BИOSFÉR (bio… + yun. σφαίρα – kцrя) – tяrkibi, strukturu vя energetikasы canlы orqanizmlяrin birgя fяaliyyяti ilя tяyin olunan Yer юртцйц. “Hяyat sahяляриндян бири” олан B. haqqыnda tяsяvvцrlяri ilk dяfя J.B. Lamark formalaшdыrмыш вя она диггят йетирмишди ки, Yerin цст sяth гатларындакы, практики олараг, bцtцn mineral maddяlяr orqanizmlяrin hяyat fяaliyyяtiнин mяhsulудур. 1875 ildя E. Zyuss Yerи bir neчя тябягяйя ayыrмыш, оnlarыn arasыnda Yer qabыьы (litosfer) vя hidrosfer ilя yanaшы, B.-i hцdudlarы дахилиндя hяyat mюvcud olan тябягя кими эюстярмишди. Бir чox xarici alimlяr B.-i mяhz yer sяthindя orqanizmlяrin hяyat fяaliyyяti sferasыnda olan nazik tяbяqя kimi qяbul eдирляр. B. haqqыnda daha tam tяsяvvцrlяri V.И. Vernadski iшlяyib hazыrlamышdыr. O, яsas ideyalarы 1926 ildя “Biosfer” kitabыnda ифадя etmiш vя sonra bцtцn hяyatы boyu диггятини bu terminlя baьlы anlayышlarыn vя qanunauyьunluqlarыn тящлилиня йюнялтмишдир. Vernadski vя onun davamчыlarыnыn fikrincя, Yer sяthinin yalnыz canlы orqanizmlяrin фяал inkiшaf etdiйи sahяlяri deyil, hяmчinin Yerin canlыlar toplusunun hяyat fяaliyyяtinin izlяri aшkar oluнан digяr тябягяляри dя B.-иn tяrkibinя daxil edilmяlidir. Bеляликля, B. atmosferин ozon гатына qяdяr (20–25 km) olan бир hissясиni, litosferин бир hissясиni (xцsusяn aшыnma gedяn qabыьы) vя bцtцn hidrosferi яhatя edir. Onun aшaьы sяrhяdi orta hesabla quruda 2–3 km vя okeanыn dibindя 1–2 km дяриня дцшцр. 
Canlы maddя vя onun biosferdя rolu. B. haqqыnda tяlimdя mяrkяzi yerи V.И. Vernadskinin bцtцn canlы orqanizmlяr (heyvanlar, bitkilяr, mikroorqanizmlяr) toplusu kimi baшa dцшdцyц vя onlarыn elementar kimyяvi tяrkibi, kцtlяsi vя enerjisinin miqdarca ifadя edildiyi “canlы maddя” anlayышы тутур. Enerjini toplayan vя saxlayan canlы maddяnin мцнтязям yenidяn yaraдылmasы B.-in даща ваъиб funksiyasыdыr. Щамысы birlikdя эютцрцлян canlы orqanizmlяr B.-in tяxminяn 2,5 mlrd. illik tarixindя Gцnяш enerjisini toplayыb Yerin kimyяvi enerjisinя transformasiya etmяsi (yer qabыьыndakы maddяlяrin yenidяn paylanmasы vя yeni kimyяvi birlяшmяlяrin yaraнmasы цчцn чox bюyцk iш gюrяn sяrbяst enerji) kosmik miqyaslы planetar hadisяdir. B. yer qabыьыnыn geoл. tarix яrzindя hяyat tяkamцlцnцn bцtцn mяrhяlяlяrindя canlы maddяnin tяsirinя mяruz qalmыш sahяlяriни яhatя edir. Onlarda canlы maddя vя yaranmasыnda canlы orqanizmlяr iшtиrak etmяyяn mineral maddяlяrlя (“hяrяkяtsiz maddя”) yanaшы, mцtlяq biogen vя biokos maddяlяr iшtиrak edir. Biogenlяrя canlы orqanizmlяr тяряфиндян yaraнmыш vя yenidяn емал олунмуш, mяs., яhяngdaшы, kюmцr, neft, atmosfer oksigeni aiddir. B.-in bioкос komponentlяri hяm orqanizmlяrin, hяm dя abiotik амиллярин iшtиrakы ilя yaranыr. 
        Bunlar torpaq, tяbii sular, troposferдир. Belяliklя, B. canlы maddянин яtrafdakы cansыz (durьun) mцhitdяn айрылмаз олдуьу vahid dinamik sistem кими тягдим едилир. Вернадскинин идейалары иля сясляшян, 1970–90-ъы illяrdя популйар олан “Qayi” konsepsiyasыna (ingilis mцhяndisi C. Lavlok vя Amerika mikrobioloqu L. Marqulis, 1975) gюrя, Yerdяki hяyatы юzцtяnzimlяняn mцrяkkяb vahid sistem kimi tяsяvvцr etmяk olar.
       B. mцxtяlif tяbii шяraitlяrdя nisbяtяn mцstяqil tяbii komplekslяr – ekosistem, yaxud biogeosenoz шяklindя formalaшmышdыr. Gцnяш iшыьы B.-dя baш verяn bцtцn proseslяr цчцn яsas enerji mяnbяyidir. Atmosferin yuxаrы qatlarыna daxil olan gцnяш radiasiyasыnыn cяmi 15%-я qяdяrи Yer sяthinя чatыr vя bu enerjinin yalnыz 0,1–1%-i avtotrof orqanizmlяr (яsasян yaшыl bitkilяr) tяrяfindяn fotosintez prosesindя (tяmiz ilkin mяhsulun) karbon-dioksid vя suyun iшtirakы ilя canlы maddяnin yaradыlmasы цчцn istifadя olunur. Bu mяhsulun karbona gюrя hesablanmыш иллик miqdarы tяqr. 2,26·1017q qiymяtляндирилир ки, бу да 1,15·1018 kkal (4,98·1018 kC) illik udulma enerjisinя uyьundur. Mцxtяlif kimyяvi birlяшmяlяrin kimyяvi rabitяlяri formasыnda toplanmыш мящз bu enerji bцtцn qalan heterotrof orqanizmlяriн hяyat fяaliyyяtini, онлары qida vя enerji ilя tяmin edяrяk mцяyyяnlяшdirir. Щейванлар qida maddяlяrinin parчalanmasы, bюyцmя, чoxalma цчцn, щямчинин йашыл биткиляр тяряфиндян айрылан оксиэендян istifadя edir. Юlmцш bitki vя heyvan ъисмlяri onlarы mineral duzlar, karbon-dioksid vя suya qяdяr parчalayan mikroorqanizmlяrин (orqanizm-daьыdыcылар) qida mяnbяyidir. Bu sadя birlяшmяlяr юz nюvbяsindя цzvи maddяlяrin yaraнmasы цчцn bitkilяr tяrяfindяn yenidяn istifadя olunur (bax Trofik zяncir). Belяliklя, B.-dя karbon dюvranы baш verir. Онун daimа daxil olan gцnяш enerjisinin istifadяsi hesabыna hяyata keчmяsi B.-in tam sistem kimi fasilяsiz fяaliyyяti цчцn шяrtdir. Orqanizmlяr vя яtraf mцhit arasыnda qidalanma, tяnяffцs, чoxalma vя bunlarla baьlы цzvи maddяlяrin yaraнmasы, toplanmasы vя parчalanmasы proseslяrinin gediшindя maddя vя enerjinin daimi mцbadilяsi atomlarыn fasilяsiz axыnыны – biogeokimyяvi dюvrlяr formasыnda meydana чыxan biogen miqrasiyaсыnы tяmin edir. Karbon тсикли bir чox digяr kimyяvi elementlяrin dюvrанындаn ayrыlmazdыr. Hяr бир canlы orqanizmin tяrkibinя daxil olan яsas elementlяr oksigen (70%), karbon (18%) vя hidrogendir (10%). Kalsium, kalium, azot, fosfor, silisium, manqan, kцkцrd, xlor, dяmir vя natrium 1,5–4%, mikroelementlяr (оnlarыn miqdarы faizin mindя bir hissяlяri qяdяr vя daha aшaьыdыr), alцminium, sink, molibden, kobalt, yod, brom vя s. cяmi 0,4–0,5% tяшkil ется дя, оnlarыn orqanizmlяrdяки rolu чox mцhцmdцr.
      Mцxtяlif orqanizmlяr yaшama mцhitindяn дюври sistemin bцtцn elementlяrini чыxarmaq vя onlardan bяzilяrini яtraf mцhitdяki miqdarlarыndan yцz min dяfя чox toplamaq qabiliyyяtinя malikdir. Mяs., dяmir bakteriyalarы dяmiri; foraminiferlяr, бир чох molyusk vя baьыrsaqboшluqlular kalsiumu; diatom yosunlar, рadiolyarиlяr vя qatыrquyruьular silisiumu; bяnюvшя vя gюbяlяklяr sinki vя s. аkkumуlyasiya edir. Bitkilяrdя karbon vя azotun miqdarы onlarыn yer qabыьыndakы nisbi miqdarыndan, mцvafiq olaraq 200 вя 30 dяfя yцksяkdir. Orqanizmlяrin fяaliyyяti dяyiшkяnvalentli elementlяrin – dяmir, manqan, kцkцrd, fosfor, xrom, azot atomlarыnыn intensiv miqrasiyasыnы шяrtlяndirir. Bu zaman onlarыn yeni birlяшmяlяri yaranыr, sulfidlяrin vя mineral kцkцrdцn чюkmяsi, hidrogen-sulfidin яmяlя gяlmяsi vя s. baш verir.
     Yer kцrяsindя canlы maddя son dяrяcя qeyri-bяrabяr paylanmышdыr. Onun tяqr. 99%-ini qurudakы bitkilяr, 1%-dяn az his- sяsini heyvan vя digяr orqanizmlяr tяшkil edir. Dцnya okeanыnda fotosintezedici orqanizmlяrin kцtlяsi qitяlяrdяkindяn tяxm. 10000 dяfя azdыr. Buна бахмайараг, su ичярисиндя олан biokцtlяnin dюvrетмя sцrяti qurudakы bitkilяrinkinя nisbяtяn 1000–2000 dяfя yцksяkdir. Ona gюrя dя okeanda heterotroflarыn biokцtlяsi fitoplanktonlarыn biokцtlяsindяn 10–15 dяfя чoxdur. Bununla belя, quruдакы vя okeandakы bitki orqanizmlяri kцtlяlяrinин arasыnda чox bюyцk fяrq olduьundan Yer sяthinin cяmi 1/4 hissяsini tutan, qitяlяrdяki ilkin biol. mяhsul B.-in bцtцn ilkin mяhsulunun 50%-dяn azыны (bяzi qiymяtlяndirmяlяrя gюrя, 60%-яdяk) тяшкил edir. Бцтцн B.-in biokцtlяsi 1,8·1018 q-дыр.
      V.И.Vernadski canlы maddяlяrin biosferdя toplanmasыnыn ики типини – hяyatыn nazik tяbяqяsi (plжоnka) vя qatыlaшmasыны (sыxlaшmasы) fяrqlяndirмяйи tяklif etmiшdir. Hяyatыn nazik tяbяqяsi bюyцk mяkanы яhatя edir, mяs., planktonun яsas kцtlяsi Dцnya okeanыnыn bцtцn sяthindя yayыlan nisbяtяn nazik tяbяqяni tutur. Su hюvzяlяrinin dibindя yaшayan orqanizmlяr toplusunu – bentosu da belя tяbяqя hesab etmяk olar. Quruda hяyatыn bir tяbяqяsi mяs., yцksяk dяrяcяdя iшыqlanma шяraitindя yaшayan orqanizmlяr топлусу ola bilяr. Hяyatыn сыхлашмасы yerцstц bitki юrtцyц (yaьышlы tropik meшяlяr, чaylarыn subasarы) vя dayazlыqlarla яlaqяlidir. Belя ki, dяnizlяrin sahiл rayonlarыnda, gцnяш шцalarыnыn suyun dibinя чatdыьы kiчik dяrinliklяrdя makrofit yosunlarыn gцclц zonasы inkiшaf edir. Bяzяn dяniz meшяlяri adlandыrыlan belя sahilboyu cяngяlliklяrdя yцksяk iшыqlanmaнын mineral qidalanma elementlяrinin йцксяк олмасы иля чульашмасы яmяlяgяlяn ilkin mяhsullarы qurunun яn mяhsuldar ekosistemlяri ilя miqdarca mцqayisя edilя bilяn sяviyyяdя tяmin edir. Mяrcan riflяri sahilboyu qatыlaшmanыn xцsusi halыдыр. Belя qatыlaшmalarda ilkin mяhsullar maksimal qiymяtя чатыр vя nяticяdя heyvanlar комплексинин яn bюyцk nюv zяnginliyi tяmin edilir. Canlы maddяlяrin яn gцclц akkumlyatorlarыndan biri torpaq, xцsusяn onun mяhsuldar humus qatыdыr. Onun цчцn orqanizmlяrin болluьu, sakinlяrin yцksяk sыxlыьы (torpaqda heyvanlarыn kцtляsi onun sяthindяkindяn daha чoxdur) сяъиййявидир.
     Hяyatыn сыхлашдыьы yerlяrdя biogeokimyяvi proseslяr daha intensiv gedir. Eyni zamanda hяr bir konkret ekosistemdя orqanizmlяr топлусунун biol. aktivлийi яn mцxtяlif амиллярдян asыlыdыr. Quruda o, ilk nюvbяdя temp-рun mюvsцmi dяyiшmяlяri, yaьыntыnыn miqdarы иля шяртлянир; su ekosistemlяrindя ися, iшыq vя istilikdяn baшqa, su hюvzяsinin hidroloji xцsusiyyяtlяrinin mцhцm, чox vaxt hяlledici яhяmiyyяti vardыr, mяs., avtotrof orqanizmlяrin biogen elementlяrlя tяmin olunmasы оnlardan asыlыdыr. Planetdя hяyatыn paylanmasы щяр шейдян юнъя Yerin sяthinя daxil olan gцnяш enerjisinin miqdarы иля mцяyyяn edilir.
     Praktiki olaraq atmosferin bцtцn oksigen vя azotu, karbon-dioksid vя bir чox башга tяbii qazlar canlы maddяnin мящсулларыдыr. Atmosferin bцtцn karbon- dioksidi tяqr. 200 il яrzindя bitkinin fotosintezindяn keчir; canlы orqanizmlяr birillik hяyat яrzindя газлары atmosferiн тяркибиндякиндян bir neчя dяfя чox йерини дяйишдирир (mцxtяlif formada). Atmosferdя sяrbяst oksigenin toplanmasы fotosintezedici orqanizmlяrin fяaliyyяti сайяsindя tяqr. 2 mlрd. il bundan яvvяl baшlamыш, бундан sonra ozon ekranы (тябягяси) ямяля эялмишдир; yaшыl bitkilяrin fotosintezi vя aerob orqaniзmlяrin tяnяffцsц atmosferin mцasir qaz tяrkibini saxlaйыr.
Иnsan vя biosfer. Иnsan, biol. nюv kimi, B.-dя olduqca чox az yer tutur. Yer цzяrindяki insanlarыn цmumi biokцtlяsi planet torpaqlaрындакы йаьыш soхulcanlarыnын biokцtlяsi ilя mцqayisя oluna bilяr vя istifadя etdiklяri bitki qidalarыnыn miqdarы B.-in tяmiz ilkin mяhsulunun 1–2%-и гядярдир. Lakin insanlar йыьыъылыг vя ovчuluqdan qida istehsalыnыn яsas цсулу олан k.t.-na keчdiyi dюvrdяn baшlayaraq онун tяbiяtя tяsiri qlobal miqyas alмыш, B.-in симасынын хейли dяyiшilmяsinя gяtirиb чыxarмышдыр. Bяzi hesablamalara gюrя, 20 яsrin ortalarыnda insanlarыn biokцtlяsi (бир нюв кими инсанын юзц, онун беъярдийи bitkilяr vя yetiшdirдийи heyvanlar) quruda tяbii ekosistemlяrin biokцtlяsini юtцb keчмишdiр. Quruda yeni tip ekosistem – aqroekosistemlяr meydana чыxmышdыр. Yer kцrяsindя яkilяn torpaqlarыn sahяsi bцtцn quru яrazinin 10%-dяn az olmayan hissяsini tяшkil edir. K.t. сащяlяrinin geniшlяnmяsi nяticяsindя meшяlяrin sahяsi artыq 50%-яdяk azalmыш vя ildя 0,3–1% azalmaгда davam edir. Bundan baшqa, meшяlяri yoxeтmя torpaqaltы sularыn sяviyyяsini aшaьы салыр vя quraqlыq ehtimalыnы artыrыr. Чюllяrin шumlanmasы torpaг strukturunun daьыlmasыna vя eroziya yaranmasыna gяtirib чыxardы; bu, Шm. Amerikada, Afrika vя Asiyada чox bюyцk яrazilяrin sяhralaшmasыna sяbяb olmuшduр. Sяnayenin, nяqliyyatыn inkiшafы, шяhяrlяrin bюyцmяsi vя s. insan fяaliyyяtинин диэяр нювляри цчцн enerji sяrfi onun qida шяklindя alыnan miqdarыndan 15–20 dяfя чoxdur. Bu яlavя enerjinin яsas mяnbяyini indiyядяк qazыntы yanacaqlarы tяшkil etdiyinя эюря neftin, kюmцrцn vя tяbii qazыn yandыrыlmasы zamanы atmosferя daxil olan karbon-dioksidин miqdarы bцtцn bяшяriyyяtin tяnяffцs prosesindя ayыrdыьы CO2-dяn tяqr. 15–20 dяfя чox olmalыdыr. Bu, hяmчinin karbonun qlobal dюvriyyяsinin dяyiшmяsindя vя ilk nюvbяdя atmosferdя karbon-dioksidin miqdarыnыn artmasыnda яks olunur. Belя ki, karbon-dioksid истихана qazlarы sыrasыna aid olduьundan onun qatыlыьыnыn artmasы Yer iqliminin atmosferin qыzmasы nяticяsindя dяyiшmяsinя sяbяb ola bilяr.
     Qlobal xarakter almыш antropogen амиллярин B.-я tяsiri tяbii sistemlяrin homeostazыnыn saxlanmasы imkanlarыnы tяhlцkя altыna алыр. Bununla яlaqяdar, B. haqqыnda tяlim vahid, mцяyyяn шяkildя tяшkil olunmuш dinamik sistem олараг, bцtцn insan cяmiyyяti цчцn son dяrяcя mцhцm яhяmiyyяt kяsb edir (bax “Иnsan vя biosfer”). O, bir чox elmlяrin inkiшafыna, cяmiyyяt vя tяbiяtin qarшыlыqlы яlaqяlяri ilя baьlы bцtцn mцrяkkяb mяsяlяlяrin hяlli zamanы dцшцnmя вя йанашма tяrziнин xarakterinя чox bюyцk tяsir gюstяrir. V.И. Vernadski B.-in inkiшafынын insan аьлы ilя idarя olunacaьы hala – noosferя keчidи haqqыnda tяsяvvцrlяri inkiшaf etdirmiшdir. Bax, hяmчinin Яtraf mцhitin чirklяnmяsi, Яtraf mцhitin мцщафизяси.
     Coьrafi elmlяrdя “B.” anlayышы адятян coьrafi юртцйцн tяrkibinя daxil olan geosferlяrdяn biriни qeyd етмяк цчцn ишлядилмишдир.
Яd.: Вернадский В.И. Биосфера. М., 1967; йеня онун. Живое вещество. М., 1978; йеня онун. Химическое строение биосферы Земли и ее окружения. 2-е изд. М., 1987; Будыко М.И. Эволюция биосферы. Л., 1984.