DÖRDÜNCÜ SİSTEM (DÖVR), A n t r o p o g e n s i s t e m i ( d ö v r ü) – Kaynozoy erateminin (erasının) son müasir sistemi (dövrü); Yerin geol. tarixindә davam edәn sonuncu dövr; 2,6 mln. il bundan әvvәl başlanmışdır. Qlobal strаtiqrafik (geoxronoloji) şkalada Neogen sistemindәn (dövründәn) sonra gәlir. İlk dәfә 1829 ildә Belçika geoloqu J.Denuaye bu dövrün çöküntülәrini müstәqil sistem kimi ayırmış vә Dördüncü sistem adlandırmışdır. Akad. A.P.Pavlov bu dövrün başlanğıcında insanın әmәlә gәlmәsini әsas tutaraq onun “Antropogen” adlandırılmasını tәklif etmişdir (1922). D.d.-ün alt sәrhәdinin vәziyyәti mübahisәlidir. Xaricdә bu sәrhәd Aralıq dәnizi vil.-ndә Kalabri mәrtәbәsinin dabanından, Azәrb.-da isә Abşeron regiomәrtәbәsinin dabanından keçirilir.
Stratiqrafik bölgü. D.s. 3 şöbәyә bölünür: Eopleystosen, Pleystosen, Holosen.
Eopleystosen D.s.-in alt şöbәsidir. Beynәlxalq stratiqrafik şkalada ona Kalabri mәrtәbәsi (1.81–0.78 mln. ilә qәdәr) uyğun gәlir. Azәrb.-da Kalabri mәrtәbәsinә Abşeron mәrtәbәsi müvafiqdir. Abşeron regiomәrtәbәsi ilk dәfә H.Şöqren (1891) tәrәfindәn Abşeron y-a-nda müәyyәn edilmiş vә paleontoloji cәhәtdәn N.İ.Andrusov (1897) tәrәfindәn әsaslandırılmışdır. Azәrb.-da Abşeron mәrtәbәsinin çöküntülәri kontinental vә dәniz fasiyalarından (qum, gil, mergel, әhәngdaşı vә s.) ibarәt- dir. Bu çöküntülәr Akçaqıl mәrtәbәsinin çöküntülәri üzәrindә uyğun yatır vә Bakı mәrtәbәsinin çöküntülәri ilә transqressiv örtülür. Abşeron mәrtәbәsinin üst sәrhәdi paleomaqnit şkalasında Matuyama vә Brünes paleomaqnit epoxalarının sәrhәdi yaxınlığından keçir vә 0,7 mln. il sәviyyәsinә uyğun gәlir. Abşeron mәrtәbәsi üç (alt, orta, üst) yarımmәrtәbәyә bölünür.
Pleystosen şöbәsi 3 hissәyә ayrılır: alt, orta, üst. Alt Pleystosenә Türkan (780–600 min il әvvәl), Alt Bakı (600–500 min il әvvәl) vә Üst Bakı (500–380 min il әvvәl), Orta Pleystosenә Alt Xәzәr (380–110-114 min il әvvәl), Üst Pleystosenә Üst Xәzәr (110-114–50-55 min il әvvәl) vә Alt Xvalın (50-55–10-12 min il әvvәl) horizontları daxildir. Beynәlxalq stratiqrafik şkalaya görә, Alt + Orta Pleystosenә (0.781–0.126 mln. il әvvәl) İon mәrtәbәsi, Üst Pleystosenә isә Tarant mәrtәbәsi (0.126–0.012 mln. il әvvәl) uyğun gәlir. Azәrb. әrazisindә Pleystosen şöbәsinin çöküntülәri gil, qum, alevrit, әhәngdaşı, çaqıldaşı, konqlomeratlar vә s.-dәn ibarәtdir.
Holosen Azәrb. әrazisindә Üst Xvalın, Yeni Xәzәr horizontlarının çöküntülәrindәn vә Müasir çöküntülәrdәn tәşkil olunmuşdur. Bu çöküntülәr, әsasәn, bütöv örtük şәklindә Kür-Araz, Samur-Dәvәçi ovalıqlarında, Xәzәrin sahilboyunda yayılmışdır; qum, gil, palçıq brekçiyası, әhәngdaşı, molyusk qabıqları vә qumlu lillәrdәn ibarәtdir.
Dövrün ümumi xarakteristikası. D.d. Yerin geol. tarixindә әn qısa dövrdür. Bu dövrün әvvәllәrindә Avropanın vә Şimali Asiyanın paleocoğrafiyası xeyli fәrqli olmuşdur. Britaniya a-rı Fransa әrazisindәn dәnizlә deyil, geniş dәrә ilә ayrılırdı. Rusiyanın şm. sahillәrindәki dәnizlәrin yüzlәrlә kilometr uzanan dayaz sahәlәri ehtimal ki, quru idi. Şimali Amerika vә Asiya quru ilә birlәşirdi. Son Paleogen-Neogendә başlamış vә geniş qitә әrazilәrini әhatә etmiş güclü dağәmәlәgәtirmә vә riftogenez proseslәri D.d.-dә başa çatmış vә Yer sәthinin müasir görkәmi yaranmışdır. Bu qısa zaman әrzindә nәhәng Tibet yaylasının, Pamir vә Tyanşanın, Altay-Sayan dağlıq sisteminin, Alp dağlıq-qırışıqlıq qurğularının (Alp, Karpat, Qafqaz, Himalay d-rı vә s.) güclü qalxması, eyni zamanda riftogenez zonalarında (Baykal, Şәrqi Afrika, Qırmızı dәniz, Şimali Amerika) cavan vulkanizmin intişar tapması ilә çökәkliklәrin – qrabenlәrin formalaşması baş verir. Neotektonik hәrәkәtlәr nәticәsindә quru vә dәnizlәrin konturunun dәyişilmәsinә baxmayaraq, onların D.d. әrzindәki formaları müasir vәziyyәtlәrindәn az fәrqlәnmişdir. Ona görә dә qurunun sәthindә D.d. çö- küntülәri üstünlük tәşkil edir.
Yer kürәsi iqliminin ümumi soyuqlaş-ması D.d.-ün әn xarakter cәhәtidir. Bu dövrlә dörd böyük buzlaq epoxası (Güns, Mindel, Riss, Vürm) әlaqәdardır. Planetimizdә maks. buzlaşma (Riss) Orta Pleystosenin ikinci yarısında baş vermişdir. Bu vaxt buzlaqların ümumi sahәsi müasir buzlaqlarınkından tәqr. 3 dәfә çox olmuşdur. Materik buzlaqları Şәrqi Avropa düzәnliyindәn c.-a 48°30′, ABŞ-da isә 37° şm. enliklәrinәdәk gәlirdi. Çoxillik donuşluq çöküntülәrinin inkişaf sahәsi Fransanın c.-u- nadәk artmışdı. Afrikanın ekvator hissәsindәki buzlaqlar Keniya vә Kilimancaro vulkanlarının yamaclarından aşağılara enirdi. Üst Pleystosenin әvvәllәrindә Yerin buz örtüyü xeyli kiçildiyindәn, bu dövrü müstәqil buzlaqarası epoxa hesab edirlәr (Riss- Vürm). Üst Pleystosen buzlaşması (Vürm) yalnız Almaniyanın şm.-ını vә Rusiyanın Avropa hissәsinin şm.-ını әhatә etmişdi. Vürm buzlaşmasının çәkilmәsi ilә planetimizdә müasir fiziki-coğrafi şәrait yaranmışdır.
Alt Pleystosendә Qara dәnizin yerindә Çauda, Orta Pleystosenin әvvәllәrindә Qәdim Evksin hövzәsi, Üst Pleystosenin әvvәllәrindә isә Karanqat dәnizi olmuşdur. Üst Pleystosenin ortalarında Qara dәniz reqressiya etmişdir; axırlarında burada Yeni Evksin hövzәsi, Holosendә isә Qara dәniz hövzәsi әmәlә gәlmişdir. D.d.-dә Qara dәniz dәfәlәrlә Manıç çökәkliyi vasitәsilә Xәzәrlә birlәşmişdi. Xәzәrin әtraf düzәnliklәrә bir neçә transqressiyası olmuşdur. Bakı transqressiyası (Alt Pleystosen) şm.-da Elton gölünә çataraq indiki Kür-Araz düzәnliyinin xeyli hissәsini vә Türkmәnistanın c.-q.-ini әhatә etmişdir. Orta Pleystosendә dә Xәzәr transqressiya- sı baş vermişdir. Üst Pleystosendә Xәzәr vil.-ndә Xvalın dәnizi hövzәsi әmәlә gәlmişdir. Üst Pleystosenin axırında dәniz reqressiya etmiş, Holosendә Yeni Xәzәr transqressiyası baş vermişdir.
D.d.-ün mühüm xüsusiyyәtlәrindәn biri dә insanın meydana gәlmәsi vә inkişafıdır (bax Antropogenez).
Faydalı qazıntılar. D.d. çöküntülәrinin faydalı qazıntılarını bir neçә genetik qrupa bölürlәr: sәpinti yataqlar, çökmә mәnşәli filizlәr, qeyri-filiz faydalı qazıntıları, yanar faydalı qazıntılar vә yeraltı sular. Sәpinti yataqlar (qızıl, platin, almaz, kassiterit, ilmenit, zirkon, rutil vә s.) allüvial, hәmçinin sahil-dәniz çöküntülәrindә mәlumdur. Göl-bataqlıq vә göl mәnşәli dәmir yataqları, sahil-dәniz fosforit konkresiyaları, qlaukonit yığınları vә Dünya okeanının dәrin zonalarında geniş yayılmış dәmir-manqan vә mis-vanadium konkresiyaları böyük әhәmiyyәtә malikdir. Ekvatorial vә rütubәtli-tropik әyalәtlәrdә formalaşmış aşınma qabıqları, metallar (kobalt, nikel, mis, manqan vә s.) vә müxtәlif odadavamlı gillәrlә zәngindir. D.d. çöküntülәrindә qeyri-filiz faydalı qazıntıları (çaqıl daşı, qum, bentonit vә diatomе gillәri, kükürd, daş duz vә kalium duzları, boratlar, liqnit vә torf) daha geniş yayılmışdır. Azәrb.-da D.d. çöküntülәri ilә xörәk duzu (Masazır, Böyükşor göllәri), oniks (Sirab mineral suyu r-nunda travertinlәrdә), travertin (Buzqov, Şahtaxtı yataqları), üzlük daşı (Gülbaxt), divar daşları (Qaradağ, Güzdәk, Qızılqaya, Zığ), sement xammalı (Qaradağ, Şahqaya, Boyәhmәdli, Çobandağ, Gәncә, Ağdәrә, Tәrtәr), gil (Zığ, Quba) yataqları, Abşeron çöküntülәri ilә bir sıra neft-qaz yataqları (Qala, Zirә, Bibiheybәt, Suraxanı, Sabunçu, Neftçala, Kürovdağ, Mişovdağ, Qalmas,Kürsәngә, Xıllı, Qarabağlı, Pirsaat) әlaqәdardır. D.d.-ün çöküntülәrindәki artezian vә qrunt sularından su tәchizatında geniş istifadә edilir.
Цзви алям. – А. с.-н яввялляриндяки битки юртцйц мцасир битки аляминя йахын олуб, бязи сащялярдя бир гядяр истисевян иди. Йер кцряси иглиминин цмуми сойуглашмасы А.с.-ин ян характер ъящятидир. Алт Плейстосенин яввялляриндя Шимал йарымкцрясиндя эениш сащядя бузлашма (миндел) баш вермишди. Сойуг иглим цзви алямин дяйишмясиня сябяб олмуш, субтропик биткиляри индикинябянзяр мешяляр вя чюлляр явяз етмишдир. Гярби вя Ъянуби Авропа дянизляриндя шм. дянизляринин молйуск нювляри мейдана эялмишдир. Нящянэ бузлашманын битки вя щейванлар аляминя бюйцк тясири олмушдур. О заман Шярги Авропада бузлашма сярщядиндян ъ.-да илк дяфя мцшк юкцзц, шимал маралы, гцтб тораьайы пейда олмаьа башлады. Гафгаз, Алп, Карпат вя Пиреней даьларындан щейванлар дяряляря енирди. Крымда аь кяклик, аь тцлкц, аь довшан, шимал маралы, гцтб тораьайы мейдана эялмишдир. Бунларын галыглары Гярби Авропанын, Асийанын Чиня гядяр олан яразисиндя газынты щалында тапылмышдыр. Мамонт вя тцклц кярэядан Испанийа вя Италийа яразиляриня, г.-дя ися Б.Британийайа эялиб чыхмышдыр. Бу щейванлар Шярги вя Гярби Сибиря, щямчинин Шимали Америкайа да кечмишляр. О дюврдя йашайан щейванлара Цст Палеолит щейванат комплекси ады верилмишди. Вцрм бузлашмасынын чякилмяси иля планетимиздя мцасир физики-ъоьрафи шяраит йаранмыш вя индики щейванлар аляминин тябии яламятляри там мцяййянляшмишдир. Бу щейванлара щолосен щейванат комплекси ады верилмишдир.
