgiya sahәsindә mis vә molibdenin (Zәngәzur mis-molibden, Aqarak, Qafan mәdәn zәnginlәşdirәn kombinatları, Axtalin mәdәn zәnginlәşdirәn f-ki, Alaverdi tәcrübә-sәnaye әlvan metallar z-du), qızıl tәrkibli konsentratın (Ararat qızıl emalı z-du), alüminium prokatı vә texniki folqanın (“Armenal” z-du, Yerevan; idxal edilәn xammal ilә işlәyir) istehsalı inkişaf etmişdir.

Maşınqayırma elektron sәnayesi üçün avadanlıq, avtomobil vә dәzgahqayırma istehsalı üzrә ixtisaslaşmışdır. Əsas mәrkәzlәri Yerevan, Vanadzor vә Armavirdir.

Elektrotexnika vә elektron sәnayesi müәssisәlәri fәaliyyәt göstәrir. Yerevan (elektrik mühәrriklәri istehsalı; tәcrübә-işıq texnikası, kabel vә s. z-dlar), Vanadzor (ölçü cihazları, işıq texnikası vә s. z-dlar), Gümrü (analitik cihazlar tәcrübә z-du), Sevan (elektrik icra mexanizmlәri z-du) vә Qafan (işıq texnikası z-du) әsas mәrkәzlәridir.

Kimya sәnayesi xloropren kauçuku (Yerevanda “Nairit” kombinatı), rezin-texniki mәmulatların, şinlәrin, sellülozun mürәkkәb efirlәrinin (lif, sellofan vә s. – “Polivinilasetat”, Yerevan), kimyәvi reaktivlәr, karbamid, melanin vә digәr mәhsulların istehsalı üzrә ixtisaslaşmışdır. Yerevanda dәrman preparatları vә vitaminlәr istehsal edәn iki müәssisә yerlәşir.

Zәrgәrlik sәnayesi inkişaf etmişdir (hazır mәhsul ixracatında 1-ci yeri tutur; tәqr. 4 min nәfәrin çalışdığı tәqr. 50 şirkәt fәaliyyәt göstәrir). Xammal (emal edilmәmiş zәrgәrlik vә texniki almaz) Rusiyadan (ildә tәqr. 30 min kar emal edilmәmiş almaz, tәqr. 1 mln. kar texniki almaz vә 500 kq qızıl), Belçika vә Niderlanddan gәtirilir. Almazla yanaşı yarımqiymәtli daşlar emal edilir, qızıl zinәt әşyaları, saat vә s. istehsal olunur. Ən iri müәssisәlәri Yerevan zәrgәrlik z-du vә Erm. almaz şirkәtidir.

Konyak vә şәrablar, meyvә vә tәrәvәz konservlәri, içkilәr, әt vә әt mәhsulları, süd mәhsulları vә s. yeyinti sәnayesinin әsas mәhsullarıdır. E.-da bir neçә konyak vә 20-dәn çox şәrab z-du var. Vaqarşapat, Areni, Aştarak, Artaşat, İcevan vә Arevşat şәrabçılıq mәrkәzlәridir. Konserv sәnayesindә Artaşat, Ararat vә Armavir z-dları ixracyönlü mәhsullar istehsal edir. Yüksәksortlu tütün istehsalı sahәsindә bir neçә müştәrәk müәssisә (әn irilәri Yerevanda “Qrand Tobako” E.–Kanada, ildә 9 mlrd. siqaret; Masisdә “Masis Tabak” E.–Yunanıstan, ildә 13–15 min t tütün) fәaliyyәt göstәrir.

Ararat, Razdan vә Artik (sement, asbest-sement vә şifer mәmulatları, tuf daşından üzlük materialı vә s.) tikinti materialları  sәnayesinin әsas mәrkәzlәridir.

Yerevanda cihazqayırma üçün xalis dәmir (metal qırıntılarından) istehsalı üzrә tәcrübә-sәnaye z-du vә Tumanyan ş.-ndә odadavamlı materiallar istehsal edәn z-d fәaliyyәt göstәrir.

Kәnd tәsәrrüfatı. K.t. üçün yararlı sahәlәr tәqr. 1,7 mln. ha-dır (ölkә әrazisinin 59%-i, 2016), o cümlәdәn tәqr. 0,5 mln. ha әkin yerlәri, 0,8 mln. ha otlaq vә biçәnәk yerlәridir. Dәyәr ifadәsinә görә bitkiçilik mәhsulları üstünlük tәşkil edir (bütün k.t. mәhsulunun tәqr. 60%-i). Buğda (338,0 min t), kartof, tәrәvәz-bostan bitkilәri (1,01 mln. t), hәmçinin texniki (tütün, әtirşah) vә yem bitkilәri becәrilir (2013). Bağçılıq (şaftalı, әrik) vә üzümçülük inkişaf etmişdir.

Əsasәn, qaramal (678,3 min baş), davar (784,1 min baş), donuz (139 min baş) yetişdirilir (2014). 1990-cı illәrin әvvәllәrindәn qaramalın ümumi sayı azalmışdır.

Mәhsulun tәqr. 95,5%-i (dәyәrә görә) әhaliyә mәxsus tәsәrrüfatlarda istehsal edilir: әtlik çәkidә 102,1 min t mal vә quş әti, 813,6 min t süd, 2485,0 min әdәd yumurta.

Nәqliyyat. Avtomobil nәql.-ın әsas növüdür. Bәrkörtüklü avtomobil yollarının uz. tәqr. 7,8 min km-dir (2013). Yerevan– Aştarak–Gümrü vә Yerevan–Sevan–İcevan әsas avtomagistrallardır. D.y.-nın uz. 711 km-dir. Yerevan әsas d.y. qovşağıdır. Gürc.-la d.y. әlaqәsi var (Yerevan–Vanadzor–Alaverdi–Tbilisi). Gürc. әrazisindәn keçmәklә Rusiyadan qaz kәmәri E.-a daxil olur. 1991–2003 illәr әrzindә daşınan yükün hәcmi 80,9 mln. t-dan 7,1 mln. t-a qәdәr azalmışdır. Yükdaşıma strukturunda (nәql. növlәri üzrә) avtomobil nәql. liderdir (57,8%), d.y.-nun payına 30%, boru kәmәrinin payına isә 11,9% düşür. Sәrnişindaşıma vә xarici yükdaşımaların böyük hissәsi hava nәql.-ı ilә hәyata keçirilir. 11 aeroport var (2015). Zvartnots (Yerevanın 10 km-liyindә) әn iri aeropotudur.

Xarici iqtisadi әlaqәlәr. Е. цчцн хариъи тиъарят балансынын мянфи салдосу сяъиййявидир. 2016 илдя ямтяя ихраъы 1,891 млрд. доллар, идхалы ися 2,836 млрд. доллар тяшкил етмишдир. Ясасян, гиймятли вя йарымгиймятли дашлар, ялван металлар (алцминиум, никел, мис), минерал мящсуллар, шяраб вя конйак ихраъ едилир. Мящсулларын тягр. 21%-и Русийайа, 8,7%-и Болгарыстана, 7,9%-и Канадайа вя 7,9%-и Алманийайа, 7,8%-и Ирага, 5,7%-и Чиня, 4,2%-и Ирана, 4,2%-и Исвечя эюндярилир (2016). Ясас идхал мящсуллары нефт, тябии газ, кимйяви мящсуллар, дярман препаратлары, тцтцн мящсуллары вя автомобилдир; 30,7%-и Русийадан,  11%-и  Чин,  5,1%-и  Иран,  5%-и  B.Британийа вя  5%-и Алманийадан идхал олунур  (2016).

Silahlı qüvvәlәr

E. silahlı qüvvәlәrinin (SQ) ümumi sayı tәqr. 45 min nәfәrdir (2016); quru qoşunları (QQ), HHQ vә HHM qoşunlarından ibarәtdir. Ali baş komandan prezidentdir. Ali hәrbi idarәetmә orqanları Müdafiә Nazirliyi vә baş qәrargahdır. SQ-nin әsas növü olan QQ (tәqr. 42 min nәfәr) 3 motoatıcı briqada, 10 әlahiddә motoatıcı alay, artilleriya briqadası, özüyeriyәn artilleriya alayı, tankәleyhinә artilleriya alayı, kәşfiyyat, radio-elektron mübarizә, rabitә, tәminat vә xidmәt hissәlәri vә bölmәlәrindәn ibarәtdir; tәqr. 100 tank, tәqr. 280 zirehli döyüş maşını, tәqr. 220 sәhra artilleriya topu vә minaatanla silahlanmışdır. HHQ (tәqr. 1 min nәfәr) hücumçu vә helikopter eskadrilyalarından ibarәtdir, 5 SU-25, 1 MiQ-25 tәyyarәsi, tәqr. 30, o cümlәdәn 13 döyüş helikopteri (Mi-24) ilә silahlanmışdır. HHM qoşunları (tәqr. 2 min nәfәr) 2 zenit-raket briqadası, 2 zenit-raket-artilleriya alayı vә әlahiddә radiotexnika alayından ibarәtdir, tәqr. 70 müxtәliftipli idarәolunan zenit raketlәrinin buraxıcı qurğusu ilә silahlanmışdır. Silahlar vә hәrbi texnika, әsasәn, SSRİ vә Rusiya istehsalıdır.

Rusiya E.-ın müttәfiqi vә E. әrazisindә hәrbi bazası olan yeganә ölkәdir. 1992 ildә E. ilә Rusiya arasında Kollektiv Tәhlükәsizlik Müqavilәsi Tәşkilatı (KTMT) çәrçivәsindә hәrbi ittifaq bağlanmışdır. 1993–96 illәrdә Rusiya E.-a 1 mlrd. ABŞ dolları dәyәrindә silah vә sursat satmışdır. Bunlar,  әsasәn, T-72 tankları, zirehli maşınlar, әmәliyyat-taktiki raketlәr vә s. idi. 2004 ildәn Rusiya E.-a KTMT-nin üzvü kimi aşağı qiymәtlәrlә silah satır. 2005 ildә Rusiyanın Gümrüdәki 102-ci hәrbi bazasının tәrkibindә 74 tank, 165 zirehli texnika, 84 artilleriya qurğusu, 18 MiQ-24 qırıcı tәyyarәsi vә bir neçә zenit-raket kompleksi var idi. RF qoşunlarının Gürcüstandan çıxarılmasından sonra Batumi vә Axalkalakidәki Rusiya hәrbi bazalarındakı hәrbi texnikanın çox hissәsi 102-ci hәrbi bazasının sәrәncamına göndәrilmişdir. 2013 ildә E.-da Rusiya istehsalı olan 4 “İsgәndәr-M” әmәliyyat-taktiki raket kompleksi dә yerlәşdirilmişdir. 2015 ilin iyulunda RF Rusiya istehsalı olan müasir silahları almaq üçün E.-a 200 mln. dollar kredit verilmәsinә dair sazişi ratifikasiya etmişdir. 2016 ildә Rusiya vә E. qoşunlarının birlәşmiş qrupunun yaradılması bәyan olunmuşdur.

Bundan başqa, ABŞ hәr il E.-ın hәrbi sahәsinә maliyyә yardımı göstәrir.

SQ ümumi әsgәri mükәllәfiyyәt vә müqavilә әsasında komplektlәşdirilir. 18–55 yaş arası E. vәtәndaşları (kişilәr) hәrbi mükәllәfiyyәtli hesab olunurlar. Müddәtli hәrbi xidmәt 18 ay, alitәhsillilәr üçün 12 aydır. 20–35 yaş arası qadınlar müqavilә әsasında hәrbi xidmәtә çağırıla bilәrlәr. Zabit kadrlarının çoxu Rusiyada, Baltikayanı ölkәlәrdә vә Yunanıstanda hazırlanır. SQ-dәn başqa E.-da DİN-in daxili qoşunları var.

 Sәhiyyә

Sәhiyyәyә sәrf olunan ümumi xәrc ÜDM-in tәqr. 1,5%-ni tәşkil edir (2003). Tibbi yardım 170-dәn artıq xәstәxanada göstәrilir; әhalinin hәr 100 min nәfәrinә 620 çarpayı, 300-dәn artıq hәkim düşür (hәr 328 nәfәrә 1 hәkim). Ölümün әsas sәbәblәri ürәk-damar sistemi xәstәliklәri, diabet, bәdxassәli yenitörәmәlәrdir. Malyariya ilә xәstәlәnmә әhalinin 1 mln. nәfәrinә 16, İİÇ-infeksiyası ilә – 84 hadisәdir (1999). Kurortları: Ankavan, Arzni, Cermuk, Dilican vә s.

 

İdman

E.-da ilk idman cәmiyyәti “Baz” (“Şahin”) 1918 ildә Gümrüdә (Leninakan) açılmışdır. 1923 ildә Ali Bәdәn Tәrbiyәsi Şurası tәsis edilmiş vә 1-ci Ümumermәni spartakiadası keçirilmişdir. Ağır atletika üzrә ilk dünya rekordçuları S.Ambarsumyan, R.Manukyan, İ.Azdarov olmuşlar. 1945 ildә Erm. Dövlәt Bәdәn Tәrbiyәsi İn- tu tәsis edilmişdir. 1950-ci illәrdә SSRİ yığma komandasının heyәtindә Q.Şaginyan vә A.Azaryan (idman gimnastikası), V.Engibaryan (boks), İ.Novikov (müasir beşnövçülük) Olimpiya çempionları, 1963 ildә T.Petrosyan şahmat üzrә doqquzuncu dünya çempionu olmuşdur. 1970-ci illәrin әvvәllәrindә “Ararat” (Yerevan) futbol klubu bir sıra uğurlar qazanmışdır (SSRİ çempionu, 1973; 2 dәfә – 1973 vә 1975 illәrdә SSRİ kuboku qalibi). Ölkәnin әn iri stadionu “Razdan”dır (70 minә yaxın tamaşaçı). 1980-ci illәrdә ağır atletlәr Y.Vardanyan, V.Militosyan, O.Mirzoyan, Y.Sarkisyan, boksçular İ.Akopkoxyan, S.Kazaryan, K.Saroyan, D.Torosyan vә suyatullanan D.Ambarsumyan Olimpiya Oyunları, dünya vә Avropa çempionatlarının qaliblәri olmuşlar. 1992 ildә E.-da MOK tәsis edilmiş, 1996 ildәn milli komanda Olimpiya Oyunlarında ayrıca komanda kimi çıxış edir. E. idmançıları Olimpiya Oyunlarında 1996 il- dә 1 qızıl vә 1 gümüş (yunan-Roma gülәşi), 2000 ildә 1 bürünc (ağır atletika), 2008 ildә 6 bürünc, 2012 ildә 1 gümüş vә 2 bürünc, 2016 ildә isә 1qızıl, 3 gümüş medal qazanmışlar.

Tәhsil. Elm vә mәdәniyyәt müәssisәlәri

Tәhsil müәssisәlәrinә ümumi rәhbәrlik Tәhsil vә Elm Nazirliyi tәrәfindәn hәyata keçirilir. 1999 ildә “Tәhsil haqqında” Qanun, 2001 ildә “Tәhsilin inkişafı üzrә Dövlәt planı. 2001–2005” qәbul edilmişdir. Tәhsil sisteminin strukturuna mәktәbәqәdәr tәrbiyә, ümumi tәhsil [ibtidai (1–3-cü siniflәr), әsas orta (4–8-ci siniflәr), tam orta (9–11-ci siniflәr)]; peşә tәhsili [ibtidai texniki-peşә, orta ixtisas, ali peşә (bakalavriat, magistratura)], mәktәbdәnkәnar tәdris vә tәrbiyә, ixtisasartırma vә kadrların yenidәn hazırlanması daxildir.

Əhalinin savadlılıq sәviyyәsi yaşı 15dәn yuxarı olan әhali arasında 99,8% (2001); kişilәr arasında – 99,8%, qadınlar arasında – 99,7% tәşkil edir (2016, YUNESKO-nun Statistika İn-tunun mәlumatlarına әsasәn).

E.-ın tәhsil müәssisәlәri sistemindә 692 uşaq bağçası (o cümlәdәn 681-i dövlәt tabeliyindә), 1481 ümumtәhsil mәktәbi (520 mindәn çox şagird; 72,7 %-i ali tәhsilli olmaqla 54 mindәn artıq müәllim), 58 gimnaziya, 1 lisey, 12 kollec, 77 orta ixtisas tәhsili müәssisәsi (27 mindәn artıq şagird); qeyri-dövlәt tәhsil müәssisәlәrindәn 31 ümumtәhsil mәktәbi (2,5 min şagird), 23 orta ixtisas tәhsili müәssisәsi (2 minә yaxın şagird), bunlardan әlavә 54 ictimai pansion (11 minә yaxın uşaq), 163 mәktәbdәnkәnar müәssisә (61 mindәn artıq uşaq) var (2005).

Ali tәhsil sistemindә 20 dövlәt müәssisәsi (54 mindәn artıq tәlәbә, 3 mindәn artıq müәllim), o cümlәdәn 10 un-t fәaliyyәt göstәrir. Yerevan un-ti (1920 ildә yaradılmışdır), Mühәndislik un-ti (1930), Yerevan xalq tәsәrrüfatı in-tu (1933), Erm. Kәnd Tәsәrrüfatı Akademiyası (1930 ildәn), Yerevan Rәssamlıq Akademiyası (1944 ildәn), Yerevan konservatoriyası (1923). Gümrü, Vanadzor, Dilican vә s. şәhәrlәrdә ali tәhsil müәssisәlәri, o cümlәdәn Yerevan un-t vә in-tlarının filialları var. 1991 ildә Yerevanda Ermәnistan Amerika un-ti, 1999 ildә Rusiya–E. (Slavyan) un-ti, 2000 ildәn Fransa un-ti fәaliyyәt göstәrir.

Aparıcı elmi mәrkәz Erm. EA (1943 ildә yaradılmışdır) vә onun elmi tәdqiqat in-tlarıdır. Ən iri kitabxanaları: Milli kitabxana (әsası 1921 ildә qoyulmuşdur), Resp. elmi-texniki kitabxanası (1962), Erm. EAnın mәrkәzi kitabxanası (1935). Əsas muzeylәri: Tarix (1957), Matenadaran (qәdim әlyazmalar muzeyi, 1959), Erm. Milli qalereyası (1921) – hamısı Yerevan ş.-ndә,  Sәrdarabadda etnoqrafiya vә folklor muzeyi, Vaqarşapatda Mesrop Maştos ad. dini incәsәnәt muzeyi.

Матенадаран – Гядим Ялйазмалар Институту.
Йереван.

 Kütlәvi informasiya vasitәlәri

740-dan çox ümummilli, vil. vә şәhәr qәzetlәri, 328 jurnal nәşr olunur, 8 informasiya agentliyi  fәaliyyәt göstәrir  (2009). KİV, әsasәn, ermәni dilindәdir, rus dilindә dә qәzetlәr çap olunur. “Azq”, “Hayastanı Hanrapedutyun”, “Ayots aşxar”, “Aravot”, “İravunk”, rus dilindә “Qolos Armenii”, “Novoye vremya”,  “Respublika Armeniya” nәşrlәri daha geniş yayılmışdır. 1926 ildәn radio, 1956 ildәn televiziya fәaliyyәt göstәrir.

 Ədәbiyyat

Ermәnidilli әdәbiyyat antik vә Yaxın Şәrq mәdәniyyәtinin tәsiri ilә formalaşmışdır. Mesrop Maştos ermәni әlifbasını tәrtib etmiş (tәqr. 406), Bibliyanı yunan dilindәn ermәni dilinә çevirmişdir. Bu dövrdә, әsasәn, dini mәzmunlu әdәbiyyat yaranmağa başlamışdır. Bәdii әdәbiyyatın ilk nümunәlәrini tarixnәvislәr Aqafangel, Pavstos Buzand, Yeğişe, Movses Xorenli vә b. yaratmışlar.

7 әsrdә hәm dini (Komitas, Stepanos Syunetsi vә b.), hәm dә dünyәvi (Sebeos, Ovnan Mamikonyan vә b.) әdәbiyyat inkişaf etmişdir. Mistik-fәlsәfi mövzular 10 әsrdә şair, ilahiyyatçı vә musiqiçi Qriqor Narekatsi, yazıçı-tarixçilәr H.Drasdanakertsi, T.Artsruninin yaradıcılığında әksini tapmışdır. 11–12 әsrlәr әdәbiyyatında ağılar, lirik-epik poemalar vә epistolyar janr üstünlük tәşkil etmişdir. N.Şnorali dini lirika nümunәlәri yaratmış, H.İmastasar poetika problemlәri ilә mәşğul olmuşdur. Bu dövrdә ermәni әdәbiyyatı üçün yeni olan tәmsil, hekayә janrları yaranmışdır. 13 әsr poeziyasında mövzu vә obrazlar rәngarәngliyi, 14–16 әsrlәrdә mәhәbbәtin, qadın gözәlliyinin tәrәnnümü, tәbiәt tәsvirlәri üstünlük tәşkil etmişdir.

Orta әsrlәrdәn ermәni әdәbiyyatının inkişafına Azәrb. әdәbiyyatının güclü tәsiri olmuşdur. Azәrb. klassik (Nәsiminin şeirlәri vә s.) vә aşıq şeirinin bir çox nümunәlәri ermәni әlifbası ilә köçürülәrәk geniş yayılmışdı. Bir sıra ermәni aşıqları (Sәlmaslı Qul Harutyun, Şamçı Melkon, Arazlı Sәrkis, Sayat Nova, M.Mәdәtov, Aşıq Avak vә b.) Azәrb. dilindә dә şeir qoşmuşlar. Aşıq-şair Sayat Nova şeirlәrinin yarısından çoxunu Azәrb. dilindә yazmışdır.

18 әsrdә B.Dpir, P.Qapantsi, H.Hovnatan yazıb-yaratmışlar. 19 әsrin 20-ci illәrindә әdәbiyyatı geniş kütlәlәrin başa düşmәdiyi qәdim ermәni dilindәn (qrabar) yeni ermәni dilinә (aşxarabar) keçirmәyә çalışan “keçid dövrü” yazıçıları meydana gәldilәr (A.M.Əlәmdәryan, M.D.Tagiadyan). Q.Əlişan, X.Abovyan, M.Beşiktaşlıyan, P.Duryan 1840–50 illәr yeni әdәbi hәrәkatının nümayәndәlәridir. 1870–80 illәrdә әdәbiyyatda sosial-mәişәt mövzulu romanlar yaradıldı. 1880– 90 illәrdә tәnqidi realizm aparıcı istiqamәtә çevrildi, yeni yazıçılar nәsli meydana gәldi: Nar-Dos, V.Papazyan, Q.Zöhrab, A.Şirvanzadә vә b. H.Tumanyan 19 әsr ermәni әdәbiyyatı әnәnәlәrini inkişaf etdirdi. 19 әsrin sonu – 20 әsrin 1-ci yarısında A.İsahakyan vә B.Teryanın yaradıcılığı ermәni әdәbiyyatında yeni mәrhәlә oldu. 20 әsr ermәni poeziyasının әn görkәmli nümayәndәsi Y.Çarensdir. 1920–30 illәrdә sosial mövzular H.Hakopyan, Ş.Kurginyan, M.Arazi vә b.-nın yaradıcılığında әksini tapmışdır. Böyük Vәtәn müharibәsi illәrindә A.İsahakyan, D.Dәmirçiyan vә b.-nın publisistikası, Q.Saryanın balladaları, İsahakyan, Q.Boryan vә b.-nın şeirlәri, V.Xe-çumyanın novellaları yayılmışdı. 1950–60 illәr әdәbiyyatında poeziya ön plana keçmiş, 1960–70 illәr nәsrindә әnәnәvi tarixi mövzularla yanaşı, müasir mövzular, kәnd vә şәhәr hәyatı da әksini tapmışdır (Q.Matevosyan, B.Ovsepyan, R.Koçar, Z.Xalapyan). 1980–90 illәr ermәni әdәbiyyatında müasir insanın daxili alәminin bәdii inikası geniş yer tutur (nasirlәr Q.Xancyan, L.Xeçumyan, şairlәr V.Qriqoryan, M.Petrosyan).

Memarlıq vә tәsviri sәnәt

E. әrazisindә qәdim dövrlәrә aid müdafiә sistemlәri, yaşayış, dini vә istehsalat (metaltökmә) yerlәri aşkar edilmişdir. Ellinizm dövründәn qala (Qarni) vә şәhәr (Artaşat, Tiqranakert) xarabalıqları saxlanılmışdır. Feodalizmin inkişafı ilә әlaqәdar ölkәdә 4–7 әsrlәrdә mәbәd (Eçmiәdzin, Ripsime, Zvartnos) vә kilsәlәr (Ereruk, Kasax) tikilmişdir. 9–11 әsrlәrdә E.-da yeni şәhәrlәr salınmış, xeyli sayda monastırlar yaradılmış, yerli memarlıq üslubları formalaşmışdır. Manuel (Ağtamarda tikililәr kompleksi, 10 әsrin 1-ci yarısı) vә Trdat (Anidә mәbәdlәr, 10 әsrin sonu – 11 әsrin әvvәli) hәmin dövrün görkәmli memarları olmuşlar.

9 әsrdә xaçkarlar – daşdan memorial stelalar geniş yayılmışdı. Orta әsrlәr E. tәtbiqi sәnәtini bәdii keramika sәciyyәlәndirir:  dini  mәrasim  üçün  işlәdilәn  saxsı qablar (16 әsr), bәzәkli saxsı yumurtalar, üzlüyünә naxış vurulmuş panno (1651– 66) vә s.

17 әsrin ortalarından dünyәvi boyakarlıq inkişaf etmiş, dәzgah portreti meydana gәlmişdir. Rәssamlardan O.Mrkuz vә M.Zöhrabyanın әsәrlәrindә Qәrbi Avropa boyakarlığından әxz olunmuş realist manera nәzәrә çarpır. 1830–70-ci illәrdә portret janrı üstünlük tәşkil etmişdir (A.Ovnatanyan, S.Nersesyan; hәr ikisi Tiflisdә işlәmişdir). E.-dan kәnarda yaşamış bir sıra rәssamların yaradıcılığı bilavasitә mәskunlaşdıqları ölkәnin mәdәniyyәti ilә sıx bağlı olmuşdur. Rәssam M.Saryanın yaradıcılığı E. boyakarlıq mәktәbinin major palitrasını vә dekorativizmini, onun müasiri olan heykәltәraş, boyakar vә qrafik Y.Koçar isә ermәni heykәltәraşlığının epik-monumental xarakterini müәyyәnlәşdirmişdir.

S.Arakelyan, Q.Gürcyan, F.Terlemezyan, A.Qocayan vә b. E. tәsviri sәnәtindә aparıcı mövqeyә malik boyakarlıq sahәsindә çalışmışlar. 20 әsrin ortalarından monumental vә dәzgah heykәltәraşlığı (A.Sәrkisyan, S.Stepanyan), teatr-dekorasiya sәnәti (Q.B.Yakulov, M.Saryan) inkişaf etmişdir. M.Avetisyan 20 әsrin 2-ci yarısının tanınmış rәssamlarındandır.

Sovet hakimiyyәti illәrindә ölkәnin paytaxtı Yerevan, demәk olar ki, yenidәn tikilmişdir. 1924 ilin baş planına (memar A.Tamanyan) әsasәn şәhәrin әrazisi funksional cәhәtdәn zonalaşdırılmış, möhtәşәm ictimai binalar ansamblı yaradılmışdır. 1930-cu illәrin әvvәlindә klassik memarlıq әnәnәlәrinә qayıdış 1950-ci illәrin ortalarına qәdәr ermәni memarlığının üslub istiqamәtini müәyyәn etmişdir. 1960–70-ci illәr memarlarının yaradıcılıq axtarışları müasir rasional konstruksiyalardan, yeni tikinti vә bәzәk materiallarından istifadә etmәklә yeni memarlıq formalarının yaradılmasına yönәlmişdi (memarlar K.Akopyan, R.Alaverdyan vә b.). 1980-ci illәrin sonu – 1990cı illәrin әvvәllәrindә, demәk olar ki, ölkәdә tikinti aparılmamışdır. Sonrakı onillikdә kommersiya inşaatı vә fәrdi layihәlәr üzrә binaların tikintisi üstünlük tәşkil etmişdir.

М.Сарйан. “Эцнорта сакитлийи”. 1924.
Ермянистан Милли Галерейасы.

Мусиги

Гядим ермяни мусигиси монодик (бирсясли) сяъиййя дашыйыр. Ермяни дилиндя илк кился охумаларыны (шаракан вя с.) 5 ясрдя М.Маштос, С.Партев, М.Хоренаси йаратмышлар.

10 ясрдян дини мювзулу pyeslәr  –  таглар yayılмышдыр. Г.Нарекатси юз дюврцнün эюркямли тагчысы иди. Шифащи пешякар яняняляря сюйкянян гусан сяняти халг мусигиси иля баьлы олмушдур. 18 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя Azәrb. aşıq sәnәtindәn bәhrәlәnәn ermәni ашыг мусигиси инкишаф етмишдир. Ермяни ашыг-шаирляри Миран, Сайат Нова, Ашыг Авак вя бир чох б. Азярб. дилиндя йазыб-йаратмышлар.

19 ясрин орталарындан ермяни мусигиси рус мусиги мядяниййятинин тясириня мяруз галмыш, мусигичилярин bir çoxu Сankt-Петербург вя Москва консерваторийаларында тящсил алмышдыр (Н.Тигранйан, А.Спендиаров вя б.). Йени ермяни мусигисинин формалашмасында Е. бястякарлыг мяктябинин йарадыъысы Комитасын бюйцк ролу олмушдур. А.Тигранйанın “Ануш” операсы (1912) халг-мяишят  мювзусунда ilk ermәni операсıдыр. 1933 илдя Йереван Опера вя Балет Театры А.Спендиаровун тарихи “Алмаст” операсы (илк тамашасы 1930 илдя Москвада олмушдур) иля ачылмышдыр. Театрын репертуарында Азярб. бястякарларынын ясярляри эениш йер тутмушдур: Ц.Hacыbяylinin “Koroьlu”  operasы,  “Arшыn mal alan”, “O olmasыn, bu olsun” мусигили komediyalarы, S.Яlяsgяrovun “Ulduz”, Р.Щаъыйевин “Гафгазлы гардашгызы” operettaлары vя s. Диэяр сащялярдя олдуьу кими, мусиги йарадыъылыьында да ермяни бястякарлары Азярб. мусигисиндян эен-бол истифадя етмишляр (А.Хачатурйанын “Гайане” балети, 1942; 1-ъи редаксийасы “Сяадят” ады иля, 1939).

Ермяни бястякарлыг мяктябиня рящбярлик етмиш A.Хачатурйанын янянялярини А.Бабаъанйан, А.Арутyuнйан вя б. давам етдирмишляр. А.Тертерйан, А.Зющрабйан, Е.Айрапетйан 20 ясрин сонлары ермяни мусиги мядяниййятинин эюркямли нцмайяндяляридир. Ермяни ифачылыг мяктябини дирижорлардан К.Сараъов, О.Дурйан, А.Восканйан; хормейстер Т.Алтунйан;   пианочуларdan   Р.Андриасйан, К.Малхасйан; violinçalanlardan Г.Богданйан, А.Габриелйан; виолончелчаланларdan Г.Адамйан, М.Абрамйан; трубачалан Й.Балйан; дцдцкчалан Ъ.Гаспарйан; вокалчыларdan Г.Григорйан, Б.Туманйан, П.Лиситсиан, З.Долуханова, Т.Сазандарйан, Г.Гаспарйан вя б. тямсил етмишляр.

 Рягс вя балет

Е.-ын рягс сяняти гядим яняняляря маликдир. Хейли сайда мязмун вя формаъа мцхтялиф мащны (паререр) вя рягсляр (парер) горунуб сахланылмышдыр [мярасим рягсляри – “сисайин”, тотемик – “аръи пар” (айы ойуну), “давапар” (дявя ойуну), “газ-газ” (газ ойуну), кяндирбазларын, эцляшчилярин рягси вя с.]. Рягсляр той вя дяфн адятляриня дахил иди. Ермяни халг рягсляринин хореографийасы рягс фигурларынын зянэинлийи иля сечилир. Халг рягсляри яняняләриндян пешякар коллективляр дя (Е. мащны вя рягс ансамблы, 1938; Е. рягс ансамблы, 1958) истифадя едир. 1920-ъи иллярдян Е.-да профессионал балет сяняти инкишаф етмяйя башлады. 1923 илдя Йереванда хореографийа студийасы, 1924 илдя ритм-пластика студийасы, 1927 илдя Тящсил Назирлийинин няздиндя студийа йарадылды. Бу студийалар ясасында 1931 илдя хореографийа техникуму (1937 илдян Йереван Хореографийа Мяктяби) фяалиййятя башлады, 1933 илдя Опера вя Балет Театры ачылды. 1939 илдя хореограф И.И.Арбатов илк милли ермяни балетини – А.Хачатурйанын “Сяадят” ясярини (сонракы редаксийасында “Гайане” ады иля) тамашайа гойду. Teatrın repertuarındakı диэяр тамашалар: “Мармар” (Е.Ощанесйан, 1957), “Цч палма” (А.Спендиаров, 1964), “Эюзял Ара вя Шамирам” (Э.Йеэиазарйан,  1982),  “Спартак” (A.Хачатурйан, 1988) вя с. Е.-ын балет сянятинин инкишафында артистлярдян Л.М.Лавровски, В.А.Варковитски, Н.А. Анисимова, В.П.Бурмейстер, Н.М.Дудинскайа, В.Галустйан, Л.В.Семанова, Е.Й.Чанга, М.Мартиросйан вя б.-нын ролу олмушдур.

 Театр

Ермяни театры яъдадлара ситайиш мярасимляриндян, халг байрамларындан, мящсулдарлыг илащяси Анащитанын шяряфиня кечирилян айинлярдян интишар тапмышдыр. Орта ясрлярдян tарихяn азярб.-ларын мяскунлашдыьы Зянэязур, Иряван, Эюйчя вя диэяр мащалларда Aзярб. дилиндя театрлашдырылмыш тамашалар (дини, мяишят, мювсцми вя с.) эюстярилирди. Е.-дан кянарда  йашайан ермянилярин театр фяалиййяти мяскунлашдыьы юлкялярдяки (Лвов, Москва, Венесийа, Вйана, Мядряс, Кялкятя вя s.) колонийаларда давам етмишдир. 1810 илдя Истанбулда М.Бжишкйанын рящбярлийи ilя ермяни dilindя тамашалар эюстярилмишдиr. 1836 илдя Э.Шермазанйан Тифлисдя “Шермазanйан дарбас” adlы театр tяшkil etmiшdir. 1860-ъы иллярдя щявяскар труппалар яsasыnda Истанбулда вя Тифлисдя ермяни пешякар театрлары yaradыlmышdыr. Тифлис труппасынын фяалиййяти вя Г.Сундукйанын драматурэийасы ермяни сящнясиндя тянгиди реализмин мющкямлянмясиня yol aчmышdыr. Иrяvan azяrb.-larыndan ibarяt teatr hяvяskarlarыnыn hazыrladыьы iлк театр тамашасы – В.Мядятовун “Тамаhкарлыг дцшмян газаныр” водевили – gimnaziyada oxuyan kasыb tяlяbяlяrя xeyriyyя mяqsяdilя oynanыlmышdыr. 1886 илдя Ф.Кючярлинин тяшяббцсц вя рящбярлийи иля йеня щямин эимназийанын азярб. tялябялярinin sяhnяlяшdirdiyi М.Ф.Ахундзадянин “Мцсйю Жордан вя дярвиш Мястяли шащ” комедийасы mяdяni hadisяyя чevrilmiш vя Иrяvan teatrыnыn fяaliyyяtinя tяkan vermiшdir. 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндя комедиограф А.Паронйанын вя драматург А.Ширванзадянин сящня ясярляри ermяni teatrыnыn репертуарыnда эениш йер алмышдыr.

Йереванда драм театры (индики Г.Сундукйан ад. Милли Академик Театры) 1921 илдя ачылmышдыr. Sonralar gяnc tamaшaчыlar teatrы, Эцмрц, Kirovakan vя s. шяhяrlяrdя dram teatrlarы tяшkil edilmiшdir. 1928 илдя Иряван Azяrb. Dram Театры dюvlяt teatrы statusu almышdыr (1935 илдя театра Ъ.Ъаббарлыnыn ады верилмишдир; 1988 илдя театр Е.-dan deportasiya olunmuш, hazыrda Бакы ш.-ндя фяалиййятini davam etdirir). 1940 илдя Е. tеатр cямиййяти, 1944 ildя teatr in-tu йарадылmышдыr. 1940–50-ъи иллярдя ермяни сящнясиндя М.Й.Лермонтовун “Маскарад” (1949), Л.Н.Толстойун “Ъанлы мейит” (1951), А.П.Чеховун “Албалы баьы” (1951), А. Паронйанын “Багдасар дайы” (1954) вя s. тамашалар эюстярилмишдир. Ермяни театрынын йаранмасы вя мющкямлянмясиндя Л.Калантар, А.Буръалйан, А.Гулакйан, В.Аъемйан, Р.Нерсесйан, В.Вагашйан, А.Аветисйан, В.Папазйан вя б.-нын мцщцм ролу олмушдур. E. teatrlarыnын репертуарында Azяrb. dramaturqlarыnыn яsяrlяri geniш yer тутмуш, C.Cabbarlыnыn “Sevil”, “1905-ci ildя”, “Aydыn”, “Solьun чiчяklяr”, “Yaшar”, S.Vurьunun “Vaqif”, “Fяrhad vя  Шirin”,  М.Ибращимовун “Кяндчи гызы”, Ш.Гурбановун “Сянсиз”, И.Сяфярлинин “Эюз щякими”pyeslяri вя с. tamaшaya qoyulmuшdur. В.Вардересйан, Х.Абрамйан, А.Хостикйан вя б. 1960– 70-ъи иллярин популйар актйорлары, З.Татинсйан, А.Мкртчйан. М.Мариносйан  ися tanыnmыш реж.-ларыдыр. Е.-да 20-дян чox драм театры (Ванадзор, Эцмрц, Гафан, Арташат, Камо вя s. йерлярдя) фяалиййят эюстярир.

Кино

Илк кино чякилиши 1907 илдя олмушдур. 1923 илдя “Дювляткино” (сонра “Дювлятфотокино”, щазырда “Ермянистанфилм”) тяшкил едилмишдир. А.Бек-Назаровун ъякдийи “Намус” (1926) илк ермяни бядии филми, “Пепо” (1935) isә илк сясли филмdir. Сонракы иллярдя реж.-лар Е.Мялик-Карамйан вя С.Эеворков бирэя “Кюлэяляр зирвяляри тярк едир” (1955), “Шяхсян мялумдур” (1958), “Фювгяладя тапшырыг” (1965) филмлярини чякмишляр. Е. киносунун йени дюврц “Салам, мяням!” (1966, Ф.Дювлятйан),   “Цчбуъаг”   (1967,    Г.Малйан) вя с. филмлярля баьлыдыр. Сянядли филмляр: “Сакинляр” (1970), “Илин фясилляри” (1975, щяр икисинин реж. А.Пелешйан). 1970–80-ъи иллярдя реж.-лардан Е.Кеосайан (“Кишиляр”, 1973), К.Эеворкйан (“Дюрдйолайрыъында” (1974), Н.Ощанесйан  (“Хошбяхтлийин механикасы”, 1982), А.Мкртчйан (“Ушаглыьымызын тангосу”, 1984) вя б., 1980-ъи иллярин сону – 90-ъы иллярдя С.Бабайан, В.Чалдранйан,  М.Дювлятйан  bir sıra мараглы kino ясярлярi yaratmışlar. Йашлы няслин нцмайяндяляри А.Мкртчйан, А.Аьабабов вя А.Манарйан 21 ясрин яввялляриндя кино сащясиндя фяалиййятлярини давам етдирмишляр.

Əd.: Свентоховски Т. Русский Азербайджан, 1905–1920. Пер. с англ. Журнал “Хазар”, Баку, 1990, № 3; Каземзаде Ф. Борьба за Закавказье (1917–1921). Пер. с англ. Стокгольм, 2010; Г а сым лы М. Анатолия и Южный Кавказ в 1724–1920-е годы: в поисках исторической истины. М., 2014; Г у сейнзаде Р.А. Кавказ и армяне. Баку, 2014; Г а сым лы М. Азербайджан, Армения и Турция в 1920–1994 гг.: реальная история. М., 2016.