Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VII CİLD (DƏRMAN - CƏLİLOV)
    DOQONLAR

    ДОГОНЛАР (юзлярини д о э о н, д о эонм адландырырлар; фулбе дилиндя хабе – йаделли, бцтпяряст) – Малинин ъ.-ш.-н -дя (Монти вил.-нин ъ.-у), Кот-д’Ивуар вя Бур кина-Фасонун шм.-нда халг. Сайлары тягр. 800 мин няфярдир (2007). Ясасян, Бандиагара платосунун вя Сено дцзцнцн тяърид олунмуш р-нунда йашайырлар. Догон дилляриндя данышырлар. Дилляриня эюря ъянуби, мяркязи, шярги вя шимал-гярби Д.-а бюлцнцрляр. Ъянуби Д.-а доонлар (томо-кан дилиндя данышырлар; Малидя Банкас ш.-ндян ъ.-г.-дя 168 мин няфяр, Кот-д’Ивуар вя Буркина-Фасода тягр. 10 мин няфяр), тенгулар (67,8 мин няфяр) вя тоголар (92,2 мин няфяр); шярги Д.-а дйамсайлар (Коро вя Бумбум ш.-ляри арасында 164 мин няфяр) вя торо-тегулар (3,7 мин няфяр); мяркязи Д.-а (мяркязи догон дилляринин лящъяляриндя данышырлар) торолар (боммулар, торо-со дилиндя данышырлар; 63 мин няфяр), дономлар (донно-со дилиндя данышырлар; Бандиагара ш. р-нун да 57 мин няфяр) вя томмомлар (томо-со дилиндя данышырлар; 75,9 мин няфяр); шимал-гярби Д.-а момболар (ко -
    лумлар; 24 мин няфяр), ампариляр (6,6 мин няфяр), будулар (буноэе дилиндя данышырлар; 0,9 мин няфяр), тираниэеляр (дулериляр; 5,3 мин няфяр), нангалар (3,2 мин няфяр), йандалар (2,5 мин няфяр), бондумлар (довойлар, Бандиагара платосундан шм.-да 31 мин няфяр, ясас мяскянляри Борко), догуллар (догулулар, омоголар, Бандиагара ш.-ндян шм.-ш.-дя 20 мин няфяр) вя б. аид едилир. Шм.-г.-дя банганаларын кичик групу тяърид олунмуш банэери дилиндя данышыр. Д., ясасян, яняняви инанъларыны горуйуб сахлайырлар, мцсялманлар, 15%-дяк христианлар вар.
    Д. юз мяншяйини Гядим Малинин щаким груплары иля баьлайырлар. Етноэе нетик рявайятляря эюря, онларын яъдадлары фулбелярин тязйиги алтында 15–16 ясрлярдя Ниэерин орта вя йухары ахарларында йерляшян Манден юлкясиндян эялмишляр. Бурада йер ли ящалини (ола билсин ки, ерамызын башланьыъы яряфясиндя орта Ниэербойунда йашамыш телемляри) сыхышдырараг гисмян онларын мядяниййятини вя ещтимал ки, бир сыра дил хцсусиййятини мянимсямишляр. Телемлярдян Бандиагара д-рынын шярги вя ъянуби голларында маьара мябядэащлары вя дяфн комплексляри галмышдыр (аваданлыглар арасында керамика, ох вя низя уълуглары, тунъ вя дямир голбаглар, аьаъ щей кялляр, парча галыглары, тохумалар вар). Д.-ын телемлярля бирбаша ялагяляри янянядя якс олунмамышдыр. Манден халг лары иля ялагяляри гябиля групларынын сосиал ялагяляри, инъясянятляринин, рягсляринин, айинляринин вя с.-нин йахынлыьы иля тясдиглянир. 16 ясрдя Д. Сонгай, 16–19 яср лярдя ися айры-айры групларын мцхтялиф дя ряъядя ъялб едилмяси иля Масина дювляти гурумларына дахил идиляр. Д.-ын исламлашдырылмыш фулбелярля 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя башлайан ялагяляри 19 ясрин орталарында сонунъуларын Бан диагараны зябт етмяси иля нятиъялянди.
    Яняняви мядяниййятляри Гярби Африканын Судан йарымвилайяти халглары цчцн сяъиййявидир. Мядяни ъящятдян Ниэер чайы вадиси бойу плато вя юн даьлыглардакы Д. (мяркязи вя шимал-гярби Д.), даь силсиляси вя ондан ъ.-ш.-дя Сено дцзцндяки Д. (ъянуби вя шярги Д.) фярглянирляр. Д. юл кясинин тяърид олунмуш мювгейи мядяниййятин архаик елементляринин консервасийасына, йахуд тякрарян архаикляшмясиня шяраит йаратмышдыр. Ясас мяшьулиййятляри талаларда тоха, даьларда терраслы, айры-айры йерлярдя ися сцни суварма якинчилийидир (калыш, дары-елевсина, чялтик, пахлалылар: ясас мцбадиля вя тиъарят мящсулу соьандыр). Гарамал мцбадиля мцнасибятляри ясасында фулбеляр тяряфиндян отарылыр. Д.-ы фулбеляр вя бозоларла зарафатйана гощумлуг мцнасибятляри баьлайыр. Дямирчилик сяняти (манденлярин металяритмя кцряляриня бянзяр кцряляр сяъиййявидир), антропоморф вя зооморф пластика [дямир, аьаъ, эил, даш: дюймя антропоморф яса башлыглары, маскалар, гадынларын (ушагларла, башларында габларла, дян цйцдяркян), орантларын, мусигичилярин, атлыларын щейкялъикляри, гоша тясвирляр, “кариатидли” айини отураъаглар, башалтылар, рягс ясалары, гядящляр, габ-гаъаг, мемарлыг деталлары]. Аьаъ цзяриндя ойма иля дямирчиляр (гапалы каста тяшкил едирляр, хцсуси мящяллядя вя йа кянддян кянарда йашайырлар), дулусчулугла ися онларын арвадлары мяшьул олурлар. Гощумлуг билдирян терминляр системи бифуркативдир. Кянд иъмасы бир нечя бюйцк аилядян – патрилатерал гощум груплардан ибарятдир, аьсаггаллар шурасы (эинна, щярфи мянада бюйцк ев) тяряфиндян идаря олунур. Иъманын дини лидери Д.-ын мифик яъдады олан Лебе култунун кащинидир (огон), иъма тяряфиндян сечилир, сечилдикдян сонра узун инисиасийа дюврцнц кечир. Лебе илан шяклиндя тясвир олунур, щесаб едилир ки, онун оьланларындан Д.-ын ярази вя гябиля груплары (дйон, домно, оно вя ару) тюрямишдир. Сяма дямирчиляриндян оду оьурламыш, йери Д.-ын 8 гя биляси арасында бюлмцш вя инсанлара якин чилийи юйрятмиш Номмо да илк яъдад вя мядяни гящрямандыр; она ситайиш якизляр култу иля баьлыдыр. Йашайыш мяскянляри терраслыдыр, тяпя вя гайаларын йамаъында йерляшир. Гайа тикилиляри дя вардыр. Дцзбуъаглы евляри мющрядяндир, дамлары йастыдыр, бир-бириня сых йерляшир. Анбарлары дцзбуъаглы вя йа даирявидир. Кишиляр цчцн ойма дирякляря сюйкянян бир нечя гат саманла юртцлмцш дамлары олан, алчаг (мцбащися заманы там айаьа галха билмямяк цчцн) евляря (тогу-на); кянддян кянарда гадын евляриня; дирякляр цзяриндя даиряви планлы, конусвары дамлы, гапыларында габарыг антропоморф тясвирляр олан гадын вя киши мющря анбарларына раст эялинир. Яняняви эейимляри кишилярдя бел сарьысы вя кюйняк, гадынларда ися беля сарынмыш йубкадыр. Д.-ын йарадыъы Амма, илк яъдад Номмо, йарыминсан, йарым илан олан “су аллащлары”, зярярвериъи
    чаггал Йуругу щаггында зянэин мифолоэийасы вардыр. Кишилярин Ава маскалары ъямиййяти яъдадларын култу иля баьлыдыр. Дяфнля, к.т. ишляринин башламасы иля, Амма вя Лебенин шяряфиня щяр ил кечирилян айинлярля, 60 иллик ситайиш дюврляри иля ялагядар маскалы мярасимляр вя рягсляр кечирилир. Гайацстц рянэкарлыг (инсан вя щейван тясвирляри, щяндяси фигурлар) яняняси гисмян сахланылыр. 19 ясрин икинъи йарысындан тукулйорларын тясириля ислам, 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндян христианлыг йайылмышдыр. Шящярлярдя йашайан тящсилли Д. йцксяк статуса, сийасятдя вя мядяниййятдя нцфузлу мювгейя маликдирляр.

    Малидя догон кянди.

     

    Догон овчусу.

    Догонлар. Аьаъдан дцзялдилмиш щейкял.17–18 ясрляр. Лувр (Парис).

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
DƏRMAN – CƏLİLOV
    DOQONLAR

    ДОГОНЛАР (юзлярини д о э о н, д о эонм адландырырлар; фулбе дилиндя хабе – йаделли, бцтпяряст) – Малинин ъ.-ш.-н -дя (Монти вил.-нин ъ.-у), Кот-д’Ивуар вя Бур кина-Фасонун шм.-нда халг. Сайлары тягр. 800 мин няфярдир (2007). Ясасян, Бандиагара платосунун вя Сено дцзцнцн тяърид олунмуш р-нунда йашайырлар. Догон дилляриндя данышырлар. Дилляриня эюря ъянуби, мяркязи, шярги вя шимал-гярби Д.-а бюлцнцрляр. Ъянуби Д.-а доонлар (томо-кан дилиндя данышырлар; Малидя Банкас ш.-ндян ъ.-г.-дя 168 мин няфяр, Кот-д’Ивуар вя Буркина-Фасода тягр. 10 мин няфяр), тенгулар (67,8 мин няфяр) вя тоголар (92,2 мин няфяр); шярги Д.-а дйамсайлар (Коро вя Бумбум ш.-ляри арасында 164 мин няфяр) вя торо-тегулар (3,7 мин няфяр); мяркязи Д.-а (мяркязи догон дилляринин лящъяляриндя данышырлар) торолар (боммулар, торо-со дилиндя данышырлар; 63 мин няфяр), дономлар (донно-со дилиндя данышырлар; Бандиагара ш. р-нун да 57 мин няфяр) вя томмомлар (томо-со дилиндя данышырлар; 75,9 мин няфяр); шимал-гярби Д.-а момболар (ко -
    лумлар; 24 мин няфяр), ампариляр (6,6 мин няфяр), будулар (буноэе дилиндя данышырлар; 0,9 мин няфяр), тираниэеляр (дулериляр; 5,3 мин няфяр), нангалар (3,2 мин няфяр), йандалар (2,5 мин няфяр), бондумлар (довойлар, Бандиагара платосундан шм.-да 31 мин няфяр, ясас мяскянляри Борко), догуллар (догулулар, омоголар, Бандиагара ш.-ндян шм.-ш.-дя 20 мин няфяр) вя б. аид едилир. Шм.-г.-дя банганаларын кичик групу тяърид олунмуш банэери дилиндя данышыр. Д., ясасян, яняняви инанъларыны горуйуб сахлайырлар, мцсялманлар, 15%-дяк христианлар вар.
    Д. юз мяншяйини Гядим Малинин щаким груплары иля баьлайырлар. Етноэе нетик рявайятляря эюря, онларын яъдадлары фулбелярин тязйиги алтында 15–16 ясрлярдя Ниэерин орта вя йухары ахарларында йерляшян Манден юлкясиндян эялмишляр. Бурада йер ли ящалини (ола билсин ки, ерамызын башланьыъы яряфясиндя орта Ниэербойунда йашамыш телемляри) сыхышдырараг гисмян онларын мядяниййятини вя ещтимал ки, бир сыра дил хцсусиййятини мянимсямишляр. Телемлярдян Бандиагара д-рынын шярги вя ъянуби голларында маьара мябядэащлары вя дяфн комплексляри галмышдыр (аваданлыглар арасында керамика, ох вя низя уълуглары, тунъ вя дямир голбаглар, аьаъ щей кялляр, парча галыглары, тохумалар вар). Д.-ын телемлярля бирбаша ялагяляри янянядя якс олунмамышдыр. Манден халг лары иля ялагяляри гябиля групларынын сосиал ялагяляри, инъясянятляринин, рягсляринин, айинляринин вя с.-нин йахынлыьы иля тясдиглянир. 16 ясрдя Д. Сонгай, 16–19 яср лярдя ися айры-айры групларын мцхтялиф дя ряъядя ъялб едилмяси иля Масина дювляти гурумларына дахил идиляр. Д.-ын исламлашдырылмыш фулбелярля 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя башлайан ялагяляри 19 ясрин орталарында сонунъуларын Бан диагараны зябт етмяси иля нятиъялянди.
    Яняняви мядяниййятляри Гярби Африканын Судан йарымвилайяти халглары цчцн сяъиййявидир. Мядяни ъящятдян Ниэер чайы вадиси бойу плато вя юн даьлыглардакы Д. (мяркязи вя шимал-гярби Д.), даь силсиляси вя ондан ъ.-ш.-дя Сено дцзцндяки Д. (ъянуби вя шярги Д.) фярглянирляр. Д. юл кясинин тяърид олунмуш мювгейи мядяниййятин архаик елементляринин консервасийасына, йахуд тякрарян архаикляшмясиня шяраит йаратмышдыр. Ясас мяшьулиййятляри талаларда тоха, даьларда терраслы, айры-айры йерлярдя ися сцни суварма якинчилийидир (калыш, дары-елевсина, чялтик, пахлалылар: ясас мцбадиля вя тиъарят мящсулу соьандыр). Гарамал мцбадиля мцнасибятляри ясасында фулбеляр тяряфиндян отарылыр. Д.-ы фулбеляр вя бозоларла зарафатйана гощумлуг мцнасибятляри баьлайыр. Дямирчилик сяняти (манденлярин металяритмя кцряляриня бянзяр кцряляр сяъиййявидир), антропоморф вя зооморф пластика [дямир, аьаъ, эил, даш: дюймя антропоморф яса башлыглары, маскалар, гадынларын (ушагларла, башларында габларла, дян цйцдяркян), орантларын, мусигичилярин, атлыларын щейкялъикляри, гоша тясвирляр, “кариатидли” айини отураъаглар, башалтылар, рягс ясалары, гядящляр, габ-гаъаг, мемарлыг деталлары]. Аьаъ цзяриндя ойма иля дямирчиляр (гапалы каста тяшкил едирляр, хцсуси мящяллядя вя йа кянддян кянарда йашайырлар), дулусчулугла ися онларын арвадлары мяшьул олурлар. Гощумлуг билдирян терминляр системи бифуркативдир. Кянд иъмасы бир нечя бюйцк аилядян – патрилатерал гощум груплардан ибарятдир, аьсаггаллар шурасы (эинна, щярфи мянада бюйцк ев) тяряфиндян идаря олунур. Иъманын дини лидери Д.-ын мифик яъдады олан Лебе култунун кащинидир (огон), иъма тяряфиндян сечилир, сечилдикдян сонра узун инисиасийа дюврцнц кечир. Лебе илан шяклиндя тясвир олунур, щесаб едилир ки, онун оьланларындан Д.-ын ярази вя гябиля груплары (дйон, домно, оно вя ару) тюрямишдир. Сяма дямирчиляриндян оду оьурламыш, йери Д.-ын 8 гя биляси арасында бюлмцш вя инсанлара якин чилийи юйрятмиш Номмо да илк яъдад вя мядяни гящрямандыр; она ситайиш якизляр култу иля баьлыдыр. Йашайыш мяскянляри терраслыдыр, тяпя вя гайаларын йамаъында йерляшир. Гайа тикилиляри дя вардыр. Дцзбуъаглы евляри мющрядяндир, дамлары йастыдыр, бир-бириня сых йерляшир. Анбарлары дцзбуъаглы вя йа даирявидир. Кишиляр цчцн ойма дирякляря сюйкянян бир нечя гат саманла юртцлмцш дамлары олан, алчаг (мцбащися заманы там айаьа галха билмямяк цчцн) евляря (тогу-на); кянддян кянарда гадын евляриня; дирякляр цзяриндя даиряви планлы, конусвары дамлы, гапыларында габарыг антропоморф тясвирляр олан гадын вя киши мющря анбарларына раст эялинир. Яняняви эейимляри кишилярдя бел сарьысы вя кюйняк, гадынларда ися беля сарынмыш йубкадыр. Д.-ын йарадыъы Амма, илк яъдад Номмо, йарыминсан, йарым илан олан “су аллащлары”, зярярвериъи
    чаггал Йуругу щаггында зянэин мифолоэийасы вардыр. Кишилярин Ава маскалары ъямиййяти яъдадларын култу иля баьлыдыр. Дяфнля, к.т. ишляринин башламасы иля, Амма вя Лебенин шяряфиня щяр ил кечирилян айинлярля, 60 иллик ситайиш дюврляри иля ялагядар маскалы мярасимляр вя рягсляр кечирилир. Гайацстц рянэкарлыг (инсан вя щейван тясвирляри, щяндяси фигурлар) яняняси гисмян сахланылыр. 19 ясрин икинъи йарысындан тукулйорларын тясириля ислам, 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндян христианлыг йайылмышдыр. Шящярлярдя йашайан тящсилли Д. йцксяк статуса, сийасятдя вя мядяниййятдя нцфузлу мювгейя маликдирляр.

    Малидя догон кянди.

     

    Догон овчусу.

    Догонлар. Аьаъдан дцзялдилмиш щейкял.17–18 ясрляр. Лувр (Парис).

    DOQONLAR

    ДОГОНЛАР (юзлярини д о э о н, д о эонм адландырырлар; фулбе дилиндя хабе – йаделли, бцтпяряст) – Малинин ъ.-ш.-н -дя (Монти вил.-нин ъ.-у), Кот-д’Ивуар вя Бур кина-Фасонун шм.-нда халг. Сайлары тягр. 800 мин няфярдир (2007). Ясасян, Бандиагара платосунун вя Сено дцзцнцн тяърид олунмуш р-нунда йашайырлар. Догон дилляриндя данышырлар. Дилляриня эюря ъянуби, мяркязи, шярги вя шимал-гярби Д.-а бюлцнцрляр. Ъянуби Д.-а доонлар (томо-кан дилиндя данышырлар; Малидя Банкас ш.-ндян ъ.-г.-дя 168 мин няфяр, Кот-д’Ивуар вя Буркина-Фасода тягр. 10 мин няфяр), тенгулар (67,8 мин няфяр) вя тоголар (92,2 мин няфяр); шярги Д.-а дйамсайлар (Коро вя Бумбум ш.-ляри арасында 164 мин няфяр) вя торо-тегулар (3,7 мин няфяр); мяркязи Д.-а (мяркязи догон дилляринин лящъяляриндя данышырлар) торолар (боммулар, торо-со дилиндя данышырлар; 63 мин няфяр), дономлар (донно-со дилиндя данышырлар; Бандиагара ш. р-нун да 57 мин няфяр) вя томмомлар (томо-со дилиндя данышырлар; 75,9 мин няфяр); шимал-гярби Д.-а момболар (ко -
    лумлар; 24 мин няфяр), ампариляр (6,6 мин няфяр), будулар (буноэе дилиндя данышырлар; 0,9 мин няфяр), тираниэеляр (дулериляр; 5,3 мин няфяр), нангалар (3,2 мин няфяр), йандалар (2,5 мин няфяр), бондумлар (довойлар, Бандиагара платосундан шм.-да 31 мин няфяр, ясас мяскянляри Борко), догуллар (догулулар, омоголар, Бандиагара ш.-ндян шм.-ш.-дя 20 мин няфяр) вя б. аид едилир. Шм.-г.-дя банганаларын кичик групу тяърид олунмуш банэери дилиндя данышыр. Д., ясасян, яняняви инанъларыны горуйуб сахлайырлар, мцсялманлар, 15%-дяк христианлар вар.
    Д. юз мяншяйини Гядим Малинин щаким груплары иля баьлайырлар. Етноэе нетик рявайятляря эюря, онларын яъдадлары фулбелярин тязйиги алтында 15–16 ясрлярдя Ниэерин орта вя йухары ахарларында йерляшян Манден юлкясиндян эялмишляр. Бурада йер ли ящалини (ола билсин ки, ерамызын башланьыъы яряфясиндя орта Ниэербойунда йашамыш телемляри) сыхышдырараг гисмян онларын мядяниййятини вя ещтимал ки, бир сыра дил хцсусиййятини мянимсямишляр. Телемлярдян Бандиагара д-рынын шярги вя ъянуби голларында маьара мябядэащлары вя дяфн комплексляри галмышдыр (аваданлыглар арасында керамика, ох вя низя уълуглары, тунъ вя дямир голбаглар, аьаъ щей кялляр, парча галыглары, тохумалар вар). Д.-ын телемлярля бирбаша ялагяляри янянядя якс олунмамышдыр. Манден халг лары иля ялагяляри гябиля групларынын сосиал ялагяляри, инъясянятляринин, рягсляринин, айинляринин вя с.-нин йахынлыьы иля тясдиглянир. 16 ясрдя Д. Сонгай, 16–19 яср лярдя ися айры-айры групларын мцхтялиф дя ряъядя ъялб едилмяси иля Масина дювляти гурумларына дахил идиляр. Д.-ын исламлашдырылмыш фулбелярля 18 ясрин сону – 19 ясрин яввялляриндя башлайан ялагяляри 19 ясрин орталарында сонунъуларын Бан диагараны зябт етмяси иля нятиъялянди.
    Яняняви мядяниййятляри Гярби Африканын Судан йарымвилайяти халглары цчцн сяъиййявидир. Мядяни ъящятдян Ниэер чайы вадиси бойу плато вя юн даьлыглардакы Д. (мяркязи вя шимал-гярби Д.), даь силсиляси вя ондан ъ.-ш.-дя Сено дцзцндяки Д. (ъянуби вя шярги Д.) фярглянирляр. Д. юл кясинин тяърид олунмуш мювгейи мядяниййятин архаик елементляринин консервасийасына, йахуд тякрарян архаикляшмясиня шяраит йаратмышдыр. Ясас мяшьулиййятляри талаларда тоха, даьларда терраслы, айры-айры йерлярдя ися сцни суварма якинчилийидир (калыш, дары-елевсина, чялтик, пахлалылар: ясас мцбадиля вя тиъарят мящсулу соьандыр). Гарамал мцбадиля мцнасибятляри ясасында фулбеляр тяряфиндян отарылыр. Д.-ы фулбеляр вя бозоларла зарафатйана гощумлуг мцнасибятляри баьлайыр. Дямирчилик сяняти (манденлярин металяритмя кцряляриня бянзяр кцряляр сяъиййявидир), антропоморф вя зооморф пластика [дямир, аьаъ, эил, даш: дюймя антропоморф яса башлыглары, маскалар, гадынларын (ушагларла, башларында габларла, дян цйцдяркян), орантларын, мусигичилярин, атлыларын щейкялъикляри, гоша тясвирляр, “кариатидли” айини отураъаглар, башалтылар, рягс ясалары, гядящляр, габ-гаъаг, мемарлыг деталлары]. Аьаъ цзяриндя ойма иля дямирчиляр (гапалы каста тяшкил едирляр, хцсуси мящяллядя вя йа кянддян кянарда йашайырлар), дулусчулугла ися онларын арвадлары мяшьул олурлар. Гощумлуг билдирян терминляр системи бифуркативдир. Кянд иъмасы бир нечя бюйцк аилядян – патрилатерал гощум груплардан ибарятдир, аьсаггаллар шурасы (эинна, щярфи мянада бюйцк ев) тяряфиндян идаря олунур. Иъманын дини лидери Д.-ын мифик яъдады олан Лебе култунун кащинидир (огон), иъма тяряфиндян сечилир, сечилдикдян сонра узун инисиасийа дюврцнц кечир. Лебе илан шяклиндя тясвир олунур, щесаб едилир ки, онун оьланларындан Д.-ын ярази вя гябиля груплары (дйон, домно, оно вя ару) тюрямишдир. Сяма дямирчиляриндян оду оьурламыш, йери Д.-ын 8 гя биляси арасында бюлмцш вя инсанлара якин чилийи юйрятмиш Номмо да илк яъдад вя мядяни гящрямандыр; она ситайиш якизляр култу иля баьлыдыр. Йашайыш мяскянляри терраслыдыр, тяпя вя гайаларын йамаъында йерляшир. Гайа тикилиляри дя вардыр. Дцзбуъаглы евляри мющрядяндир, дамлары йастыдыр, бир-бириня сых йерляшир. Анбарлары дцзбуъаглы вя йа даирявидир. Кишиляр цчцн ойма дирякляря сюйкянян бир нечя гат саманла юртцлмцш дамлары олан, алчаг (мцбащися заманы там айаьа галха билмямяк цчцн) евляря (тогу-на); кянддян кянарда гадын евляриня; дирякляр цзяриндя даиряви планлы, конусвары дамлы, гапыларында габарыг антропоморф тясвирляр олан гадын вя киши мющря анбарларына раст эялинир. Яняняви эейимляри кишилярдя бел сарьысы вя кюйняк, гадынларда ися беля сарынмыш йубкадыр. Д.-ын йарадыъы Амма, илк яъдад Номмо, йарыминсан, йарым илан олан “су аллащлары”, зярярвериъи
    чаггал Йуругу щаггында зянэин мифолоэийасы вардыр. Кишилярин Ава маскалары ъямиййяти яъдадларын култу иля баьлыдыр. Дяфнля, к.т. ишляринин башламасы иля, Амма вя Лебенин шяряфиня щяр ил кечирилян айинлярля, 60 иллик ситайиш дюврляри иля ялагядар маскалы мярасимляр вя рягсляр кечирилир. Гайацстц рянэкарлыг (инсан вя щейван тясвирляри, щяндяси фигурлар) яняняси гисмян сахланылыр. 19 ясрин икинъи йарысындан тукулйорларын тясириля ислам, 19 ясрин сону – 20 ясрин яввялляриндян христианлыг йайылмышдыр. Шящярлярдя йашайан тящсилли Д. йцксяк статуса, сийасятдя вя мядяниййятдя нцфузлу мювгейя маликдирляр.

    Малидя догон кянди.

     

    Догон овчусу.

    Догонлар. Аьаъдан дцзялдилмиш щейкял.17–18 ясрляр. Лувр (Парис).