RF-nin Avropa hissәsindә çay. Uz.1870 km, hövzәsinin sah. 422 min km2. Orta Rusiya yüksәkliyinin şm. yamaclarından (179 m yüksәklikdәn) başlanır. Azov dәnizinin Taqanroq körfәzinә tökülür. Y u x a r ı a x ı n ı n d a (mәnbәyindәn Kazanskaya stanitsasınadәk) dәrәsi dardır (eni 0,5–0,8 km), bir qәdәr aşağıda 2–3 km-әdәk genişlәnir; sağ sahili hündürdür (90 m-dәk), dәrәlәrlә parçalanmışdır; mәcrası bu hissәdә dolanbacdır. O r t a a x ı n ı n d a (Kalaç-Don ş.-nәdәk) dәrәsi nisbәtәn genişlәnir (5–7 km-dәk). Sağ sahili hündür (100 m-ә dәk), sıldırımlı, kәskin parçalan mışdır. D.-un orta axını 1952 ildә yaradılmış Simlyansk su anbarında qurtarır. Su anbarının yaradılması ilә әlaqәdar çәkilmiş Volqa-Don gәmiçilik kanalı Volqa çayı vasitәsilә D.-u Baltika dәnizi, Ağ dәniz vә Xәzәr dәnizi ilә әlaqәlәndirir. A ş a ğ ı a x ı n ı n d a D.-un dәrәsi geniş (5–25 km-әdәk) vә dolanbacdır, yamacları az meyillidir (hünd. 20–30 m, bәzi yerlәrdә 100 m-әdәk). Rostov-Don ş.-ndәn aşağı delta başlanır (uz. 38 km, sah. 540 km2). D.-un әsas qolları: Nepryadva, Krasivaya Meça, Sosna, Çornaya Kalitva, Severski Donets (sağdan), Voronej, Bityuq, Xopyor, Medveditsa, İlovlya, Sal, Manıç (soldan). D., әsasәn, qar suyu ilә qidalanır. Yuxarı axınında dekabrın әvvәllәrindәn aprelәdәk, aşağı axınında isә dekabrın sonundan martın 1-ci yarısınadәk donur. Aşağı axınında (Razdorskaya stanitsası yaxınlığında) ortaillik su sәrfi 780 m3/san, axımın illik hәcmi 24,6 km3-dir. D. aşağı axınına ildә 4,73 mln. t çöküntü gәtirir (Simlyansk su anbarı yaradıldıqdan sonra bu rәqәm 1,53 mln. t-adәk azalmışdır). Yatağı az meyilli olduğun dan sakit axır, buna görә dә ona “Sakit Don” da deyilir. Mәnsәbindәn Liski ş.-nәdәk (1355 km) gәmiçiliyә yararlıdır. D. çayında 90-dan çox balıq növü (durnabalığı, xanı balığı, xәşәm, naqqa, nalim, daban balığı, sazan, qılınc balıq, siyәnәk, suf, çöm çәbalığı vә s.) var. Novovoronej, Liski, Kalaç-Don, Volqodonsk, Aksay, Rostov-Don, Azov şәhәrlәri D. sahilindәdir.
D.-un yük dövriyyәsindә kömür, tikinti materialları, taxıl, metal, filiz, sement, sәnaye vә әrzaq malları, mineral gübrәlәr, neft mәhsulları vә s. әsas yer tutur.
Тарихи очерк. Гядимдя йунан мянбяляриндя Танаис кими гейд олунан Д. Плутархын мялуматына эюря, даща яввялляр Амазон чайы адландырылырды. Е.я. 7 ясрдян Скифийанын шм.-ш. вя ш. районларыны Гарадянизйаны йунан шящярляри иля ялагяляндирян тиъарят йолу иди. Е.я. 3 ясрядяк скиф вя сармат тайфалары йашайан яразиляри айырырды. Авропа иля Асийа арасында сярщяд щесаб олунурду. Е.я. 4 вя йа 3 ясрлярдя Д. чайынын мянсябиндя ири йунан колонийасы Танаис йаранмышды. Крым вя Таман й-а-ларындакы йунан колонийалары иля тиъарят Д. васитясиля апарылырды. Ерамызын 1-ъи миниллийинин орталарында Д.-ун ашаьы ахарындан щунлар вя булгарлар кечирдиляр. Д. антларын мяскунлашма ареалына дахил иди. 7–9 ясрлярдя Д.-ун ашаьы вя орта ахарлары Хязяр хаганлыьынын нязаряти алтында иди. 11 ясрдян Д.-ун ашаьы ахарында гыпчагларын кюч йерляри олмуш, 13 ясрдян ися бу ярази Гызыл Орданын щакимиййяти алтына дцшмцшдц. 14–16 ясрлярдя Д. Русийа иля Крымдакы Эенуйа колонийалары (Д.-ун мянсябиндя Эенуйа колонийасы Тана йерляширди) арасында тиъарят йолу иди. 15 яср дя Д.-да казакларын мяскянляри мейдана эялди; 16 ясрдя Дон казак гошуну йаранды. Донбойу ярази Разин цсйаны (1670–71) вя Булавин цсйанынын (1707–09) истинадэащы иди. 18 ясрдя казакларын якинчилийя кечмяси вя кяндлилярин Донбойуна ахыны нятиъясиндя реэионун ящалиси сцрятля артды. Мядян сянайеси вя шящярлярин инкишафы сянайе р-ну – Донбасын мейдана эялмясиня эятириб чыхартды. Вятяндаш мцщарибяси (1918–22) дюврцндя Д.-да аь казаклара гаршы инадлы мцбаризя эетмишдир. Бюйцк Вятян мцщарибяси (1941–45) илляриндя Сталинград вурушмасы (1942–43) вя совет гошунларынын сонракы щцъумлары заманы Д.-да шиддятли дюйцшляр олмушдур.
Дон чайы Ростов-Дон (РФ) яразисиндя.
