Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VII CİLD (DƏRMAN - CƏLİLOV)
    DİŞLƏR

    ДИШЛЯР – инсанын вя чяняаьызлы онурьалы щейванларын яксяриййятинин аьыз бошлуьунда (щабеля бязи балыгларын удлаьында) сцмцк тюрямяляри.
    Гиданы тутмаг, сахламаг, ону механики щязм етмяк – чейнямяк, щямчинин йыртыъыларда, ону парчаламаг цчцндцр. Инсанда Д. диэяр органларла бярабяр сясин ямяля эялмясиндя иштирак едир. Д. тякамцл эедишиндя балыгларын плакоид пулъугларындан ямяля эялмишдир (дяри Д.) Ембрионал инкишаф дюврцндя айры-айры Д.-ин (рцшейми) майасы иля “диш лювщяъийи” – епителиал бцкцшляр шяклиндя (юзлц) тямяли гойулур. Онлар инкишаф етмякля диш ятинин селикли гишасындан кечяряк хариъя чыхыр.

     Икикюклц дишин гурулушу: 1 – таъ; 2 – бойун; 3 – кюк; 4 – мина; 5 – дентин; 6 – пулпа; 7 – диш яти; 8 – синир; 9 – артерийа дамарлары; 10 – вена дамарлары; 11 – семент; 12 – кюк каналлары.


    Д. зирвя, йахуд таъ, бойун вя кюк (йахуд кюкляр) щиссяляриня айрылыр. Д.-ин ясас кцтлясини дентин (сярт тохума) тяшкил едир. О, диш таъы нащийясиндя диш минасы, бойун вя кюк (мямялилярдя) нащийясиндя ися диш сементи иля юртцлмцшдцр. Д.-ин дахилиндя бошлуг – йумшаг тохума олан пулпа иля долмуш кюк каналы вар. Канал кюкцн уъунда дяликля ачылыр вя орадан Д.-ин бошлуьуна ган дамарлары вя синир лифляри дахил олур. Д.-ин ян чох йайылмыш формасы конусшякиллидир; о, балыгларын яксяриййяти, суда-гуруда йашайанлар вя сцрцнянляр цчцн характерикдир. Бу щейванларда бцтцн Д. ейнидир (щомодонтийа). Мямялилярдя чейнямя функсийасы вя гидаланма хцсусиййятляри иля ялагядар Д.- ин гурулушу мцряккябляшир, онларын сайы дяйишир вя формасына эюря фярглянмя баш верир; форма вя функсийасына эюря (щетеродонтийа) кюпяк, кясиъи, кичик азы вя бюйцк азы Д.-иня бюлцнцр.


    Дяйирмиаьызлыларда чяняаьызлы онурьалыларын дишляриня бянзямяйян хцсуси гярни дишляр инкишаф етмишдир. Балыгларда Д. аьыз бошлуьунун йумшаг тохумаларында вя сцмцкляри цзяриндя, гялсямя гювсляриндя (удлаг дишляри) йерляшир. Бязи балыгларда (о ъцмлядян илишэянлярдя вя чякикимилярдя) йалныз удлаг Д.-и вар. Йеткин няря балыгларында Д. олмур. Суда-гуруда йашайанларда Д. аьыз бошлуьу сцмцкляри цзяриндя йерляшир. Сцрцнянлярдя бунлар чох вахт чяняляря битишмиш олур. Зящярли иланларын цст чянясиндя зящяр вязиси иля ялагяли каналла тяъщиз едилмиш зящярли Д. инкишаф етмишдир. Мцасир тысбаьаларын Д.- и йохдур: диш функсийасыны чянялярин гярни кясиъи кянарлары йериня йетирир. Мямялилярдя олдуьу кими тимсащларда да Д. чянядяки диш йуваларында – алвеолларда йерляшир. Гушларда Д. йалныз газынты формаларында олмушдур (археоптерикс, ихтиорнис вя с.).

     Инсанда янэ вя чянянин даими дишляри: 7–10 – кясиъи дишляр; 6, 11 – кюпяк дишляри; 4, 5, 12, 13 – кичик азы дишляри; 1–3, 14–16 – бюйцк азы дишляри.


    Онурьалыларын яксяриййятиндя (мямялилярдян башга) Д. ишляндикъя йейилир вя йениляри иля явяз олунур. Д.-ин дяйишилмяси бцтцн щяйат бойу (полифиодонтийа), йа да йалныз бир дяфя (мямялилярин яксяриййятин- дя) ъаван йашларда (дифиодонтийа) баш верир. Мяс., инсанда сцд Д.-и (ушагларда 6-дан 24–30 айлыьадяк чыхыр) даими Д.-ля 5–6 йашдан 14 йашадяк (3-ъц азы дишляри, йахуд “аьыл дишляри” 17-дян 25 йаша гядяр чыхыр) явяз олунур. Кямдишлилярдя, дишли балиналарда Д. цмумиййятля дяйишилмир (монофиодонтийа). Арабир бязи Д. инкишаф етмир; диш системинин гисмян редуксийасы нятиъясиндя Д. арасында бош сащя – диастемалар йараныр. Бязи мямялилярдя Д. даим бюйцйцр (мяс., эямириъилярин йухары кясиъи дишляри, гылынъ дишляр).


    Мямялилярдя диш таъы йасты вя кянарлары кясиъи олан габаг кясиъи Д. (янэ вя чянянин щяр йарысында 1-дян 5 ъцтядяк) гиданы тутмаг вя кясмяк цчцндцр. Онларын ардынъа эялян конусшякилли кюпяк Д.-и (1 ъцт) гиданы тутмаг вя парчаламаг цчцн (йыртыъыларда) вя мцдафия силащы (щяршеййейян ъцтдырнаглы вя тякдырнаглылар, бязи кцрякайаглылар вя балинакимиляр) кими исти- фадя олунур. Чейнямя сятщиндя 2–5 габаръыглы, таъы кубшякилли арха азы Д. (8 ъцтя гядяр) гиданы нарын цйцтмяк цчцндцр. Онларын арасында юн азы Д.-и, йахуд премолйарлар (3–4 ъцт), ики вя даща чох кюкц олан ясл азы Д.-и, йахуд молйарлар айырд едилир. Аьыз йумуларкян цст вя алт Д. бир-биринин цзяриня дцшцб дишлям ямяля эятирир.


    Мцхтялиф нювлярдя Д.-ин форма вя сайы мцяййян дяряъя даимидир вя мцщцм систематика яламятидир. Йыртыъыларда Д.-ин сайы 44-дян чох олмур; тякдырнаглыларда вя ъцтдырнаглыларда, эямириъилярдя вя с.Д.-ин сайы кяскин дяйишир; бязи кямдишлилярдя 18–20; бязи кисялилярдя 58-ядяк; делфинляр фясилясиндян олан дишли балиналарда 250-йядяк диш олур. Функсийаларындан асылы олараг мцхтялиф Д. гейри-бярабяр инкишаф едир (мяс., гылынъ дишляр). Йыртыъыларда кюпяк Д.-и, эямириъилярдя кясиъи вя азы Д.-и йахшы инкишаф етмишдир, кюпяк Д.-и ися итир (йериндя диастема ямяля эялир). Йарыммеймунларда вя меймунларда Д.-ин сайы инсанларда олдуьу кими 32-дян чох (енсизбурун меймунларда) олмур. Мямялилярдя Д.-ин тяркиби вя сайы диш формуласы иля ифадя олунур; бурада, адятян, янэ (сурят) вя чянянин (мяхряъ) щяр йарысындакы Д.-ин мигдары эюстярилир.


    Д.-ин хястяликляри мянфи амиллярин (о ъцмлядян туршу вя йа гялявилярин, механики травмаларын) онлара тясириндян, организмин дахили орган вя системляринин хястяликляри нятиъясиндя баш веря вя анаданэялмя ола биляр. Хястя Д. инфексийа оъаьы сайылыр, мядя-баьырсаг тракты, црякдамар системи, бюйряк вя ойнагларын фяа- лиййятинин кяскин позулмаларына сябяб ола билир. Инсан Д.-инин ян эениш йайылмыш зядялянмяляри: диш дашы, дишлярин карийеси, периодонтит, пулпит вя с.-дир. Д.-ин гурулушу, онларын хястяликляри, мцалиъяси вя профилактикасы стоматолоэийанын тядгигат обйектидир. Д.-ин форма вя гурулушунун юйрянилмясиня антрополоэийа вя палеонтолоэийада мцщцм ящямиййят верилир, беля ки, скелетин бу щиссяси газынты щалында та- пылан диэяр сцмцк галыгларындан йахшы вязиййятдя олур.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
DƏRMAN – CƏLİLOV
    DİŞLƏR

    ДИШЛЯР – инсанын вя чяняаьызлы онурьалы щейванларын яксяриййятинин аьыз бошлуьунда (щабеля бязи балыгларын удлаьында) сцмцк тюрямяляри.
    Гиданы тутмаг, сахламаг, ону механики щязм етмяк – чейнямяк, щямчинин йыртыъыларда, ону парчаламаг цчцндцр. Инсанда Д. диэяр органларла бярабяр сясин ямяля эялмясиндя иштирак едир. Д. тякамцл эедишиндя балыгларын плакоид пулъугларындан ямяля эялмишдир (дяри Д.) Ембрионал инкишаф дюврцндя айры-айры Д.-ин (рцшейми) майасы иля “диш лювщяъийи” – епителиал бцкцшляр шяклиндя (юзлц) тямяли гойулур. Онлар инкишаф етмякля диш ятинин селикли гишасындан кечяряк хариъя чыхыр.

     Икикюклц дишин гурулушу: 1 – таъ; 2 – бойун; 3 – кюк; 4 – мина; 5 – дентин; 6 – пулпа; 7 – диш яти; 8 – синир; 9 – артерийа дамарлары; 10 – вена дамарлары; 11 – семент; 12 – кюк каналлары.


    Д. зирвя, йахуд таъ, бойун вя кюк (йахуд кюкляр) щиссяляриня айрылыр. Д.-ин ясас кцтлясини дентин (сярт тохума) тяшкил едир. О, диш таъы нащийясиндя диш минасы, бойун вя кюк (мямялилярдя) нащийясиндя ися диш сементи иля юртцлмцшдцр. Д.-ин дахилиндя бошлуг – йумшаг тохума олан пулпа иля долмуш кюк каналы вар. Канал кюкцн уъунда дяликля ачылыр вя орадан Д.-ин бошлуьуна ган дамарлары вя синир лифляри дахил олур. Д.-ин ян чох йайылмыш формасы конусшякиллидир; о, балыгларын яксяриййяти, суда-гуруда йашайанлар вя сцрцнянляр цчцн характерикдир. Бу щейванларда бцтцн Д. ейнидир (щомодонтийа). Мямялилярдя чейнямя функсийасы вя гидаланма хцсусиййятляри иля ялагядар Д.- ин гурулушу мцряккябляшир, онларын сайы дяйишир вя формасына эюря фярглянмя баш верир; форма вя функсийасына эюря (щетеродонтийа) кюпяк, кясиъи, кичик азы вя бюйцк азы Д.-иня бюлцнцр.


    Дяйирмиаьызлыларда чяняаьызлы онурьалыларын дишляриня бянзямяйян хцсуси гярни дишляр инкишаф етмишдир. Балыгларда Д. аьыз бошлуьунун йумшаг тохумаларында вя сцмцкляри цзяриндя, гялсямя гювсляриндя (удлаг дишляри) йерляшир. Бязи балыгларда (о ъцмлядян илишэянлярдя вя чякикимилярдя) йалныз удлаг Д.-и вар. Йеткин няря балыгларында Д. олмур. Суда-гуруда йашайанларда Д. аьыз бошлуьу сцмцкляри цзяриндя йерляшир. Сцрцнянлярдя бунлар чох вахт чяняляря битишмиш олур. Зящярли иланларын цст чянясиндя зящяр вязиси иля ялагяли каналла тяъщиз едилмиш зящярли Д. инкишаф етмишдир. Мцасир тысбаьаларын Д.- и йохдур: диш функсийасыны чянялярин гярни кясиъи кянарлары йериня йетирир. Мямялилярдя олдуьу кими тимсащларда да Д. чянядяки диш йуваларында – алвеолларда йерляшир. Гушларда Д. йалныз газынты формаларында олмушдур (археоптерикс, ихтиорнис вя с.).

     Инсанда янэ вя чянянин даими дишляри: 7–10 – кясиъи дишляр; 6, 11 – кюпяк дишляри; 4, 5, 12, 13 – кичик азы дишляри; 1–3, 14–16 – бюйцк азы дишляри.


    Онурьалыларын яксяриййятиндя (мямялилярдян башга) Д. ишляндикъя йейилир вя йениляри иля явяз олунур. Д.-ин дяйишилмяси бцтцн щяйат бойу (полифиодонтийа), йа да йалныз бир дяфя (мямялилярин яксяриййятин- дя) ъаван йашларда (дифиодонтийа) баш верир. Мяс., инсанда сцд Д.-и (ушагларда 6-дан 24–30 айлыьадяк чыхыр) даими Д.-ля 5–6 йашдан 14 йашадяк (3-ъц азы дишляри, йахуд “аьыл дишляри” 17-дян 25 йаша гядяр чыхыр) явяз олунур. Кямдишлилярдя, дишли балиналарда Д. цмумиййятля дяйишилмир (монофиодонтийа). Арабир бязи Д. инкишаф етмир; диш системинин гисмян редуксийасы нятиъясиндя Д. арасында бош сащя – диастемалар йараныр. Бязи мямялилярдя Д. даим бюйцйцр (мяс., эямириъилярин йухары кясиъи дишляри, гылынъ дишляр).


    Мямялилярдя диш таъы йасты вя кянарлары кясиъи олан габаг кясиъи Д. (янэ вя чянянин щяр йарысында 1-дян 5 ъцтядяк) гиданы тутмаг вя кясмяк цчцндцр. Онларын ардынъа эялян конусшякилли кюпяк Д.-и (1 ъцт) гиданы тутмаг вя парчаламаг цчцн (йыртыъыларда) вя мцдафия силащы (щяршеййейян ъцтдырнаглы вя тякдырнаглылар, бязи кцрякайаглылар вя балинакимиляр) кими исти- фадя олунур. Чейнямя сятщиндя 2–5 габаръыглы, таъы кубшякилли арха азы Д. (8 ъцтя гядяр) гиданы нарын цйцтмяк цчцндцр. Онларын арасында юн азы Д.-и, йахуд премолйарлар (3–4 ъцт), ики вя даща чох кюкц олан ясл азы Д.-и, йахуд молйарлар айырд едилир. Аьыз йумуларкян цст вя алт Д. бир-биринин цзяриня дцшцб дишлям ямяля эятирир.


    Мцхтялиф нювлярдя Д.-ин форма вя сайы мцяййян дяряъя даимидир вя мцщцм систематика яламятидир. Йыртыъыларда Д.-ин сайы 44-дян чох олмур; тякдырнаглыларда вя ъцтдырнаглыларда, эямириъилярдя вя с.Д.-ин сайы кяскин дяйишир; бязи кямдишлилярдя 18–20; бязи кисялилярдя 58-ядяк; делфинляр фясилясиндян олан дишли балиналарда 250-йядяк диш олур. Функсийаларындан асылы олараг мцхтялиф Д. гейри-бярабяр инкишаф едир (мяс., гылынъ дишляр). Йыртыъыларда кюпяк Д.-и, эямириъилярдя кясиъи вя азы Д.-и йахшы инкишаф етмишдир, кюпяк Д.-и ися итир (йериндя диастема ямяля эялир). Йарыммеймунларда вя меймунларда Д.-ин сайы инсанларда олдуьу кими 32-дян чох (енсизбурун меймунларда) олмур. Мямялилярдя Д.-ин тяркиби вя сайы диш формуласы иля ифадя олунур; бурада, адятян, янэ (сурят) вя чянянин (мяхряъ) щяр йарысындакы Д.-ин мигдары эюстярилир.


    Д.-ин хястяликляри мянфи амиллярин (о ъцмлядян туршу вя йа гялявилярин, механики травмаларын) онлара тясириндян, организмин дахили орган вя системляринин хястяликляри нятиъясиндя баш веря вя анаданэялмя ола биляр. Хястя Д. инфексийа оъаьы сайылыр, мядя-баьырсаг тракты, црякдамар системи, бюйряк вя ойнагларын фяа- лиййятинин кяскин позулмаларына сябяб ола билир. Инсан Д.-инин ян эениш йайылмыш зядялянмяляри: диш дашы, дишлярин карийеси, периодонтит, пулпит вя с.-дир. Д.-ин гурулушу, онларын хястяликляри, мцалиъяси вя профилактикасы стоматолоэийанын тядгигат обйектидир. Д.-ин форма вя гурулушунун юйрянилмясиня антрополоэийа вя палеонтолоэийада мцщцм ящямиййят верилир, беля ки, скелетин бу щиссяси газынты щалында та- пылан диэяр сцмцк галыгларындан йахшы вязиййятдя олур.

    DİŞLƏR

    ДИШЛЯР – инсанын вя чяняаьызлы онурьалы щейванларын яксяриййятинин аьыз бошлуьунда (щабеля бязи балыгларын удлаьында) сцмцк тюрямяляри.
    Гиданы тутмаг, сахламаг, ону механики щязм етмяк – чейнямяк, щямчинин йыртыъыларда, ону парчаламаг цчцндцр. Инсанда Д. диэяр органларла бярабяр сясин ямяля эялмясиндя иштирак едир. Д. тякамцл эедишиндя балыгларын плакоид пулъугларындан ямяля эялмишдир (дяри Д.) Ембрионал инкишаф дюврцндя айры-айры Д.-ин (рцшейми) майасы иля “диш лювщяъийи” – епителиал бцкцшляр шяклиндя (юзлц) тямяли гойулур. Онлар инкишаф етмякля диш ятинин селикли гишасындан кечяряк хариъя чыхыр.

     Икикюклц дишин гурулушу: 1 – таъ; 2 – бойун; 3 – кюк; 4 – мина; 5 – дентин; 6 – пулпа; 7 – диш яти; 8 – синир; 9 – артерийа дамарлары; 10 – вена дамарлары; 11 – семент; 12 – кюк каналлары.


    Д. зирвя, йахуд таъ, бойун вя кюк (йахуд кюкляр) щиссяляриня айрылыр. Д.-ин ясас кцтлясини дентин (сярт тохума) тяшкил едир. О, диш таъы нащийясиндя диш минасы, бойун вя кюк (мямялилярдя) нащийясиндя ися диш сементи иля юртцлмцшдцр. Д.-ин дахилиндя бошлуг – йумшаг тохума олан пулпа иля долмуш кюк каналы вар. Канал кюкцн уъунда дяликля ачылыр вя орадан Д.-ин бошлуьуна ган дамарлары вя синир лифляри дахил олур. Д.-ин ян чох йайылмыш формасы конусшякиллидир; о, балыгларын яксяриййяти, суда-гуруда йашайанлар вя сцрцнянляр цчцн характерикдир. Бу щейванларда бцтцн Д. ейнидир (щомодонтийа). Мямялилярдя чейнямя функсийасы вя гидаланма хцсусиййятляри иля ялагядар Д.- ин гурулушу мцряккябляшир, онларын сайы дяйишир вя формасына эюря фярглянмя баш верир; форма вя функсийасына эюря (щетеродонтийа) кюпяк, кясиъи, кичик азы вя бюйцк азы Д.-иня бюлцнцр.


    Дяйирмиаьызлыларда чяняаьызлы онурьалыларын дишляриня бянзямяйян хцсуси гярни дишляр инкишаф етмишдир. Балыгларда Д. аьыз бошлуьунун йумшаг тохумаларында вя сцмцкляри цзяриндя, гялсямя гювсляриндя (удлаг дишляри) йерляшир. Бязи балыгларда (о ъцмлядян илишэянлярдя вя чякикимилярдя) йалныз удлаг Д.-и вар. Йеткин няря балыгларында Д. олмур. Суда-гуруда йашайанларда Д. аьыз бошлуьу сцмцкляри цзяриндя йерляшир. Сцрцнянлярдя бунлар чох вахт чяняляря битишмиш олур. Зящярли иланларын цст чянясиндя зящяр вязиси иля ялагяли каналла тяъщиз едилмиш зящярли Д. инкишаф етмишдир. Мцасир тысбаьаларын Д.- и йохдур: диш функсийасыны чянялярин гярни кясиъи кянарлары йериня йетирир. Мямялилярдя олдуьу кими тимсащларда да Д. чянядяки диш йуваларында – алвеолларда йерляшир. Гушларда Д. йалныз газынты формаларында олмушдур (археоптерикс, ихтиорнис вя с.).

     Инсанда янэ вя чянянин даими дишляри: 7–10 – кясиъи дишляр; 6, 11 – кюпяк дишляри; 4, 5, 12, 13 – кичик азы дишляри; 1–3, 14–16 – бюйцк азы дишляри.


    Онурьалыларын яксяриййятиндя (мямялилярдян башга) Д. ишляндикъя йейилир вя йениляри иля явяз олунур. Д.-ин дяйишилмяси бцтцн щяйат бойу (полифиодонтийа), йа да йалныз бир дяфя (мямялилярин яксяриййятин- дя) ъаван йашларда (дифиодонтийа) баш верир. Мяс., инсанда сцд Д.-и (ушагларда 6-дан 24–30 айлыьадяк чыхыр) даими Д.-ля 5–6 йашдан 14 йашадяк (3-ъц азы дишляри, йахуд “аьыл дишляри” 17-дян 25 йаша гядяр чыхыр) явяз олунур. Кямдишлилярдя, дишли балиналарда Д. цмумиййятля дяйишилмир (монофиодонтийа). Арабир бязи Д. инкишаф етмир; диш системинин гисмян редуксийасы нятиъясиндя Д. арасында бош сащя – диастемалар йараныр. Бязи мямялилярдя Д. даим бюйцйцр (мяс., эямириъилярин йухары кясиъи дишляри, гылынъ дишляр).


    Мямялилярдя диш таъы йасты вя кянарлары кясиъи олан габаг кясиъи Д. (янэ вя чянянин щяр йарысында 1-дян 5 ъцтядяк) гиданы тутмаг вя кясмяк цчцндцр. Онларын ардынъа эялян конусшякилли кюпяк Д.-и (1 ъцт) гиданы тутмаг вя парчаламаг цчцн (йыртыъыларда) вя мцдафия силащы (щяршеййейян ъцтдырнаглы вя тякдырнаглылар, бязи кцрякайаглылар вя балинакимиляр) кими исти- фадя олунур. Чейнямя сятщиндя 2–5 габаръыглы, таъы кубшякилли арха азы Д. (8 ъцтя гядяр) гиданы нарын цйцтмяк цчцндцр. Онларын арасында юн азы Д.-и, йахуд премолйарлар (3–4 ъцт), ики вя даща чох кюкц олан ясл азы Д.-и, йахуд молйарлар айырд едилир. Аьыз йумуларкян цст вя алт Д. бир-биринин цзяриня дцшцб дишлям ямяля эятирир.


    Мцхтялиф нювлярдя Д.-ин форма вя сайы мцяййян дяряъя даимидир вя мцщцм систематика яламятидир. Йыртыъыларда Д.-ин сайы 44-дян чох олмур; тякдырнаглыларда вя ъцтдырнаглыларда, эямириъилярдя вя с.Д.-ин сайы кяскин дяйишир; бязи кямдишлилярдя 18–20; бязи кисялилярдя 58-ядяк; делфинляр фясилясиндян олан дишли балиналарда 250-йядяк диш олур. Функсийаларындан асылы олараг мцхтялиф Д. гейри-бярабяр инкишаф едир (мяс., гылынъ дишляр). Йыртыъыларда кюпяк Д.-и, эямириъилярдя кясиъи вя азы Д.-и йахшы инкишаф етмишдир, кюпяк Д.-и ися итир (йериндя диастема ямяля эялир). Йарыммеймунларда вя меймунларда Д.-ин сайы инсанларда олдуьу кими 32-дян чох (енсизбурун меймунларда) олмур. Мямялилярдя Д.-ин тяркиби вя сайы диш формуласы иля ифадя олунур; бурада, адятян, янэ (сурят) вя чянянин (мяхряъ) щяр йарысындакы Д.-ин мигдары эюстярилир.


    Д.-ин хястяликляри мянфи амиллярин (о ъцмлядян туршу вя йа гялявилярин, механики травмаларын) онлара тясириндян, организмин дахили орган вя системляринин хястяликляри нятиъясиндя баш веря вя анаданэялмя ола биляр. Хястя Д. инфексийа оъаьы сайылыр, мядя-баьырсаг тракты, црякдамар системи, бюйряк вя ойнагларын фяа- лиййятинин кяскин позулмаларына сябяб ола билир. Инсан Д.-инин ян эениш йайылмыш зядялянмяляри: диш дашы, дишлярин карийеси, периодонтит, пулпит вя с.-дир. Д.-ин гурулушу, онларын хястяликляри, мцалиъяси вя профилактикасы стоматолоэийанын тядгигат обйектидир. Д.-ин форма вя гурулушунун юйрянилмясиня антрополоэийа вя палеонтолоэийада мцщцм ящямиййят верилир, беля ки, скелетин бу щиссяси газынты щалында та- пылан диэяр сцмцк галыгларындан йахшы вязиййятдя олур.