Azərbaycan Milli Ensiklopediyası
VII CİLD (DƏRMAN - CƏLİLOV)
    DONQŞON

    ДОНГШÓН – Ъянуб-Шярги Асийанын тропик зонасында Сон Тунъ дюврцня (е.я. 1-ъи миниллик) аид археоложи мядяниййят. Е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя Ъянуби Чиндя, Шярги вя Мяркязи Щинд-Чиндя мейдана эялмиш, тягр. е.я. 6 ясрдя Малакка й-а-нда, Суматра, Йава адаларында, гисмян Калимантан а.-нда вя бир нечя диэяр адаларда йайылмышдыр. Д.-ун тясири Филиппиндя дя щисс олунур. Шимали Вйетнамда Д. “ясас”, щямчинин орта вя ещтимал ки, ашаьы Ситсзйанын шм. ахарларындакы “батвйет” мяркязляриня, бир сыра “периферик оъаглара” – Д.-ун вариантларына вя Йансзы щювзясиндя Хуанхе мядяниййятляри иля ялагяли зонайа бюлцнцр. Донгшон мяскянинин материаллары ясасында рус мяншяли франсыз тядгигатчысы В.В.Голубев тяряфиндян мцяййянляшдирилмишдир (1924 ил газынтылары; Вйетнам, Тханхоа яйаляти).

     

    Донгшон мядяниййяти. Тунъ тябил (солда) вя онун цст щиссясиндяки тясвир (саьда) . Е.я. 1-ъи миниллийин орталары. Вйетнам.


    Чайларын сащилляри бойу, кичик тяпяликлярдя, беъярилян вадилярин йахынлыьында йерляшян йашайыш мяскянляри груплар тяшкил едирди. Чюкяк йамаълы щцндцр дамы, верандасы вя щюрмя диварлары, ичярисиндя щясир, оъаг, алчаг мебел, ири габлар олан дирякцстц евляр ашкарланмышдыр; анбарларын диварлары тахтадан иди. Мятбях габларынын ясас формасы даиряви отураъаглы, кцряшякилли, аьзы чох яйилмиш бардаг; хюряк габлары – алчаг отураъаглы касалар вя вазалардыр; дулус чархында щазырланмыш бу габларын ихтисаслашдырылмыш форма вя стандарт типляри чохдур; гайтанвары вя кясик орнаментляря раст эялинир. Тунъдан тоха-келтляр, башмагшякилли балта-келтляр, гармаглар вя с. щазырланырды. Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында котан (дюрдщиссяли гаракотан материкдя вя цчщиссяли котан адаларда) эениш йайылмышды. Дцйцнцн хырдаланмасы цчцн аьыр дястяли ири тахта щявянэляр; даш дянязянляр, курант дашлар, торлар цчцн гурслар (эилдян оланлары да вар иди), сцмцк чянэяллярин чохсайлы ихтисаслашдырылмыш типляри, тор изляри ашкар олунмушдур. Юлцляр торпаг гябирлярдя узадылмыш вязиййятдя тяк-тяк дяфн едилирди.

     
    Донгшон мядяниййяти. 1–6 – тунъ яшйалар; 7–10 – сахсы габлар (Ха Ван Тануйа эюря).


    Тясвирляря эюря саронг типли бел эейимляри, мцряккяб сач дцзцмляри, лялякли баш эейимляри (“дябилгяляр”) мялумдур. Бязяк яшйалары билярзикляр, бойунбаьылар, гулаг цчцн щалгалар вя тыхаъларла тямсил олунур. Дюйцшчцляр цзяриндя тунъ лювщяляр олан щюрмя йараг-яслящя, тунъдан тятик механизми олан арбалетляр, низяляр, балталар вя хянъярлярля (о ъцмлядян дястяли, антропоморф тясвирлярля бязядилмиш вя с.) силащланырдылар.


    Мцщцм айин яшйалары (онлары вя йа онларын миниатцр сурятлярини гябирляря дя гойурдулар) макаравары корпуслу “тунъ тябилляр” (щцнд. 50–80 см, диаметри 60– 100 см) иди. “Тунъ тябилляр”ин даща эениш йайылмыш нювцнцн (Шимали Вйетнам вя гоншу районларда) цзяри гурбаьа щейкялъикляри вя диэяр  тясвирляр; мяркязиндя 8, 10, 12, 14, надир щалларда 16 эушяли улдуз, кянарларында щяндяси орнаментли вя йа учан гушларын, щейванларын фигурлары тясвир олунан щашийялярля бязядилирди. Йан тяряфин сятщиндя чох вахт мярасим (гайыгларда), мяишят, тясяррцфат вя с. сящняляри, щямчинин су гушлары, тимсащлар, мифоложи варлыглар вя с.-нин тясвирляри олурду.


    Тясяррцфатын ясасыны ики истигамятдя инкишаф едян якинчилик тяшкил едирди: суварылан тарлаларда чялтикчилик вя тала якинчилийи. Пахлалылар, бостан вя баь биткиляри, юкцзлярин, донузларын, итлярин, чохсайлы ев гушларынын йетишдирилмяси йайылмышды. Икинъи йери балыгчылыг (ядвиййатлы балыг соусу дцйц йемяйиня ясас ялавя иди), молйуск вя битки йыьыъылыьы тутурду. Д. чярчивясиндя формалашмыш игтисади комплекс Ъянуб-Шярги Асийа халгларынын чохунун яняняви тясяррцфатынын ясасыны тяшкил едир. Сосиал тяшкилатланманын ясасыны башчынын рящбярлийи иля иъмачы дюйцшчцляр тяшкил едирди. Али тябягя вя щярбиляшдирилмиш щюкмдар щакимиййяти формалашырды. Д. яняняляри Дийен дювлятинин мядяниййятиндя дя юз яксини тапды. Д. дининя йер, дянли биткиляр, сяма вя эюй ъисимляри рущларына ситайиш дахил иди, яъдадларын култу хцсуси йер тутурду.


    Д.-ун кюкляри Неолит дюврцндян башлайараг йерли мядяниййятляря эедиб чыхыр. Ясас мяркязи зонасында Д.-ун бирбаша сяляфляри Донгдау вя Мун мядяниййятляри иди. Д. Австрасийа халглары (вйет-мыонг халглары, мон-кщмер халглары) яъдадларынын гядим мядяни бирлийини тяшкил етмиш, австронезийалылара (малаййалылара вя б.) вя пара-тайлара (тай-кадай дилинин дашыйыъыларына), гисмян дя Тибет-Бирма халгларына тясир эюстярмишдир.

Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (Azərbaycan dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2007
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, I CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2009
ISBN: 978-9952-441-02-4
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, II CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2010
ISBN: 978-9952-441-05-5
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, III CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2011
ISBN: 978-9952-441-07-9
Səhifələrin sayı: 604
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, “Azərbaycan” xüsusi cildi (rus dilində)
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2012
ISBN: 978-9952-441-01-7
Səhifələrin sayı: 881
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, IV CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2013
ISBN: 978-9952-441-03-1
Səhifələrin sayı: 608
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, V CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili: 2014
ISBN: 978-9952-441-10-9
Səhifələrin sayı: 592
Sərlövhə: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, VI CİLD
Nəşriyyat: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi
Nəşr yeri: Bakı
Nəşr ili 2015
ISBN: 978-9952-441-11-6
Səhifələrin sayı: 608
DƏRMAN – CƏLİLOV
    DONQŞON

    ДОНГШÓН – Ъянуб-Шярги Асийанын тропик зонасында Сон Тунъ дюврцня (е.я. 1-ъи миниллик) аид археоложи мядяниййят. Е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя Ъянуби Чиндя, Шярги вя Мяркязи Щинд-Чиндя мейдана эялмиш, тягр. е.я. 6 ясрдя Малакка й-а-нда, Суматра, Йава адаларында, гисмян Калимантан а.-нда вя бир нечя диэяр адаларда йайылмышдыр. Д.-ун тясири Филиппиндя дя щисс олунур. Шимали Вйетнамда Д. “ясас”, щямчинин орта вя ещтимал ки, ашаьы Ситсзйанын шм. ахарларындакы “батвйет” мяркязляриня, бир сыра “периферик оъаглара” – Д.-ун вариантларына вя Йансзы щювзясиндя Хуанхе мядяниййятляри иля ялагяли зонайа бюлцнцр. Донгшон мяскянинин материаллары ясасында рус мяншяли франсыз тядгигатчысы В.В.Голубев тяряфиндян мцяййянляшдирилмишдир (1924 ил газынтылары; Вйетнам, Тханхоа яйаляти).

     

    Донгшон мядяниййяти. Тунъ тябил (солда) вя онун цст щиссясиндяки тясвир (саьда) . Е.я. 1-ъи миниллийин орталары. Вйетнам.


    Чайларын сащилляри бойу, кичик тяпяликлярдя, беъярилян вадилярин йахынлыьында йерляшян йашайыш мяскянляри груплар тяшкил едирди. Чюкяк йамаълы щцндцр дамы, верандасы вя щюрмя диварлары, ичярисиндя щясир, оъаг, алчаг мебел, ири габлар олан дирякцстц евляр ашкарланмышдыр; анбарларын диварлары тахтадан иди. Мятбях габларынын ясас формасы даиряви отураъаглы, кцряшякилли, аьзы чох яйилмиш бардаг; хюряк габлары – алчаг отураъаглы касалар вя вазалардыр; дулус чархында щазырланмыш бу габларын ихтисаслашдырылмыш форма вя стандарт типляри чохдур; гайтанвары вя кясик орнаментляря раст эялинир. Тунъдан тоха-келтляр, башмагшякилли балта-келтляр, гармаглар вя с. щазырланырды. Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында котан (дюрдщиссяли гаракотан материкдя вя цчщиссяли котан адаларда) эениш йайылмышды. Дцйцнцн хырдаланмасы цчцн аьыр дястяли ири тахта щявянэляр; даш дянязянляр, курант дашлар, торлар цчцн гурслар (эилдян оланлары да вар иди), сцмцк чянэяллярин чохсайлы ихтисаслашдырылмыш типляри, тор изляри ашкар олунмушдур. Юлцляр торпаг гябирлярдя узадылмыш вязиййятдя тяк-тяк дяфн едилирди.

     
    Донгшон мядяниййяти. 1–6 – тунъ яшйалар; 7–10 – сахсы габлар (Ха Ван Тануйа эюря).


    Тясвирляря эюря саронг типли бел эейимляри, мцряккяб сач дцзцмляри, лялякли баш эейимляри (“дябилгяляр”) мялумдур. Бязяк яшйалары билярзикляр, бойунбаьылар, гулаг цчцн щалгалар вя тыхаъларла тямсил олунур. Дюйцшчцляр цзяриндя тунъ лювщяляр олан щюрмя йараг-яслящя, тунъдан тятик механизми олан арбалетляр, низяляр, балталар вя хянъярлярля (о ъцмлядян дястяли, антропоморф тясвирлярля бязядилмиш вя с.) силащланырдылар.


    Мцщцм айин яшйалары (онлары вя йа онларын миниатцр сурятлярини гябирляря дя гойурдулар) макаравары корпуслу “тунъ тябилляр” (щцнд. 50–80 см, диаметри 60– 100 см) иди. “Тунъ тябилляр”ин даща эениш йайылмыш нювцнцн (Шимали Вйетнам вя гоншу районларда) цзяри гурбаьа щейкялъикляри вя диэяр  тясвирляр; мяркязиндя 8, 10, 12, 14, надир щалларда 16 эушяли улдуз, кянарларында щяндяси орнаментли вя йа учан гушларын, щейванларын фигурлары тясвир олунан щашийялярля бязядилирди. Йан тяряфин сятщиндя чох вахт мярасим (гайыгларда), мяишят, тясяррцфат вя с. сящняляри, щямчинин су гушлары, тимсащлар, мифоложи варлыглар вя с.-нин тясвирляри олурду.


    Тясяррцфатын ясасыны ики истигамятдя инкишаф едян якинчилик тяшкил едирди: суварылан тарлаларда чялтикчилик вя тала якинчилийи. Пахлалылар, бостан вя баь биткиляри, юкцзлярин, донузларын, итлярин, чохсайлы ев гушларынын йетишдирилмяси йайылмышды. Икинъи йери балыгчылыг (ядвиййатлы балыг соусу дцйц йемяйиня ясас ялавя иди), молйуск вя битки йыьыъылыьы тутурду. Д. чярчивясиндя формалашмыш игтисади комплекс Ъянуб-Шярги Асийа халгларынын чохунун яняняви тясяррцфатынын ясасыны тяшкил едир. Сосиал тяшкилатланманын ясасыны башчынын рящбярлийи иля иъмачы дюйцшчцляр тяшкил едирди. Али тябягя вя щярбиляшдирилмиш щюкмдар щакимиййяти формалашырды. Д. яняняляри Дийен дювлятинин мядяниййятиндя дя юз яксини тапды. Д. дининя йер, дянли биткиляр, сяма вя эюй ъисимляри рущларына ситайиш дахил иди, яъдадларын култу хцсуси йер тутурду.


    Д.-ун кюкляри Неолит дюврцндян башлайараг йерли мядяниййятляря эедиб чыхыр. Ясас мяркязи зонасында Д.-ун бирбаша сяляфляри Донгдау вя Мун мядяниййятляри иди. Д. Австрасийа халглары (вйет-мыонг халглары, мон-кщмер халглары) яъдадларынын гядим мядяни бирлийини тяшкил етмиш, австронезийалылара (малаййалылара вя б.) вя пара-тайлара (тай-кадай дилинин дашыйыъыларына), гисмян дя Тибет-Бирма халгларына тясир эюстярмишдир.

    DONQŞON

    ДОНГШÓН – Ъянуб-Шярги Асийанын тропик зонасында Сон Тунъ дюврцня (е.я. 1-ъи миниллик) аид археоложи мядяниййят. Е.я. 1-ъи миниллийин яввялляриндя Ъянуби Чиндя, Шярги вя Мяркязи Щинд-Чиндя мейдана эялмиш, тягр. е.я. 6 ясрдя Малакка й-а-нда, Суматра, Йава адаларында, гисмян Калимантан а.-нда вя бир нечя диэяр адаларда йайылмышдыр. Д.-ун тясири Филиппиндя дя щисс олунур. Шимали Вйетнамда Д. “ясас”, щямчинин орта вя ещтимал ки, ашаьы Ситсзйанын шм. ахарларындакы “батвйет” мяркязляриня, бир сыра “периферик оъаглара” – Д.-ун вариантларына вя Йансзы щювзясиндя Хуанхе мядяниййятляри иля ялагяли зонайа бюлцнцр. Донгшон мяскянинин материаллары ясасында рус мяншяли франсыз тядгигатчысы В.В.Голубев тяряфиндян мцяййянляшдирилмишдир (1924 ил газынтылары; Вйетнам, Тханхоа яйаляти).

     

    Донгшон мядяниййяти. Тунъ тябил (солда) вя онун цст щиссясиндяки тясвир (саьда) . Е.я. 1-ъи миниллийин орталары. Вйетнам.


    Чайларын сащилляри бойу, кичик тяпяликлярдя, беъярилян вадилярин йахынлыьында йерляшян йашайыш мяскянляри груплар тяшкил едирди. Чюкяк йамаълы щцндцр дамы, верандасы вя щюрмя диварлары, ичярисиндя щясир, оъаг, алчаг мебел, ири габлар олан дирякцстц евляр ашкарланмышдыр; анбарларын диварлары тахтадан иди. Мятбях габларынын ясас формасы даиряви отураъаглы, кцряшякилли, аьзы чох яйилмиш бардаг; хюряк габлары – алчаг отураъаглы касалар вя вазалардыр; дулус чархында щазырланмыш бу габларын ихтисаслашдырылмыш форма вя стандарт типляри чохдур; гайтанвары вя кясик орнаментляря раст эялинир. Тунъдан тоха-келтляр, башмагшякилли балта-келтляр, гармаглар вя с. щазырланырды. Е.я. 1-ъи миниллийин орталарында котан (дюрдщиссяли гаракотан материкдя вя цчщиссяли котан адаларда) эениш йайылмышды. Дцйцнцн хырдаланмасы цчцн аьыр дястяли ири тахта щявянэляр; даш дянязянляр, курант дашлар, торлар цчцн гурслар (эилдян оланлары да вар иди), сцмцк чянэяллярин чохсайлы ихтисаслашдырылмыш типляри, тор изляри ашкар олунмушдур. Юлцляр торпаг гябирлярдя узадылмыш вязиййятдя тяк-тяк дяфн едилирди.

     
    Донгшон мядяниййяти. 1–6 – тунъ яшйалар; 7–10 – сахсы габлар (Ха Ван Тануйа эюря).


    Тясвирляря эюря саронг типли бел эейимляри, мцряккяб сач дцзцмляри, лялякли баш эейимляри (“дябилгяляр”) мялумдур. Бязяк яшйалары билярзикляр, бойунбаьылар, гулаг цчцн щалгалар вя тыхаъларла тямсил олунур. Дюйцшчцляр цзяриндя тунъ лювщяляр олан щюрмя йараг-яслящя, тунъдан тятик механизми олан арбалетляр, низяляр, балталар вя хянъярлярля (о ъцмлядян дястяли, антропоморф тясвирлярля бязядилмиш вя с.) силащланырдылар.


    Мцщцм айин яшйалары (онлары вя йа онларын миниатцр сурятлярини гябирляря дя гойурдулар) макаравары корпуслу “тунъ тябилляр” (щцнд. 50–80 см, диаметри 60– 100 см) иди. “Тунъ тябилляр”ин даща эениш йайылмыш нювцнцн (Шимали Вйетнам вя гоншу районларда) цзяри гурбаьа щейкялъикляри вя диэяр  тясвирляр; мяркязиндя 8, 10, 12, 14, надир щалларда 16 эушяли улдуз, кянарларында щяндяси орнаментли вя йа учан гушларын, щейванларын фигурлары тясвир олунан щашийялярля бязядилирди. Йан тяряфин сятщиндя чох вахт мярасим (гайыгларда), мяишят, тясяррцфат вя с. сящняляри, щямчинин су гушлары, тимсащлар, мифоложи варлыглар вя с.-нин тясвирляри олурду.


    Тясяррцфатын ясасыны ики истигамятдя инкишаф едян якинчилик тяшкил едирди: суварылан тарлаларда чялтикчилик вя тала якинчилийи. Пахлалылар, бостан вя баь биткиляри, юкцзлярин, донузларын, итлярин, чохсайлы ев гушларынын йетишдирилмяси йайылмышды. Икинъи йери балыгчылыг (ядвиййатлы балыг соусу дцйц йемяйиня ясас ялавя иди), молйуск вя битки йыьыъылыьы тутурду. Д. чярчивясиндя формалашмыш игтисади комплекс Ъянуб-Шярги Асийа халгларынын чохунун яняняви тясяррцфатынын ясасыны тяшкил едир. Сосиал тяшкилатланманын ясасыны башчынын рящбярлийи иля иъмачы дюйцшчцляр тяшкил едирди. Али тябягя вя щярбиляшдирилмиш щюкмдар щакимиййяти формалашырды. Д. яняняляри Дийен дювлятинин мядяниййятиндя дя юз яксини тапды. Д. дининя йер, дянли биткиляр, сяма вя эюй ъисимляри рущларына ситайиш дахил иди, яъдадларын култу хцсуси йер тутурду.


    Д.-ун кюкляри Неолит дюврцндян башлайараг йерли мядяниййятляря эедиб чыхыр. Ясас мяркязи зонасында Д.-ун бирбаша сяляфляри Донгдау вя Мун мядяниййятляри иди. Д. Австрасийа халглары (вйет-мыонг халглары, мон-кщмер халглары) яъдадларынын гядим мядяни бирлийини тяшкил етмиш, австронезийалылара (малаййалылара вя б.) вя пара-тайлара (тай-кадай дилинин дашыйыъыларына), гисмян дя Тибет-Бирма халгларына тясир эюстярмишдир.