EYNŞTÉYN (Einstein) Albert (14.3. 1879, Ulm, Almaniya – 18.4.1955, Prinston, ABŞ) – alman nәzәriyyәçi-fiziki, müasir fizikanın yaradıcılarından biri, Prussiya EA üzvü (1913), SSRİ EA fәxri üzvü (1927). Nobel mükafatı laureatı (1921). 14 yaşından ailәsi ilә birlikdә İsveçrәdә yaşamış, Sürix Politexnikumunu bitirdikdәn sonra (1900), әvvәlcә Vinterturda, sonra Şafhauzendә müәllim olmuşdur. 1902 ildә Berndә federal patent bürosunda ekspert vәzifәsini tutaraq 1909 ilә qәdәr orada çalışmışdır. Bu illәrdә E. xüsusi nisbilik nәzәriyyәsini yaratmış, statistik fizikaya, Broun hәrәkәtinә, şüalanma nәzәriyyәsinә vә s. aid tәdqiqatlar aparmışdır. 1909 ildә Sürix Un-tinin, sonra Praqadakı Almaniya Un-tinin prof.-u olmuş (1911–12), 1912 ildә Sürixә qayıdaraq, Politexnikumda kafedra müdiri vәzifәsini tutmuşdur. 1913 ildә Prussiya vә Bavariya EA üzvü seçilmişdir. 1914 ildә Berlinә köçmüş vә orada Fizika İn-tunun direktoru vә Berlin Un-tinin prof. olmuşdur. Bu dövrdә E. ümumi nisbilik nәzәriyyәsini tamamlamış, işığın kvant nәzәriyyәsini daha da inkişaf etdirmişdir. Fotoeffekt qanunlarının kәşfinә vә nәzәri fizikaya aid işlәrinә görә ona Nobel mükafatı verilmişdir (1921). 1933 ildә mәcburi olaraq Almaniyadan ayrılmış, sonralar faşizm әleyhinә qәti etiraz әlamәti olaraq alman vәtәndaşlığından imtina etmişdir. Akademiyanın tәrkibindәn çıxmış vә Prinstona (ABŞ) köçmüşdür, orada Fundamental Tәdqiqatlar İn-tunun üzvü olmuşdur. Bu dövrdә E. vahid sahә nәzәriyyәsini yaratmağa cәhd göstәrmiş vә kosmologiyaya aid mәsәlәlәrlә mәşğul olmuşdur.
Nisbilik nәzәriyyәsinә aid işlәri. E.-in mühüm elmi nailiyyәti – mahiyyәtcә mәkan, zaman vә cazibәnin ümumi nәzәriyyәsi olan nisbilik nәzәriyyәsidir. E.-ә qәdәr mәkan vә zamana aid üstün olmuş tәsvirlәr 17 әsrin axırında İ.Nyuton tәrәfindәn izah edilmiş vә fizikanın inkişafı elektrodinamikanın meydana gәlmәsinә vә ümumiyyәtlә, hәrәkәtlәrin işıq sürәtinә yaxın sürәtlәrdә öyrәnilmәsinә gәtirib çıxarana qәdәr faktlarla açıq ziddiyyәt tәşkil etmәmişdi. Mәlum oldu ki, elektrodinamikanın tәnliklәri ilә (Maksvell tәnliklәri) Nyutonun klassik mexanika tәnliklәri birbirinә ziddir. Maykelson tәcrübәsinin nәticәlәrini klassik fizika çәrçivәsindә izah etmәk mümkün olmadıqdan sonra ziddiyyәtlәr xüsusilә kәskinlәşdi.
Fiziki hadisәlәri (hәmçinin işığın yayılmasını) inersial hesablama sistemlәrindә tәsvir edәn xüsusi nisbilik nәzәriyyәsi, demәk olar ki, tamamlanmış şәkildә E. tәrәfindәn 1905 ildә nәşr olunmuşdu. Onun әsas müddәalarından biri olan bütün inersial hesablama sistemlәrinin bәrabәrhüquqlu olması ideyası Nyuton fizikasının mütlәq fәza vә mütlәq zaman anlayışını mәnasız edir. Yalnız o nәticәlәr fiziki mәna saxlayır ki, onlar inersial hesablama sisteminin hәrәkәt sürәtindәn asılı deyildir. Bu tәsәvvürlәr әsasında E. yeni hәrәkәt qanunlarını çıxarmış (kiçik sürәtlәrdә Nyuton qanunlarına uyğun gәlәn) vә hәrәkәt edәn cisimlәrdә optik hadisәlәrin nәzәriyyәsini vermişdir.
Efir hipotezinә müraciәt edәrәk o, belә nәticәyә gәlmişdi ki, elektromaqnit sahәsinin tәsviri üçün heç bir mühit tәlәb olunmur vә әgәr nisbilik prinsipi ilә yanaşı, işığın sürәtinin hesablama sistemindәn asılı olmadığına aid postulat da daxil edilsә, nәzәriyyә ziddiyyәt tәşkil etmәz. Zaman vә uz.-un ölçmә proseslәrinin vә eynizamanlılıq anlayışının dәrin analizi bu postulatın fiziki vacibliyini göstәrdi. Hәmin ildә (1905) E. mәqalә nәşr etmiş vә orada göstәrmişdi ki, cismin m kütlәsi onun E enerjisinә mütәnasibdir vә sonrakı ildә E = mc2 (c – işığın vakuumda sürәti) mәşhur ifadәsini almışdı. Xüsusi nisbilik nәzәriyyәsinin qurulmasını tamamlamaq üçün G.Minkovskinin dördölçülü fәzazaman işi böyük rol oynadı. Fiziki tәdqiqatlarda (mәs., nüvә fizikasında vә elementar zәrrәciklәr fizikasında) xüsusi nisbilik nәzәriyyәsi zәruri vasitә olmuş vә onun nәticәlәri tam eksperimental tәsdiqini tapmışdır.
Xüsusi nisbilik nәzәriyyәsi cazibә hadisәsini kәnarda saxlamışdı. Hәtta qravitasiyanın tәbiәti, hәmçinin qravitasiya sahәsinin tәnliklәri vә onun yayılması mәsәlәlәri dә orada qoyulmamışdı. E. qravitasiya vә inert kütlәlәrin mütәnasibliyinin (ekvivalentlik prinsipi) fundamental әhәmiyyәtinә fikir vermişdir. Bu prinsipi dördölçülü intervalın invariantlığı ilә uyğunlaşdırmağa çalışaraq E. fәzazaman hәndәsәsinin materiyadan asılılığı ideyasına gәlmiş vә uzun axtarışdan sonra 1915–16 illәrdә qravitasiya sahәsinin tәnliyini çıxarmışdır (Eynşteyn tәnliyi, bax Cazibә). Bu iş ümumi nisbilik nәzәriyyәsinin әsasını qoymuşdur.
E. Kainatın qlobal xüsusiyyәtlәrini öyrәnmәk üçün öz tәnliyinin tәtbiqinә cәhd edib. 1917 ildә göstәrib ki, Kainatın bircinsliyi prinsipindәn istifadә edәrәk, materiyanın sıxlığı ilә fәzazaman әyrilik radiusu arasında әlaqә almaq olar. Lakin kainatın statik modeli ilә kifayәtlәnәrәk cazibә qüvvәlәrini tarazlaşdırmaq üçün o, mәnfi tәzyiqi (kosmoloji sabiti) tәnliyә daxil etmәyә mәcbur olub. A.A.Fridman bu problemә düzgün yanaşaraq Kainatın genişlәnmәsi ideyasını irәli sürdü. Bu işlәr relyativist kosmologiyanın әsasını qoydu.
1916 ildә E. qravitasiya dalğalarının mövcud olmasını qabaqcadan söylәyәrәk, qravitasiya hәyәcanlanmasının yayılması mәsәlәsini hәll etmişdir. Bununla da ümumi nisbilik nәzәriyyәsinin әsaslarının qoyulması tamamlanmışdır.
Ümumi nisbilik nәzәriyyәsi Merkuri planetinin orbitinin anomal tәbiәtini izah etmiş (Nyutonun mexanikası çәrçivәsindә başa düşülmürdü), Günәşin cazibә sahәsindә işıq şüasının meyiletmәsini (1919–22 illәrdә müәyyәn edilmişdir) vә cazibә sahәsindә yerlәşәn atomların spektral xәtlәrinin yerdәyişmәsini (1925 ildә müәyyәn edilmişdir) qabaqcadan söylәmişdir. Bu hadisәlәrin mövcudluğunun eksperimental sübutu ümumi nisbilik nәzәriyyәsinin parlaq tәsdiqi oldu.
E. vә әmәkdaşlarının elmi әsәrlәrindә ümumi nisbilik nәzәriyyәsinin inkişafı vahid sahә nәzәriyyәsinin qurulması tәşәbbüsü ilә bağlıdır (bu nәzәriyyәyә әsasәn elektromaqnit sahәsi cazibә sahәsi kimi fәza-zaman metrikası ilә orqanik birlәşmәlidir). Bu tәşәbbüslәr uğura gәtirib çıxarmasa da, relyativist sahәnin kvant nәzәriyyәsinin qurulması ilә әlaqәdar yuxarıda göstәrilәn problemә marağı artırdı.
Kvant nәzәriyyәsinә aid tәdqiqatlar. Kvant nәzәriyyәsinin әsaslarının işlәnib hazırlanmasında E.-in mühüm rolu olmuşdur. O, şüalanma sahәsinin diskret strukturlu olması tәsvirini daxil edәrәk bunun әsasında fotoeffekt qanunlarını çıxarmış, hәmçinin lüminessent vә fotokimyәvi proseslәrin qanunauyğunluqlarını izah etmişdir. E.-in işığın kvant strukturu ideyaları (1905 ildә nәşr edilmişdir) işığın dalğa tәbiәti ilә zahiri ziddiyyәtdә olmuşdu vә yalnız kvant mexanikasının yaranmasından sonra öz hәllini tapdı.
Kvant nәzәriyyәsini müvәffәqiyyәtlә inkişaf etdirәrәk E. 1916 ildә şüalanma proseslәrini öz-özünә (spontan) vә mәcburi (induksiyaedilmiş) şüalanmaya bölür vә göstәrilәn proseslәrin ehtimallarını müәyyәnlәşdirәn A vә B Eynşteyn әmsallarını daxil edir. E. Plank şüalanma qanununun statistik nәticәsini çıxarır; bu iş müasir kvant elektronikasının әsasında dayanır. Belә statistik baxışı işığın şüalanmasına yox, kristallik qәfәsin rәqslәrinә tәtbiq edәrәk E. bәrk cisimlәrin istilik tutumu nәzәriyyәsini yaradır (1907, 1911). 1909 ildә o, şüalanma sahәsindә enerjinin fluktuasiyası üçün düstur çıxarır. Bu iş şüalanmanın kvant nәzәriyyәsinin tәsdiqi olmuş vә fluktuasiya nәzәriyyәsinin qurulmasında mühüm rol oynamışdır.
Statistik fizika sahәsindә E.-in ilk işi 1902 ildә çıxmışdır. Orada C.U.Gibbsin bu sahәdәki işlәrindәn xәbәri olmayan E. halın ehtimalını zamana görә ortalaşdırmaqla statistik fizikanın fәrqli variantını inkişaf etdirir vә bunun nәticәsindә fluktuasiyalar nәzәriyyәsinin әsası olan Broun hәrәkәti nәzәriyyәsini (1905 ildә nәşr olunub) işlәyib hazırlayır.
1924 ildә Ş.Bozenin işıq kvantlarının statistikasına aid mәqalәsi ilә tanış olduqdan sonra E. öz qeydlәri ilә Bozenin mәqalәsini nәşr etmişdir. Bunun ardınca E.-in ideal qazın kvant nәzәriyyәsinә aid işi nәşr olunmuşdur; belәliklә, Boze–Eynşteyn statistikası meydana gәlmişdir.
Molekulların mütәhәrrikliyi nәzәriyyәsini işlәyәrәk (1905) vә maqnit momentlәrini әmәlә gәtirәn Amper cәrәyanlarının reallığını öyrәnәrәk E. (Niderland fiziki V. de Haaz ilә birlikdә) cismin maqnitlәşdirilmәsi zamanı mexaniki momentinin dәyişmә effektini qabaqcadan demiş vә eksperimental müşahidә etmişdir (Eynşteyn–de Haaz effekti).
E.-in elmi işlәri müasir fizikanın inkişafında böyük rol oynamışdır. Xüsusi nisbilik nәzәriyyәsi vә şüalanmanın kvant nәzәriyyәsi kvant elektrodinamikasının, sahәnin kvant nәzәriyyәsinin, atom vә nüvә fizikasının, elementar zәrrәciklәr fizikasının, kvant elektronikasının, relyativist kosmologiyanın, fizika vә astrofizikanın digәr bölmәlәrinin әsasını tәşkil edir. E.-in ideyaları mühüm metodoloji mәna daşıyır. Onlar fәza vә zaman haqqında olan vә Nyuton dövründәn davam edәn mexanistik fikirlәri dәyişdirәrәk dünyanın yeni materialistik mәnzәrәsini yaratmışdır.
1920– 40 illәrin ictimai-siyasi hadisәlәri E.-i olduqca hәyәcanlandırırdı, o, cәsarәtlә faşizmә, müharibәyә, nüvә silahlarından istifadә edilmәsinә qarşı çıxış edirdi. 30-cu illәrdә E. müharibә әleyhinә mübarizәdә iştirak etmişdir. 1940 ildә E. ABŞ prezidentinә mәktub yazaraq, faşist Almaniyasında nüvә silahının yaranması tәhlükәsini qeyd etmişdir ki, bu da ABŞ-da nüvә tәdqiqatlarının tәşkilini stimullaşdırmışdır.
