DOMİNİKA (Dominica), D o m i n i k a B i r l i y i (The Commonwealth of Dominica).
Ümumi mәlumat
Vest-Hinddә dövlәt. Kiçik Antil a-rının Dominika a.-nda yerlәşir. Q.-dәn Karib dәnizi, ş.-dәn Atlantika okeanı ilә әhatәlәnir; şm.-da Dominika boğazı ilә Qvadelupa a.-n- dan, c.-da Martinika boğazı ilә Martinika a.-ndan ayrılır. Sah. 754 km2. Әh. 73,6 min (2015). Paytaxtı Rozo ş.-dir. Rәsmi dil ingilis dili, pul vahidi Şәrqi Karib dollarıdır. İnzibati cәhәtdәn 10 dairәyә bölünür.
D. BMT-nin (1978), BVF-nin (1978), ADT-nin (1979), BYİB-in (1980), ÜTT-nin (1995), Karib Hövzәsi Ölkәlәri Birliyinin (KARİKOM; 1974) üzvüdür.
Дювлят гурулушу
Д. унитар дювлятдир, Бирлийин тяркибиня дахилдир. Конститусийасы 3.11.1978 илдя гябул едилмишдир. Идаряетмя формасы парламент республикасыдыр.
Дювлят башчысы парламент тяряфиндян 5 иллик мцддятя сечилян (бир дяфя йенидян сечилмяк щцгугу иля) президентдир; онун намизядлийи щаким партийанын вя мцхалифятин лидерляри арасында разылашдырылыр. 40 йашы тамам олмуш, 5 илдян артыг Д. вятяндашы олан депутат вя йа сенатор президент сечиля биляр.
Али ганунвериъи орган бирпалаталы (30 йердян ибарят Мяълисляр палатасы: 9 няфяр тяйин олунан сенатор, онлардан 5-и мцхалифят лидеринин тяклифи иля; 21 няфяр цмуми сясвермя иля сечилян нцмайяндя) парламентдир. Парламентин сялащиййят мцддяти 5 илдир.
Щюкумят, тяркиби парламент тяряфиндян тясдиг олундугдан сонра президентин тяйин етдийи Назирляр Кабинетидир. Щюкумят башчысы баш назирдир; о, парламент чохлуьу партийасынын лидеридир.
Д.-да чохпартийалы сийаси систем мювъуддур. Апарыъы сийаси партийалар: Доминика Лейборист Партийасы, Доминика Бирляшмиш Фящля Партийасы.
Tәbiәt
D.-nın әrazisi Antil a-rı qövsünün ş. hissәsindә yerlәşir. Antil-Karib tektonik vilayәtinә daxildir. Adanın relyefindә hünd. 1447 m-ә çatan (Dyabloten vulkanı – ölkәnin әn hündür nöqtәsi), sәthi güclü parçalanmış, әsasәn, andezit vә bazalt lavalarından ibarәt vulkanik dağ massivlәri üstünlük tәşkil edir. Fumarol vә solfatar aktivlik sәciyyәvidir, geotermal bulaqlar var. Әrazisi seysmikdir (1841, 1893 illәrdә güclü zәlzәlәlәr baş vermişdir). İqlimi isti (orta aylıq temp-r 23– 27°C), rütubәtli (illik yağıntı 1500–2500 mm, külәktutan şm.-ş. yamaclarında 5000 mm-dәn çox), tropik passatdır. Yağışlı mövsüm iyundan oktyabradәkdir; iyul – sentyabrda qasırğalara tәsadüf olunur.
Лайу чайы.
Kiçik Antil a-rı arasında D. b i t k i v ә h e y v a n l a r alәminin yüksәk dәrәcәdә qorunub saxlanması ilә fәrqlәnir. Yüksәk floristik müxtәlifliyә malik qәdim hәmişәyaşıl tropik meşәlәr D.-nın bütün meşәlәrinin (üm. sah. 46 min ha) 60%-ni tәşkil edir. Sahil boyunca manqr bitkiliyi sahәlәri qalmışdır. Mәmәlilәr faunası yara- saların bir neçә aborigen növü ilә tәmsil olunur; introdusentlәr arasında Şm. Amerika opossumları, aquti vә s. vardır. 170-ә yaxın quş növü, o cümlәdәn йох олмаг tәhlükәsi altında olan vә D.-nın simvolu sayılan imperator amazonu (tutuquşu) mәlumdur. Meşәlәrdә endemik növ sayılan xallı anolisә rast gәlinir. D.-da ümumi sah. tәqr. 20 min ha olan beş mühafizә edilәn tәbii әrazi, o cümlәdәn dünyanın әn iri geotermal göllәrindәn birinin yerlәşdiyi Morn-Trua-Piton milli parkı (Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır) var.
Морн-Труа-Питон Милли Паркы.
Ящали
Д.-нын ящалисинин (ясасян, зянъиляр, тягр. 10% мулатлар) яксяриййяти африкалы гулларын нясилляридир, франсыз дили ясасында формалашмыш йерли креол дилиндя данышырлар. Йерли ящали олан карибляр (калинаголар) 2%, инэилисляр 2%-дян чох, йапонлар 1%-дян чох, Щиндистан вя Пакистандан эялмяляр 0,9% тяшкил едир, АБШ америкалылары, чинлиляр, ярябляр дя вар. Тягр. 3 мин щинди-карибляр, ясасян, юлкянин шм.-ш.-индя Кариб яразиси адланан йердя йашайырлар.
Гайнайан термал эюл. Морн-Труа-Питон Милли Паркы.
2000-ъи иллярин яввялиндя даими мцщаъирят нятиъясиндя ящалинин сайы тядриъян азалырды (2001–06 иллярдя орта щесабла 1,05%). Доьум сявиййяси 1000 няфяря 15,3, юлцм сявиййяси 1000 няфяря 6,7 няфярдир. Ушаг юлцмцнцн сявиййяси 1000 няфяр дири доьулмуш ушаьа 13,7 няфярдир (2006). Фертиллик эюстяриъиси 1 гадына 1,94 ушагдыр. Мцщаъирят яняняви олараг иммиграсийаны цстяляйир (миграсийа салдосу – 1000 няфяря 9,3 няфяр, 2006). Ящалинин тяркибиндя 15 йашынадяк ушагларын хцсуси чякиси 26,1%, йашлы няслин (65 йаш вя ондан йухары) хцсуси чякиси 7,9% тяшкил едир. 100 гадына орта щесабла 105 киши дцшцр. Эюзлянилян орта юмцр мцддяти 74,9 илдир (кишилярдя 72,0, гадынларда 78,0 ил, 2006). Ящалинин орта сыхлыьы 1 км2-дя 91,4 няфярдир. Ящалинин 90%-ндян чоху сащилбойу золагда (ени 3 км-я йахын), тягр. 30%-и Розода (16,6 мин няфяр, 2006) вя онун ятрафларында (ъями тягр. 20 мин няфяр) йашайыр. Диэяр ящямиййятли йашайыш мянтягяляри Портсмут (3,6 мин няфяр) вя Маригодур (2,9 мин няфяр).
Принс-Руперт кюрфязи. Портсмут шящяриндян эюрцнцш.
Игтисади ъящятдян фяал ящали тягр. 25 мин няфярдир; ишляйянлярин 40%-и к.т.-нда, 32%-и сянайе вя иншаатда, 28%-и ися хидмят сащясиндя чалышыр (1999). Ишсизлик сявиййяси йцксякдир (2005 илдя тягр. 25%; 1999 илдя 16%). Ящалинин 92%-и христиандыр, 6%-и диэяр азсайлы конфессионал груп- лара мянсубдур, 2%-и ися юзцнц щеч бир конфессионал група аид етмир (2005).
Тарихи очерк
Доминика адасы Х.Колумб тяряфиндян 1493 ил нойабрын 3-дя кяшф едилмишдир. Кяшф олундуьу эцнцн (лат. диес доминиъа – базар эцнц) ады иля адландырылмышдыр. Авропалыларын бура эялиши заманы адада 14 ясрдя Д.-нын йерли ящалиси олан араваклары сыхышдырыб чыхаран карибляр мяскунлашмышды. Кариблярин инадлы мцгавимяти узун мцддят авропалыларын адада мющкямлянмясиня мане олурду. Йалныз 18 ясрин яввялляриндя бурада гиймятли аьаъ нювляринин тядарцкц, тцтцн, ядвиййат вя памбыг йетишдирилмяси иля мяшьул олан аз сайда франсыз эялмяляри мяскунлашмышды. Колонистляр африкалы гулларын ямяйиндян истифадя едирдиляр. 18 ясрдя инэилисляр Д.-йа мараг эюстярмяйя башладылар. 1759 илдя онлар аданы ишьал етдиляр [Парис сцлщ мцгавилясинин (1763) шяртляриня эюря, аданын Б.Британийайа мяхсуслуьу тясбит олунду]. Шимали Америкада истиглалиййят мцщарибяси (1775–83) заманы франсызлар Д.-ны тутдулар (1778–83). 1795 вя 1805 иллярдя Франсанын аданы йенидян зябт етмяк ъящдляри уьурсуз олду. Д. Б.Британийанын Вест-Щинддя ян касыб мцлкц иди, малиййя ъящятдян тамамиля метрополийадан асылы иди. 1763 илдя Д.-да аьдярили ящали тяряфиндян сечилян Нцмайяндяляр палатасы тясис едилди, 1831 илдя мцстямлякянин бцтцн азад ящалиси, 1838 илдя ися, гулдарлыьын ляьвиндян сонра, щямчинин кечмиш гуллар сечки щцгугуну ялдя ет- диляр. Д.-нын зянъи ящалиси тезликля Нцмайяндяляр палатасында чохлуг газанды, бу ися Британийа мцстямлякя идарясинин наразылыьына сябяб олду. 1865–66 иллярдя Д.-да едилян инзибати дяйишикликляр нятиъясиндя ящалинин бюйцк щиссяси сясвермя щцгугуну итирди вя Нцмайяндяляр палатасынын формалашдырылмасы гайдалары дяйишдирилди.
1883 илдян Д. Кцляктутмайан адалар мцстямлякя идарясинин табелийиндя иди, 1896 илдян крал мцстямлякяси олду. 20 ясрин биринъи йарысында Д.-да ситрус биткиляринин, илк нювбядя лаймын кцтляви истещсалы иля ялагядар мцяййян игтисади артым баш верди. Йерли юзцнцидаряетмя эенишляндирилди, 1951 илдя цмуми сечки щцгугу тятбиг едилди. 1940 илдя Д. Кцляктутан адалар мцстямлякясинин тяркибиня дахил олду (1965 илядяк). 1958–62 иллярдя Вест-Щинд федерасийасынын цзвц иди. 1950–60-ъы иллярдя Д.-да илк сийаси партийалар йаранды, онлардан ян ириляри Доминика Лейборист Партийасы (ДЛП) вя мцщафизякар До- миника Азадлыг Партийасы (ДАП) иди. Д. 1967 илдя Б.Британийа иля ассосиасийа олунмуш дювлят статусуну алды. 1978 ил нойабрын 3-дя Бирлийин тяркибиндя мцстягиллик ялдя етди, БМТ-йя гябул олунду. Дювлятин баш назири ДЛП-нин лидери П.Ъон олду (бу вязифяни 1974 илдян тутурду). Сийаси бющран нятиъясиндя 1980 илдя щакимиййятя М.Й.Чарлзын башчылыьы иля ДАП эялди. БВФ-дян вя диэяр хариъи кредиторлардан алынан борълар вя АБШ-ын малиййя дястяйи щесабына щюкумят юлкядяки игтисади вязиййяти бир мцддят сабитляшдиря билди. 1990-ъы иллярин орталарында Д. игтисадиййаты тропик фыртына вя гасырьалар нятиъясиндя бюйцк даьынтылара мяруз галдыгда вя ЦТТ Кариб реэиону юлкяляриндян Авропайа банан ихраъына даир АШ-нин хцсуси квотасыны ляьв етдикдя (1997) вязиййят кяскин сурятдя писляшди. 1995 ил парламент сечкиляриндя мяркязчи Доминика Бирляшмиш Фящля Партийасы галиб эялди. 2000 вя 2005 ил сечкиляриндя ДЛП уьур газанды. Онун лидери Р.Скеррит баш назир олду. ДЛП-нин сийасяти игтисадиййатда вя сосиал сащядя щюкумятин иштиракынын мящдудлашдырылмасына йюнялмишдир. 2008 илдя Д. АБШ-а гаршы сярт сийасят щяйата кечирян АЛБА (Alternativa Bolivariana para las Americas; Бизим Америка халгларынын Боливар алтернативи; цзвляри Венесуела, Куба, Боливийа, Щондурас вя Никарагуадыр) тяшкилатына дахил олду. 2015 илин август айында “Ерика” адлы эцълц гасырьа нятиъясиндя Д. бюйцк даьынтылара мяруз галды.
Тясяррцфат
İqtisadiyyatın әsasını xarici turistlәrә xidmәt vә k.t. tәşkil edir. ÜDM-in hәcmi 1015 mln. dollar (alıcılıq qabiliyyәti pariteti üzrә), adambaşına tәqr. 14,3 min dollardır (2013). İnsan inkişafı indeksi 0,724-dir (188 dünya ölkәsi arasında 94-cü yer, 2014). Әhalinin 29%-i yoxsulluq hәddindәn aşağı sәviyyәdә yaşayır (2009). ÜDM strukturunda k.t.-nın vә balıqçılığın payı azalır (2004 ildә 17,6%; 2013 ildә 15,7%), xidmәt sahәsinin isә artır (müvafiq olaraq 62,8% vә 68,7%), sәnaye vә tikintinin payında da azalma müşahidә olunur (19,7% vә 15,6%).
Розо шящяриндян эюрцнцш.
1980-ci illәrin sabit inkişafından sonra (ildә orta hesabla 4,6%) k.t.-nın restrukturizasiyasına görә 1990-cı illәrdә ÜDM-in artımı tәdricәn azalmışdır (1990–97 illәrdә orta hesabla 2,4%; 1999 ildә 1%; 2000 ildә 0,5%). Ölkәnin tәsәrrüfatına böyük zәrәr vuran tropik qasırğalardır. 2001 ildә ABŞ- da olan terror aktları, “Lili” qasırğasının nәticәlәri (2002), 2004 ildәki zәlzәlә (zәrәri ÜDM-in 12,5%-i ilә qiymәtlәndirilir) 2000-ci illәrdә turizm biznesinә mәnfi tәsir göstәrmişdir. 2005 ildә ÜDM-in artımı 3,1%, 2013 ildә 1,1% tәşkil etmişdir. İqtisadi siyasәt yoxsulluq sәviyyәsinin azaldılması, xarici borcun ixtisarı, dövlәt sektorunun rolunun azaldılması vә onun effektivliyinin artırılması vә s.-ә yönәldilmişdir; beynәlxalq turizmin (kruiz vә ekoturizm) inkişafı stimullaşdırılır.
2014 ildә D.-ya 81 min nәfәr sәyahәtә gәlmişdir. Turizmdәn gәlir 126 mln. dollardır. Turistlәr, әsasәn, Vest-Hind ölkәlәrindәn (tәqr. 45%), ABŞ (22%) vә B. Britaniyadan (7,5%) gәlirlәr. Әsas kurort rayonları adanın q. sahilboyu әrazilәrindә yerlәşir. Turizm infrastrukturu ABŞ vә Avropa ölkәlәrindәn birbaşa reyslәri qәbul edә bilәn beynәlxalq aeroportun olmaması vә mehmanxana yerlәrinin çatışmaması ucbatından mәhduddur. Mehmanxana tәsәrrüfatının inkişafı vә infrastruktur ob- yektlәrinin yaradılması üçün xarici investisiyalar cәlb edilir. Melvill-Hollda aeroport genişlәndirilmiş, Rozoda beynәlxalq dәrәcәli stadion tikilmişdir.
D. kiçik ofşor mәrkәzidir (ofşor qanunvericiliyi 1996 ildәn qüvvәdәdir); ümumilikdә tәqr. 8000 beynәlxalq ticarәt şirkәti (2002), 6 bank, 16 trast vә 20 sığorta şirkәti (2006) qeydә alınmışdır. “Rahat bayraq” şәraiti yaradan biznes inkişaf etmişdir (D.-da yükqaldırma qabiliyyәti 1000 reg. br.-t-dan çox olan 48 gәmi qeydә alınmışdır, onlardan 45 xaricidir, 2006).
Sәnaye. Hasilat sәnayesi tikinti materialları vә qum hasil edәn müәssisәlәrlә tәmsil olunur. Elektrik enerjisi istehsalı 87 mln. kVt/saat tәşkil edir (2014). Emal sәnayesi әnәnәvi olaraq k.t. mәhsullarının emalına vә daxili bazar üçün istehlak mallarının istehsalına yönәldilmişdir. Mәişәt vә sәnaye kimyası mallarının ixrac üçün istehsalı inkişaf etmişdir (әsasәn, KARİKOM ölkәlәri üçün): sabun, yuyucu vә tәmizlәyici vasitәlәr, diş pastası, döşәmә mastikası vә s. “Dominica Colgate Palmolive” şirkәtinin z-du (Sent-Pol dairәsi) әsas müәssisәdir. Spirtsiz içkilәr (o cümlәdәn meyvә şirәlәri), mebel, sement vә ayaqqabı istehsalı, hindqozu emalı üzrә z-dlar fәaliyyәt göstәrir. Әsas istehsal güclәri Sent-Pol vә Sent-Corc dairәlәrindә yerlәşir. Balıq emalı Sent-Endrü (Mariqo) dairәsindә inkişaf etmişdir.
Kәnd tәsәrrüfatı. Әrzaq tәlәbatının 60%-i yerli istehsal hesabına tәmin edilir. Aqrar sektorun strukturunda mәhsulun dәyәrinin 78%-i bitkiçiliyin, 11%-i balıqçılığın, 8%-i heyvandarlığın vә 3%-i meşә tәsәrrüfatının payına düşür. D. әrazisinin tәqr. 33,3%-i emal edilir, o cümlәdәn çoxillik әkmәlәr 22,7%, әkin yeri isә 8% tәşkil edir (2013). Әsas ixrac bitkisi süfrә bananıdır; elәcә dә sitrus meyvәlәri 21,827 min t (qreypfrut, pomelo, portağal), qәhvә, hindqozu, әdviyyat (zәncәfil, darçın vә istiot) vә güllәr. Hәmçinin planteyn (tәrәvәz bananları; 7,8 min t), yams vә batat (8,6 min t), kolokaziya (11,6 min t), meyvә (manqo 1,6 min t, avokado 770 t), tәrәvәz vә daxili istehlak üçün kökümeyvәlilәr becәrilir. Heyvandarlıq vә balıqçılıq zәif inkişaf etmişdir vә әnәnәvi olaraq daxili bazarın tәlәbatlarına yönәldilmişdir. 14 min qaramal, 5,0 min donuz, 200 min quş, hәmçinin davar vardır (2013). Dәniz balıqlarının ovu tәqr. 1,0 min t-dur (2011).
Nәqliyyat. Daxili daşımalarda avtomobil nәql. üstünlük tәşkil edir. Avtomobil yollarının uz. 780 km-dir, o cümlәdәn 393 km-i bәrk örtüklüdür. Әsas avtomobil yolu sahilboyu әrazilәrdәn keçәrәk dairәlәrin inz. m.-lәrini birlәşdirir. Әn mühüm dәniz portu kruiz laynerlәrini qәbul edәn termi-nal (185 gәmi) vә yük terminalı (Vudbric-Bey buxtasında, konteyner portu vardır; konteynerdaşıyanlarsız ildә tәqr. 1000 gәmi; sabun, meyvә vә tәrәvәz ixrac edilir, yeyinti mәhsulları, sәnaye malları, sement vә avadanlıqlar idxal edilir) olan Rozodur, әhәmiyyәtinә görә ikincisi Portsmutdur (ildә tәqr. 45 gәmi; banan, qum vә tikinti konkresiyaları ixrac edilir, sement, un vә nәql. vasitәlәri idxal edilir); Prins-Rupert körfәzindә kiçik kruiz gәmilәrinin qәbulu üçün körpü var (ildә tәqr. 40 gәmi). Martinika vә Qvadelupa adaları ilә müntәzәm bәrә
әlaqәsi vardır. Bәrk örtüklü uçuş-enmә zolaqları olan 2 aerodrom var (Rozo ya- xınlığında Keynfild vә Mariqo yaxınlığında Melvill-Holl). Hava әlaqәsi yalnız qonşu adalarladır.
Xarici ticarәt. Xarici әmtәә ticarәti dövriyyәsinin hәcmi 221,2 mln. dollardır (2015); idxalat (182,9 mln. dollar) ixracatdan (38,3 mln. dollar) xeyli üstündür. Sabun, diş pastası, dezinfeksiyaedici yuyucu vasitәlәr vә digәr yuyucu vә tәmizlәyici vasitәlәr ixracın әsasını tәşkil edir; aqrar ixracın әsas mәhsulu banandır; hәmçinin sitrus, hindqozu vә hindqozu yonqarı, әdviyyat, qәhvә vә güllәr xaricә göndәrilir. Yaponiya 38,1%, Yamayka 19%, Antiqua vә Barbuda 10,4%, Trinidad vә Tobaqo 6,2%, Sent-Luis 4,8%, Sent-Kits vә Nevis 4,2% ixrac üzrә aparıcı ticarәt tәrәfdaşlarıdır (2015). D. maşın vә avadanlıqlar, әrzaq, sәnaye malları, yanacaq vә kimyәvi preparatları, әsasәn, Yaponiya 42%, Trinidad vә Tobaqo 17%, ABŞ 11,9%, Çin 6% idxal edir (2015). Xidmәtlәr üzrә xarici ticarәt balansı sabit müsbәtdir.
Сящиййя, идман
Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 5 щяким, 417 орта тибб ишчиси, 5 стоматолог (1997), 390 хястяхана чарпайысы дцшцр (2003). 52 илкин сящиййя мяркязи, 2 район хястяханасы; 60 йашдан йухары шяхсляр цчцн 3 эцндцз галма тибб мяркязи ишляйир (2000). Сящиййяйя гойулан хяръ ЦДМ-ин 6,3%-ни (бцдъя щесабына 71,3%, юзял сектор иля 28,7% малиййяляшдирмя) тяшкил едир (2004). Ящалинин щяр 100 мин няфяриня 15 вярямля хястялянмя щадисяси дцшцр (2004). Юлцмцн ясас сябябляри црякдамар хястяликляри, хярчянэ, инфексийалардыр (2000).
1987 илдя Милли Олимпийа Комитяси йарадылмыш, 1993 илдя БОК тяряфиндян танынмышдыр.
Тящсил. Елм вя мядяниййят мцяссисяляри, кцтляви информасийа васитяляри
Мяктябягядяр мцяссисялярдя ушагларын 65%-и тярбийя олунур, шаэирдлярин 88%-и ибтидаи, 90%-и орта тящсил алыр (2004). 15 йашдан йухары ящалинин савадлылыг дяряъяси 90,2% тяшкил едир (2004). Портсмутда 1978 илдян Росс Ун-тинин (АБШ) Тибб мяктяби фяалиййят эюстярир. Елми мцяссисяляри: Розода к.т.-нын инкишафы Кариб ЕТИ, Тропик дяниз еколоэийасы ин-ту (Розо йахынлыьында).
Щяфтялик гязетляр, о ъцмлядян “Тще Ъщрониъле” (1909 илдян, 1997 илядяк “Неw Ъщрониъле”), “Тще Тимес”, “Тще Сун”, “Тропиъал Стар Неwспапер” няшр олунур. Бир нечя радиостансийа, о ъцмлядян “Доминиъа Броадъастинэ ъорпоратион” дювлят радиостансийасы (1971 ил- дян), кабел телевизийасы фяалиййят эюстярир.
