DUMAN – kiçik su damcılarının vә buz kristallarının atmosferin yer sәthinә yaxın qatlarında (bәzәn bir neçә yüz m hündürlüyә qәdәr) toplanması. D.-lı havada görünüş mәsafәsi 1 km vә daha az olur (görünüş 1 km-dәn artıq olduqda belә tutqunlaşma çәn adlanır). D. yer sәthinә yaxın hava qatının soyuması, yaxud isti suyun soyuq havaya buxarlanması nәticәsindә әmәlә gәlir. Su buxarlarından ibarәt olan D., әsasәn, havada temp-r –20ºC-dәn yuxarı, buz kristallarından yaranan D. isә, adәtәn, –20ºC-dәn aşağı olduqda müşahidә edilir. Görünüş mәsafәsi D.-ı әmәlә gәtirәn hissәciklәrin ölçüsündәn vә onların sululuğundan asılıdır. D.-dakı damcıların orta böyüklüyü 0,02 mm-ә qәdәr olur. D.-ın sululuğu, adәtәn 0,05–0,1 q/m3 tәşkil edir; yalnız ayrı-ayrı sıx D.-da bu rәqәm 1–1,5 q/m3-ә çatır. Zәif D.-da su damcılarının 1 sm3-dәki miqdarı 50–100, sıx D.-da isә 500–600 arasında dәyişir. D. yuxarı qalxdıqda bulud әmәlә gәtirir. Fiziki genezisinә görә D. soyuma vә buxarlanma D.-na ayrılır. Soyuma D.-ı ha- vanın şeh nöqtәsindәn aşağı temp-rda soyuması, buxarlanma D.-ı isә soyuq havaya isti sәthdәn әlavә su buxarlarının daxil olması nәticәsindә yaranır. Sinoptik şәraitlә әlaqәdar kütlәdaxili vә cәbhә D.-ları olur. Әn çox k ü t l ә d a x i l i D.-a tәsadüf edilir. Bunun da çox hissәsi soyuma D.-ıdır. Soyuma D.-ı radiasiya D.-ına (quru üzәrindә yer sәthinin radiasiya soyuması nәticәsindә temp-run aşağı düşmәsi ilә әlaqәdar yaranır) vә advektiv D.-a (isti rütubәtli ha- vanın nisbәtәn soyuq quru vә su sәthi üzәrindә hәrәkәti nәticәsindә әmәlә gәlir) bölünür. Cәbhә D.-ının әmәlә gәlmәsi atmosfer cәbhәlәri ilә әlaqәdardır vә onlarla birlikdә hәrәkәt edir. Havada toz, tüstü vә başqa asılı cisimlәr çox olduqda, D. daha sürәtlә vә çox әmәlә gәlir. Sәnaye müәssisәlәri çox olan böyük
şәhәrlәrdә daha tez-tez D. olması bununla izah edilir. D. bütün nәql. növlәrinin normal işlәmәsinә mane olur. Buna görә dә D. proqnozları böyük тясяррцфат әhәmiyyәtinә malikdir. Süni yaradılan D.-dan elmi tәdqiqatlarda, kimya sәnayesindә, istilik texnikasında vә s.-dә istifadә olunur. D.-ı seyrәltmәk üçün (xüsusilә tәyyarә meydanları üzәrindә) müxtәlif tәsir üsullarından istifadә edilir.
Әd: З в е р е в А.С. Туманы и их предсказание. Л., 1954; Хргиан А.Х. Физика атмосферы. М., 1969.
